Մխի­թա­րյան վար­դա­պետ­նե­րը լուրջ և կա­րևոր դեր են խա­ղա­ցել Հայ մշա­կույ­թի զարգացման և գո­յա­պահ­պան­ման կեն­սա­կան ու նվի­րա­կան գոր­ծում: Հայագիտության և հայ գրականության պատմությանը վերաբերող բազմաթիվ հետազոտությունները, հրատարակությունները, մեր ժողովրդի պատմական անցյալի բոլոր շրջանների և բնագավառների վերաբերյալ ուսումնասիրություններն անգնահատելի արժեք են ներկայացնում հայ ժողովրդի հոգևոր և մշակութային զարգացման համար: Մխիթարյան միաբան հայր Վահան Հովհաննիսյանը հայ նոր գրականության պատմության մեջ է մտել, որպես աշխարհաբար գրականության ականավոր ներկայացուցիչներից մեկը: Հ. Վահանն իր գրական և հոգևոր ծառայության մեջ թողել է համեմատաբար մեծաթիվ ապրած էջեր, որոնք իր լեզվի ուժով, դաստիարակչական մտքով ու հոգևոր կրթությամբ հաղորդում են հայրենասիրական, ընտանեկան և քրիստոնեական գաղափարներ: Իր գրական ստեղծագործության և ուսուցչական պարտականության կողքին հ. Վահան Հովհաննիսյանը հրատարակել է Հայոց պատմության դասագրքեր, հայրենաշունչ պատմվածքներ, թատերգություններ, թարգմանություններ, նկարագրական էջեր։

Հայր Վահան Հովհաննիսյանը միշտ սերտ կապ է ունեցել իր հայրենի Նորշենի ու Հայաստանի հետ, այցելել է բազմիցս, իսկ կարոտի զգացմունքներն արտացոլել է պոեզիայի ու պատմվածքների մեջ: Ստորև տեղադրում ենք Վահան Հովհաննիսյանի կենսագրականը և մի քանի փոքր պատմություններ ու նամակագրության որոշ հատվածներ, որոնք մեզ է տրամադրել հ. Վահանի եղբոր թոռը՝ նկարիչ Վիկտոր Հովհաննիսյանը:

Վահան Հովհաննիսյան [1.9.1894, Նորշեն (այժմ՝ Ծղալթբիլա, Ախալցխայի գավառ) — 10.11.1977, Վենետիկ — Ս. Ղազար], հայ գրող, մանկավարժ, հոգևոր գործիչ: Նախնական կրթությունն ստացել է ծննդավայրում: 1908-ին ուսման համար մեկնել է Վենետիկ, ս. Ղազար: 1913-ին, ավարտելով Վենետիկի Մխիթարյանների վարժարանը, դարձել է միաբանության անդամ: 1916-1922-ին գտնվել է Հռոմում՝ փիլիսոփայական ու աստվածաբանական կրթություն ստանալու նպատակով: 1922-ին ավարտելով համալսարանը՝ ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա: 1924—1926-ին դասավանդել է Մուրատ-Ռափայելյան վարժարանում, հետագայում եղել է նույն վարժարանի տնօրենը (1930-1931), ավելի ուշ՝ տեսուչ (1957-1960), 1929-1930-ին խմբագրել է «Բազմավեպ» ամսագիրը: 1931-1937-ին եղել է ուսուցիչ Փարիզի Մուրադյան վարժարանում: 1936-ին Ախալցխա այցելության ժամանակ հետպնդվել է որպես դաշնակցական, սակայն Բաթումում մի հայ նավապետի օգնությամբ կարողացել է լքել Խորհրդային Միությունը: 1937-1941-ին ղեկավարել է Ադիս Աբեբայի (Եթովպիա) Գևորգյան հայկ. վարժարանի աշխատանքները: Իտալա-եթովպական պատերազմի ժամանակ անգլիացիների կողմից գերվել է Քենիայում (1943-1947):

1947-ին Վենետիկում հիմնադրել է «Մխիթարյան ընտանիք» ամսագիրը, խմբագրել՝ ընդհատումներով: 1948-1956-ին եղել է Հալեպի Մխիթարյան վարժարանի տնօրենը: Ստալինի մահվանից հետո բազմիցս այցելել է հայրենի Նորշենը, Վրաստան ու Հայաստան: Հ. Վահան Հովհաննիսյանը թողել է հարուստ գրական ժառանգություն, հեղինակ է բանաստեղծությունների, պատմվացքների, վեպերի ու թատերգությունների: Հրատարակել է «Հայրենի կրակարան» (1930), «Սրտերու երգը. Վանքի ծաղիկներ» (1939), «Մարեմական» (1954), «Հայրենի հող» (1962), «Մաշտոցական» (1963), «Հոգիներու հանգրվան» (1970) և այլ բանաստեղծական ժողովածուներ: Գրել է նաև վեպեր («Անիեն քար մը բեր» (1971), «Արգինայի զանգակները» (1971), «Լեռներու երգը» (1971) և այլն): Սփյուռքահայ դպրոցների համար կազմել է «Պատմություն հայոց» բազմահատոր դասագիրքը: Հեղինակել է «Տավրոսի առյուծը» (1960), «Դեպի Ավարայր» (1962), «Շուշան Վարդենի» դրամատիկական գործերը: Նրա բանաստեղծությունների մի ստվար հատոր տպագրվել է իտալերեն լեզվով: 1965-ին հայր Վահանը դարձել է Վենետիկի ակադեմիայի իսկական անդամ: 1977-ի նոյեմբերի 10-ին վախճանվել է Վենետիկում և հուղարկավորվել մխիթարյանների ս. Ղազար կղզում:

Վիկտոր Հովհաննիսյանի հիշողություները հ. Վահանի մասին

Հայրս ասում է հ. Վահանին.

• Էս Կոլյային դի՛ր ճամպրուկդ ու տար Վենետիկ:
• Անտոն, ի՞նչ կսես, ես հայություն կսեմ, դարձեք Հայաստան, հիմա էս տղուն դո՞ւրս տանիմ:

1976թ. Նորշեն

Հ. Վահանը Նորշենում է, երկուսով քայլում ենք գյուղի ճանապարհներով, անցնելով հին թաղամասը, ելանք Ռաբատի դիմաց: Նա լուռ էր, կարոտն ու հիշողությունը խեղդում էին կոկորդն ու աչքերը: Երկար նայեց Ռաբատին, այնտեղ շատ բան չէր փոխվել, նույն տները, նույն շարվածքով, ինչպես մանկության ժամանակ: Այս կարոտի ու հիշողության զգացմունքից ծնվեց Նորշենին նվիրված բանաստեղծությունների ժողովածուն:

Առավոտ էր. հրաժեշտի ժամանակ: Մայրս նախաճաշ էր պատրաստել: Տանը հավաքվել էինք Հովհաննիսյան գերդաստանով: Սարգիս Հովհաննիսյանը, կարծելով, թե սեղանին դրած շշի մեջ “Բորժոմ” հանքային ջուր է, լցրեց բաժակը լիք ու դրեց հ. Վահանի դիմաց: Հ. Վահանը խմեց ու այլայլվեց, խմածը գյուղի թունդ օղին էր: Խառնվեցինք իրար, վարդապետին տեղափոխեցինք անկողին:

Հրաժեշտի համար գյուղը հավաքվել էր կամրջի մոտ: Պապիկս հրաժեշտի խոսք էր ասում, նա կարծես գիտեր, որ այլևս Նորշենը չէր տեսնելու: Նա գյուղացիներին կոչ էր անում սիրո, համբերության ու համերաշխության:

1976թ. Երևան

Պապիկս օգնություն է տրամադրում մի սփյուռքահայ ընտանիքի:

• Հայր Վահան, կհիշե՞ս Վենետիկի աղավնիները հրապարակում, խանութիս դիմաց: Այնտեղ ուրիշ էր, դրամի կարիք չունեինք, – հուզմունքից իրեն կորցրել էր երևանցի սփյուռքահայը:

1976թ. Երևան

• Ան ի՞նչ շենք է, – հարցնում է հ. Վահանը:
• Ճաշարան է, – պատասխանում եմ:
• Ճակատին ստոլով չէ՞ գրած:
• Չէ, ճաշարան է գրած:

Նա չեր սիրում ռուսախոսությունը: Ինձ ասում էր. – փոխի՛ր ադ անունդ, ռուսներուն բարեկամ կըրնանք ըլլալ, համա ռուս՝ երբե՛ք:

25 հոկտեմբեր 1973

«Յուսամ թէ յաջող ես նկարչութեան մեջ, պէտք է լավ երեւակայությիւն եւ արուեստ ունենալ. մեր ցեղէն ես, գեղարւեստը մեր հոգեկան ձիրքն է, դուն ալ պէտք է ժառանգած ըլլաս… Մինչ քեզի կը գրեմ սենյակիս մեջ ձայնառու գործիքս հայերեն երգեր կը նուագէ եւ ես հոգիով Հայաստան փոխադրուիմ եւ երբեմն կարօտէս աչքերէս արցունք կու գայ. Ի՜նչ զուլում աշխարհ է: Քու աղուոր լուսանկարդ սեղանիս վրայ, կը խորհիմ թե մեր Կոլիան օր մը տաղանդաւոր նկարիչ պիտի ըլլա»:

28 հունվար 1974

«Ամիս մ’առաջ […] կատարեցինք Ս. Ներսէս Շնորհալիին մահուան 800 ամեակը: Լսե՞ր ես թէ ո՞վ է Շնորհալին: Մեր Հայ եկեղեցին մեծագույն հայրապետներէն մէկն է, թէ կաթողիկէ հայեր, թէ լուսաւորչականներ շատ շքեղ կերպով տօնեցին: Մենք Վենետիկ քաղաքին հետ տօնեցինք, Ս. Մարկոս եկեղեցին երգչախումբը (իտալացիներ) երգեցին հայ ժողովրդական երգեր եւ Ս. Ներսէսի շինած շարականներէն: Նոյն բանը ամսոյս 19-ին կատարեցին Հռոմի մեջ, […] առանձին նամակադրոշմ հանեց Վատիկան, սուրբ նկարով պահարաններ, այսքան փառաւոր տօն դեռ չէր եղած»: