ՎԱԶԳԵՆ Ա ՊԱԼՃՅԱՆ [ավազանի անունը՝ Լևոն-Կարապետ, 20.9(3.10).1908, Բուխարեստ – 18.8.1994, Ս. Էջմիածին], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1955-ի սեպտ. 30-ից: Հաջորդել է Գևորգ Զ Չորեքչյանին: Նախն. կրթությունն ստացել է Օդեսայի (որտեղ առաջին աշխարհամարտի տարիներին հաստատվել էր Պալճյանների ընտանիքը) հայկ. նախակրթարանում: Պալճյանների ընտանիքի՝ Ռումինիայում վերահաստատվելուց հետո սովորել է Բուխարեստի Միսաքյան-Քեսիմյան Ազգ., ապա՝ Բուխարեստի առևտրական բարձրագույն վարժարանում (1924–26): 1936-ին ավարտել է Բուխարեստի պետ. համալսարանի գրականության և փիլ-յան ֆակուլտետը, 1937-ին՝ գործնական մանկավարժության բաժինը (1937). պաշտպանելով «Կարգապահության հարցը մանկավարժության մեջ» ավարտաճառը՝ ստացել է ուսուցիչ-մանկավարժի վկայական: 1930-ական թթ-ից ազգ-հաս., այնուհետև եկեղեց. եռանդուն գործունեություն է ծավալել ռումինահայ գաղութում՝ վերջինիս վերաբերող խնդիրներն արծարծելով նախ Փարիզում լույս տեսնող «Մարտկոց» թերթում (1933), ապա՝ Բուխարեստում իր իսկ հիմնած և հրատարակած գիտահաս. «Հերկ» ամսագրի 12 համարներում (1937-ի հունիսից 1938-ի մայիս): 1929–43-ին դասավանդել է Բուխարեստի հայկ. դպրոցներում, եղել Ռումինիայում գտնվող հայ ռազմագերիներին օգնող կոմիտեի (1942–44) կազմում: 1943-ի սեպտ. ռումինահայ թեմական խորհրդի որոշմամբ մեկնել է Աթենք, որտեղ Ս. Կարապետ եկեղեցում հունահայ թեմի առաջնորդ Կարապետ արք. Մազլըմյանի ձեռամբ ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա: Վերադառնալով Բուխարեստ՝ Ս. Հրեշտակապետաց եկեղեցում մատուցել է անդրանիկ Պատարագը: Նույն օրը (նոյեմբ. 28) Ռումինիայի հայոց թեմական պատգամավորական ժողովը նրան ընտրել է թեմի առաջնորդական տեղապահ, այնուհետև՝ թեմի առաջնորդ (1947–55): 1948-ի մայիսի 23-ին Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարում Ամենայն հայոց կաթողիկոս Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյան Գևորգ Զ Չորեքչյանից ստացել է ծայրագույն վարդապետ. աստիճան, 1951-ի մայիսին՝ օծվել եպիսկոպոս: 1954-ի դեկտ. 31-ին Ս. Էջմիածնի Գերագույն հոգևոր խորհրդի որոշմամբ ստանձնել է նաև Բուլղարիայի հայոց թեմի առաջնորդի պարտականությունները: Դեռևս Ռումինիայում Վազգեն Ա իր կարևոր նպաստն է բերել հայրենիքին սատարելու, հայրենիք-սփյուռք կապերն ամրապնդելու գործին: Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտըրվելուց հետո, սփյուռքի համախմբվածությունը զորացնելու և հայրենիքի հետ կապերն ամրապնդելու նպատակով, շուրջ 30 հովվապետ. այցելություններ է կատարել Հայ եկեղեցու թեմեր, միջեկեղեց. շրջանակներում հանդիպումներ ունեցել քույր եկեղեցիների հովվապետների հետ, արտերկրում ներկայացրել Հայ եկեղեցին ու հայ ժողովրդին: Հայրապետ. անդրանիկ կոնդակում (1955-ի դեկտ. 1), ընդգծելով հատկապես եկեղեցիների և վանքերի շուտափույթ նորոգման անհրաժեշտությունը, ծավալել է եկեղեցաշին-վերականգնող. մեծ աշխատանքներ: Վերանորոգվել են Մայր տաճարը, Էջմիածնի Ս. Հռիփսիմե, Ս. Գայանե, Ս. Շողակաթ վանքերը, Գեղարդավանքը, Խոր վիրապի վանքը, Օշականի Ս. Մեսրոպ Մաշտոց, Երևանի Ս. Սարգիս, Ս. Զորավոր, Ս. Հովհաննես, Բաքվի, Մոսկվայի, Դոնի Ռոստովի և Արմավիրի եկեղեցիները: Մայրավանքի շրջակայքում կառուցվել են Նահատակաց հուշարձանը, Խրիմյան Հայրիկին նվիրված աղբյուր-կոթողը, Գալուստ Կյուլպենկյան վանատունը, Ալեք և Մարի Մանուկյան գանձատունը: Վազգեն Ա-ի նախաձեռնությամբ և սփյուռքահայերի նվիրատվությամբ ժամանակակից սարքավորումներով վերազինվել է Մայր աթոռի տպարանը:

Վազգեն Ա մեծ ավանդ ունի նաև հոգևորմշակութ. նոր արժեքների ստեղծման, հների հավաքման գործում: Վեհափառ հայրապետի շնորհիվ փրկվել ու Երևանի Մատենադարանին են հանձնվել «Վեհափառի» և «Վեհամոր» անուններով կնքված երկու Ավետարանները, Թորոս Ռոսլինի ծաղկած «Զեյթունի Ավետարանը» և «Մալաթիայի Ավետարանը», Թովմա Արծրունու «Պատմություն Արծրունյաց տան» աշխատության պահպանված միակ ձեռագիր օրինակը և բազմաթիվ այլ ձեռագրեր, արժեքավոր վավերագրեր:

Մեծ է Վազգեն Ա-ի ավանդը Հայ եկեղեցու միասնության հաստատման, միջեկեղեց. հարաբերությունների ընդլայնման ասպարեզում: 1962-ին Հայ եկեղեցին դարձել է Եկեղեցիների համաշխ. խորհրդի (տես Էկումենյան շարժում հոդվածում), այնուհետև՝ Եվրոպական եկեղեցիների համաժողովի անդամ:

Դեռևս 1952-ին ընտրվելով Ռումինիայի խաղաղության պաշտպանության կոմիտեի անդամ, հաջորդող տարիներին արդեն որպես Հայոց հայրապետ, Վազգեն Ա մասնակցել է կրոն. գործիչների Հանուն խաղաղության, զինաթափման և ժողովուրդների միջև արդար հարաբերությունների հաստատման համաշխ. համաժողովներին (Մոսկվա, Բեռլին, Հելսինկի): Խաղաղարար այս գործունեության համար պարգևատրվել է Խաղաղության համաշխ. խորհրդի Ժոլիո Կյուրիի անվ. (1962) և Խաղաղության պաշտպանության խորհրդային կոմիտեի (1968) ոսկե մեդալներով, Ռումինիայի «Հանրապետության աստղ» (1952), «Պատվո նշան» (1968), Ժողովուրդների բարեկամության (1978) շքանշաններով:

Ազգ-եկեղեց. այս գործունեությունն իր արտահայտությունն է գտել նաև Վազգեն Ա-ի իմաստասիր. և հրապարակախոս. բնույթի գործերում և հայրապետ. գրություններում, որոնք սկսած առաջին՝ «Նոր սերունդին համար» («Մարտկոց», Փարիզ, 1933, № 73) հոդվածից, արծարծել են սփյուռքահայությանը հուզող խնդիրներ, հայրենիք-սփյուռք հարաբերությունները և հայ ժողովրդի կյանքում Հայ եկեղեցու ունեցած դերի ու առաքելության հարցերը: Վազգեն Ա-ի գործերը գրված են համաշխ. գրականության, Ընդհանրական ու Հայ եկեղեցու հայրերի երկերի խորին իմացությամբ, որի շնորհիվ հոգևոր-եկեղեցական ավանդական հարցերը դիտարկվում են հայությանը հուզող արդիական խնդիրների լուծման տեսանկյունից՝ նրբին անդրադարձով քննելով նաև մարդու ներանձնական ու հոգևոր-իմացական աշխարհը («Մուսա լերան հայերը Ֆրանց Վերֆելի վեպին մեջ»), «Խրիմյան Հայրիկ որպես դաստիարակ»: Հայաստանի աստիճանական վերականգնմանը նվիրված մի ձոն է «Հայրենի արևին տակ» ուղեգրական ակնարկաշարը: Պատարագի արարողության ընթացքն ու խորհուրդը մատչելի բացատրություններով ներկայացվում և ազգ. վերիմաստավորման են ենթարկվում «Մեր Պատարագը» գրքույկում: Վեհափառ հայրապետն օրհնել է Հայաստանի նորոգ անկախությունը:

Դեռևս 1988-ի փետր. 25-ին Արցախը Հայաստանի հետ վերամիավորելու հարցով դիմել է ԽՍՀՄ նախագահ Մ. Գորբաչովին, Արցախյան շարժման ընթացքում խորհրդ. և միջազգ. ամենաբարձր ատյաններում լսելի է դարձրել արցախահայության ձայնը: Հայրապետ. առանձին տնօրինությամբ վերահաստատել է Հայ եկեղեցու Արցախի թեմը (1989), ձեռնարկել Արցախի մի շարք եկեղեցիների ու վանքերի վերաբացումն ու վերանորոգումը: Նրա ջանքե րով վերստին կյանքի են կոչվել Սյունիքի և Գուգարքի թեմերը: Մեծ է Վեհափառի ավանդը «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի ստեղծման գործում, որին սատարելու և տեղային կառույցների ձևավորման համար 1992-ի մայիսի 28-ին հատուկ կոչով դիմել է Հայ եկեղեցու թեմակալ առաջնորդներին:

Իր երկարատև գահակալության ընթացքում հինգ անգամ ս. Մյուռոնի օրհնություն կատարելուց հետո, Վազգեն Ա իր կյանքի մայրամուտին օրհնած վերջին՝ վեցերորդ Մյուռոնը (1991-ի սեպտ. 29) անվանել է Անկախության Մյուռոն, որով և օծել է Մայր տաճարի Ավագ խորանի «Տիրամայրը Մանկան հետ» (նկարիչ՝ Գ. Խանջյան) պատկերը՝ այն անվանելով Անկախության Տիրամայր: Ի գնահատություն տասնամյակների հոգևոր-եկեղեց. և գիտամշակութ. վաստակի, Վազգեն Ա ընտրվել է ՀՀ ԳԱԱ պատվավոր անդամ (1991, ապրիլի 30), առաջինն է արժանացել Հայաստանի ազգային հերոսի բարձրագույն կոչմանն ու Հայրենիքի շքանշանին (1994-ի հուլիսի 29):

Կաթողիկոս. գահին Վ. Ա Պ-ին հաջորդել է Գարեգին Ա Սարգիսյանը:

Երկ. Մուսա լերան հայերը Ֆրանց Վերֆելի վեպին մեջ, Բուխարեստ, 1940: Խրիմյան Հայրիկը որպես դաստիարակ, Բուխարեստ, 1943: Խոսք Հայրենիքի մասին, Բուխարեստ, 1945: Մեր Պատարագը, Էջմիածին, 1990: Հայրենի արևին տակ, Բուխարեստ, 1954: Հոգեբանության դասեր, Էջմիածին, 1961: Կենսագրություն, կոնդակներ, քարոզներ, ճառեր, ելույթներ, գիրք 1–4, Էջմիածին, 1958–83: Գալիքի տեսիլքով, գիրք 1, 2, Էջմիածին, 1988, 1993:

Գրկ. Հայրապետական ուղևորությունները, գիրք 1–8, Էջմիածին, 1957–78: Քոլանջյան Ս., Երջանկահիշատակ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի կյանքն ու գործը, հանգիստը և հուղարկավորությունը, Լոս Անջելես, 1996: Շտիկյան Ս., Վազգեն Առաջին. համառոտ տարեգրություն (1908–1955), Էջմիածին, 1986: Նույնի, Ն.Ս.Օ. Տ.Տ. Վազգեն Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Մատենագիտությունը, Էջմիածին, 1995: Հարությունյան Վ., Եկայք շինեսցուք, Էջմիածին, 1989:

Վարդան Դևրիկյան

ՎԱԶԳԵՆՅԱՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԴՊՐԱՆՈՑ, ուսումնական հոգևոր հաստատություն: Հիմնադրվել է Սևանի թերակղզում, 1990-ին, Արարատյան հայրապետական թեմի առաջնորդական փոխանորդ Գարեգին արք. Ներսիսյանի (1999-ից՝ Գարեգին Բ Ներսիսյան Ամենայն հայոց կաթողիկոս) նախաձեռնությամբ, Վազգեն Ա Պալճյան Ամենայն հայոց կաթողիկոսի օրհնությամբ: Ի հիշատակ վեհափառ հայրապետի՝ հոգևոր դպրանոցը 1994-ին անվանակոչվել է «Վազգենյան»:

1990-ին Հայ եկեղեցուն վերադարձվել է Սևանի եկեղեց. համալիրը, այդ շարքում՝ Մկրտիչ Ա Վանեցի հայրապետի օրոք, 1897ին շուշեցի մեծահարուստ Ավետիք Ղուկասյանի մեկենասությամբ կառուցված հոգևոր ընծայարանի շենքը: Սկզբ. շրջանում նորահաստատ դպրանոցի միակ մասնաշենքը 100ամյա այդ կառույցն էր, որը ծառայեցվել է և՛ ուս., և՛ կենցաղ. նպատակների: 1992-ին ուս. մասնաշենքի է վերածվել դպրանոցին հանձնըված «Սևան» ազգային պարկի ակումբը: Վազգենյան դպրանոցը գիշերօթիկ, հնգամյա ուս. հոգևոր հաստատություն է, որի շրջանավարտները, ևս մեկ տարի ուսանելով Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանում, անցնում են հոգևոր լիարժեք սպասավորության: Դպրանոց կարող են ընդունվել միջնակարգ կրթությամբ երիտասարդները՝ հանձնելով ընդունելության քննություններ: Ստուգվում են նաև դիմորդների երաժշտ. ընդունակությունները: Դպրանոցում դասավանդում են հոգևորականներ և հանրապետության բուհերի դասախոսներ: Ուսուցանվում են կրոն. առարկաներ՝ ընդհանուր աստվածաբանություն, Հին և Նոր կտակարանների ներածություն և մեկնություն, Հայ եկեղեցու և Ընդհանրական եկեղեցու պատմություն, դավանաբանություն, վարք սրբոց, շարականագիտություն, հայրաբանություն, ծիսագիտություն, նաև՝ գրաբար, հայ ժողովրդի և ընդհանուր պատմություն, պատմական աշխարհագրություն, մատենագիտություն, ընդհանուր և հայ փիլիսոփայության պատմություն, հայ և համաշխ. գրականություն: Մեծ ուշադրություն է դարձվում հայ., ռուս., անգլ., հուն. և լատ. լեզուների ուսումնասիրմանը, կապեր են հաստատվում տարբեր երկրների ուս. հաստատությունների հետ: Սարկավագական առաջին ձեռնադրությունը դպրանոցում եղել է 1992-ին: Վ. հ. դ. առաջին շրջանավարտները (անդրանիկ ինը սարկավագներ) տվել է 1996-ին: Դպրանոցի գործունեությանը զորակցում են Արարատյան հայրապետական թեմի ամերիկահայ բարերարները. 1998-ին հիմնվել է «Սևանի Վազգենյան հոգևոր դպրանոց» հիմնադրամը, Սևանի թերակղզում ընթանում են Ս. Աստվածածին եկեղեցու, Սևանի վանական համալիրի, հոգևոր դպրանոցի նոր մասնաշենքերի շին. աշխատանքները:

2000-ին դպրանոցում ուսանել է շուրջ 50 սան:

Անահիտ Անտոնյան

ՎԱՀԱՆ Ա ՍՅՈՒՆԵՑԻ [ծ.թ. անհտ – 972, գ. Ձորովանք (Վասպուրական նահանգի Տոսպ գավառ)], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 968– 969-ին: Սյունյաց նահանգի Բաղք գավառի գահակալ իշխան Ջևանշերի որդին, Ձագիկի թոռը: Հաջորդել է Անանիա Ա Մոկացուն: Ժամանակագրի կարծիքով, Վ. Ա Ս. հայրապետ. գահին բազմել է «հրամանաւ Անանիայի (կաթողիկոսի), Յովհաննիսի և Աշոտոյ Հայոց թագաւորացն» ՆԻԵ (976) թվականին և վախճանվել 983-ին, ինչը թյուրիմացության արդյունք է: Այսպես են նշում նաև Գրիգոր Նարեկացու «Վարքի» հեղինակները: Պատմիչներ Սամուել Անեցու, Վարդան Վարդապետի և Կիրակոս Գանձակեցու վկայությամբ, Վ. Ա Ս. գահակալել է ընդամենը մեկ կամ երկու տարի, իսկ ըստ Ասողիկի, Մատթեոս Ուռհայեցու և Ստեփանոս արք. Օրբելյանի՝ 5 տարի: Կրթությունն ստացել է Վահանավանքի դպրոցում, հորեղբոր՝ Վահանի հովանավորությամբ: Ապա, ընդունելով հոգևոր կոչում՝ օծվել է եպիսկոպոս, դարձել վանահայր (Վահանավանքում), իսկ Հակոբ Ա-ից հետո, 958-ից 6 տարի գլխավորել է Սյունյաց աթոռը, ընդարձակել նրա կալվածներն ու տնտեսությունը:

Վ. Ա Ս-ու գործունեությանը տրվել են հակասական գնահատականներ: Նրան մեծարանքով են ներկայացրել Ներսես Լամբրոնացին («Ատենաբանութիւն») և Ստեփանոս արք. Օրբելյանը («Պատմութիւն»), իսկ Մատթեոս Ուռհայեցին պարզապես գրում է՝ «լաւն ի բնաւիցս զերանելին Վահան», «սուրբ Հայրապետն Հայոց Վահան»: Ավանդապահ հայրերը նրան մեղադրել են քաղկեդոնականությանը հարելու մեջ: Նրանց կարծիքով՝ Հայոց հայրապետը հովանավորել է պատկերապաշտությունը և «ըստ Հոռոմոց սահմանին» կարգադրել է օգտագործել սրբապատկերներ (իկոնաներ) «և առանց կոնի ոչ մատուցաներ պատարագ»: Սկզբնաղբյուրների վկայությամբ, Վ. Ա Ս. ձգտել է Հայ եկեղեցին միավորել Հույն և Վրաց եկեղեցիների հետ, միության բովանդակությամբ նամակներ է հղել Մելիտինե քաղաքի Թեոդորոս մետրոպոլիտին և բյուզ. կայսր Հովհաննես Չմշկիկին՝ հավանաբար հետապնդելով քաղ. նպատակներ:

969-ին Անիում, Աշոտ Գ Ողորմած թագավորի մասնակցությամբ, տեղի է ունեցել եկեղեց. ժողով, որը քննարկել է Վ. Ա Ս-ուն հասցեագրված մեղադրանքները: Կաթողիկոսը չի մասնակցել այդ ժողովին և մեկնել է Վասպուրական՝ հանգրվան գտնելով Գագիկ Արծրունու որդի Համազասպ-Ապուսահլ թագավորի տանը: Եկեղեց. ժողովը գահընկեց է արել Վ. Ա Ս-ուն և նոր կաթողիկոս ընտրել Սևանի միաբանության վանահայր Ստեփանոսին (Ստեփանոս Գ Սևանցի): Երկփեղկված հայրապետ. աթոռի գահակալներն սկսել են միմյանց նզովագրեր հղել: Անորոշ վիճակին վերջ տալու նպատակով Վասպուրական է մեկնել պատվիրակություն՝ Ստեփանոս Գ Սևանցի կաթողիկոսի գլխավորությամբ, սակայն տեղ հասնելուն պես Համազասպ-Ապուսահլը կարգադրել է ձերբակալել պատվիրակության բոլոր անդամներին և, բացառությամբ Մովսես ու Բաբկեն վարդապետների, արգելափակել Աղթամար կղզում: 972-ին վախճանվել են երկու կաթողիկոսները: Հայոց կաթողիկոս է օծվել Խաչիկ Ա Արշարունին: Վ. Ա Ս. շին. լայն գործունեություն է ծավալել հատկապես Սյունյաց աշխարհում. հիմնովին վերակառուցել է Վահանավանքի գլխավոր՝ Ս. Գրիգոր եկեղեցին, կառուցել գավիթն ու սյունասրահը, սեղանատունը, Տիգրանասարի ակունքներից կավե փողրակներով խմելու ջուր է բերել մինչև վանք, ընդլայնել Տաթևի ու մյուս վանքերի կալվածային տնտեսությունները՝ հատկապես իշխան. նվիրատվությունների միջոցով:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Ե., 1991: Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 2, Վնտ., 1785: Գրիգորյան Գ., Սյունիքը Օրբելյանների օրոք (13–15-րդ դդ.), Ե., 1981:

Գրիգոր Գրիգորյան

ՎԱՀԱՆ ԳՈՂԹՆԱՑԻ, սուրբ Վահան Գողթնեցի [ծ. մոտ 700, Գողթն գավառ – նահ. 737, ք. Ռուծափ (Սերգիոպոլիս), Սիրիա], քրիստոնյա նահատակ, տոնելի: Որդին Գողթն գավառի իշխան Խոսրով Գողթնացու, որին արաբ. տիրապետության շրջանում Հայաստանի շուրջ 1200 իշխանների հետ, նենգ խաբեությամբ, Նախիջևանի և Խրամի եկեղեցիներում հավաքելով, այրել՝ կրակին են մատ նել արաբ հրոսակները (705-ին կամ 706-ին):

Նախարար. այլ ընտանիքների հետ արաբները գերել և Դամասկոս են ուղարկել նաև մանուկ Վ. Գ-ուն: Դամասկոսում մահմեդականացրել են հայ մանուկներին՝ մահմեդ. կրոն ուսուցանելով: Այստեղ առաջադիմությամբ աչքի է ընկել Վ. Գ., որին կոչել են Վահաբ: Ուսումն ավարտելուց հետո նրան նշանակել են ամիրապետի ատենադպիր: Վ. Գ., «թեեւ բոլորովին իսլամացած և գրեթե արաբացած» (Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, 1997, էջ 197), սակայն տեղյակ էր իր քրիստոնյա իշխան. տոհմից սերված ու հայ լինելուն: Երբ Հովհաննես Գ Օձնեցու միջնորդությամբ 719-ին ընդհանուր ներում և վերադարձի իրավունք է շնորհվել գերյալ քրիստոնյաներին, Վ. Գ. ևս, պատճառաբանելով, որ կամենում է վերականգնել իր իշխան. իրավունքները Գողթն գավառում, Էոմեր (Օմար) ամիրապետից թույլտվություն է ստացել և վերադարձել Հայաստան, որտեղ վերստին ընդունել է քրիստոնեություն: Շրջել է վանքից վանք և ճգնել Շիրակ գավառում, ապա ամուսնացել է Սյունյաց իշխանի դստեր հետ՝ կամենալով վերջնականապես հաստատվել Հայաստանում: Սակայն Վ. Գ-ուն, որպես մահմեդականությունն ուրացածի, փնտրել է արաբ. իշխանությունը: Վ. Գ., Հիսուսին Տեր և Փրկիչ վկայելու և հանուն նրա իր արյունը թափելու հաստատ որոշմամբ, ինքնակամ մեկնել է Ռուծափ, ներկայացել ամիրապետին և խոստովանել քրիստոնեություն ընդունած լինելը: Անհողդողդ դավանել է Հիսուսին՝ որպես Աստծո Որդու և, արհամարհելով սպառնալիքներն ու չարչարանքները, մարտիրոսական պսակ ընդունել՝ գլխատմամբ: Հայսմավուրքները նրա մարտիրոսության օրը դնում են ապրիլի 14-ին, երկուշաբթի:

Հայ եկեղեցին ս. Վ. Գ-ու հիշատակը տոնում է «Ապայից» կոչվող տոների շարքում՝ Վարդավառից հետո 3-րդ կամ 4-րդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի կամ երեքշաբթի կամ հինգշաբթի օրերին և, տարեգրերի հետ կապված, նաև ուրիշ օրերի, իսկ երբեմն էլ՝ այլ սրբերի հիշատակի հետ: Նրան է ձոնված մի շարական, որը, ըստ ոմանց, հորինել է Վ. Գ-ու քույրը՝ Խոսրովիդուխտը. «…Որպես զքաջ նահատակ պատրաստեալ ի պատերազմ, կատարեցեր զընթացս քո արիաբար յազգացն հարաւայնոյ…»:

Գրկ. «Սոփերք հայկականք», հ. 13, Վնտ., 1854: Սուրբերու կեանքը, 3 հրտ., Բեյրութ, 1994: Հայ եկեղեցու սրբերը և սրբակենցաղ անձինք [կազմ. Ռ. Մաթևոսյան], Ս. Էջմիածին, 1999: Памятники армянской агиографии, Е., 1973, с. 221–239.

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ՎԱՀԱՆԱՎԱՆՔ, ՀՀ Սյունիքի մարզում, Կապան քաղաքից հարավ-արևմուտք, Տիգրանասարի լանջին: Հիմնադրել է Սյունյաց նահանգի Բաղք գավառի գահակալ իշխան Ձագիկի որդի Վահանը (նրա անունով էլ կոչվում է), կառուցել է գլխ. եկեղեցին՝ Ս. Գրիգորը (շին-յան ավարտը՝ 911-ին): Այն մեկ զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճ է, ճակատները «հայկ. խորշերով», կառուցված է սրբատաշ բազալտից: Արմ-ից կից գավիթը (ուղղանկյուն դահլիճ է, երեք թաղակիր կամարներով, գլխ. մուտքը հվ-ից է և բացվում է դեպի կից սյունասրահը, որը ձգվում է եկեղեցու և գավթի ողջ երկարությամբ) շինել է Վ-ի վանահայր և Սյունյաց մետրոպոլիտ Վահան եպիսկոպոսը XI դ. կեսին: 1046-ին Իշխանաց իշխան Գրիգորը (ապագա Սյունյաց թագավոր Գրիգոր Ա), ըստ շին. արձանագրության, վերակառուցել է Վ-ի գլխ. եկեղեցին, սրահը և գավիթը (արձանագրության մեջ՝ Ժամատունը): Վանական համալիրի հվ. կողմում, մուտքի թաղի վրա բարձրանում է 1086-ին Սյունյաց թագուհի Շահանդուխտ Բ-ի և նրա քույր Կատայի կառուցած երկհարկ, փոքրիկ, թաղածածկ եկեղեցին, որը հս-ից և արլ-ից ունի սյունազարդ պատշգամբ: Առաջին հարկում՝ դարպասի կողքին, փոքրիկ դամբարան է:

Վ. ունեցել է մոտ 100 միաբան, կից գործել է վանական դպրոցը, որտեղ ուսանելու են եկել Սյունիքի շատ գավառներից (դպրոցի սաներից էր ապագա կաթողիկոս Վահան Ա Սյունեցին): Ըստ վիմագրի՝ Վ-ի տարածքում եղել են ևս երկու եկեղեցիներ՝ Ս. Հարություն և Ս. Սիոն, որոնց տեղադրությունը պարզված չէ: Վ. ունեցել է խոշոր կալվածքներ, սեփական գյուղեր, հանդեր ու արոտավայրեր: Վ. հայտնի է նաև որպես դամբարանատուն. այստեղ են գտնվում Վահան իշխանի, ՍահակՍևադա Բ-ի, Սոփի թագուհու, Իշխանաց իշխան Աշոտի («Աշոտիկի»), նրա թագակիր որդիներ Սմբատ Բ-ի և Գրիգոր Ա-ի, Վաչագան իշխանի մայր Խուշուշի գերեզմանները: 1966ից Վ-ում կատարվում են պեղումներ, 1978ից՝ վերականգնման աշխատանքներ:

Գրկ. Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Մնացականյան Ս., Հայկական ճարտարապետության Սյունիքի դպրոցը, Ե., 1960: Գրիգորյան Գ., Վիմագրություններ Վահանավանքի 1970–1978 թթ. պեղումներից, ՊԲՀ, 1980, № 2:

Գրիգոր Գրիգորյան

ՎԱՀՐԱՄ ՐԱԲՈՒՆԻ, Վահրամ Վարդապետ Սեվլեռնցի (ծ. և մ. թթ. անհտ), XIII դարի աստվածաբան, իմաստասեր, պետական գործիչ: Ապրել և ստեղծագործել է Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության հզորացման շրջանում, եղել Լևոն Գ թագավորի ատենադպիրը, արքունի գրասենյակի ջանցլերը: Կրթվել և վարդապետի աստիճանի է հասել Սև լեռների դպրոցներից մեկում: Կենսագր. այլ տվյալներ չեն պահպանվել: Վ. Ր. պաշտպանել է Հայ առաքելական և Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցիների միավորման գաղափարը: Նրա անվան հետ է կապված XIII դ. հայ իմաստասիրության մեջ Արիստոտելի և Դավիթ Անհաղթի տեսական ավանդույթների վերակենդանացումը: Գրել է Արիստոտելի «Կատեգորիաներ» (հրտ. «Լուծմունք «Ստորոգութեանցն» Արիստոտէլի», 1967), «Մեկնության մասին» («Պերի արմէնիաս»), Պորփյուրի «Ներածության», Դավիթ Անհաղթի մեկնության («Պորփյուրի ներածության վերլուծություն»), Գրիգոր Նյուսացու «Մարդու կազմության մասին», Դիոնիսիոս Արիոպագացու «Յաղագս երկնային քահանայապետութեանց» երկերի մեկնությունները (Մատենադարան, ձեռ. դդ 59, 631, 1683, ևն): Լևոն Գ թագավորի հանձնարարությամբ գրել է «Ոտանաւոր պատմութիւն Ռուբենեանց» պատմ. երկը (հրտ. 1859): Ուշագրավ է նաև Լևոն Գ-ի թագադրման կապակցությամբ արտասանած ընդարձակ ճառը («Արարատ», 1868, դդ 7, 12, 1869, № 1–5): Հեղինակ է նաև քարոզների և խրատների:

Վ. Ր-ուն է վերագրվում «Լուծմունք Սահմանաց գրոց Դավիթ Անյաղթ փիլիսոփայի» և «Հարցմունք և պատասխանիք ի Գիրս Ծննդոց» աշխատությունները: Վ. Ր-ու կրոնաբնազանցական հայացքների հիմքում ընկած է միաստվածության և Արարչագործության գաղափարը, ըստ որի, Աստված ոչնչից ստեղծել է ողջ տիեզերքը, կյանք պարգևել անշունչ և շնչավոր գոյացություններին: Արարչակարգն աստիճանակարգային, ներդաշնակ ու կատարյալ կառուցվածք ունի, որտեղ յուրաքանչյուր գոյացությանը նախասահմանված է որոշակի կարգավիճակ: Աստված ոչ միայն ստեղծել, այլև իմաստուն կերպով նախախնամում և կառավարում է աշխարհը: Անզուգական ու բացառիկ է մարդու տիեզերական կարգավիճակը, որն Արարչագործության գլուխգործոցն ու վերջնանպատակն է: Աստված նրան ստեղծել է իր պատկերով և նմանությամբ, օժտել բանական հոգով՝ շնորհել առավելություն մյուս արարածների նկատմամբ, որոնք ստեղծված են մարդու մարմն. ու հոգևոր կարիքները բավարարելու համար: Մարդն աստվածային-իմանալի և նյութականզգալի աշխարհների շաղկապող օղակն է. բույսերի նման ունի տնկական հոգի, կենդանիների նման՝ զգայական հոգի և հրեշտակների նման՝ բանական հոգի: Հոգու այս երեք տեսակները մարդու մեջ «բնութեամբ միացեալք են յիրար»: Մարդը հոգու և մարմնի միասնություն է: Ծագումնաբան. առումով հոգու և մարմնի միջև առաջնայնության հարց չի կարող լինել, որովհետև դրանք ստեղծվել են միաժամանակ: Հոգին աննյութական է ու անմահ, իսկ մարմինը՝ կազմված չորս տարրերից և ապականացու: Հոգին պատվավոր է մարմնից, քանի որ Աստծո պատկերն է, սակայն դա չի նշանակում, թե մարմինն արհամարհելի գոյացություն է: Հոգու և մարմնի հարաբերությունը պետք է հիմնված լինի արդարության սկզբունքի վրա:

Աստված մարդուն օժտել է ճանաչողական կարողություններով: Նա բանական քննությամբ՝ զգայություններով և բանականությամբ, ճանաչում է զգալի նյութ. աշխարհը, իսկ հավատի տեսությամբ՝ աստվածային աշխարհը: Շեշտելով մարդու իմացության ստացական բնույթը՝ Վ. Ր. քննադատում է բնածին գաղափարների մասին պլատոնյան տեսությունը: Հավատի և բանականության հարաբե րակցության հարցը վճռում է հավատի օգտին: Միևնույն հարցի վերաբերյալ երկու հակադիր ճշմարտություն չի կարող լինել. իմաստասերների դատողություններն այնքանով են ճշմարիտ, որքանով համապատասխանում են սուրբգրային հայտնություններին: Իմաստասիր-տրամաբան. բնույթի հարցեր դիտարկելիս Վ. Ր. հետևել է Արիստոտելի և Դավիթ Անհաղթի տված լուծումներին: Նրա տեսական իմաստասիրության մեջ առանցքայինն ընդհանուր հասկացությունների (ունիվերսալիաների) հիմնահարցն է, որը դիտարկվել է երկու տեսանկյունից. մի դեպքում՝ իբրև աստվածային գաղափարների և արարված իրերի հարաբերության, մյուսում՝ իբրև իրերի մեջ ընդհանուրի և անհատականի, անհատ գոյացությունների և ընդհանուր հասկացությունների հարաբերակցության հարց: Մերժելով ընդհանուր էությունների՝ Աստծո բանականությունից և անհատ գոյացություններից անկախ և առանձին գոյությունը, Վ. Ր. գտնում է, որ ընդհանուրը իրերի մեջ գոյություն ունի հատկության, որակի կարգավիճակով: Դրանց ճանաչողության հիման վրա մտքում էանում է ընդհանուրը որպես այդպիսին: Վ. Ր. ընդունում է ընդհանուրի եռակի կեցության բանաձևը, ըստ որի, ընդհանուրը գոյություն ունի Աստծո գիտության մեջ՝ իբրև արարվելիք իրերի աննյութական նախատիպ, իրերի մեջ՝ իբրև դրանց հատկություն, և մարդկային բանականության մեջ՝ իբրև ընդհանուր հասկացություն: Վ. Ր-ու մարդաբան. հայացքների հիմքում մարդու անձնիշխանության մասին քրիստ. գաղափարն է: Արարածներից միայն մարդն է, որ օժտված է կամքի ազատությամբ, բարու և չարի միջև ընտրություն կատարելու հնարավորությամբ: Առանց կամքի ազատության անհնար է պատկերացնել մարդու փրկության գործը: Վ. Ր. սկզբունքորեն մերժել է ճակատագրապաշտ. այն տեսությունները, որոնք կաշկանդում են մարդու ազատությունը, նրա գործողությունները կախման մեջ դնում արտաքին ուժերի ազդեցությունից: Աստվածային նախախնամությունը չի հակասում մարդու անձնիշխանության գաղափարին: Վ. Ր-ու քաղաքագիտ. խորհրդածությունների կենտրոնում թագավորության առաջացման, նրա կանոնավոր գործառնության և ամրապնդման, թագավորի, իշխանների և հոգևորականների իրավունքներին ու պարտականություններին առնչվող հարցերն են: Նա տարբերակում է երկու կարգի թագավորություն՝ աստվածային և մարդկային: Աստված գերագույն թագավորն է, որի խնամքի տակ է գտնվում նաև մարդկային թագավորությունը: Թագավորությունը նա նմանեցրել է մարդկային օրգանիզմին, որտեղ յուրաքանչյուր անդամ կատարում է իրեն վերապահված գործառույթը: Թագավորի վարք ու բարքից, կառավարման հմտությունից շատ բան է կախված, քանզի «բարութիւն նոցա բազմաց, և չարութիւն յոլովից հասանէ»: Բարեպաշտությունը և հավատն առ Աստված այն առաքինություններից են, որոնք կարող են հզոր պահել պետությունը: Ուստի թագավորը պետք է լինի բարեպաշտ, իմաստուն, արդարամիտ, հոգ տանի հավատի ամրապնդման համար, հեռու մնա հեթանոս. նախապաշարմունքներից: Իշխանները նույնպես պետք է բարեպաշտ լինեն, քանզի հավատարմությունը երկնային թագավորին հաստատուն է դարձնում նվիրվածությունը երկրային թագավորին: Իշխանների նման հոգևորականները նույնպես պետք է հնազանդվեն իրենց երկրային թագավորին: Նրանց խնդիրն է մարդկանց «ի հնազանդութիւն յորդորել, ուսուցանել», աղոթել թագավորի համար, նրան ժամանակին հասցնել աստվածային օրենքները և «ծառայել մարմնաւոր Տեառն որպէս Աստուծոյ»:

Վ. Ր-ու հայացքները մեծապես ազդել են հետագա դարերի հայ աստվածաբանների և իմաստասերների, հատկապես Հովհան Որոտնեցու և Գրիգոր Տաթևացու աշխարհայացքի ձևավորման վրա:

Գրկ. Գրիգորյան Գ., Վահրամ Րաբունու փիլիսոփայությունը, Ե., 1969: Զաքարյան Ս., Վահրամ Րաբունի, Ե., 1995:

Սեյրան Զաքարյան

ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ (1945–95-ին՝ Էջմիածին), քաղաք Հայաստանի Հանրապետության Արմավիրի մարզում, Երևանից 20 կմ արևմուտք: Ամենայն հայոց կաթողիկոսության աթոռանիստը: Վ. է կոչվել Վաղարշ Ա Արշակունի թագավորի (117–140) անունով, որը պարսպապատել ու կառուցումներ է կատարել քաղաքում՝ դարձնելով արքայական երկրորդ աթոռանիստը Արտաշատից հետո: Քաղաքի դերը մեծացել է քրիստոնեությունը Հայաստանում պետ. կրոն հռչակվելուց (301) հետո, երբ այն դարձել է Հայաստանում քրիստ. կրոնի գլխ. կենտրոնը և ձեռք բերել հոգևոր-մշակութ. խոշոր նշանակություն: Ագաթանգեղոսի վկայությամբ, Գրիգոր Ա Լուսավորչին տեսիլք է երևացել. Հիսուս Քրիստոսն իջել է Վ. և ձեռքի ոսկե ուռով ցույց տվել այն վայրը, որտեղ, ի հիշատակ ս. Հռիփսիմյանց կույսերի նահատակության, պետք է կառուցվեր «տուն աղօթից»: Կատարելով Աստծո կամքը՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Տրդատ Գ թագավորի, նախարարների ու նոր կրոնի նվիրյալների օգնությամբ Սանդարամետի մեհյանի տեղում հիմնել է (301–303) Կաթողիկե եկեղեցի (տես Էջմիածնի Մայր տաճար), Հայոց քահանայապետությունը և Ս. Էջմիածնի միաբանությունը: Էջմիածին («Էջ Միածնի որդւոյ Աստուծոյ» կամ «Էջ Միածինն») անունը գործածության մեջ է մտել XIII–XV դարերից: Իսկ ս. Հռիփսիմյանց կույսերի նահատակման վայրում, Վ-ի հս-արլ. կողմում Գրիգոր Ա Լուսավորիչը կառուցել է Ս. Հռիփսիմյանց վկայարանը կամ հանգստարանը: Սկսած IV դարից (որոշ ընդհատումներով) Վ. ունեցել է հոգևոր-մշակութ. հարուստ կյանք, եղել ոչ միայն կրոնաեկեղեց., այլև հայ մշակույթի, դպրության, գրչության կենտրոն, իսկ Ս. Էջմիածնի տաճարը, անկախ կաթողիկոս. աթոռանիստի տեղափոխություններից (տես Կաթողիկոսություն ամենայն հայոց) պահպանել է Մայր տաճարի առաջնային նշանակությունը:

Դեռևս Գրիգոր Ա Լուսավորչի կաթողիկոսության օրոք կառուցվել են հայրապետանոց, միաբանների և սպասավորների կացարան (V դարից հայտնի է «Սուրենյանց անապատ» անունով), հոգևորականներ պատրաստելու և նրանց կրթելու համար քաղաքում բացվել են հուն. և ասոր. դպրոցներ: Վ. հոգևոր-մշակութ. մեծ վերելք է ապրել հատկապես V դ., երբ բուռն գործունեություն են ծավալել Հայոց կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևն ու Մեսրոպ Մաշտոցը, որոնք Վռամշապուհ թագավորի (388–413) սատարմամբ բացել են մեսրոպատառ առաջին դպրոցը (տես Էջմիածնի դպրոց): Թեև 484-ին կաթողիկոսարանը տեղափոխվել է Դվին, սակայն հոգևոր-մշակութ. կյանքը Վ-ում շարունակել է ծաղկում ապրել: 484–486-ին Վահան Մամիկոնյանը հիմնովին նորոգել է վանքը, իսկ 486–491-ին վանքի հոգաբարձու Ղազար Փարպեցին հիմնադրել է Հայոց առաջին մատենադարանը: Այնուհետև Վ. դարձել է հայ գրչության նշանավոր կենտրոն, որտեղ տարբեր ժամանակնե րում գրվել, ընդօրինակվել ու ծաղկվել են բազմաթիվ ձեռագրեր: Հոգևոր-մշակութ. և շին. մեծ աշխատանքներ են ծավալվել VII դ., հատկապես՝ Կոմիտաս Ա Աղցեցի, Եզր Ա Փառաժնակերտցի, Ներսես Գ Տայեցի Հայոց կաթողիկոսների օրոք: 618-ին նորոգվել է Կաթողիկեն և կառուցվել Ս. Հռիփսիմե եկեղեցին, 630-ին՝ Ս. Գայանե եկեղեցին և քահանայական դասի կացարանը, 641– 661-ին՝ Զվարթնոցը, նոր Վեհարան, բաղնիք, ջրհոր, հնձաններ: Սկսած VII դ. կեսից՝ արաբ., այնուհետև՝ սելջուկյան, մոնղոլ-թաթար. արշավանքների հետևանքով Վ. վերածվել է ավերված ու լքված գյուղաքաղաքի, կանգ է առել հոգևոր ու տնտ. կյանքը: Անշուք ու ամայի վիճակը շարունակվել է մինչև XV դ. կեսը, երբ 1441-ին գումարված Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողովը Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը Սսից (Կիլիկիա) տեղափոխել ու վերահաստատել է Վ-ում: Վ. կրկին դարձել է համայն հայության հոգևոր-կրոն. կենտրոնը և Հայոց կաթողիկոսների աթոռանիստը, որպիսին մնում է առ այսօր: Հաստատվելով Վ-ում՝ Հայոց կաթողիկոսները հնարավորություն են ստացել անձամբ հետևելու քաղաքի ներքին կյանքին, աշխուժացնելու միաբանության գործունեությունը, ծավալելու շին. աշխատանքներ: Երբ կաթողիկոս Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանցը գնել է Վ. և դարձրել վանքապատկան կալված (որպիսին մնացել է մինչև 1920-ը), կաթողիկոսարանն ու միաբանությունը սկսել են խրախուսել ու հովանավորել գյուղատնտեսության զարգացումը: Տնտ. աշխուժացումը որոշ ժամանակով կասեցվել է XVII դ. սկզբին՝ պարսից շահ Աբբաս I-ի արշավանքով: Տասնյակ հազարավոր հայերի տեղահանելուց հետո, հայրենիքին կապող նրանց հոգևոր թելերը կտրելու նպատակով շահ Աբբաս I-ը որոշել է Էջմիածնի տաճարը քանդել, քարերը տեղափոխել Սպահան և այնտեղ մի նոր «Էջմիածին» կառուցել: Շահի հրամանով Թահմազ Ղուլի խանը տեղահանել է տաճարի 15 որմերը, ինչպես նաև Սպահան է փոխադրել Լուսավորչի Աջը, մասունքներ ու սրբազան իրեր: Միայն Մայր տաճարի բոլոր քարերի տեղափոխության դժվարությունը Ս. Էջմիածինը փրկել է կործանումից: Թալանված, անբնակ ու անշուք են դարձել նաև Ս. Գայանե և Ս. Հռիփսիմե վանքերը, որոնց ավերյալ վիճակը նկարագրել է պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին: Քաղաքի և Մայր աթոռի միաբանական կյանքում աշխուժություն է սկսվել XVII դ. 2-րդ քառորդից, երբ Մայր տաճարի լուսարար Մովսես վարդապետը (հետագայում՝ կաթողիկոս Մովսես Գ Տաթևացի) իր մի խումբ համախոհների և սաների հետ ձեռնամուխ է եղել քաղաքի գլխ. սրբատեղիների վերականգնմանը: Մովսես Գ Տաթևացու հայրապետության օրոք նորոգվել են վանքերը, կատարվել նոր կառուցումներ՝ փուռ, սեղանատուն, տնտեսատուն, պարսպապատվել Մայր տաճարը: Շին. մեծ աշխատանքներ է կատարել նաև Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսը: Կառուցել է երկու գմբեթավոր ձիթհանք, քանքան (ստորերկրյա ջրերը հավաքելու և խոնավությունը վերացնելու համար) ևն: Շին. աշխատանքները գլխավորել է Ուստա Գրիգորը, որը 1639-ին արձանագրություն է թողել Տրդատա դռան վրա: Կաթողիկոսը ձեռնարկել է նաև Ս. Գայանե և Ս. Հռիփսիմե վանքերի նորոգումը, որոնց գմբեթներին կրկին հառնել է «տերունական խաչի նշանը»: Նրա ջանքերով 1640-ին վերաբացվել է Էջմիածնի դպրոցը՝ Վարդապետարան անունով: Ավելի վաղ՝ 1635–37-ին, Վ. էր փոխադրվել Հովհաննավանքի դպրատունը: Դպրոցը ծաղկում է ապրել, երբ այնտեղ սկսել են դասավանդել Ոսկան Երևանցին, Սիմեոն Ջուղայեցին և Ստեփանոս Լեհացին: 1654-ին Փիլիպոս Ա Աղբակեցին ձեռնարկել է Մայր տաճարի զանգակատան շինարարությունը, որն ավարտվել է 1658-ին՝ Հակոբ Դ Ջուղայեցու օրոք: 1694-ին իշխան Աղամալ Շոռոթեցու միջոցներով կառուցվել է Շողակաթ վանքը, իսկ Աստվածատուր Ա Համադանցու օրոք Նաղաշ Հովնաթանը ստեղծել է Մայր տաճարի որմնանկարները: Պատկերազարդումներն ավարտել են նրա որդիները՝ Հակոբ և Հարություն Հովնաթանյանները, Աբրահամ Գ Կրետացու օրոք: Վերջինս կարողացել է ոչ միայն Վ. զերծ պահել Հայաստանում թուրք-պարսկ. պատերազմի ավերումներից, այլև Նադիր շահի՝ Վ. այցելության ժամանակ (1735, հունիս) որոշ արտոնություններ է ստացել քաղաքի համար: Ղազար Ա Ջահկեցու օրոք կառուցվել են Ղազարապատի հյուրանոցը (30-ից ավելի սենյակներով), պարտեզ, ջրավազան ևն: Վ-ում շին. մեծ աշխատանքներ են կատարվել կաթողիկոս Սիմեոն Ա Երևանցու օրոք, աշխուժացել է ուս., հոգևոր-մշակութ. կյանքը: Սիմեոն Ա Երևանցին քանդել է տվել Մայր տաճարի հարակից շինությունները և վանքն առանձնացրել Վ-ից: Ազատված ընդարձակ տարածությունը շրջափակել է պարիսպներով (արմ-ից արլ. 275մերկարությամբ և հս-ից հվ. 235մլայնությամբ), որոնք 4 կողմերում ունեցել են կամարակապ 4 դռներ և ևս 6 դռներ՝ տարբեր կողմերում: Իսկ Վ-ի համար կառուցել է նոր եկեղեցի՝ Ս. Աստվածածինը: 1763-ին հիմնվել է երկու վարժարան, որոնց ուսուցիչ-տեսուչ է նշանակվել Պետրոս Նախիջևանցի եպիսկոպոսը: Այդ վարժարանները, որոնք փաստորեն Էջմիածնի դպրոցի բաժանմունքներն էին, այնուհետև հայտնի են դարձել Էջմիածնի ժառանգավորաց դպրոց անունով: 1771-ին Սիմեոն Ա Երևանցին Գ. Խոջաջանյանցի (Չաքիկյան) միջոցներով հիմնադրել է նաև Հայաստանում առաջին տպարանը, որտեղ 1772-ին լույս է տեսել Հայաստանում առաջին գիրքը՝ իր իսկ «Գիրք աղօթից որ կոչի Զբօսարան հոգեւոր»-ը: 1889-ին կառուցվել է տպարանի նոր շենքը, համալրվել տառաձուլական, տպագր. նոր մեքենաներով, հարստացվել տարբեր լեզուների տառատեսակներով: 1776-ին Վ-ում Սիմեոն Ա Երևանցին հիմնել է թղթի առաջին գործարանը: Կաթողիկոսը Վ. է հրավիրել Հովնաթան Հովնաթանյանին, որը 1769ից սկսել է Մայր տաճարի նոր պատկերազարդումը և ավարտել Ղուկաս Ա Կարնեցու օրոք: Վերջինս ավարտին է հասցրել տաճարի հիմն. վերակառուցումը: XVIII դ. Վ-ի հոգևոր., մշակութ., տնտ., քաղ. նշանակությունը և դերը Հայաստանի կյանքում այնքան է մեծացել, որ երբ XVIII դ. վերջին Հովսեփ արք. Արղությանը ռուս. կառավարության հետ բանակցել է Հայոց անկախ թագավորությունը վերականգնելու նպատակով, որպես ապագա մայրաքաղաք առաջարկել է Անին կամ Վ.: XIX դ. սկզբին Վ. գտնվել է ռուս-պարսկ. պատերազմի (1804–13) առաջավոր գծում: 1804-ին ռուս. բանակը գեներալ Ցիցիանովի գլխավորությամբ պաշարել է Երևանը, բայց, չկարողանալով գրավել, ստիպված վերադարձել է Թիֆլիս՝ նահանջի ճանապարհին կողոպտելով Ս. Էջմիածինը (արժեքավոր իրերի ու եկեղեց. սպասքի մի մասը վերադարձվել է պատերազմից հետո): Դրանից մի քանի օր անց Էջմիածին այցելած Իրանի Ֆաթալի շահը կարգի է բերել վանքն ու շրջակայքը, ռուսների հասցրած վնասի չափերը տեսնելով՝ հրամայել առժամանակ հարկերից ազատել կաթողիկոսարանն ու Վ.: 1806-ի սեպտ. ռուս. զորքերը կրկին գրավել են Վ., սակայն 1813-ի Գյուլիստանի պայմանագրով ստիպված նորից զիջել պարսիկներին: XIX դ. 1-ին տասնամյակներին, չնայած ավերածություններին ու կողոպուտներին, աշխուժացել է Վ-ի տնտ. և առևտր. կյանքը, զգալիորեն համալրվել է կաթողիկոս. գանձարանը՝ շնորհիվ նաև Արմ. Հայաստանում ունեցած հսկայական տիրույթների և նվիրատվությունների:

1828-ին Արլ. Հայաստանի կազմում անցնելով Ռուսաստանի տիրապետության տակ՝ Վ. մնացել է վանքապատկան, և ռուս. կառավարությունը, նախկին իշխանությունների նման, նույնպես ճանաչել է Մայր աթոռի միաբանության իրավունքները Վ-ի վրա: Չնայած XIX դ. կեսից Վ. դարձել է Երևանի նահանգի Էջմիածնի վիճակի կենտրոնը, այնուամենայնիվ բուն քաղաքը կառավարել են կաթողիկոսարանն ու միաբանությունը՝ Սինոդի հետ մեկտեղ, որը սկսել էր գործել 1837-ից: XIX դ. 1-ին կեսին Վ-ում նշանակալից աշխատանքներ են կատարվել Եփրեմ Ա Ձորագեղցի, Հովհաննես Ը Կարբեցի և Ներսես Ե Աշտարակեցի կաթողիկոսների օրոք: 1833-ին կանգնեցվել է հուշարձան 1827-ի Օշականի ճակատամարտում ընկած ռուս զինվորների հիշատակին, 1847-ին Ներսես Ե Աշտարակեցին սկսել է ձկնաբուծ. լճակի շինարարությունը, ընդլայնել (50 աշակերտի համար) իր իսկ հիմնադրած (1813) վարժարանը, վերակառուցվել է քաղաքային շուկան, հոգ տարվել քաղաքը խմելու ջրով ապահովելու մասին ևն: Կաթողիկոս Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու օրոք, 1868-ի մայիսին լույս է տեսել Հայաստանում առաջին պարբերականի՝ Մայր աթոռի պաշտոնաթերթ «Արարատ» ամսագրի առաջին համարը: 1869-ի մայիսի 25-ին հիմնադրվել է Գևորգյան ճեմարանը, որի բացումը կատարվել է 1874-ի սեպտ. 28-ին: Նույն թվին հիմնադրվել է Էջմիածնի թանգարանը: Ընդլայնվել է գրատուն-մատենադարանը, 1879-ին բացվել նոր ընթերցարանը: 1872-ին սկսել է գործել Հռիփսիմյան օրիորդաց դպրոցը (տես Հռիփսիմյան օրիորդաց դպրոցներ), որի շենքը կառուցվել է Մայր աթոռի ծախսերով: Կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցու (Խրիմյան Հայրիկ) օրոք վանքում անցկացվել է էլեկտրական լուսավորություն:

1910-ին մեծահարուստ Ալ. Մանթաշյանի նվիրատվությամբ սկսվել է նոր Վեհարանի շինարարությունը:

XIX դ. վերջին Վ. վերստին դարձել է հայ հոգևոր-եկեղեց. և մշակութ. կյանքի կենտրոններից: Հրատարակվել են կրոն., աստվածաբան., հայագիտ. գրքեր և ուսումնասիրություններ: Վ-ում ապրել ու գործել են Կոմիտասը, Հովհ. Հովհաննիսյանը, Հ. Աճառյանը, Մ. Աբեղյանը, Ե. Թադևոսյանը, Մ. Եկմալյանը, Գ. Տեր-Մկրտչյանը (Միաբան), Կ. ՏերՄկրտչյանը, Գարեգին վրդ. Հովսեփյանը (Գարեգին Ա Հովսեփյան) և ուրիշներ:

Դարեր շարունակ Վ. եղել է պետականությունից զրկված, աշխարհով մեկ սփռված հայ ժողովրդի ազգային-քաղ. կենտրոնը՝ շնորհիվ հայոց կյանքում Մայր աթոռի և Հայ եկեղեցու ազգահավաք, ազգապահպան դերի: Վ-ում և Հայոց կաթողիկոսների անմիջական մասնակցությամբ են լուծվել հայ ժողովրդի համար կենսական բազմաթիվ խնդիրներ: Վ. բազմիցս եղել է ինչպես եկեղեց. ժողովների գումարման (տես Վաղարշապատի եկեղեցական ժողովներ), այնպես էլ՝ ազատագր. շարժման կենտրոն (տես Էջմիածնի ժողովներ 1547, 1677): Առաջին համաշխ. պատերազմի տարիներին (1914–18) Վ. գործուն դեր է խաղացել հայ ժողովրդի քաղ. պայքարում. այստեղից են հայկ. կամավոր. գնդերը, կաթողիկոսի օրհնությունը ստանալով, մեկնել ռազմաճակատ: Ազգային-ազատագր. պայքարի կենտրոն լինելու հետ մեկտեղ Վ. դարձել էր Մեծ եղեռնից մազապուրծ գաղթականների ու որբերի, ռազմաճակատից բերված հարյուրավոր վիրավորների հանգրվան: Այստեղ այդ տարիներին կազմակերպվել են հիվանդանոցներ ու որբանոցներ, գաղթականներին օգնող կոմիտեներ, մարդասիր. և բարեգործ. միություններ:

1918-ի մայիսին, Սարդարապատի ճակատամարտի օրերին, Վ. վճռորոշ դեր է խաղացել հայ ժողովրդի ճակատագրում: Մայր աթոռի բազմաթիվ միաբաններ, քաղաքի մտավորականներ ու աշխարհազորայիններ մասնակցել են Սարդարապատի ճակատամարտին, իսկ կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցը, չնայած քաղ. և զինվոր. ղեկավարության խնդրանքին, հրաժարվել է ապահովության նկատառումներով հեռանալ վանքից:

Առաջին հանրապետության տարիներին (1918–20) կրկին բարձրացել է Վ-ի և Մայր աթոռի դերը, սակայն խորհրդ. կարգեր հաստատվելուց (1920) հետո փորձեր են արվել նսեմացնելու նրանց նշանակությունը հայ ժողովրդի կյանքում: Վանքը և միաբանությունը մեծապես տուժել են ստալինյան հալածանքներից: Սակայն այդ ծանր պայմաններում հայոց կաթողիկոսները հնարավորին չափ գործուն են պահել Վ-ի հոգևոր-եկեղեց. կյանքը, կատարել են շին. աշխատանքներ: Վ. դարձել է սփյուռքահայությանը Հայաստան բերող հիմն. ազդակներից մեկը: 1944-ից հրատարակվել է Մայր աթոռի պաշտոնական պարբերականը՝ «էջմիածին» ամսագիրը, 1945-ին Գևորգ Զ Չորեքչյանի նախաձեռնությամբ բացվել է Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանը: 1950–60-ական թթ. նորոգվել են Ս. Հռիփսիմե և Ս. Գայանե վանքերը, բարեկարգվել Զվարթնոցի շրջակայքը: Վազգեն Ա Պալճյան կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ մեծ շինարարություն է ծավալվել Ս. Էջմիածնի վանքում: Հիմնովին նորոգվել է Մայր տաճարը, վերականգնվել են որմնանկարները, 1962-ին ավարտվել է նոր Վեհարանի վերաշինությունը, 1968-ին նորոգվել է հին Վեհարանը և վերածվել թանգարանի, 1974-ին կառուցվել է սեղանատունը, 1978-ին՝ վանատունը, 1982-ին՝ Ալեք և Մարի Մանուկյան գանձատունը: Բացվել են հուշաղբյուրներ, տեղադրվել խաչքարեր: Գարեգին Ա Սարգիսյան կաթողիկոսի օրոք Մայր աթոռի տպարանում տպագրվել են կրոն., աստվածաբան., հայագիտ. մեծարժեք աշխատություններ, Գևորգյան ճեմարանի շենքը կրկին վերադարձվել է Մայր աթոռի տնօրինությանը: Գարեգին Բ Ներսիսյան կաթողիկոսի գահակալությամբ աշխուժացել են Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելու 1700-ամյակի տոնակատարության նախապատրաստական աշխատանքները, բարեկարգվել է վանքի շրջակայքը, ավարտվել է Բաց խորանի շինարարությունը:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Պատմություն Հայոց, Ե., 1983: Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1–3, ԿՊ-Երուսաղեմ, 1912–27: Շահխաթունյան Հ., Ստորագրութիւն Կաթողիկէ Էջմիածնի եվ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 1,2, Էջմիածին, 1842: Էփրիկյան Ս., Ս. Էջմիածին 303–1903, Վնտ., 1903: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 2, Ե., 1948: Հարությունյան Վ., Եկայք շինեսցուք, Ս. Էջմիածին, 1988: Վարդանյան Ս., Հայաստանի մայրաքաղաքները, Ե., 1995:

ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՆԵՐ, գումարվել են IV–V դարերում, Վաղարշապատ քաղաքում, դավանական, եկեղեցավարչական կարևոր խնդիրների քննարկման համար (կայացել է չորս ժողով): Ըստ Ագաթանգեղոսի և Մովսես Խորենացու, առաջին ժողովը 325-ին հրավիրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը որդու՝ Արիստակեսի՝ 325-ի Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովից վերադառնալուց հետո: Ժողովն ընդունել է Նիկիայի Հավատո հանգանակը և 20 կանոնները՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի որոշ հավելումներով:

Երկրորդ ժողովը, որի մասին վկայում է Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին (X դ.), գումարվել է 366-ին՝ Հայոց թագավոր Արշակ Բ-ի նախաձեռնությամբ և Ներսես Ա Մեծ կաթողիկոսի նախագահությամբ: Քննարկվել է Հայոց կաթողիկոսության՝ Կեսարիայի աթոռից անջատելու և անկախ ճանաչելու հարցը: Այն իր վերջնական լուծումն է ստացել Պապ թագավորի օրոք՝ 372-ին, երբ վերջինս Շահակ Ա Մանազկերտցուն ձեռնադրման չի ուղարկել Կեսարիա:

Երրորդ ժողովը, որը գումարվել է 402 կամ 403-ին՝ Մեսրոպ Մաշտոցի և կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևի նախաձեռնությամբ, վճռել է Հայաստանում օգտագործվող հուն. և ասոր. դպրությունները փոխարինել հայկականով և այդ ծրագրի իրականացման նպատակով արքունի դիվանապետ Վահրիճին ուղարկել Եդեսիա՝ բերելու դանիելյան նշանագրերը: Չորրորդ ժողովը գումարվել է 426-ին. հրավիրել են Մեսրոպ Մաշտոցն ու Սահակ Ա Պարթևը՝ քննելու և հաստատելու Հայ եկեղեցու հայերեն նոր գրով կազմված կանոնները, որոնք հիմնականում մշակվել էին առաջին ժողովում: Հաստատվել են Սահակ Ա Պարթևի կազմած կանոնները, որտեղ սահմանված էին եպիսկոպոսների, քահանաների և վանականների պարտականությունները:

Մի շարք ուսումնասիրողներ Բաբկեն Ա Ոթմսեցի կաթողիկոսի 506-ին Դվինում հրավիրած ժողովը սխալմամբ համարել են Վաղարշապատի հինգերորդ ժողով՝ գումարված 491-ին: Վ. ե. ժ-ում կանոնական որոշումներ չեն ընդունվել:

Գրկ. Կանոնագիրք Հայոց, աշխատասիր. Վ. Հակոբյանի, հ. 1, Ե., 1964: Մխիթարյանց Ա., Պատմութիւն ժողուոց Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, Վաղ-պատ, 1874:

ՎԱՆԱԿԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ, Վ անակ ան Վարդապետ Տավուշեցի (1181, Ուտիք նահանգի Տավուշ գավառ – 1251), աստվածաբան, մեկնիչ, մատենագիր, մանկավարժ, պատմագիր: Նախն. կրթությունն ստացել է ծննդավայրում, եղբոր՝ կուսակրոն քահանա Պողոսի մոտ: Ուսումնառությունը շարունակել է Նոր Գետիկի բարձրագույն դպրոցում: 1201-ին ձեռնադրվել է քահանա, դարձել Մխիթար Գոշի աշակերտն ու գործի շարունակողը: Ուսուցչի հետ մասնակցել է Լոռեի (1204) և Անիի (1207) եկեղեց. ժողովներին և շարադրել դրանց պատմությունը, որը մեզ չի հասել:

Վ. Վ. վարդապետ. աստիճանը ստացել է Մխիթար Գոշից՝ 1207–08-ին, վերադարձել Տավուշ և գիտամանկավարժ. գործունեություն ծավալել հայրենի գավառում: Մխիթար Գոշի մահից (1213) հետո համարվել է Հայաստանի ամենահեղինակավոր աստվածաբանն ու գիտնական վարդապետը: Ժողովրդի եռանդուն աջակցությամբ հիմնադրել է Խորանաշատի վանքն ու ուսումնագիտ. դպրոցը, որը շուտով մեծ հռչակ է ձեռք բերել և դարձել Հայաստանի հեղինակավոր վարդապետարաններից մեկը: 1229-ին, երբ Ջալալ էդ Դինի հրոսակներն ավերել են Խորանաշատը, Վ. Վ. աշակերտների հետ ապաստանել է Տավուշ բերդի հվ. կողմում գտնվող Լորուտ գյուղին մերձակա մի բարձունքում, որի ստորոտին իր կառուցած փոքրիկ եկեղեցում շարունակել է գիտամանկավարժ. գործունեությունը: 1235–36ին մոնղոլներն ավերել են Վ. Վ-ի դպրոցը, գերեվարել նրան և աշակերտներին: Մի քանի ամիս անց Գագ բերդի բնակիչները 80 դահեկան փրկագնով գերությունից ազատել են Վ. Վ-ին: Նա նորոգել է Խորանաշատի վանքը և վերսկսել գործունեությունը: 1238-ին գնացել է Տփղիս, այնտեղից Խորանաշատ է բերել գերվելիս մոնղոլների խլած երկու արծաթակազմ Ավետարաններից մեկը, որը նվաճողներից գնել էին տփղիսցիները:

1240-ին Ներքին Խաչենի իշխան Հասան Ջալալ Դոլայի հրավերով մի խումբ րաբունապետների հետ մասնակցել է Գանձասարի վանքի օծմանը և թողել արձանագրություն: 1246-ին Խորանաշատում Վ. Վ-ին այցելել են Հայոց կաթողիկոս Կոստանդին Ա Բարձրբերդցին և Հայոց Արևելից Կողմանց կաթողիկոս Ներսեսը (1235–62): Վ. Վ-ին են աշակերտել Վարդան Արևելցին, Կիրակոս Գանձակեցին, Գրիգոր Ակներցին, Սոսթենեսը և մշակութ. ու քաղ. այլ նշանավոր գործիչներ: Վ. Վ-ի գրական ժառանգությունը հարուստ է ու բազմաբովանդակ: Հավանաբար նրա կոթողային աշխատությունը եղել է «Պատմությունը», որը չի պահպանվել: Ըստ Վարդան Արևելցու և Կիրակոս Գանձակեցու, այն ընդգրկել է Հայաստանի ամբողջական պատմությունը՝ սկզբից մինչև հեղինակի ապրած օրերը: Վ. Վ. գրել է մեկնություններ: Ամենածավալունը Հոբի գրքի մեկնությունն է («Մեկնութիւն Յոբայ»), որ Հիսիքիոսի, Ստեփանոս Սյունեցու, Դավիթ Քոբայրեցու և ուրիշների երկերից արված քաղագրություն է: Առավել ուշագրավ է «Բացատրութիւն աղօթից Ամբակումայ մարգարէի» («Ճռաքաղ», 1858) երկը, որը բառական մեկնություններից բացի պարունակում է նաև հետաքրքիր այլաբանություններ: Նշանավոր է հատկապես Ամբակում մարգարեի «Տէր զլուր քո լուայ» աղոթքի մեկնությունը: Որոշակի արժեք ունեն նաև «Համեմատութիւն Հին Կտակարանայ ի Նորս», «Տեսութիւն շարականին Ուրախացիր պսակ կուսից» և «Մեկնութիւն սաղմոսին Այս ծով Մեծ» փոքրածավալ մեկնությունները: «Խրատ դաւանութեան» երկը գրվել է XIII դ. կեսին սկիզբ առած հռոմեա-բյուզ. դավանաբան. մի վեճի առթիվ՝ կապված Ս. Հոգու բխման հարցի հետ (Ինոկենտիոս IV պապը դիմել էր նաև Հայ եկեղեցուն): Գրությունը ներառված է Կիրակոս Գանձակեցու «Հայոց պատմության» մեջ: Վ. Վ-ի «Պատճառք վասն առաջաւորաց պահոց» երկը ուշագրավ է այնտեղ պահպանված միջնադարյան զրույց-ավանդություններով: «Յաղագս տարեմտին» ճառը (նախատեսված է եղել Ամանորին եկեղեցիներում կարդալու համար) Վ. Վ. գրել է ժողովրդին աստղաբաշխության և տոմարագիտության (տարվա, ամիսների անունների, Արեգակի, Լուսնի, մոլորակների շարժման, մի շարք ժողովուրդների տոմարների) մասին գիտելիք տալու նպատակով: Օգտվելով Անանիա Շիրակացուց՝ նա ճիշտ է բացատրում Արեգակի և Լուսնի խավարումների պատճառները: Այդ երկում պահպանվել է նաև Հայոց Արտավազդ Ա արքայի մասին առասպելի տարբերակներից մեկը: Հեղինակը փորձել է նաև ստուգաբանել հայկ. ամսանունները: Վ. Վ-ի պահպանված գործերից ամենաարժեքավորն է «Հարցմունք և պատասխանիքը» (Մատենադարան, ձեռ. դ 5611), որը խիստ գործածական է եղել միջնադարում և հայտնի է մի քանի տասնյակ ընդօրինակություններով (գրիչներն ու պատվիրատուները խմբագրել են ու համառոտել, առանձնացրել որոշ «հարցախմբեր», որոնք հետագայում սխալմամբ ընկալվել են որպես ինքնուրույն գործեր): Երկը բավական ծավալուն է և ընդգրկում է բոլոր այն գիտելիքները, որ ուսման սկզբ. շրջանում պարտավոր էր ձեռք բերել նրա վարդապետարանի աշակերտը: Այն փաստորեն դպրոցի ուս. ծրագրի համառոտ ամփոփումն էր և իր ժամանակի հանրագիտական բառարանը (ամփոփում էր XIII դ. հայ իրականության պատկերացումներն ու իմացությունը պատմության, ազգագրության, հավատալիքների, իմաստասիրության, մատենագրության, մատենագիտության, կենսաբանության, բուսաբանության, բժշկագիտության, աստղաբաշխության, երաժըշտագիտության, բառագիտության, քերականագիտության, դավանաբանության, աստվածաբանության և այլնի վերաբերյալ): Ուշագրավ են աղվանական ցեղերին և լեզուներին վերաբերող հաղորդումները: Շարադրված է գրեթե խոսակցական, միջին հայերենով և այդ շրջանի հայոց լեզվի ուսումնասիրման կարևոր աղբյուր է: Հայսմավուրքային ժողովածուի հայացումը, նրան ազգային նկարագիր տալն ու ազգապահպանման պահանջներին հարմարեցնելը սերտորեն կապված են Վ. Վ-ի անվան հետ: Սույն ժողովածուի երկու խմբագրությունների հեղինակները՝ Խաչենի արքեպիսկոպոս Տեր Իսրայելը և Կիրակոս Գանձակեցին, նրա աշակերտներն են: Ընդ որում, այդ աշխատանքը Տեր Իսրայելը կատարել է Վ. Վ-ի պատվերով: Վ. Վ. գործուն մասնակցություն է ունեցել իր ժամանակի դավանաբան. կնճռոտ հարցերի լուծմանը: 1250-ին բանադրել է Դավիթ Ծարեցու XIII դ. 40–50-ական թթ. գլխավորած աղանդավոր. շարժման մասնակիցներին: Նրա դեմ գրել է մեղադրական թուղթ՝ «Թուղթ առ Դաւիթ մոլորեցուցիչ» վերնագրով, որը չի պահպանվել: Վ. Վ-ի մատենագրությունը դեռևս բավարար ուսումնասիրված և մեկնաբանված չէ: Իր կտակի համաձայն՝ Վ. Վ. թաղվել է Խորանաշատի մերձակայքում գտնվող աղքատների գերեզմանոցում:

Երկ. Յաղագս տարեմտին, «Գիտական նյութերի ժող.», հ. 1, Ե., 1941, էջ 151–169: Վանական վարդապետին ասացեալ՝ բան հաւատալի ազգիս մերում, աշխատասիր. Մ. Մութաֆյանի, «Շողակաթ», 1995, էջ 162–163:

Գրկ. Վարդան Վարդապետ Արեվելցի, Հաւաքումն պատմութեան, Վնտ., 1862: Գրիգոր Ակներցի, Պատմութիւն թաթարաց, Երուսաղեմ, 1974: Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Ոսկյան Հ., Յովհաննէս Վանական և իւր դպրոցը, Վնն., 1922: Շահնազարյան Ա., Վահրամյանների իշխանությունը, Ե., 1990:

Արտաշես Շահնազարյան

ՎԱՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, աշխարհիկ կենցաղավարությունը մերժած, պարտադիր կուսակրոն կյանքով ապրող և որոշակի կանոնակարգի ենթարկվող անձանց կրոնական կամավոր ընկերակցություն, որի կանոնադրությունը պահանջում է նաև անձնական ունեցվածքի բացակայություն և ազգակցական ու ընկերային հարաբերությունների խզում: Վ. լայն ծավալ է ստացել IV դ., թեև միայնակեցության տեսքով հանդես է եկել քրիստոնեության ավելի վաղ շրջանում (III դ.) և տվել այնպիսի ներկայացուցիչներ, ինչպիսիք էին Պողոս Թեբայիդացին և նրա աշակերտ Անտոն Անապատականը: Սակայն Վ., իր նեղ առումով, իբրև ճգնավորների համակեցության պայմաններում կանոնադրությամբ օժտված հաստատուն կազմակերպություն, իր հիմնադրությամբ պարտական է հույն վանական Պաքոմոսին (Պախոմիոս): Նա է Եգիպտոսում, Նեղոսի կղզիներից մեկում հիմնել առաջին վանական հաստատությունը՝ Տաբեննայի վանքը (IV դ.):

Վ., եկեղեց. մի շարք եռանդուն գործիչների շնորհիվ, Եգիպտոսից թափանցել է նաև այլ վայրեր (Պաղեստին, Ասորիք, Կապադովկիա, Հայաստան ևն): Հայաստանում Վ-յան տարածման գործում մեծ ավանդ է ունեցել Սեբաստիայի եպիսկոպոս Եվսթադեոս բժիշկը, որը, վանքեր հիմնելով, նպաստել է ճգնավորների կենցաղում համակեցության հաստատմանը: Վ. հատկապես խթանվել է Ներսես Ա Մեծ կաթողիկոսի օրոք (IV դ.), ապա աշխուժացել IX–XIII դդ. և XIV–XV դդ., այնուհետև՝ XVII դ.: Ի տարբերություն կաթոլիկական Վ-յան (սովորաբար մի քանի վանք միավորված էին մեկ միաբանությունում), Հայ եկեղեցում յուրաքանչյուր վանք կազմել է ինքնուրույն միաբանություն: Հայկ. պետականության անկման և օտար զավթիչների տիրապետության պայմաններում Վ. Հայաստանում զուրկ է եղել երկրի ներքին կյանքին միջամտելու հնարավորությունից և սահմանափակվել է հիմնականում ուսումնագիտ. գործունեությամբ: Սկսած XIX դ. վերջից Վ. Հայաստանում վերածվել է Հայ եկեղեցու համար կուսակրոն պաշտոնյաներ պատրաստող խավի:

Տես նաև Ճգնավորություն և Անապատականություն:

Գրկ. Ինճիճյան Ղ., Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հ. 3, Վնտ., 1835: Հուսիկ եպիսկոպոս, Անապատականներ և վանականութիւն, Վաղ-պատ, 1906:

ՎԱՆԱՆԴԵՑԻ Հովհաննես, Հովհան (Ամիրզադե Միրզայի Միրզայան, 1772, Վան – 3.2.1841, Զմյուռնիա), աստվածաբան, դյուցազներգակ բանաստեղծ, մշակութային գործիչ, թարգմանիչ: Սկզբ. կրթությունն ստացել է ծննդավայրի Կտուց անապատում: Այստեղ էլ աչքի է ընկել բանաստեղծելու իր ձիրքով, ինչի շնորհիվ դպրոցի տնօրինությունը նրան անվանակոչել է Հովհաննես (ի պատիվ Հովհան Ոսկեբերանի): 1798-ին Վ. ավարտել է Կ. Պոլսի Մայր դպրատունը, 1799-ից աստվածաբանություն և հայկաբանություն է դասավանդել Զմյուռնիայի նորաբաց Մեսրոպյան վարժարանում: Իր առաջին՝ «Ճառ ներբողական ի սուրբ Խաչն Քրիստոսի և պատմագրական առասացութիւն ի Սուրբ Նշանն Վարագա» (1816, հրտ. 1853) գործում տալիս է Վարագա վանքի պատմությունը, կարևորում քրիստոնեության դերը հայ ժողովրդի կյանքում: Զմյուռնիայում Վ. ավարտել է «Տեսարան հանդիսիցն Հայկայ, Արամայ եւ Արայի» (հրտ. 1856) դյուցազներգությունը: Հիմնականում հետևելով Մովսես Խորենացուն՝ Վ. «չափական բանիւ» վերաշարադրել է «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» վիպասքը՝ որոշ հավելումներով ու շեղումներով: Մյուս՝ «Արփիական Հայաստանի» (հրտ. 1836) դյուցազներգությունում (10 հզ. տող) շարադրված է հայ ժողովրդի՝ քրիստոնեություն ընդունելու պատմությունը (ըստ Ագաթանգեղոսի): Որոշ ընդմիջումից հետո Վ. գրել է իր վերջին՝ «Ոսկի դար Հայաստանի» (1841) դյուցազներգությունը: Ունենալով հարուստ գիտելիքներ, տիրապետելով հայ բանաստեղծ. արվեստի օրինաչափություններին, դարձյալ անդրադառնալով պատմաաստվածաշնչային թեմայի՝ հեղինակը ստեղծել է բարձրարժեք գործ:

Իր այս երեք դյուցազներգություններով Վ. որոշակի ձև և գրական նպատակաուղղվածություն է տվել հայկ. կլասիցիզմին և առաջադիր տեսական սկզբունքներ մշակել նրա համար: Վ-ու բանաստեղծություններից հայտնի է «Առ Հայաստանը» (առավելապես իր առաջին՝ «Հայաստան, երկիր դրախտավայր» չափատողով), որ երգի է վերածել Կոմիտասը: Իր ստեղծագործություններում Վ. զարգացրել է կրոն-աստվածաբան. այն տեսակետը, թե դրախտը եղել է Հայաստանում, և հետևաբար մարդկությունը սերվել է Հայաստանից, որ ինչպես Քրիստոսը, այնպես էլ Ադամն ու Եվան խոսել են հայերեն, ուրեմն մեր լեզուն՝ «աստուածապարգեւն գրաբարը», գերերկրային, աստվածային ծագում ունի: Վ. սկզբունքային պայքար է ծավալել կաթոլիցիզմի դեմ՝ ընդդիմանալով լատին և հայ կաթոլիկ միսիոներների XVIII դ. ծավալած եռանդուն հավատորսական գործունեությանը:

Գրկ. Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 4, Ե., 1970: Շտիկյան Ս., Հովհան Վանանդեցի, տես Հայ նոր գրականության պատմություն, հ. 1, Ե., 1962:

Սուրեն Շտիկյան

ՎԱՆԵՎԱՆ, ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Արծվանիստ գյուղից 24 կմ հարավ-արևելք: Ըստ շին. արձանագրության, Վ-ի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին վաղ միջնադարից կանգուն միանավ բազիլիկ եկեղեցուց հս., 903-ին կառուցել է Հայոց սպարապետ Շապուհ Բագրատունին, իր քրոջ՝ Սյունյաց իշխանուհի Մարիամի տեսչությամբ: Հիմնել է նաև վանական միաբանություն և Վ-ին չորս գյուղ ու ջրաղացներ նվիրել: Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցված է կոպտատաշ բազալտով, իսկ կամարները և գմբեթը՝ տուֆով: Ունի ներքուստ քառախորան, արլ-ում զույգ ավանդատներով հորինվածք: Ըստ պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի, Վ-ում 914-ին թաղվել է Հայոց թագավոր Սմբատ Ա Բագրատունին, իսկ 980-ական թթ. վանքը նորոգել և, հավանաբար, երկու եկեղեցիների միջի գավիթը կառուցել է Հայոց թագավոր Աշոտ Գ Ողորմածի որդի Գագիկը (ապագա Գագիկ Ա Բագրատունի թագավորը): Վ. XIII–XIV դդ. բազմաթիվ նվիրատվություններ է ստացել: 1502-ին գավթում թաղվել է Մելքիսեթ եպիսկոպոսը և վրան խոշոր խաչքար կանգնեցվել: 1871–80ին վանահայր Թեոդորոս Շիրակացին նորոգել է վանքի շինությունները:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Սմբատյան Մ., Տեղագիր Գեղարքունիքի Ծովազարդ գաւառի որ այժմ Նոր-Բայազիտ գավառ, Վաղ-պատ, 1895: Մնացականյան Ս., Հայկական ճարտարապետության Սյունիքի դպրոցը, Ե., 1960: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 4, Ե., 1973:

Ստեփան Մնացականյան

ՎԱՆՔ, մենաստան, ուխտք, միասնական կանոնադրությամբ ապրող վանականների համայնք, հոգևոր և մշակութային կենտրոն, կրոնական և աշխարհիկ շինությունների համալիր: Վ. գլխավորում է վանահայրը, որին ընտրում են Վ-ի միաբանները: Վանականները ամրակցված են եղել Վ-ին, բնակվել այնտեղ և զուրկ եղել սեփականության իրավունքից՝ ընդհանուր որոշ գծերով նմանվելով անապատականներին (տես Անապատականություն): Հայաստանում առաջին Վ-երը ստեղծվել են վաղ միջնադարում, վանականության շարժման հետևանքով: Ըստ հայ պատմիչների, Հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Մեծը հիմնել է հազարից ավելի Վ-եր: Հայկ. Վ-երը առաջնորդվել են Գրիգոր Ա Լուսավորչի մշակած կանոնադրությամբ, որը հետագայում փոփոխվել և լրացվել է: Հայաստանում Վ-երի կազմավորումը և շինարարությունը բուռն վերելք է ապրել IX–XIII դդ., երբ դրանք դարձել են հարուստ կալվածատիր. կազմակերպություններ՝ որպես նվիրատվություն ստանալով գյուղեր, մեծ հողատարածքներ, այգիներ, ագարակներ, իշխանություններից ձեռք են բերել կարևոր արտոնություններ (ապահարկություն, դատ., վարչ. ինքնուրույնություն ևն): Վ-երը հիմնըվել են ավանդ. սրբավայրերի տեղում, վաղ միջնադարում կառուցված եկեղեցիների շուրջը, ինչպես նաև նոր վայրերում: Որոշ Վ-եր նաև ուխտատեղիներ են: Վ-երի համալիրների կազմում եկեղեցիներից, մատուռներից, զանգակատներից, դամբարաններից բացի լինում են նաև գավիթներ ու ժամատներ, գրատներ, հյուրատներ, բնակելի, տնտ. շենքեր (մառաններ, սեղանատներ, խոհանոցներ, գոմեր, ախոռներ), այլ կառույցներ (կամուրջներ, աղբյուրներ, ջրանցքներ) ևն: Միջնադարում խոշոր Վ-երը կրթ., գիտ., գրչության, մշակութ. կենտրոններ էին: Այստեղ գործող վարդապետարաններում աստվածաբանության հետ սովորեցրել են նաև լեզուներ, քերականություն, աշխարհագրություն, տոմարագիտություն, մանրանկարչություն, երաժշտություն, գրչության արվեստ ևն: Հայկ. ճարտ-ը և քանդակագործությունը միջնադարում զարգացել են հիմնականում վանական համալիրներում:

IX–XIII դդ. խոշոր Վ-եր են կառուցվել Հայաստանի բոլոր նահանգներում՝ Այրարատում (Գեղարդավանք, Հովհաննավանք, Սաղմոսավանք, Մարմաշենի վանք, Խծկոնքի վանք, Հոռոմոսի վանք), Սյունիքում (Տաթևի վանք, Նորավանք, Թանադե վանք), Արցախում (Գանձասարի վանք, Դադիվանք), Գուգարքում (Հաղպատի վանք, Սանահինի վանք), Վասպուրականում (Աղթամարի վանք, Վարագավանք, Նարեկավանք), Տարոն-Տուրուբերանում (Մշո Ս. Կարապետ վանք) ևն: Հայաստանում Վ-երի շինարարությունը նոր վերելք է ապրել XVII դ., երբ տեղի է ունեցել նաև վանականների կարգավիճակի փոփոխություն. ըստ պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու, նրանք անձն. սեփականության իրավունք են ստացել: XVII դ. նորաստեղծ Վ-երը շրջապատվել են ամրոցներին բնորոշ, բուրգերով ուժեղացված պարիսպներով, ստեղծվել է կրոն. և պաշտամունք. համալիրների յուրօրինակ

միավորում (Խոր վիրապի վանք, Դարաշամբի Ս. Ստեփանոս Նախավկա վանք, Շատին վանք, Արտազի Ս. Թադե վանք, Ամարասի վանք ևն): Վ-երի ճարտ. կերպարի ձևավորման գործում կարևոր դեր են խաղացել, եկեղեցիներից բացի, նաև աշխարհիկ շենքերի, գավիթների, զանգակատների ծավալները, որոնք հարստացրել են համալիրների հորինվածքը, ինքնատիպ ուրվանկար ստեղծել: Վ-ում զարգացել է միջնադարյան հայկ. քանդակագործ. արվեստը, որը սերտորեն կապված էր ճարտ. հետ: XX դ. ՀՀ տարածքի Վ-երի ճնշող մեծամասնությունը դադարել է գործել և միայն 1991-ից՝ անկախություն ձեռք բերելուց հետո Հայաստանում տեղի է ունեցել վանական շարժման նոր վերածնունդ, վերաբացվել են նախկինում փակված որոշ Վ-եր:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Տեր-Մինասյան Ե., Ընդհանուր եկեղեցական պատմութիւն, հ. 1, Էջմիածին, 1908:

Մուրադ Հասրաթյան

«ՎԱՍԱԿ ԻՇԽԱՆԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», «Վասակ արքաեղբոր Ավետարան», XIII դ. 70-ական թթ. պատկերազարդ ձեռագիր մատյան (Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 2568): Ընդօրինակվել (գրիչ՝ Ավետիս) և պատկերազարդվել է Կիլիկիայի Հայոց Հեթում Ա արքայի եղբոր՝ Վասակ իշխանի պատվերով: Նրա համար նույն Ավետիս գրիչն ընդօրինակել է Վաշինգտոնի Ֆրիր պատկերասրահում գտնվող «Վասակի Ավետարանը» (ձեռ. դ 32.18), որի պատկերազարդումը վերագրվում է Թորոս Ռոսլինին: Երուսաղեմի ձեռագրի Վասակ արքաեղբոր սեփականությունը լինելը հավաստում են Աստվածամոր առջև նրա և որդիների ծնկաչոք պատկերը և գեղեցիկ բոլորգրով գրված մակագրությունը: «Վ.ի.Ա.»-ում չեն պահպանվել Եվսեբիոս Կեսարացու թուղթը, մի քանի խորաններ: Պահպանվել են Ա և Ժ կանոնների խորանները, ավետարանիչների պատկերները, անվանաթերթերը և էջով մեկ արված տերունական մանրանկարները. Մատթեոսի Ավետարանում՝ «Ծնունդը», «Մկրտությունը», «Խաչելությունը», «Յուղաբեր կանայք տիրոջ գերեզմանի մոտ», Ղուկասի Ավետարանում՝ «Ավետումը», «Տյառնընդառաջը», «Համբարձումը», Հովհաննեսի Ավետարանում՝ «Ոտնլվան», ձեռագրի վերջում՝ Վասակի և նրա Կոստանդին ու Հեթում որդիների նկարը: Համապատասխան տեքստային հատվածների մոտ կա նաև տասը լուսանցանկար՝ «Ավետում», «Մարիամի և Եղիսաբեթի հանդիպումը», «Ծնունդ», «Ավետում հովիվներին», «Քրիստոսը և դպիրները» ևն:

«Վ. ի. Ա.»-ում և «Կեռան թագուհու Ավետարան»-ում լուսանցքների և էջով մեկ արված նկարներն ավելի նրբագեղորեն փոխակերպում են Թորոս Ռոսլինի ոճը ակադեմիական-մանիերիստական ոճի: Վասակ արքաեղբոր և նրա երկու որդիների նկարը պատկերագր. առումով կարելի է համարել նորույթ Թորոս Ռոսլինի ստեղծած Լևոն արքաորդու (1269–89-ին՝ Լևոն Գ արքա) և Կեռանի պատկերի (1262, Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 2660) համեմատությամբ:

Գրկ. Ազարյան Լ., Կիլիկյան մանրանկարչությունը XII–XIII դդ., Ե., 1964: Der Nersessian S., L’art armenien, P., 1977; Նույնի, Miniature Painting in Armenian Kingdom of Cilicia from the Twelfth to the Fourteenth Century, v. I–2, W., 1993.

Վիգեն Ղազարյան

ՎԱՐԱԳԱ Ս. ԽԱՉ, տես Խաչի տոներ հոդվածում:

ՎԱՐԱԳԱՎԱՆՔ, Վարագա վանք, Վան քաղաքից հարավ-արևելք, Վարագ լեռան արևմտյան լանջին: Նշանավոր կրոն., կրթ. ու մշակութ. կենտրոն: Ըստ ավանդության՝ Հռիփսիմյանց կույսերից Հռիփսիմեն Վաղարշապատ ուղևորվելիս այդտեղ է թաքցրել իր պարանոցին կրած ս. Նշանը՝ Խաչափայտի մասունքով սուրբ Խաչը: Երբ 653-ին հայտնի է դարձել Վարագա Սուրբ Խաչի (ս. Նշանի) տեղը, կաթողիկոս Ներսես Գ Տայեցին Վարագ լեռան վրա կառուցել է Ս. Նշան եկեղեցին և հաստատել Վարագա Սուրբ Խաչի տոնը (տես Խաչի տոներ հոդվածում): 870-ին արաբները գրավել են Վ., սակայն շատ չանցած իշխան Աշոտ Արծրունին ազատագրել է այն: Վ. ծաղկում է ապրել X դ. սկզբին, Վասպուրականի թագավոր Գագիկ Արծրունու հովանավորու թյամբ, որի կինը՝ Մլքեն, վանքին է նվիրել հայկ. ամենանշանավոր ձեռագրերից մեկը՝ «Մլքե թագուհու Ավետարանը»: 946-ին Վ-ի առաջնորդ Անանիա եպիսկոպոսն ընտրվել է Հայոց կաթողիկոս (Անանիա Ա Մոկացի): 975-ին վանքի միաբանությունը բանադրել է Աբլղարիբ իշխանին, որի մատնությամբ արաբները գերել են Վասպուրականի Դերենիկ թագավորին:

981-ին, ըստ շին. արձանագրության, Վասպուրականի Սենեքերիմ թագավորի կինը՝ Գագիկ Բագրատունու դուստր Խուշուշը, կառուցել է Վ-ի Ս. Սոփիա եկեղեցին (ուշ միջնադարում ամրոցի վերածվելու պատճառով կոչվել է նաև Բերդավոր): Եկեղեցին մեկ զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճ է, որի խորանը լուսավորվում է զույգ պատուհաններով (այժմ պահպանվել է եկեղեցու միայն արլ. մասը): Հս-ից նրան կից է Ս. Հովհաննես (կամ Քառասուն աբեղա) եկեղեցին (X դ.), որը եռախորան է, գմբեթավոր, երկայնական պատերում խորշեր ունեցող արմ. խաչաթևով: Պատերը շարված են սրբատաշ քարով, իսկ ծածկը և գմբեթը՝ աղյուսով: 2,5մդեպի հս. կանգուն է Վ-ի գլխ.՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցին (XI դ.), որն ունի «հռիփսիմեատիպ» կառույցների հորինվածքը՝ քառախորան, գմբեթավոր, 3/4 շրջանի հատակագծով խորշերով, արտաքին պատերի ուղղանկյուն պարագծի մեջ ներառված ավանդատներով, որոնցից արմ-ները մուտք ունեն արմ. խորանից: Եկեղեցու պատերը քարից են, իսկ ծածկը և գմբեթը՝ աղյուսից (այժմ՝ քանդված): Ս. Աստվածածին եկեղեցուն հս-ից կից է գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով Ս. Նշան եկեղեցին (XI դ.):

1021-ին Վասպուրականը Բյուզանդիային բռնակցվելուց հետո Սենեքերիմ-Հովհաննես թագավորը Վարագա սուրբ Խաչը տարել է Սեբաստիա, որտեղ նրա որդի Ատոմը 1022-ին հիմնել է Սեբաստիայի Ս. Նշան վանքը: 1025ին, Սենեքերիմ-Հովհաննեսի վախճանվելուց հետո, որդիներն աճյունը Սեբաստիայից վերաթաղել են Վ-ում՝ միաժամանակ վանքին վերադարձնելով Վարագա սուրբ Խաչը: 1085-ին, Անտիոքի Փիլարտոս Վարաժնունի իշխանի ճնշմամբ, Վ-ի վանահայր Պողոս վարդապետը Մարաշում հռչակվել է Հայոց կաթողիկոս, սակայն վեց ամիս անց հրաժարվելով գահից՝ վերադարձել է Վ.:

1237-ին Վ-ի վանահայր Ղուկասը, Ջալալեդդինի ասպատակություններից խուսափելով, Վարագա սուրբ Խաչը տարել է Նոր Բերդի Կյուրիկյան իշխանության Անապատ վանք, որը վերանվանվել է Նոր Վարագավանք:

1318-ին թաթար-մոնղոլները ներխուժել են վանք, կողոպտել, ավերել շենքերը (բացառությամբ Ս. Հովհաննես եկեղեցու, որի երկաթե դուռը ներսից փակել էին այնտեղ ապաստանած միաբանները): 1320–50-ական թթ. Վ. հիմնովին նորոգվել է: XIV–XVI դդ. այդտեղ արգասաբեր գործել է գրչության կենտրոն: 1441ին Վ-ի վանահայր Հովհաննեսը մասնակցել է Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողովին: 1534-ին Պարսից շահ Թահմազը կողոպտել է Վ.: 1648-ին, ի շարս Վասպուրականի շատ վանքերի, Վ. ավերվել է երկրաշարժից: Վանահայր Կիրակոսն անմիջապես սկսել է Վ-ի նորոգումը, որին իրենց նպաստն են բերել Վանի մեծահարուստները: Ըստ XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու՝ խոջա Ամրխանը նորոգել է Ս. Խաչ, Մարխաս Չելեբին՝ Ս. Աստվածածին, խոջա Դիլանչին՝ Ս. Սիոն, իսկ խոջա Հովհաննեսը՝ Ս. Նշան եկեղեցին: 1648-ին ճարտ. Տիրատուրը Ս. Աստվածածին եկեղեցուն արմ-ից կից կառուցել է քառակուսի հատակագծով, չորս սյուներով կենտրոնակազմ գավիթ (XIX դ. օգտագործվել է որպես եկեղեցի և կոչվել Ս. Գևորգ): Գավթին արմ-ից կից է եռակամար բաց նախասրահը (XVII դ.), հս-ից՝ Ս. Խաչ թաղածածկ եկեղեցին, իսկ հվից՝ Ս. Սիոն եկեղեցին (XVII դ.): Որպես եկեղեցիների արմ. մուտքերի բարավոր օգտագործվել են սեպագիր արձանագրություններով ուրարտ. կոթողներ (այժմ տեղափոխված են Վանի թանգարան): Վ. երկար ժամանակ եղել է եպիսկոպոսանիստ, և նրա վանահայրերը համարվել են Վանի ու շրջակայքի առաջնորդ: Վանքում զարգացել են գրչագրությունը, մանրանկարչությունը, մատենագրությունը, տաղասացությունը ևն: XVII դ. 1-ին կեսին գրիչներ Զաքարիան և Սահակը այստեղ բազմաթիվ ձեռագրեր են ընդօրինակել: Եղել է նշանավոր ուխտավայր. վանքի տոնի օրը փետր. 28-ն է: 1651-ին Խոշաբի բերդակալ Սուլեյման բեկի հրոսակները ներխուժել են Վ., կողոպտել սպասքը, ձեռագրերը, սրբությունները, այդ թվում՝ Վարագա սուրբ Խաչը, որը հետո վանեցիները փրկագնել են և զետեղել (1655-ին) Վանի Ս. Տիրամայր եկեղեցում: XVII դ. վերջին վանքն անկում է ապրել, 1679-ին տնտ. դժվարությունների պատճառով վաճառվել են գանձերը: 1724-ին վանահայր Բարդուղիմեոս եպս. Շուշանցին նորոգել է վանքը: 1759-ին վանքի Ս. Տիրամայր եկեղեցուց քաղաքի Ս. Էջմիածին եկեղեցի են տեղափոխել Վարագա սուրբ Խաչը, որն այդուհետ կոչվել է Ս. Նշան: 1779-ին վանահայր Բաղդասար վարդապետը Վ-ի գավթի ներսը զարդարել է Աբգար թագավորին, Թեոդոս կայսրին, Գայանեին, Հռիփսիմեին, Խոսրովիդուխտին, Գաբրիել հրեշտակապետին պատկերող որմնանկարներով, որտեղ նկարիչը չի կաշկանդվել պատկերագր. ընդունված կանոններով, ինչպես նաև ներդաշնակորեն զուգակցել է հայկ., պարսկ. և արևմտաեվրոպ. արվեստին բնորոշ ոճական առանձնահատկությունները: 1803-ին կառուցվել են վանքի պարիսպը, առաջնորդարանը, խցերի երկհարկանի շենքը, բաղնիքը ևն: 1817-ին վանահայր Գալուստ եպիսկոպոսը հիմնովին վերակառուցել է Վ-ի Ս. Խաչ եկեղեցին և վերածել մատենադարանի: 1832-ին Վանի Թամուր փաշան խեղդամահ է արել Վ-ի վանահայր Մկրտիչ վրդ. Գաղատացուն և հափշտակել վանքի ունեցվածքը: 1849-ին Գաբրիել վրդ. Շիրոյանը վերակառուցել է երկրաշարժից ավերված Ս. Սիոն եկեղեցին և դարձրել ցորենի շտեմարան:

1857-ին Վ-ի վանահայր է կարգվել Խրիմյան Հայրիկը (Մկրտիչ Ա Վանեցի), որը մեծ ջանքերով վանքը հանել է Վանի առաջնորդների իրավասությունից և դարձրել անկախ (միայն Կ. Պոլսի հայոց հայոց պատրիարքին ենթակա)՝ ազատելով այն Վանի իշզատելով այն Վանի իշ խանությունների շահատակություններից: Խրիմյան Հայրիկը Վ-ում բացել է տպարան և շարունակել «Արծվի Վասպուրական» շաբաթաթերթի հրատարակությունը (1858–64), հիմնել է ժառանգավորաց դպրոց, որտեղ դասավանդել են եվրոպ. կրթություն ստացած ուսուցիչներ: Ժառանգավորացը եղել է նոր տիպի դպրոց, որտեղ վերացվել են աշակերտների մարմն. պատիժները, ներդրվել մանկավարժության առաջադիմ. ձևեր ու մեթոդներ: Դասավանդվել են կրոնի պատմություն, աստվածաբանություն, երաժշտություն, ճարտասանություն, քերականություն, աշխարհագրություն, հայոց պատմություն և հայրենագիտություն (առաջին անգամ՝ Վասպուրականում): Դպրոցում որոշ ժամանակ ուսուցիչ է եղել Րաֆֆին: 1862-ից դպրոցը տվել է շրջանավարտներ, որոնցից են Գ. Սրվանձտյանցը, Ա. Թոխմախյանը, Հ. Սևիկյանը, Ա. Փոխանյանը և այլք: 1880ին ժառանգավորաց դպրոցը վերածվել է երկրագործ. վարժարանի, Եվրոպայից բերվել են գյուղատնտ. գործիքներ, գնվել է խոշոր կալվածք՝ ուս. գործը պրակտիկ հիմքերի վրա դնելու համար: 1896-ին Վ. կողոպտվել է, վարժարանի ուսուցիչների և աշակերտների մի մասը սպանվել: 1915-ին Վ. լքվել է: Ներկայումս ամբողջովին ավերակ է: Երևանի Մատենադարանում են պահվում Վ-ում ընդօրինակված տասնյակ ձեռագրեր, որոնց թվում՝ մանրանկարներով 1293-ի Ավետարան (գրիչ՝ Վարդան), Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան»-ը (1369, գրիչ՝ Ստեփանոս), Գրիգոր Տաթևացու «Քարոզգիրքը» (1418, գրիչ՝ Նիկողոս), չորս ավետարանիչների մանրանկարներով Ավետարան (1505, գրիչ՝ Հովհաննես Մանգասարենց), Սահակ աբեղայի օրինակած սրբանկարներով «Ժողովածու» (1627), Սաղմոսարան (1628), «Մաշտոց ձեռաց» (1631) ևն:

Գրկ. Թ ո վմա Արծրո ւն ի և Ան անուն, Պատմություն Արծրունյաց տան, Ե., 1999: Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Լալայան Ե., Վասպուրական. նշանավոր վանքեր, Թ., 1912: Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 1, Վնն., 1940: Thierry J. M., Monuments armeniens du Vaspurakan, P., 1989.

Մուրադ Հասրաթյան

ՎԱՐԴԱՆ ԱՅԳԵԿՑԻ, Մարաթացի, Ամթեցի, Կիլիկեցի (ծ. և մ. թթ. անհտ), XII–XIII դդ. մատենագիր, դավանաբան, առակագիր: Ծնվել է Տլուք գավառի հայաբնակ Մարաթա գյուղում (ինքն իրեն կոչել է Մարաթացի): Սովորել է ծննդավայրում, այնուհետև՝ Սև լեռների Արքակաղնի վանքում, ստացել վարդապետի աստիճան, զբաղվել քարոզչությամբ նախ՝ Ամիթում (այստեղից էլ՝ Ամթեցի), ապա՝ Տլուքում: 1198-ին մասնակցել է Կիլիկյան Հայաստանի Լևոն Բ Մեծագործ թագավորի թագադրության հանդեսին: Ենթադրվում է, որ եղել է Լամբրոնի արքեպիսկոպոս և Սկևռայի առաջնորդը: Ինչինչ պատճառներով հալածվել է և 1208-ին հարկադրված հեռացել հայրենի վայրերից: 1210-ին հաստատվել է Սև լեռների Դոսխ (Տոսխ) կոչված այգեվետ ձորի Այգեկ վանքում (այստեղից էլ՝ Այգեկցի):

Վ. Ա-ու մեզ հասած գործերից, ըստ ժամանակագրության, առաջինը և ամենանշանավորը 1205-ին ավարտած «Արմատ հաւատոյ» դավան. ժողովածուն է, որը հայտնի է նաև «Գիրք հաստատութեան և արմատ հաւատոյ», «Հաւատարմատ», «Համառաւտ հաւաքումն սրբոց վարդապետաց» անուններով: «Արմատ հաւատոյ»-ն նվիրված է Հայ եկեղեցու ինքնուրույնության, ուղղափառ դավանության և ծիսապաշտամունք. կարգերի պաշտպանությանը՝ «ընդդէմ երկաբնակաց և ամենայն հերձուածողաց»: Վ. Ա-ու դավան. այդ երկի նպատակը լատ. Արևմուտքի օրավուր աճող գաղափարաքաղ. ճնշմանը դիմակայելն էր, Կիլիկյան Հայաստանում Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու գերիշխանությունը հաստատելու փորձերի դեմ պայքարը: Ինչպես հույների, այնպես էլ լատինների դեմ Հայ եկեղեցու դարավոր մաքառումը շարունակվում էր հակաքաղկեդոն. դրոշի ներքո: Սակայն «Արմատ հաւատոյ»-ն ուղղված էր ոչ միայն քաղկեդոնականության, այլև՝ Միջագետքի հայոց մեջ մուտք գործած ասոր. եկեղեցու որոշ գաղափարների ու խորթ սովորույթների դեմ: Վ. Ա. իր առջև խնդիր չի դրել քննադատել մյուս եկեղեցիների դավանանքն ու ծիսակարգը, այլ միայն հաստատելով փաստել, որ Հայ եկեղեցու դավանանքն ու ծեսը հիմնված են նախնական եկեղեցու նվիրագործած ծիսակարգի, սովորությունների (Ս. Ծնունդն ու Աստվածահայտնությունը կատարել նույն օրը՝ հունվ. 6-ին, Պատարագը մատուցել անխմոր և անջուր ևն), երեք տիեզերական ժողովների ընդունած որոշումների և դավան. հիմնադրույթների վրա, որոնցից հեռացել է Կաթոլիկ եկեղեցին:

«Արմատ հավատո»-ն կառուցվածքով նման է Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառություն» երկին և «Կնիք հավատո» դավան. ժողովածուին. բաժանված է գլուխների, որոնցից յուրաքանչյուրը փաստարկվում է նյութին պատշաճող սուրբգրային և հայրախոսական առատ վկայություններով: «Հակաճառություն»-ից և «Կնիք հավատո»-ից «Արմատ հաւատոյ»-ն տարբերվում է նրանով, որ եթե առաջին երկուսը զուտ դավան. հարցեր են շոշափում, ապա վերջինը միաժամանակ՝ և՛ դավան. և՛ ծիսական հարցեր: Հայտնի է «Արմատ հաւատոյ»-ի երկու խմբագրություն՝ ընդարձակ և համառոտ: Ընդարձակ խմբագրությունը բաղկացած է 16 գլխից, որոնցից առաջին երկուսը առաջաբաններ են: Ունի հիշատակագրություններ և հիշատակարան: Ենթադրվում է, որ համառոտը ծագել է ոչ թե ընդարձակից, այլ այդ երկու խմբագրություններն ունեն մեկ ընդհանուր աղբյուր՝ հեղինակային նախօրինակը:

Ժողովածուն արծարծած խնդիրներով պայմանականորեն բաժանվում է երկու մասի՝ դավան. (1–9 գլուխներ) և ծիսական (10–16 գլուխներ): Առաջին մասում աստվածաբան. կարևորությամբ առաջին տեղը զբաղեցնում է Հայ եկեղեցու դավան. դրության խնդիրը, որը ներկայացված է «Ուղիղ դաւանութիւն Սուրբ Երրորդութեանն» խորագրով 3-րդ գլխում և 6-րդ գլխի վերջում զետեղված դավանագրերում: Շոշափվում են նաև Մարդեղության, Քրիստոսի բնությունների, անապականության և քրիստոսաբան. ու աստվածաբան. զանազան այլ հարցեր: Ծիսական հարցերին նվիրված գլուխներից 11-րդը և 13-րդն ուղղված են Կաթոլիկ եկեղեցու դեմ, մնացածը՝ Ասորի եկեղեցու, ավելի ճիշտ՝ ասորածես հայերի դեմ:

Վ. Ա. իր ժողովածուն կազմելիս օգտվել է ինչպես դավան. բնույթի ժողովածուներից, այնպես էլ Ընդհանրական եկեղեցու ս. հայրերի, հույն և ասորի աստվածաբանների, Հայ եկեղեցու հայրերի ու վարդապետների աստվածաբան. ժառանգությունից (վկայակոչված հեղինակների և աղբյուրների թիվը հասնում է 100-ի):

«Արմատ հաւատոյ»-ն դավան. հեղինակավոր և հզոր զենք է եղել Հայ եկեղեցու ձեռքին՝ երկաբնակության և օտարամուտ հոսանքների դեմ մղած նրա պայքարում, մեծ ընդունելության և ճանաչման արժանացել Կիլիկիայի Հայոց արքունիքում, դարձել հակաքաղկեդոն. դավան. պայքարը կազմակերպող հանձնարարելի և հեղինակավոր ձեռնարկ: Վ. Ա., իր երկասիրության նկատմամբ ցուցաբերվող մեծ հետաքրքրությանը գոհացում տալու համար կարճ ժամանակում 12 անգամ ընդօրինակել է այն և տարածել՝ ուրիշներին հանձնարարելով վարվել նույն կերպ: «Արմատ հաւատոյ»-ն իբր առավել «վտանգավոր մոլորություններ» պարունակող գիրք հիշատակվում է 1341-ին Ավինյոնում (Ֆրանսիա, Հռոմի պապերի ժամանակավոր նստավայրը. մոտ 70 տարվա այդ ժամանակաշրջանը հայտնի է «Պապերի Ավինյոնյան գերություն» անունով) Ներսես Պալիանենցի կազմած և Բենեդիկտոս XII պապին ներկայացված ցուցակի մեջ: Դավան. պայքարում ժողովածուի ներգործուն դերի մասին է վկայում նաև այն փաստը, որ XIII դ. կեսին քաղկեդոն. հայերը հարկադրված հրապարակ են հանել նույնանուն քաղկեդոն. մի աշխատություն՝ մարդկանց մոտ շփոթություն ստեղծելու, «Արմատ հաւատոյ»-ն մեկուսացնելու կամ նրա ներգործությունը մեղմելու նպատակով:

Վ. Ա-ու դավան. բնույթի գործերից են «Վասն անիրաւ բամբասողաց եկեղեցւոյ Հայաստանեայց» և «Վասն շատահաջ քննողացն յանդիմանութիւն» խորագրով երկերը, որոնք Երևանի Մատենադարանի դ 8356 ձեռագրում (ընդօրինակված՝ 1322-ին, Կիլիկիայի Կարմիր անապատում) հայտնաբերել, ուսումնասիրել և հրատարակել է (սկզբում՝ «Բազմավեպ»-ի 1968-ի 7–12 համարներում, այնուհետև՝ առանձին գրքով՝ Վենետիկում, 1969-ին) Հ. Անասյանը: «Վասն անիրաւ բամբասողաց եկեղեցւոյս Հայաստանեայց» փոքրածավալ երկը լուսաբանում է այն խնդիրները, որոնք ծնունդ են տվել «Արմատ հաւատոյ» ժողովածուին, և գրվել է գրեթե նույն ժամանակամիջոցում: Այդ գործը ևս գրվել է հայրենի ավանդությունները պահպանելու ձգտումով և հիմնականում նվիրված է Հայ եկեղեցու առաքելական ծագմանն ու նրա հիմքերի պաշտպանությանը: Այն ուղղված է քաղկեդոնականությանը հարող հայերին, որոնք գաղափար չունենալով Հայ եկեղեցու դավանության մասին, բամբասել են, թե «հայք տգէտ և վերջին ազգ են»:

«Վասն շատահաջ քննողացն յանդիմանութիւն» խորագրով ընդարձակ թուղթն իր բնույթով ու բովանդակությամբ տարբերվում է Վ. Ա-ու մյուս դավան. գործերից: Գրվել է Դոսխի (Տոսխ) Այգեկ վանքում և ուղղված է հեղինակի ծննդավայր Մարաթայի ու նրա հարակից շրջանների, այսինքն՝ Տլուք գավառի հայ, հույն և ասորի բնակիչներին: Իր այս թղթով Վ. Ա. հանդես է գալիս որպես ժողովուրդների բարեկամության ջատագով, խաղաղության պաշտպան, անկողմնակալ հաշտարար և համերաշխության գաղափարախոս: Նա իր «հոգևոր որդիներին»՝ Տլուք գավառի հայ, ասորի և հույն բնակիչներին, հորդորում է վերջ տալ կրոն. անիմաստ վեճերին, վիրավորանքներին, ազգամիջյան խռովություններին, դավան. երկպառակություններին: «Վասն շատահաջ քննողացն յանդիմանութիւն» թղթում Վ. Ա. շարունակել և զարգացրել է Ներսես Շնորհալու, Ներսես Լամբրոնացու, Գրիգոր Դ Տղայի ազգ. ու կրոն. համերաշխության, փոխադարձ հանդուրժողականության և եկեղեցիների միասնության գաղափարները:

Վ. Ա-ի խրատներն («Խրատք», Վնտ., 1956) ու քարոզներն ուղղված են մարդկային արատների դեմ: Ճառերն ու քարոզները համեմված են առակներով ու զրույցներով, որոնք ավելի ընկալելի են դարձնում քարոզվող գաղափարները: Դրանով Վ. Ա. հայ գրականության մեջ մտցրել է նոր գրական տեսակ՝ առակավոր ճառեր: Նա միջնադարի հայ նշանավոր առակագիրներից է: Խրատների մեջ ներառված առակների համար հիմն. աղբյուրներ են եղել եզոպոսյան առակները և «Բարոյախոս» ժողովածուն: Միջնադարում Եզոպոսից թարգմանված 60 առակներից Վ. Ա. իր ճառերի մեջ հյուսել է 13-ը՝ դրանց աշխարհիկ բարոյախոսությունը փոխարինելով հոգեշահ խրատներով: «Բարոյախոսից» քաղել է 8 նյութ՝ փոխելով դրանց այլաբանությունը: Ենթադրվում է, որ Վ. Ա., ինքը հավաքելով իր ճառերում գործածած առակները, կազմել է մեկ կամ երկու ժողովածու. այդ օրինակով նման ժողովածու-առակագրքեր են կազմել նաև ուրիշները: Այդպիսի ժողովածուներից է «Աղվեսագիրքը», որը, ըստ Ն. Մառի՝ Վ. Ա-ու առակախմբերի մի ուրույն խմբագրություն է: «Աղվեսագիրք» անվանումը տարածվել է XVII դ.՝ Ոսկան Երևանցու հրատարակությունից հետո (1668, ունեցել է ևս 3 հրտ.՝ 1683, 1698 և 1827): Վ. Ա-ու անունով տարածում գտած ժողովածուները, հարստանալով ժող. բանահյուսությունից վերցված նյութերով, հոգևոր սնունդ են տվել միջնադարյան ընթերցողին և ունկնդրին: Դրանց մեջ տեղ գտած ստեղծագործությունները (առակներ, զրույցներ, պատմություններ, մանրապատումներ ևն) միջնադարի գեղ. արձակի լավագույն նմուշներից են, միաժամանակ՝ կարևոր աղբյուր ժամանակի կյանքի, ժողովրդի, հատկապես քաղաքային միջավայրի կենցաղի ու բարքերի լուսաբանման համար:

Երկ. Գիրք աշխարհաց եւ առասպելաբանութեանց, որ է Աղուէսագիրք, Ամստերդամ, 1668: Գիրք հաստատութեան եւ արմատ հաւատոյ, քնն. բնագիրը՝ Շահե քհն. Հայրապետյանի, ներածությունը՝ Հ. Քյոսեյանի, Ե., 1998: Խրատներ, աշխարհաբարի վերածեց Շ. քհն. Հայրապետյանը, Ե., 1999: Марр Н., Сборники притч Вардана, ч. 2, СПБ, 1894, ч. 3, Приложение, СПБ, 1894.

Գրկ. Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 4, Ե., 1970: Տաշյան Հ., Ժողովածոյք առակաց Վարդանայ, Վնն., 1900: Անասյան Հ., Վարդան Այգեկցին իր նորահայտ երկերի լույսի տակ, Վնտ., 1969: Նույնի, Վարդան Այգեկցին որպես համերաշխության գաղափարախոս, «Էջմիածին», 1969, № 7–8: Марр Н., Сборники притч Вардана, ч. 1, Исследование, СПБ, 1899; Орбели И. А., Избр. труды, т. 1, М., 1968.

ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԵՎԵԼՑԻ, Վարդան Գանձակեցի, Աղվանից Վարդան, Վարդ ան Կ ի լ ի կեց ի, Վար դ ան Մեծ, Վարդան Պատմիչ, Վարդան Վարդապետ (մոտ 1200, Գանձակ – 1271, Խոր վիրապ), պատմագիր, մեկնիչ, աստվածաբան, փիլիսոփա, թարգմանիչ, մանկավարժ: Նախն. կրթությունն ստացել է Նոր Գետիկի վանքում, որտեղ աշակերտել է Մխիթար Գոշին: Այնուհետև ուսանել է Տավուշի Խորանաշատի վանքում, աշակերտել Վանական Վարդապետին, հմտացել աստվածաբանության, մատենագիտության և քերականագիտության մեջ, տիրապետել բազմաթիվ լեզուների: Վարդապետի, իսկ 1235-ից՝ րաբունապետի աստիճան ստանալուց հետո ծավալել է ուսումնագիտ. բեղմնավոր գործունեություն: Հիմնել է Կայենաբերդի Ս. Անդրե վանքի դպրոցը և այնտեղ զբաղվել ուսուցչությամբ (1235–39, 1252–53): 1239-ին ուխտագնացության է մեկնել Երուսաղեմ: Վերադարձին Կիլիկիայի Հայոց Հեթում Ա թագավորի և Հայոց կաթողիկոս Կոստանդին Ա Բարձրբերդցու հրավերով այցելել է Կիլիկյան Հայաստան: Մասնակցել է Սսի 1243-ի ազգ-եկեղեց. ժողովին (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ), այնտեղ սահմանված կանոնները 1245-ին բերել մայր Հայաստան՝ արևելյան վարդապետներին: 1248-ին դարձյալ անցել է Կիլիկիա՝ իր հետ տանելով արևելյան վարդապետների պատասխան թուղթը, մասնակցել է Կիլիկիայի հայկ. պետության քաղ. և հաս. կյանքին, Կաթոլիկ եկեղեցու ու Բյուզանդիայի ոտնձգությունների դեմ պայքարին: Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի կաթողիկոսի համագործակցությամբ գրել է Հայաստանի բնակչությանն ուղղված «Թուղթ խրատական»-ը և Հռոմի պապի դավանաբան. գրության պատասխանը, մասնակցել Սսի 1251-ի ժողովի ընդունած կանոնների մշակմանը: 1252-ին վերադարձել է Հայաստան, գումարել Հաղպատի և Ձագավանի եկեղեց. ժողովները (տես Ձագավանի եկեղեցական ժողով 1270), հիմնել Սաղմոսավանքի, Թեղենյաց մենաստանի, Աղջոց վանքի, Խոր վիրապի, Հառիճի վանքի, Խորակերտի դպրոցները: Վ. Ա. ճառ է արտասանել Հառիճի վանքում՝ նվիրված Մարիամ Աստվածածնին (չի պահպանվել), իսկ Խորակերտի վանքի ճակատին արձանագրված է նրա անունը՝ որպես համբավավոր վարդապետի: Խոր վիրապում նրան աշակերտել են միջնադարյան հայ մշակույթի նշանավոր գործիչներ Գևորգ Սկևռացին, Հովհաննես Երզնկացի Պլուզը, Ներսես Մշեցին, Եսայի Նչեցին, Գրիգոր Բալուեցին և ուրիշներ:

Վ. Ա. թողել է մատենագիտ. հարուստ ժառանգություն՝ պատմ., մեկնող., քերականագիտ. բնույթի երկասիրություններ, բազմաթիվ ճառեր, ներբողներ, խրատներ, թղթեր: Վ. Ա. հայ մեկնաբան. մտքի ամենանշանավոր դեմքերից է, մի ամբողջ մեկնաբան. դպրոցի հիմնադիր: Հայ և Ընդհանրական եկեղեցու ս. հայրերի մեկնող. երկերը համակարգելիս նա սոսկաբար չի շարադրել նրանց մտքերը, այլ տվել է նոր մեկնություններ, որոնք չեն ունեցել նախորդները: Հայ մեկնող. գրականության լավագույն նմուշներից են «Մեկնութիւն Սաղմոսաց», «Մեկնութիւն Հնգամատենին», «Մեկնութիւն Դանիէլի» և այլ գործեր, իսկ Երգ երգոցի նրա մեկնությունը հայ մեկնաբան. մտքի կարևոր երկերից է: Այդ մեկնությունը որոշ ձեռագրերում անվանվում է պարզություն (պարզաբանություն): Վ. Ա. պարզ, դյուրըմբռնելի ներկայացրել է իր նախորդ մեկնությունների ամբողջ. Երկի հիմք ընդունելով Գրիգոր Նյուսացու մեկնությունը՝ Վ. Ա. պարզաբանելով շարադրել է նրա մտքերը՝ լրացնելով Ընդհանրական եկեղեցու մյուս ս. հայրերի և Գրիգոր Նարեկացու մեկնություններով: Իսկ սկսած 6.7-ից տվել է իր ինքնուրույն մեկնությունը: Բազմաթիվ և բազմաբնույթ են Վ. Ա-ու ճառերը, խրատները, ներբողներն ու թղթերը, որոնք արծարծում են աստվածաբան. խնդիրներ, ծիսական հարցեր կամ նվիրված են սուրբերի կյանքին ու գործունեությանը (Գրիգոր Լուսավորչին, նրա որդիներին և թոռներին, Հովհաննես Գ Օձնեցուն, Մարիամ Աստվածածնին, Հովհաննես Մկրտչին): Առավել հայտնի են. «Ճառ ի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Հայաստան աշխարհիս», «Յայտարարութիւն բանից յերիցս երանեալ հոգին մեր ի Ս. Հայրապետն Յովհան Աւձնեցին», «Թուղթ առ Հայոց կաթողիկոսն Կոստանդին» ևն: Վ. Ա. մեծ ուշադրություն է դարձրել երաժշտության տեսության և գեղագիտության հարցերին, անդրադարձել ձայնեղանակների մասին ուսմունքին, երաժշտության զգայական մեծ ազդեցությանը: Նա հայտնի է նաև որպես բեղուն շարականագիր: Վ. Ա-ու գրչի արգասիքն են Շարակնոցում Աստվածածնի ծննդյան առաջին կանոնը («Որ նախիմաց իմաստութեամբ»), տասներկու առաքյալների օրհնությունը («Ի յանսահման ծովէն») և ս. Թարգմանչաց կանոնի օրհնության երկու պատկերները («Որք զարդարեցին» և «Որ թագաւորաց»): Վ. Ա-ուն են վերագրվում Խաչին նվիրված ճառեր, «Կանոնական բանս» գրվածքը, առակներ, ընդարձակ և համառոտ տարբերակներով պահպանված «Աշխարհացոյց»-ը: Հեղինակ է նաև քերական. երկու աշխատությունների՝ «Մեկնութիւն քերականին» և «Վասն բանին մասանց», որոնք գրված են ժամանակի խոսակցական լեզվով: Առաջինը, որը գրել է Հեթում Ա-ի պատվերով, Դիոնիսիոս Թրակացու քերականության հայերեն թարգմանության մեկնությունն է, իսկ երկրորդը՝ հայոց լեզվի շարահյուսության սկզբունքների նկարագրությունը: Հեղինակը քերականությունը զատում է ճարտասանությունից ու տրամախոսությունից՝ այն ներկայացնելով որպես խոսքի մասերին նվիրված ինքնուրույն գիտություն: Տեղեկություններ է հաղորդել նաև բարբառների մասին:

Հայ միջնադարյան մատենագրության մեջ ուրույն տեղ ունի Վ. Ա-ու «Լուծմունք ի Ս. Գրոց» ժողովածուն՝ գրված Հեթում Ա թագավորի պատվերով (հայտնի է «Ժղլանք» անունով): Բազմաթիվ և բազմաբնույթ նյութերից կազմված, դյուրըմբռնելի միջին հայերենով շարադրված, հանրագիտ. բնույթի ծավալուն այս երկը եղել է միջնադարյան Հայաստանի ամենատարածված գրքերից: Վ. Ա-ու պատմ. գլխ. երկասիրությունը «Հաւաքումն պատմութեան» գիրքն է, որը համընդհանուր պատմություն շարադրելու նոր փորձ էր հայ պատմագրության մեջ: Բաղկացած է «Նախերգանքից» և հարյուր գլխից: Բուն պատմությունն սկսվում է Բաբելոնյան աշտարակաշինությունից և հասնում մինչև կաթողիկոս Կոստանդին Ա Բարձրբերդցու մահը (1267): Որպես սկզբնաղբյուր հեղինակն օգտագործել է Եվսեբիոս Կեսարացու, անցյալի գրեթե բոլոր հայ պատմիչների ու մատենագիրների, իր ժամանակակիցներից՝ Վանական Վարդապետի, Կիրակոս Գանձակեցու և ուրիշների աշխատությունները, վիմ. արձանագրություններ, դիվան. փաստաթղթեր, ժող. պատումներ: Հատկապես արժեքավոր է իր ապրած ժամանակաշրջանի՝ XII դ. վերջի և XIII դ. պատմ. իրադարձությունների նկարագրությունը: Երկը կարևոր աղբյուր է այդ ժամանակաշրջանի Հայաստանի և հարևան երկրների ու ժողովուրդների պատմության ուսումնասիրության համար: Նշանակալից է նաև Վ. Ա-ու թարգմանչ. գործունեությունը. հուն-ից, լատ-ից և ասորից թարգմանել է բազմաթիվ գործեր: Ասորի Իշող քահանայի աշխատակցությամբ 1248-ին թարգմանել է ասորի ժամանակագիր Միքայել Ասորու (1126–99) «Ժամանակագրութիւնը» և «Յաղագս քահանայութեան» գործը: Խմբագրել ու լրացրել է Տոնապատճառ ծիսական ժողովածուն: Վ. Ա. իր գրական մեծ վաստակի և հոգևորկրթ. գործունեության շնորհիվ հսկայական ճանաչում է ունեցել միջնադարյան Հայաստանում և Կիլիկիայում: Ժամանակակիցները նրան մեծարել են «սուրբ», «հոգիապայծառ սուրբ հայր», «լուսավոր վարդապետ», «եռամեծ», «տիեզերալույս վարդապետ» պատվանուններով: Իսկ Գրիգոր Տաթևացին նրան միշտ ներկայացրել և պատվել է «Մեծն Վարդան» անունով:

Երկ. Մեկնութիւն սաղմոսաց Դաւթի, Աստրախան, 1797: Տեսութիւն անթառամ ծաղիկ մեծացուսցէին, Երուսաղեմ, 1834: Ներբողք ի ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, «Սոփերք Հայկականք», հ. 5, Վնտ., 1853, էջ 39–82: Հաւաքումն պատմութեան, Վնտ., 1862: Աշխարհացոյց, Փարիզ, 1960: Ասացեալ բան գովեստի պատմագրաբար վասն սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ եւ այլոց թարգմանչացն (աշխատասիր. Փ. Անթաբյանի), ԲՄ, № 7, 1964, էջ 377–397: Մեկնութիւն քերականին (աշխատասիր. Լ. Խաչերյանի), Ե., 1972: Ճառք, ներբողեանք (աշխատասիր. Հ. Քյոսեյանի), Ե., 2000:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901: Ոսկյան Հ., Վարդան Արևելցի, ՀԱ, 1921, № 7–12: Խաչիկյան Լ., Վարդան Արևելցու «Վասն բանին մասանց» աշխատությունը, «Տեղեկագիր ՀԽՍՀ ԳԱ», հաս. գիտ., 1943, № 2: Նույնի, Կոստանդին Բարձրբերդցու խրատական թուղթը, առաքված Արևելյան Հայաստան, 1251 թվականին, ԲՄ, № 4, 1958: Անթաբյան Փ., Վարդան Արևելցու «Ժղլանքը», ԲՄ, № 8, 1967: Նույնի, Վարդան Արևելցի. կյանքն ու գործունեությունը, գիրք 1, 2, Ե., 1987, 1989: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 4, Ե., 1970:

Պետրոս Հովհաննիսյան

ՎԱՐԴԱՆ ԲԱՂԻՇԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, Խողց գյուղաքաղաք – 31.3. 1704/1705, Բաղեշ (Բիթլիս)], Ամրդոլու վանքի վանահայր, ժամանակագիր: Ուսանել է Ամրդոլու վանքում, դարձել վարդապետ և 1663-ից ցկյանս առաջնորդել նույն վանքը: Ծավալել է մշակութ. և շին. եռանդուն գործունեություն: 1669–71-ին այցելել է Հայաստանի հոգևոր կենտրոնների դպրոցները: Եղել է Լիմում, նաև՝ Տարոնում, որտեղ փակել է Ս. Առաքելոց վանքի պարտքերը, նորոգել եկեղեցու գմբեթը և վերստին շինել տվել Ս. Ստեփանոս տաճարը, որը կործանվել էր Լենկթեմուրի արշավանքների հետևանքով: Վ. Բ-ուց մեզ են հասել Ամրդոլու մեծահռչակ մատենադարանի ձեռագիր ու տպագիր գրքերի ցուցակը, ապա մի ժամանակագրություն, որն ընդգրկում է 1170–1657-ի Հայաստանի պատմ. անցքերի համառոտ շարադրանքը, ինչպես նաև հայ պատմիչների գործերի և օտարազգի պատմիչների հայերեն թարգմանությունների (V դ. – XVIII դ. սկիզբ) ցանկեր: Ցանկերում նշված են նաև այնպիսի պատմիչների անուններ, ովքեր թեև հայտնի են, բայց նրանց պատմությունները մեզ չեն հասել. Վ. Բ-ու ջանքերով նրանց երկերը ժողովվել են Ամրդոլու վանքում: Վանքի դպրոցը ծաղկում է ապրել Վ. Բ-ու 42 տարիների արգասավոր առաջնորդության ժամանակաշրջանում: Նրա օրոք դասավանդվող առարկաներին ավելացվել են հայ մատենագրություն, մանրանկարչություն, որմնանկարչություն, և վանքի դպրոցը վերածվել է համալսարանի:

Վ. Բ-ու վախճանվելուց հետո դպրոցը դադարել է գործել: Մեզ է հասել Վ. Բ-ու դիմանկարը, որ նկարել է տվել Երուսաղեմի պատրիարք Գրիգոր Շղթայակիրը և պահել մատուռում՝ ի հիշատակ սիրելի ուսուցչի: Վ. Բ-ու կրթած և ուսուցանած նշանավոր սաներից են նաև Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցին, Աբրահամ Քեղեցին և այլք: Վ. Բ-ուն ներբողել է Գրիգոր Շղթայակիրն իր «Վիպասանութեան» մեջ: Նրան է ձոնվել նաև աշուղական մի երգ՝ «Գովասանք Վարդան վարդապետին Բաղիշեցւոյ, ասացեալ յաշըղներաց» խորագրով:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Ակինյան Ն., Բաղեշի դպրոցը, Վնն., 1952, էջ 231– 311: Լեո, Երկ. ժող., հ.3, Ե., 1969:

Աելիտա Դոլուխանյան

ՎԱՐԴԱՆ ՀԱՂՊԱՏԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1191/ 1195, Հաղպատ), մատենագիր, մանկավարժ: Հաղպատի վանքի միաբանության անդամ: 1160–90-ական թթ. ուսանել է Կիլիկիայում, սովորել հուն. և ասոր., աշակերտել Ներսես Շնորհալուն: Վ. Հ-ու խնդրանքով Ներսես Շնորհալին գրել է Դավիթ Անհաղթի «Բարձրացուցեք զտէր Աստուած մէր» (1170) ճառի մեկնությունն ու պատճառը: Վ. Հ. ընդարձակել է Գրիգոր Աստվածաբանի «Քրիստոս ծնեալ» ճառի Ներսես Շնորհալու մեկնությունը, գրել Գրիգոր Նյուսացու ճառերի մեկնություններ: Ներսես Շնորհալու մահից հետո՝ 1173-ին վերադարձել է Հաղպատ: Վ. Հ. եղել է սիրված մանկավարժ: Նրա աշակերտները մեծ հիացմունքով ու հարգանքով են հիշատակել իրենց ուսուցչին, անվանել նրան «սրբերի հայր», «քրիստոնյաների պարծանք», «եկեղեցու լուսավորիչ»:

Վ. Հ., իբրև Հայ և Հույն եկեղեցիների միության սկզբունքային հակառակորդ, ընդդիմացել է Գրիգոր Դ Տղա կաթողիկոսի՝ միության նպատակով ձեռնարկած քայլերին, մասնակցել Հռոմկլայի եկեղեցական ժողովին և պաշտպանել «Հյուսիսային Կողմանց վարդապետների» (տես Արևելյան վարդապետներ)՝ Հայ առաքելական եկեղեցու ինքնուրույնությունն ապահովող տեսակետը: Հաղպատի և Սանահինի վարդապետները չեն ներկայացել ժողովին, այլ մյուս արևելյան վարդապետների հետ գրել ու ստորագրել են մերժող. նամակ՝ պաշտպանելով Հայ եկեղեցու ավանդույթները, հորդորել են կաթողիկոսին չընդունել Բյուզանդիայի առաջարկը: Նամակը ստորագրել է նաև Վ. Հ.:

Գրկ. Ներ սես Շ ն որհալ ի, Մեկնութիւն «Բարձրացուցեք» ճառի Դաւթի Անյաղթ փիլիսոփայի ի սուրբ խաչն, «Ճռաքաղ», հ. 3, 1861–62: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Ակինյան Ն., «Վարդան վարդապետ Հաղբատեցի», տես նրա Մատենագրական հետազոտություններ, հ. 1, Վնն., 1922:

Ռաֆիկ Մաթևոսյան

ՎԱՐԴԱՆԱՆՔ, սուրբ Վարդանանք, 451-ի մայիսի 26-ին Ավարայրի ճակատամարտում, հաջորդ օրերի հետապնդումների ու մարտերի ընթացքում ընկած 1036 վկաները, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սրբերի, «հայրենիքի սուրբ նահատակների» հավաքական անունը, որոնք «հանուն հավատքի և հայրենյաց» կռվել են պարսկ. զորքի դեմ: Ավելի լայն իմաստով՝ պարսկ. տիրապետության դեմ 449–451-ին Հայոց սպարապետ (422-ից) Վարդան Մամիկոնյանի, հոգևոր դասի և սպարապետի կողմնակից նախարարների գլխավորությամբ հայրենիքի ազատագրության, քրիստոնեության և Հայ եկեղեցու պաշտպանության համար հայ ժողովրդի մղած պայքարի՝ Վարդանանց պատերազմի մասնակիցները, նահատակները: 428-ին կործանելով հայ Արշակունիների թագավորությունը և իր տիրապետությանը ենթակա Հայաստանը վերածելով պարսկ. մարզպանության՝ Սասանյան արքունիքը Պարսից թագավոր Հազկերտ II-ի գլխավորությամբ վարել է հայ ազնվականության ներքին ինքնավարությունը վերացնելու, ժողովրդի քրիստ. հավատն արգելելու, ազգ. ու կրոն. զգացումները ոտնահարելու և բռնի կրոնափոխելու քաղաքականություն: Հոների դեմ հաղթանակից (449) հետո Հազկերտ II-ը հատուկ հրովարտակով հրամայել է կրոնափոխել քրիստոնյա բոլոր հպատակներին և նրանց պարտադրել զրադաշտականություն: Պետականության կորստից հետո քրիստ. կրոնը և Հայ եկեղեցին դարձել էին հայոց ինքնության միակ խարիսխը, և եկեղեց. ու աշխարհիկ իշխանությունները, մտավորականությունը, զինվորականությունը հստակ գիտակցել են, որ Հազկերտ II-ի հրովարտակն ուղղված է ոչ միայն հայոց հավատի, այլև՝ ժողովրդի բուն ֆիզ. գո յության դեմ: 449-ի սկզբին Արտաշատում գումարված հայ նախարարների ու հոգևորականների ժողովը մերժել է Հազկերտ II-ի կրոնափոխության հրամանը: Պարսից արքունիքին մերժող պատասխան են ուղարկել նաև դրացի վրացիներն ու աղվանները: Հայոց, Վրաց և Աղվանից մարզպանությունների իշխող ներկայացուցիչները կանչվել են Տիզբոն՝ պատասխանատվության: Մահապատժի սպառնալիքի ներքո նրանք ստիպված դիմել են առերես հավատուրացության (հայրենիք վերադառնալու և անհրաժեշտ դիմադրություն կազմակերպելու հույսով): Պատանդներ պահելուց հետո Հազկերտ II-ը հայ նախարարներին՝ 700 մոգի և հսկիչ զորախմբի ուղեկցությամբ, արձակել է Հայաստան՝ նրանց հանձնարարելով մեկ տարում եկեղեցիները վերածել ատրուշանների, հիմնել պարսկ. դպրոցներ, արմատախիլ անել քրիստոնեությունը և տարածել զրադաշտականություն: 449-ի սեպտ. վերջին, երբ Այրարատ նահանգի Ծաղկոտն գավառի Անգղ ավան ժամանած մոգերը փորձել են տեղի եկեղեցին վերածել ատրուշանի, հայ շինականները՝ Ղևոնդ Երեցի գլխավորությամբ, կոտորել են նրանց և ջուրը նետել զրադաշտ. սրբությունը՝ «անշեջ հուրը»: Անգղի օրինակին են հետևել նաև Զարեհավանի բնակիչները: Այդ դեպքերից հետո ժող. տարերային շարժումը ծավալվել է ամբողջ երկրում: Ապստամբության առաջնորդ է ընտըրվել Վարդան Մամիկոնյանը: Չնայած բյուզ. Մարկիանոս կայսրը մերժել է օգնել հայերին և այդ մասին գաղտնի տեղեկացրել Հազկերտ IIին, ուխտապահ նախարարներն ու հոգևոր դասը նախապատրաստվել են դիմադրության: Հայ հոգևորականության մեծ մասի, մասնավորապես Հայոց կաթողիկոս Հովսեփ Ա Հողոցմեցու և Ղևոնդ Երեցի արմատական դիրքորոշման և սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի դրսևորած վճռականության ու կամքի շնորհիվ ապստամբ. շարժումը շարունակվել է, չնայած նրանք քաջ գիտակցել են, որ հաջողության հավանականությունը մեծ չէ: Հոգևորականությունը ժողովըրդին կոչ է արել նահատակի պսակ ընդունել հանուն հավատի պայքարում, վստահություն ներշնչել հաղթանակի հանդեպ: 450-ի վերջին Արտաշատում գումարված ժողովում ուխտապահ նախարարներն ու բարձրաստիճան հոգևորականները Վարդան Մամիկոնյանին ընտրել են Հայոց տանուտեր՝ ի հակակշիռ Հայոց մարզպան Վասակ Սյունու, որը համագործակցում էր Պարսից արքունիքի հետ և դեմ էր ծավալվող ապստամբությանը: Վարդան Մամիկոնյանը վերականգնել է հայ նախարարությունների և հոգևորականության ոտնահարված իրավունքներն ու արտոնությունները, ամրացրել բերդերը, համախմբել իր կողմնակիցների ռազմ. ուժերը և նախապատրաստվել վճռական գոտեմարտի: Հայ-պարսկ. սուր հակասությունները հանգեցրել են խոշոր ճակատամարտի Ավարայր գ. մոտ, Տղմուտ գետի ափին: Ճակատամարտից առաջ քահանայից դասը քաջալերել է զորքին, չմկրտվածները մկրտվել են, բոլորը հաղորդվել: Հովսեփ Ա Հողոցմեցու կարգադրությամբ զորականների բազմության առաջ հանդես է եկել Ղևոնդ Երեցը, խրախուսել և ոգեշնչել նրանց, կոչ արել սրտապնդվել հանուն մեծ գաղափարի և հաստատուն հավատով կռվել երկիր ներխուժած թշնամու դեմ: Ղազար Փարպեցու վկայությամբ՝ Հովսեփ Ա Հողոցմեցին և Ղևոնդ Երեցը հայ զինվորներին, նախարարներին խրախուսել և գոտեպնդել են «հոգեւոր բանիւք»:

Զորքին ոգևորել և խրախուսել է նաև սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը: Նա կոչ է արել չվախենալ հեթանոսների բազմությունից և մահկանացուի սրին թիկունք ցույց չտալ, քանզի Աստված իրենց հաղթանակ կտա, իսկ եթե բախտ է վիճակվել մեռնելու պատերազմի դաշտում, ապա այն պետք է ընդունել սրտի խնդությամբ: Խիստ տպավորիչ են Հայոց սպարապետի խոսքերը, թե երկյուղը թերահավատության նշանակ է, ուստի պետք է մեր մեջ մերժել թերահավատությունը, որով և վախն ու երկյուղը կանհետանան մեր մտքից ու խոհերից: Վ-անց հերոսամարտի ականատես-պատմիչ Եղիշեն ժողովրդի ազատագր. պայքարի փիլիսոփայությունը, հանուն մեծ գործի գիտակցաբար մահը հանձն առնելու, մահը մահով հաղթելու և Քրիստոսով անմահանալու քրիստ. գաղափարաբանությունն արտահայտել է «Չիմացյալ մահը մահ է, իսկ իմացյալը՝ անմահություն» ասույթ դարձած խոսքերում: Հայկ. 66 հզ. զորքը դիմակայել է պարսկ. 80–90 հազարանոց բանակին: Ճակատամարտը տևել է մեկ օր, պարսիկները տվել են 3544 զոհ: Ճակատամարտից հետո հայկ. զորքը հեռացել է երկրի խորքերը և շարունակել դիմադրությունը:

Ավարայրի ճակատամարտը կանխորոշել է հայ ժողովրդի ազատագր. պայքարի ելքը: Պարսկ. արքունիքը, համոզվելով, որ հայերին հնարավոր չէ ստիպել ուրանալ քրիստոնեությունը, Հայաստանում սկսել է նոր քաղաքականություն: Չնայած ապստամբության ղեկավարների և հոգևորականների (տես Ղևոնդյանք) նկատմամբ հետագա հալածանքներին, Հազկերտ II-ը հարկադրված հետ է կանչել իր զորքին, ճանաչել Հայաստանի ներքին ինքնավարությունը, հրաժարվել բռնի կրոնափոխության ծրագրից, թեթևացրել հարկերը, վարել հայերին սիրաշահելու քաղաքականություն: Իսկ հայ ժողովրդի ազատագր. պայքարը շարունակվել է նաև հետագա տասնամյակներում և 481–484-ին՝ Հայոց սպարապետ Վահան Մամիկոնյանի գլխավորած Վահանանց պատերազմում հասել լիակատար հաջողության ու հաղթանակի: 484-ին կնքված հայ-պարսկ. Նվարսակի պայմանագրով պարսից արքունիքը վերացրել է քրիստոնյաների հանդեպ հալածանքները, քանդել Հայաստանում կառուցած ատրուշանները, Հայ եկեղեցուն տվել ազատ գործելու իրավունք, իսկ երկրին՝ վարչ. մեծ ինքնուրույնություն: Վ. դարձել են օտար բռնապետության դեմ հայ ժողովրդի ազատագր. պայքարի, ազգ. ինքնուրույնության պահպանման և աննկուն կամքի դրսևորման խորհրդանիշ: Նրանք հայոց պատմության առաջին նահատակներն էին, որոնք գիտակցել են հայրենիքի զոհասեղանին իրենց կյանքը նվիրաբերելու անհրաժեշտությունը: V դ-ից մինչև մեր օրերը հայոց պատմությունն իր հիմն. խորքով ու էությամբ կրում է Վ-անց հերոսների և պայքարի ազդեցությունը:

Դեռևս V դ. մի հայ ուխտավոր Երուսաղեմի հայկ. սրբատեղիներից մեկում իր ծախսով կերտել է տվել մի խճապատկեր հուշարձան և հայերեն բոլորաձև երկաթագրով գրել, որ այն նվիրվում է Վ-անց պատերազմում զոհված անանուն հերոս նահատակների հիշատակին: Վ-անց է նվիրված Պետրոս Ա Գետադարձի «Արիացեալք» և Ներսես Շնորհալու «Նորահրաշ» շարականները: Ավարայրի ճակատամարտի թեման արտացոլվել է միջնադարյան մի շարք հայկ. ձեռագրերի մանրանկարներում: Կիլիկիայի XV դ. Շարակնոցում (Մատենադարան, ձեռ. դ 1630) և XV դ. Ճառընտիրում (Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 588), Բաղեշի XVI դ. Շարակնոցում (Մատենադարան, ձեռ. դ 1920) ճակատամարտն ունի պատկերագր. նույն կառուցվածքը՝ պարսից զորքը նկարված է ձախից, հայոց զորագունդը՝ աջից, կանգնած դեմ դիմաց, մարտն սկսելու պահին: Վարդան Մամիկոնյանի և Ավարայրի ճակատամարտի թեման արտահայտվել է նաև ժամանակակից հայ քանդակագործների և նկարիչների ստեղծագործություններում: Երևանում Ե. Քոչարի «Վարդան Մամիկոնյան» արձանը օժտված է տարածական տպավորիչ ուրվագծով, սպարապետի կանոնիկ պատկերագրությամբ: Գ. Խանջյանի և Վ. Խորենյանի մեծադիր կտավներում պատկերված է Ավարայրի ճակատամարտը, որտեղ հայ մարտիկներից յուրաքանչյուրի կերպարն ունի շեշտված անհատականություն: Է. Իսաբեկյանը նկարազարդել է Դ. Դեմիրճյանի «Վարդանանք» վեպը: Վարդան Մամիկոնյանի և Վ-անց հերոսների կերպարները XIX դ. 60–70-ական թթ. հայ թատերագրության մեջ և թատրոնում մարմնավորվել են Կ. Պոլսում՝ Ռ. Սետեֆճյանի «Վարդան Մամիկոնյան», Վանում՝ Տ. Ամիրջանյանի «Մեծն Վարդան», Թիֆլիսում՝ Հ. Կարենյանի «Վարդանանց պատերազմ» ներկայացումներում: Գեղ. գրականության մեջ թեմայի լավագույն արտացոլումը Դ. Դեմիրճյանի «Վարդանանք» պատմավեպն է:

Վաղ միջնադարից սկսած Վարդան Մամիկոնյանին և Վ-անց նվիրված եկեղեցիներ ու վանքեր են կառուցվել Հայաստանի բազմաթիվ նահանգներում, հայկ. գաղթավայրերում, հետագայում նաև՝ սփյուռքում: Ս. Վարդանի անունը կրող հնագույն կառույցը Զովունիի V դ. մատուռ-դամբարանն է, որտեղ, ըստ ավանդության, թաղված է սպարապետի զինակից, Ավարայրի ճակատամարտում իր 19 զինվորների հետ նահատակված իշխան Տաճատ Գնթունին: Վանի Ս. Վարդան եկեղեցում պահվել է Վարդան Մամիկոնյանի մասունքը (ճկույթը): Ռշտունիքում, Նարեկավանքի դիմաց գտնվում է XIII դարից հիշատակվող Ս. Վարդան, Մոկսում, Գավաշ գ. մոտ՝ Ս. Վարդան Զորավար, Հայոց ձորում՝ Ս. Վարդան վանքերը ևն: Ս. Վ-անց նվիրված վանքեր կան Համշենում՝ Տրապիզոնի մոտ, և Բարձր Հայքում՝ Սյուրմենե գ. մոտ: Նախիջևանում, Աստապատ ավանի մոտ Ս. Վարդան վանքը (XVII դ.) Արաքս գետի ջրամբարի կառուցման հետևանքով մնացել է ջրի տակ: Ախալցխայի հվ. բարձունքի վրա կանգուն է Ս. Վարդանանք գմբեթահարկ եկեղեցին (XIX դ.): Կոտայքի մարզի Ալափարս գ. Ս. Վարդան Զորավար եկեղեցու (1857) բեմի վրա դրված է սև գույնի քար, որը, ըստ ավանդության, ներկված է Վարդան Մամիկոնյանի արյունով (քարը բերվել է Մակու քաղաքից, երբ բնակիչները գաղթել են Պարսկաստանից և հաստատվել Ալափարսում): Սփյուռքում կառուցված Ս. Վարդան անունով եկեղեցիների շարքում հայաոճ ճարտյամբ առանձնանում են ԱՄՆ-ում՝ Նյու Յորքի, Լիբանանում՝ Բեյրութի, Ռուսաստանում՝ Կիսլովոդսկի (օծվել է 1997-ին) եկեղեցիները:

Հայ եկեղեցին ս. Վարդան Մամիկոնյանի և ս. Վ-անց 1036 վկաների հիշատակը տոնում է Բուն Բարեկենդանին նախորդող հինգշաբթի օրը:

Գրկ. Եղիշե, Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին, Ե., 1994: Ղազար Փարպեցի, Հայոց պատմություն. Թուղթ Վահան Մամիկոնյանին, Ե., 1982: Թովմա Արծրունի և Անանուն, Պատմություն Արծրունյաց տան, Ե., 1985: Գարագաշյան Ա., Քննական պատմութիւն Հայոց, մաս 4, Թ., 1895: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Գուշակյ ան Թ., Սուրբք և տօնք, Երուսաղեմ, 1939: Լեո, Երկ. ժող., հ. 2, Ե., 1967: Վարդանյան Վ., Հայ հոգևորականները 450–451 թթ. ժողովրդաազատագրական պատերազմի հորձանուտներում, «Էջմիածին», 2000, № 10: Еремян С.Т., Народно-освободительная борьба армян против персов в 450–451 гг., ВДИ, 1951, № 4.

Մաքսիմ Կատվալյան

Մուրադ Հասրաթյան

ՎԱՐԴԱՊԵՏ, Հայ առաքելական եկեղեցու կուսակրոն քահանայության գիտական աստիճան: Նշանակում է ուսուցիչ, ուսման առաջնորդ, մեկնիչ, որից և վարդապետել՝ սովորեցնել, քարոզել, մեկնել: Հին կտակարանում օրենքի Վ-ները մեծ ազդեցություն և հեղինակություն են վայելել իրենց գիտակությամբ և ուսումնականությամբ, օրենքի իմացությամբ ու մեկնությամբ: Նոր կտակարանում ևս Վ-ները մեծ տեղ են գրավում եկեղեցու հոգևոր կյանքում: Առաքյալների ժամանակ եղել են Հին կտակարանին խորամուտ Վ-ներ, որոնք մեկնաբանել են մարգարեական գրքերը, քարոզել Աստծո խոսքը և ուսուցանել: Պողոս առաքյալի վկայությամբ, Վ. եկեղեցու երեք գլխավորներից մեկն էր՝ առաքյալներից և մարգարեներից հետո, որ Աստված կարգեց եկեղեցում և զորավոր գործեր կատարելու շնորհներ պարգևեց (Ա Կորնթ. 12.28) Հայ եկեղեցում Վ. կոչման գործածությունը գալիս է վաղ շրջանից. առաջին մեծ Վ. է համարվում Մեսրոպ Մաշտոցը: Վ. բառը հայ մատենագրության մեջ հիշատակվում է «ուսուցիչ» իմաստով: Վ-ի տիտղոս ունեցող հոգևորականն իրավունք և իշխանություն է ստանում Աստծո խոսքը մեկնելու, քարոզելու, ուսուցանելու և ի նշան այդ կոչման՝ եկեղեցում կարող է քարոզելու ժամանակ վարդապետ. գավազան բռնել: Եղել են եպիսկոպոսներ, պատրիարքներ՝ չունենալով Վ-ի գիտ. կոչում: Մեծ է Վ-ների վաստակը հայ մատենագրության, աստվածաբանության, արվեստի և մշակութ., եկեղեց. կյանքում: V դարից սկսած Հայ եկեղեցին լուրջ ուշադրություն է դարձրել այն հոգևոր կենտրոններին՝ դպրեվանքեր, համալսարաններ, վարդապետարաններ, որտեղ պատրաստել են ապագա Վ-ներ: Միջնադարյան Հայաստանի այդպիսի մեծահամբավ կրոն. և գիտ. կենտրոններից էին՝ Էջմիածնի դպրոցը, Սյունյաց, Խորանաշատի, Սանահինի վարդապետարանները, Նարեկավանքը, Գլաձորի ու Տաթևի համալսարանները ևն:

Հայ եկեղեցին ունի վարդապետ. տասնչորս աստիճաններ, որոնք որպես տիտղոս և կոչում շնորհվում են ուսումնառությունն ավարտած և ավարտաճառ ներկայացրած կուսակրոն քահանաներին հատուկ արարողությամբ՝ հնում ծայրագույն կամ մեծ Վ-ների, ներկայումս՝ միայն եպիսկոպոսների կողմից: Առաջին չորս աստիճանները կոչվում են մասնավոր վարդապետություն, իսկ մնացած տասը՝ ծայրագույն վարդապետություն: Վ. և ծայրագույն Վ. համապատասխանում են եվրոպ. աստվածաբանության արտոնավորի և մագիստրոսի գիտ. աստիճաններին: Մխիթար Գոշն իր «Դատաստանագրքի» «Յաղագս դատաստանաց վարդապետաց» բաժնում կանոնադրել է վարդապետ. կարգը, իսկ Գրիգոր Տաթևացին՝ վարդապետ. տասնչորս աստիճանները և նրանց տվչության կարգը, ինչը մտել է Մաշտոց և ներկայումս գործածվում է Հայ եկեղեցում:

Վ. են կոչվում նաև համաքրիստ. կամ Ընդհանրական և Հայ եկեղեցու սուրբ հայրերը (տես Եկեղեցու հայրեր), որոնք մտել են Տոնացույց և Հայ եկեղեցու տոնելի սուրբեր են՝ «երկոտասան վարդապետք» (համաքրիստ. սուրբ հայրեր), «եկեղեցւոյ սուրբ հարք», «վարդապետք եկեղեցւոյ», «թարգմանիչ վարդապետք» անուններով:

Գրկ. Կյուլեսերյան Բ., Վարդապետութեան աստիճանները Հայ եկեղեցվո մէջ, Անթիլիաս, 1980:

Արտաշես Ղազարյան

ՎԱՐԴԱՊԵՏԱՐԱՆ, վարդապետ ան ո ց, միջնադարում վանքերին կից բարձր կարգի դպրոց, որի շրջանավարտներին կարող էր շնորհվել վարդապետի գիտական աստիճան և ինքնուրույն գործելու (դպրանոց հիմնելու, վարդապետելու, քարոզելու ևն) իրավունք: Ունեցել է կանոնադրություն, ուսումնագիտ. աստիճանավորում, ավարտաճառերի պաշտպանություն: Ուս. ծրագիրը ընդգրկել է հոգևոր և աշխարհիկ կրթությանը վերաբերող առարկաներ՝ Սուրբ Գիրք, աստվածաբանություն, փիլիսոփայություն, քերականություն, ճարտասանություն, տրամաբանություն, մատենագիտություն, թվաբանություն, երկրաչափություն, աստղաբաշխություն, գրչության արվեստ, մանրանկարչություն, երաժշտություն, խազագիտություն ևն:

Վ-ները եղել են նաև գրչության, գիտության ու մշակույթի արգասաբեր կենտրոններ: Ձեռագիր մատյանները հիմնականում գրվել, ընդօրինակվել, նկարազարդվել, կազմվել ու պահպանվել են Վ-ներում: Անդրանիկ Վ. հիմնադրվել է Վաղարշապատում: Մեծահռչակներից են եղել Սյունյաց, Արշարունյաց, Սանահինի, Սևանի, Անիի, Հաղպատի, Տաթևի, Գոշավանքի, Խորանաշատի, Խոր վիրապի, Մշո Առաքելոց, Գլաձորի, Հերմոնի, Գեղարդի, Երզնկայի, Խառաբաստա վանքի, Ամրդոլու, Մեծոփավանքի և Կիլիկյան Հայաստանի Դրազարկի, Ակների, Արքակաղնիի, Հռոմկլայի, Սկևռայի, Գռների վանքերի Վ-ները, որոնք տվել են հոգևոր, մշակույթի, գիտության, հաս. ու քաղ. բնագավառների բազմարդյուն գործիչներ:

Գրկ. Ալպոյաճյան Ա., Պատմութիւն հայ դպրոցի, Կահիրե, 1946: Քասունի Ե., Պատմութիւն հին հայ դաստիարակութեան, Բեյրութ, 1959: Սարգըսյան Ե., Միջնադարյան Հայաստանի վարդապետարանները և Ս. Գեղարդա վանքի մշակութային կյանքը, «Էջմիածին», 1982, № 3:

ՎԱՐԴԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ, ուսմունք, ուսուցում (հուն.՝ διδασκαλια, διδαχηv, լատ.՝ doctrine), աստվածաբանության մեջ Վ. եզրով բնորոշվում է ուղղափառ դավանանքի վրա հիմնըված հավատի ուսուցումը, որն անհրաժեշտ է փրկության համար: Քրիստ. Վ. Սուրբ Հոգու սրբազան ավանդության անբաժանելի մասն է. Աստծո Հոգին մշտապես ներգործում է եկեղեցում որպես կենդանի ուսուցիչ և հոգևոր կյանքի առաջնորդ: Ճշմարիտ Վ. հաստատվում և վավերացվում է եկեղեցու փորձառությամբ: Եկեղեցին Աստծուց շարունակաբար տրվող հայտնութենական ճշմարտությունների ոչ միայն կենդանի կրողն է, այլև՝ այդ ճշմարտությունները վարդապետ. ուղիներով փոխանցողը: Վ-յան պատմ. փոխանցումը տեղի է ունենում Աստծո «սրբազան անոթների»՝ եկեղեցու հայրերի և վարդապետների միջոցով, որոնց տրված է առանձնահատուկ վարդապետ. շնորհ: Վարդապետ. գիտելիքի արգասավորման համար անհրաժեշտ է, որ այն իրագործվի սեփ. փորձառությամբ՝ թե՛ ուսուցանողի և թե՛ ուսուցանվողի կողմից:

Քրիստ. Վ. փիլիսոփայական համակարգ չէ, այլ ճշմարիտ Վարդապետի՝ Հիսուս Քրիստոսի փրկագործությամբ հաստատված կյանքի գիտություն, որ տանում է մարդուն դեպի հավիտենական կյանք: Քրիստ. Վ. մշտապես նորոգվում է Սուրբ Հոգու շարունակական ուսուցմամբ.«Իսկ Մխիթարիչը՝ Սուրբ Հոգին, որին Հայրը կուղարկի իմ անունով, նա ձեզ ամեն բան կուսուցանի և ձեզ կհիշեցնի այն ամենը, ինչը ես ասացի ձեզ» (Հովհ. 14.26): Քրիստ. Վ. նույնացվում է կատեխիզիսի հետ, որը նախապես նշանակել է հավատքի ուսուցում մկրտության նախապատրաստվողների համար, սակայն այսօր գործածվում է ավելի լայն իմաստով՝ որպես քրիստ. հավատքի ընդհանուր ուսուցում:

Մեսրոպ քհն. Արամյան

ՎԱՐԴԱՎԱՌ, Պայծառակերպութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, Այլակերպություն, Հայ եկեղեցու հինգ Տաղավար տոներից: Համաձայն Ավետարանի՝ Քրիստոսն իր քարոզչական գործունեության երրորդ տարվա ամռանը, իր մահվան և հարության մասին առաքյալներին հայտնած կանխասացությունից վեց օր հետո, Պետրոս, Հակոբոս և Հովհաննես առաքյալների հետ բարձրանում է Թաբոր լեռը՝ աղոթելու: Աղոթքի պահին Հիսուսը նրանց առաջ պայծառակերպվում և այլակերպվում է. «դեմքը փայլեց ինչպես արեգակը. և նրա զգեստները դարձան սպիտակ՝ ինչպես լույսը» (Մատթ. 17.2, հմմտ. Մարկ. 9.2, Ղուկ. 9.29): Աշակերտների ապշած աչքերի առջև Քրիստոսը խոսում է շուրջ հազար տարի առաջ վախճանված Մովսեսի և հրեղեն կառքով երկինք համբարձված Եղիա մարգարեի հետ:

Ղուկաս ավետարանիչը պատմում է, որ նրանք խոսում էին Քրիստոսի երկրային կյանքի վերջին օրերի դեպքերի մասին, որ տեղի պիտի ունենային Երուսաղեմում (Ղուկ. 9.31): Շուտով մի ամպ հովանի է լինում իրենց, և մի ձայն ամպի միջից ասում. «Դա է իմ սիրելի Որդին, դրան լսեցեք» (Մարկ. 9.6, հմմտ. Մատթ. 17.5, Ղուկ. 9.35): Ի հիշատակ այս իրադարձության՝ եկեղեցին հաստատել է տոն, որը հայերի մեջ տարածված է Վ. անունով: Որոշ հետազոտողներ և աստվածաբաններ Վ-ի տոնը կապում են Ջրհեղեղի և Նոյի՝ տապանից իջնելու հետ՝ միմյանց վրա ջուր ցանելը, աղավնի բաց թողնելը դիտելով իբրև Ջրհեղեղն ու նրանից ազատվելը հիշատակող կամ խորհրդաբանող արարողություն:

Հույները և լատինները Վ. տոնում են օգոստ. 6-ին: Հայ եկեղեցին, Գրիգոր Ա Լուսավորչի կարգադրությամբ, նախկինում տոնել է հայկ. տոմարի տարեգլխին, Նոր տարվա առաջին օրը՝ Նավասարդ ամսվա 1-ին, որ համապատասխանում է օգոստ. 11-ին: Ըստ մեկ այլ տեսակետի՝ այս կարգադրությամբ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը քրիստոնեացրել է Նավասարդի հեթանոս. այն մեծ տոնը, որը հանդիսավորությամբ կատարվել է հեթանոս. Հայաստանի գլխ. սրբավայրեր Աշտիշատում և նրանից քիչ հեռու ընկած Իննակնյա մեհյանի շուրջը (Մշո Ս. Կարապետ վանքի տեղում):

Հայկ. թվականի հաստատումով (551 թ. = հայոց 1 թ.) Վ-ի տոնը բաժանվել է Նավասարդից, կապվել Քրիստոսի Հարության տոնի շարքին և սկսել տոնվել ս. Զատկին հաջորդող 14-րդ կիրակի օրը՝ տատանվելով հունիսի 28ից օգոստ. 1-ի միջև: Թեև բաժանվել է Նավասարդյան տոնից, սակայն պահպանել է Վ. անունը և հեթանոս. այնպիսի սովորություններ, ինչպիսիք են վարդերով ու ծաղիկներով զարդարվելը, միմյանց վրա ջուր ցողելը, աղավնի թռցնելը ևն: Ինչպես Վ-ի, այնպես էլ մյուս չորս Տաղավար տոներին հաջորդող օրը մեռելոց է՝ հիշատակի օր, երբ ննջեցյալների հոգիների համար մատուցվում է ս. Պատարագ և կատարվում հոգեհանգիստ: Հայ մատենագրության մեջ Վ-ին նվիրված առավել հայտնի երկերից են Մովսես Խորենացու անվամբ կենցաղավարած «Յաղագս Վարդավառին խորհրդոյ» (Մովսես Խորենա ց ի, «Մատենագրութիւնք», 1865, էջ 326–338), «Ի մեծի աւուր տապանակին…, որ ի Կարիաթարիմ, որ բերէ զտօն Վարդավառի» («Սոփերք հայկականք», հ. 18, 1854, էջ 71–86) ճառերը, Գրիգոր Նարեկացու նշանավոր տաղը («Գոհար վարդն…»), Ներսես Շնորհալու տաղերը («Արփիական լոյսն…» ևն) Երաժշտություն: Շարակնոցում Վ-ի Ա օրվա կանոնը («Որ ի լերինն այլակերպեալ») վերագրվում է Անանիա Շիրակացուն, իսկ Բ («Ճառագայթ փառաց») և Գ («Այսօր որ էն ի յերկինս բան») օրերի կանոնների երգերը հեղինակել է Ներսես Շնորհալին: Գրչագիր Գանձարաններում ևս պահպանվել են Վ-ին նվիրված մի շարք խազագրված տաղեր և մեղեդիներ, որոնցից մի քանիսը երգվում են առ այսօր: Դրանցից են, օր., Գրիգոր Նարեկացու «Տաղ Վարդավառի», ինչպես նաև անանուն «Այսօր լեառն Թաբոր» և «Լեառն ցնծա՛ դու Թաբոր» տաղերը: Պատկերագրություն: «Պայծառակերպության» կամ Վ-ի պատկերագրությունն իր կանոնական հորինվածքով, գունային և լուսային համապատասխան հարաբերակցությամբ մասնավոր տեղ է զբաղեցրել հայ միջնադարի մանրանկարչության և արվեստի մեջ: «Պայծառակերպության» տեսարանի հնագույն օրինակն Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարն է (921), սակայն այս թեմայի պատկերումները հայտնի են դեռևս VI դ. բյուզ. արվեստից: Մանրանկարներում սովորաբար Հիսուսը պատկերվում է Թաբոր լեռը խորհրդանշող բարձունքի վրա, աջ և ձախ կողմերում՝ Եղիա և Մովսես մարգարեները, ներքևում՝ վախեցած կամ զարմացած Պետրոս, Հակոբոս, Հովհաննես առաքյալները: Երբեմն Քրիստոսին նկարում են կլոր կամ էլիպսաձև մանդոռլայի (Քրիստոսի փառքի խորհրդանիշը) մեջ: Հին օրինակներում վերևում պատկերվում են Աստծո Աջը, աստղեր, խաչ: Եղիան և Մովսեսը պատկերվում են կիսատ մարմնով, իսկ առաքյալների փոխարեն պատկերվում են երեք գառներ: Հատկապես ուշագրավ են XI–XIII դդ. հայկ. մանրանկարները:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Մովսես Խորենացի, Վարդավառի խորհըրդի մասին, «Գանձասար», 2, 1992: Տեր-Ներսեսյան Ս., Հայ արվեստը միջնադարում, Ե., 1975: Ղազարյան Վ., Սյուժետային մանրանկարները Կիլիկիայում, Ե., 1984: Մաթեվոսյան Կ., Ավետիսյան Ա., Ավետարանական պատկերներ, Ե., 1993: Schiller G., Iconography of Christian Art, v. 1, L., 1971.

Եզնիկ եպս. Պետրոսյան

Աննա Արևշատյան

Մարտին Միքայելյան

ՎԱՐԺԱՊԵՏՅԱՆ Ներսես, Ներ սես Բ Վարժապետյան Իսթանպուլցի (ավազանի անունը՝ Պողոս, 28.1.1837, Կ.Պոլիս – 26.1.1884, Կ.Պոլիս), Կ.Պոլսի հայոց պատրիարք 1874–84-ին: Սովորել է Խասգյուղի (Կ.Պոլսում) Ներսեսյան վարժարանում: 1853-ից զբաղվել է ուսուցչությամբ (Ադրիանուպոլսում, Տարոնում, Նիկոմեդիայում): Վարդապետ է ձեռնադրվել 1858-ին, եպիսկոպոս՝ 1862-ին: 1861-ին, Կ. Պոլսի պատրիարքարանի հանձնարարությամբ, որպես քարոզիչ մեկնել է Ռումինիա, այնուհետև՝ Տրանսիլվանիա: 1866-ին Էջմիածնում մասնակցել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Դ Կոստանդնուպոլսեցու ընտրությանը: 1872-ին Վ. եղել է Նիկոմեդիայի հոգևոր առաջնորդը: Նրա պատրիարքության տարիներին կրոն. ժողովը կանոնավորել է իր գործունեությունը, հաստատել հոգևոր աստիճան շնորհելու տարիքային նվազագույն սահման: Վ. գործունորեն մասնակցել է «Միացյալ ընկերություն հայոց» կրթասիր. կազմակերպության աշխատանքներին: Օգտվելով 1877–78-ի ռուս-թուրք. պատերազմից հետո Հայկ. հարցի արծարծման համար ստեղծված նպաստավոր պայմաններից՝ խնդրագիր է ներկայացրել Ռուսաստանի կայսր Ալեքսանդր IIին՝ հայցելով արևմտահայերի պաշտպանությունը: Համագործակցելով Կ.Պոլսի Ազգ. ժողովի հետ՝ մեծ աշխատանք է կատարել Սան Ստեֆանոյի պայմանագրում (1878) արևմտահայերի մասին հատուկ հոդված (16-րդ) մտցնելու համար: Բեռլինի կոնգրեսում (1878) Հայկ. հարցի քննարկումը նախապատրաստելու նպատակով Մկրտիչ Խրիմյանի (Մկրտիչ Ա Վանեցի) գլխավորությամբ Եվրոպա է ուղարկել հայկ. ազգ. պատվիրակություն: Շրջահայաց քաղաքականություն է վարել Բարձր դռան, Ռուսաստանի և Մեծ Բրիտանիայի միջև՝ Հայկ. հարցում նրանց բարեհաճ վերաբերմունքը շահելու նպատակով: 1879-ին դիմել է եվրոպ. երկրների ներկայացուցիչներին՝ Հայաստանում բարենորոգումներ անցկացնելու, և անգլ. դեսպանին՝ Բեռլինի դաշնագրի 61-րդ հոդվածը գործադրելու պահանջով, սակայն՝ ապարդյուն: Բարձր դռանը ներկայացրած հուշագրերը նույնպես անպատասխան են մնացել: Հրատարակվել են Վ-ի «Քրիստոսի սուրբ եկեղեցին և անոր հակառակորդները» (1864) և «Ուսումն համաբարբառ Աւետարանի Տեառն մերոյ» (1875) խորագրերը կրող աշխատությունները: Վերջինս Մատթեոսի, Մարկոսի, Ղուկասի և Հովհաննեսի Ավետարանների համեմատական միացումն է՝ գրաբար բնագիր և աշխարհաբար բացատրություններ պարունակող տեղեկություններով ու խորհրդածություններով: Առաջաբանում հեղինակը նշել է, որ համառոտել է «հնուց և նորոց կարևորագույն բացատրությունները»՝ հենվելով առավելապես Հայ եկեղեցու և սուրբ հայրերի գրվածքների վրա: Այն երկար ժամանակ իբրև կրոնի դասագիրք է ծառայել արևմտահայ դպրոցներում: Վ. 1884-ին ընտրվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս, սակայն առողջական վիճակի պատճառով հրաժարվել է:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, մաս 3, Երուսաղեմ, 1927: Կիրակոսյան Ջ., Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (XIX դ. 70-ական թթ.), Ե., 1978: Նույնի, Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (XIX դ. 80-ական թթ.), Ե., 1980:

Էմմա Կոստանդյան

ՎԱՐՈՍ ճ գնավոր, սուրբ Վարոս, Գյուտ (ծ. և մ. թթ. անհտ), տոնելի սուրբ, V դարի վերջի հայ ճգնավորության նշանավոր ներկայացուցիչներից, Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից: Եղբոր՝ Թաթուլի հետ ճգնել է Գաբեղենից (Գաբեղյանց) գավառի լեռներում գտնվող Վիշապաձոր վայրում (արդի Կաղզվան քաղաքի մոտակայքում), ապա առանձնացել և, մարդկանցից լրիվ մեկուսացած, խստակրոն ճգնական կյանք է վարել Դիցամայր (Դիցմայր) կոչված լեռնային քարանձավում: Տարիներ անց մարդիկ պատահաբար գտել են նրան ճգնելիս և, իսկական անունը չիմանալով, անվանել են Գյուտ: Այստեղ հավաքվել են բազմաթիվ ճգնակյացներ և կառուցել Գյուտի վանքը: Առաջնորդ են ընտրել Վ-ին՝ որպես տեսանողի և Սուրբ Հոգու առաջնորդությունն ունեցողի, և հաստատել վանական կարգ ու կանոն: Վ. վախճանվել է խոր ծե- րության հասակում և ամփոփվել ճգնավայրում՝ Գյուտի վանքում (ըստ այլ պատումի՝ Գյուտի վանքը կառուցվել է նրա մահից հետո):

Հայ եկեղեցին ս. Վ-ի, ս. Թաթուլի և ս. Թումասի հիշատակը տոնում է Խաչվերացի 5-րդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի օրը՝ ս. Անտոն և ս. Կրոնիդես ճգնավորների հիշատակի հետ միասին:

Գրկ. Տես Թաթուլ ճգնավոր հոդվածի գրկ.:

ՎԱՐՔ, տես Վարքագրություն:

«ՎԱՐՔ ՀԱՐԱՆՑ», Հայրերի վարք, քրիստոնեական եկեղեցու նշանավոր սուրբերի կյանքը, գործը, խրատական իմաստախոսություններն ու խորհրդածությունները պարունակող ժողովածու: «Վ. հ.»-ի մաս կազմող միավորներից (հոդվածներից) շատերը թարգմանվել են V դ., հուն-ից, ասոր-ից և հետագայում՝ VIII դ. զետեղվել Սողոմոն Մաքենացու կազմած Ճառընտիր ժողովածուի մեջ, որի նյութերի թարգմանիչներից է Սիմեոն Միայնակյացը: Նա հիշվում է իբրև թարգմանիչ 70 վարքագր. միավորների: Սիմեոնից զատ, իբրև թարգմանիչներ հիշվում են Ս. Ատոմավանքի վանահայր Գագիկը (IX–X դդ.) և Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսը (1113–66): «Վ. հ.»-ի ցաքուցրիվ միավորները, առաջին անգամ մեկտեղվելով, ի մի են բերվել 1192-ին, Կիլիկիայի Սկևռա վանքում՝ Ներսես Լամբրոնացու հանձնարարությամբ: XIV դ. Կիլիկիայում հուն-ից և ասոր-ից ի նորո կատարված թարգմանություններով վերստին կազմվել է մի նոր «Վ. հ.», որն ամենայն հավանականությամբ հիմնված էր ժամանակի ընթացքում առավել ճոխացված հուն. և ասոր. համապատասխան ժողովածուների վրա: «Վ. հ.» ժողովածուն կազմված է շուրջ 100 զանազանաբնույթ միավորներից, որոնք բովանդակում են անապատական հայրերի վարքն ու բարքը, հոգևոր, կենցաղավարական հրահանգները («Վարք Պաւղոսի Անապատականին», «Անտոնեայ կենցաղական», «Սերապիոնի թուղթ առ աշակերտս Անտոնի», «Վարք Պաւղոսի Միայնակեցի», «Պատմութիւն Մակարայ Եգիպտացւոյ», «Վասն կատարեալ առաքինութեան», «Վասն հանդարտութեան», «Վասն արիութեան եւ համբերութեան», «Սերապիոնի Թումացւոյ բանք», «Մովսէսի Միայնակեցի առ Ամոն», «Խրատք Նեղոսի» ևն):

«Վ. հ.» լայնորեն կիրառվել է հայ միջնադարի վանական դպրոցներում: Ուս. նպատակների համար այնտեղ առկա առավել ներկայանալի միավորները ներմուծվել են առանձին ժողովածուների մեջ: Այդպիսիներից է Վարդան Արևելցու կազմած «Ի Հարանց վարուց քաղածոյ» (Մատենադարան, ձեռ. դդ 108, 657) բնագիրը: Տես նաև Վարքագրություն

Գրկ. Վարք սրբոց հարանց եւ քաղաքաւարութիւնք նոցին…, հ. 1, 2, Վնտ., 1855:

Հակոբ Քյոսեյան

ՎԱՐՔԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ, ագիոգրաֆիա, միջնադարյան գրական ժանր, սրբախոսության գլխավոր տարատեսակներից մեկը: Եկեղեցու կողմից ընդունված՝ կանոնացված պատմություն սրբի, նրա կյանքի, հոգևոր սխրանքների ու չարչարանքների, կատարած հրաշագործությունների և այլնի մասին: Վ. (ինչպես և վկայաբանությունը) սկզբնավորվել է քրիստ. կրոնի հետ մեկտեղ, թեև ունեցել է առավել հին՝ հինկտակարանային սկզբնակերպեր: Վ-յան ձևավորման գործում մեծ է եղել անտիկ շրջանում ստեղծված գրական ժառանգությունը:

Այսպես, անտիկ գրականության մեջ հայտնի էին. 1. հիպեմնեմատիկ՝ տեղեկատու-գործնական կենսագրությունը, որտեղ հերոսի կյանքը ներկայացվում էր հատուկ կետերով, 2. գովասանական կամ պարսավող հռետորական կենսագրությունը և 3. բարոյահոգեբանական պատումը (էտյուդ), որն ավելի ուշ առաջ գալով՝ ունեցել է խրատական բնույթ: Այդ երեք կարգի կենսագրություններն էլ փոխանցվել են բյուզ. գրականություն: Սակայն Վ-յան մեջ ավելի շատ զգացվում է բարոյահոգեբանական պատումի ազդեցությունը: Սրբախոսությունը սեփականել է նրա վառ արտահայտված բարոյախոս. բնույթը: Հետագայում երեք կարգի կենսագրությունները միախառնվել են, ինչն իր արտահայտությունն է գտել բյուզ. դասական շրջանի սրբախոսության մեջ (VI–VIII դդ.): Այդ ժանրի հիմքն են հանդիսացել առաջին եկեղեց. հայրերի վարքագր. գրվածքները: Դրանց շարքում հատուկ տեղ է գրավում Գրիգոր Նազիանզացու Դամբանաճառը՝ գրված Բարսեղ Կեսարացու մահվան առթիվ: Գրիգոր Նյուսացու, Գրիգոր Նազիանզացու, Բարսեղ Կեսարացու և IV դ. այլ եկեղեց. հայրերի թղթերում, ճառերում և ներբողյաններում աստիճանաբար ձևավորվել է վարքագրական հերոսի՝ քրիստ. իդեալի և բարոյականության կրողի կերպարը: Կենսագրականների կառուցման սկզբունքներն ամփոփվել են անտիկ աշխարհում լայն տարածում գտած ճարտասանական ձեռնարկների մեջ: Դրանցից էր նաև «Պիտոյից գիրքը», որը V դ., իսկ ըստ ոմանց՝ է՛լ ավելի առաջ, հայտնի էր Հայաստանում: Ըստ «Պիտոյից գրքի»՝ ներբող. վարքն ունի հետևյալ կառուցվածքը. 1. սկսվում է հատուկ առաջաբանով, բացահայտում գրության դրդապատճառը, 2. այնուհետև փառաբանվում է հերոսի ծագումը, 3. դրան հետևում է հերոսի մանկության և ուսումնառության նկարագրությունը, 4. վարքի գլխ. մասը նվիրվում է հերոսի գործունեությանը, 5. հերոսը համեմատվում է որևէ նշանավոր անձնավորության հետ, 6. վարքն ավարտվում է հերոսի վախճանի նկարագրությամբ:

Վարքի կառուցվածքում կարևոր տեղ է հատկացվում առաջաբանին, որը սրբի կենսագրության նախերգանքն էր: Վարքի առանցքը կազմում է հերոսի արարքների, նրա գլխ. գործի նկարագրությունը: Զանց են առնվում երկրորդական դրվագները կամ մտերմիկ բնույթ կրող դեպքերը, քանի որ միայն ժամանակավորից ազատագրված մարդը կարող էր դառնալ Վ-յան հերոս: Հերոսը պետք է լինի բարու և կատարելության ընդհանրացած մարմնավորում: Վ-յան հերոսի դերում հանդես են եկել իրական մարդիկ, և հաճախ նրանց կենսագրությունը գրել են իրենց անմիջական աշակերտներն ու հետնորդները, հանգամանք, որը չէր կարող իր դրոշմը չդնել վերացական իդեալի որոշակի կերպավորումների վրա: Հայկ. վարքերը, նվիրված լինելով մշակութ., եկեղեց., հաս. գործիչներին, մեծ արժեք են ներկայացնում նաև որպես պատմ. աղբյուրներ, հատկապես միջնադարյան համալսարանների, վարդապետարանների, վանական դպրոցների պատմության ուսումնասիրման համար: Մեզ են հասել Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Ա Պարթևի (V դ.), Մաշտոց Ա Եղիվարդեցու (IX դ.), Գրիգոր Նարեկացու (X դ.), Հովհաննես Սարկավագի (XI– XII դդ.), Ներսես Շնորհալու (XII դ.), Սարգիս Շնորհալու (XII դ.), Ներսես Լամբրոնացու (XII դ.), Հովհաննես Վանականի (XII–XIII դդ.), Ստեփանոս Տեր Հուսկանորդու (XIII դ.), Ներսես Մշեցու (XIII դ.), Գևորգ Սկևռացու (XIII դ.), Մխիթար Սասնեցու (XIII–XIV դդ.), Մաղաքիա Ղրիմեցու (XIV դ.), Հովհան Որոտնեցու (XIV դ.), Գրիգոր Տաթևացու (XIV–XV դդ.), Գրիգոր Խլաթեցու (XIV–XV դդ.), Թովմա Մեծոփեցու (XIV–XV դդ.), Մկրտիչ Նաղաշի (XIV–XV դդ.), Ներսես Անկյուրացու (XV դ.) և այլոց վարքերը:

Հայ Վ-յան զարգացման փուլերի մեջ առանձնակի տեղ են գրավում V և XI–XII դարերը: Առաջին սրբախոսությունների հետ հայերի ծանոթությունը տեղի է ունեցել դեռևս գրերի գյուտից շատ առաջ: Այդ են վկայում V դ. հայ պատմիչների երկերում պահպանված ասոր. և հուն. սրբախոս. զրույցների ու պատմությունների արձագանքները և հետքերը, IV դ. Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալների վկայաբանությունների, Գրիգոր Ա Լուսավորչի վարքի և Հռիփսիմյանց կույսերի վկայաբանության առկայությունը հավաստող փաստերը: Սակայն վարք-վկայաբանությունը իսկական զարթոնք է ապրել հայ գրերի գյուտից հետո, առաջին թարգմանիչների ջանքերով, հայ մատենագրություն ներմուծած ասոր. և հուն. Վ-յան, ինչպես նաև նույն ժամանակամիջոցում ստեղծված հայկ. Վ-ների շնորհիվ: Աստվածաշնչից հետո ամենավաղ թարգմանություններից էին «Հարանց վարքի» մասնակի թարգմանությունները (Աթանաս Ալեքսանդրացու գրչին պատկանող՝ Անտոն Անապատականի, Հերոնիմոսի գրչին՝ Պողոս Անապատականի վարքերը, ապա Մակար Եգիպտացու, Հովհան Գբացու վարքերը՝ թարգմանված հուն-ից, սուրբ Թեկղիի վարքը՝ ասորից, Ապողոնի վկայաբանությունը՝ հուն-ից, Հովհաննես Թեզբացու վարքը՝ ասոր-ից), ապա՝ Մարութա Նփրկերտցու «Վկայք արևելից» ժողովածուն՝ ասոր-ից, Գրիգոր Նազիանզացու ներբողյանները ևն:

V դ. հայկ. Վ-ները, ըստ թեմատիկ ընդգրկման, հիմնականում հետևյալներն են. 1. հայ ժողովրդի դարձին, քրիստոնեության ընդունմանը նվիրված Ագաթանգեղոսի Պատմությունը, որի բաղկացուցիչ մասերն են Գրիգոր Լուսավորչի վարքը և Հռիփսիմյանց կույսերի վկայաբանությունը, ապա Մովսես Խորենացու հեղինակությամբ հայտնի Հռիփսիմյանց վկայաբանության մեկ այլ տարբերակը, Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալների վկայաբանությունների V դ. խմբագրությունները ևն, 2. հայոց գրերը ստեղծող Մեսրոպ Մաշտոցին և Սահակ Ա Պարթևին նվիրված երկը (Կորյուն, «Վարք Մաշտոցի»), 3. Եղիշեի «Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին» երկը, որտեղ ազատագր. պատերազմում զոհված Վարդան Մամիկոնյանն ու նրա զինակիցները ներկայացված են որպես վկաներ: Այդ խմբին են հարում նաև Շուշանիկի և Ատոմյանց վարք-վկայաբանությունները: Սրբախոսության մեջ առկա են թե՛ ներբողական (Կորյուն, «Վարք Մաշտոցի»), թե՛ ժող. (Փավստոս Բուզանդ, ապա մասամբ՝ Ագաթանգեղոս) տիպի վարքերը: Այս շրջանի Վ-յան առանձնահատկությունը նրա դեռևս չտարբերակված բնույթն է՝ պատմ., վիպ. արձակի հետ միահյուսված հանդես գալը: V դ. հայ Վ-յան ամենամեծ նվաճումն է Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկը: VI–X դարերից պահպանված վարքերից և վկայաբանություններից (Ագաթանգեղոսի երկից սերած Գրիգոր Լուսավորչի որդիների, թոռների համառոտ վարք-վկայաբանությունը), մեզ հասած վարքերի առանձին կտորներից, վարքերի հետագա մշակումներից (Ստեփանոս Սյունեցու վարքի խմբագրությունը՝ պահպանված Մովսես Կաղանկատվացու Պատմության մեջ) կարելի է եզրակացնել, որ այդ ժամանակաշրջանում գերակշռել են գործնական-տեղեկատու բնույթի վարքերը: IX–X դդ., շնորհիվ Ատոմավանքի վանահայր Գագիկի թարգման. գործունեության, Վ. համալրվել է մի քանի ասոր. վկայաբանություններով: 991–992-ին Հովսեփ Կոստանդնուպոլսեցին հայերեն է թարգմանել բյուզ. Հայսմավուրքը, որի հիման վրա կազմըվել են հայկ. Հայսմավուրքների հետագա խմբագրությունները: Նույն շրջանի հետ է կապվում վարքի մի նոր ենթատեսակի՝ վարքհիշատակարանի ծագումը, որի առաջին նմուշը Մաշտոց Ա Եղիվարդեցու վարքն է:

XI դարից հայ Վ. թևակոխել է զարգացման մի նոր շրջան, որը որակապես տարբերվում է նախորդից: Այդ շրջանի Վ-ների վրա իրենց կնիքն են դրել նախ գրական ընդհանուր վերելքը և հայ հասարակության կյանքում տեղի ունեցած կարևոր տեղաշարժերը, ապա՝ սրբախոսության գործն. նշանակության ընդլայնումը, խրատական կողմի խորացումը: XI–XIII դդ. հայ Վ. կրում է նաև իր ժամանակի բյուզ. սրբախոսության ազդեցությունը՝ վերջինիս նման աստիճանաբար վերածվելով «բարձր» գրականության ժանրի: Հայ Վ-յան բուռն ծաղկմանը մեծապես նպաստել է Գրիգոր Բ Վկայասերի, ապա Ներսես Շնորհալու, Ներսես Լամբրոնացու գրական վաստակը: Հսկայական աշխատանք է կատարվել հնագույն վարքերի ու վկայաբանությունների ժողովման, ընդօրինակման ևասոր-ից ու հուն-ից

թարգմանելու ուղղությամբ: Վերջնական տեսք է ստացել և լրացվել V դ. թարգմանված «Վարք սրբոց հարանց» ժողովածուն: Ժողովածուի շատ վարքեր ժամանակի ոգով թարգմանվել են երկրորդ անգամ: Միայն Գրիգոր Բ Վկայասերի անունով հայտնի թարգմանությունների թիվն անցնում է մեկ տասնյակից (Հովհան Ոսկեբերանի վարքը, վերջինիս նվիրված Պրոկղի ներբողյանը, Գրիգոր Նազիանզացու, Գևորգ Զորավարի վարքերը, Պարասկևայի վկայաբանությունը, Վարվառայի և Հուղիտայի վկայաբանությունը ևն): Գրիգոր Բ Վկայասերի գրչին է պատկանում նաև «Տոնամակ» սրբախոսական-արարողական ժողովածուի վերախմբագրման, ամբողջականացման գործը: XI–XII դդ. հայ Վ-յան մեջ առանձնացվում են. 1. վարքեր և ներբողյաններ՝ նվիրված ժամանակի հոգևոր և մշակութ. խոշոր գործիչներին (Վարդան Արևելցու ներբողյանները՝ նվիրված Գրիգոր Բ Վկայասերին, Ներսես Շնորհալուն, Գրիգոր Սկևռացու ներբողյանը՝ նվիրված Ներսես Լամբրոնացուն ևն), 2. ներբողյաններ՝ նվիրված անցյալի գործիչներին (Վարդան Արևելցու ներբողյանները՝ նվիրված Գրիգոր Ա Լուսավորչին, Մեսրոպ Մաշտոցին և Սահակ Ա Պարթևին): Հիշյալ գովասանական-հռետոր. բնույթի վարքերի կողքին ստեղծվել են նաև ժող. ուղղությանը հարող տեղեկատու տիպի վարքերի տարբեր տարատեսակներ. 1. պարզ պատմողական, 2. հայսմավուրքային, 3. հիշատակարանատիպ: Սրանց թիվը գնալով աճել է և XIV–XV դդ. Վ-յան մեջ գերակշռող դարձել: XI–XV դդ. գրված պարզ-պատմող. վարքերն են Հովհաննես Սարկավագի, Ստեփանոս Տեր Հուսկանորդու, Ստեփանոս Սյունեցու վարքի՝ Մխիթար Այրիվանեցու խմբագրությունը, Գրիգոր Խլաթեցու, Թովմա Մեծոփեցու, Գրիգոր Տաթևացու և այլոց վարքերը: Սրանց բաղկացուցիչ մասն են կազմում տեսիլքներն ու հրաշապատումները: Սակայն կենցաղային, առօրեական տարրերը աստիճանաբար դուրս են մղում առաջին շրջանին բնորոշ հրաշքների ֆանտաստիկ տարրերը:

X–XV դդ. լայն տարածում են ստացել գործնական-արարողական ժողովածուները: Հայտնի են Հայսմավուրքների մի քանի՝ Տեր-Իսրայելի (XIII դ. 40-ական թթ.), Գրիգոր Գանձակեցու, Գրիգոր Է Անավարզեցու (XIV դ. սկիզբ), Գրիգոր Խլաթեցու (1401) խմբագրությունները: Հայսմավուրքային վարքերի, վկայաբանությունների, սրբերի հիշատակին նվիրված ընթերցվածքների առանձնահատկությունը, պայմանավորված ժողովածուի գործնական-արարողական պահանջներով, կառուցվածքի միաձևությունն է և ընթերցվածքների համառոտությունը: Հարյուրավոր վարքագրական երկերի դասավորումը, ըստ եկեղեց. Տոնացույցի օրվա, բերում է համապատասխան բանաձևերի մշակման, վարքերի սկսվածքների և եզրափակումների նմանության: Սակայն Հայսմավուրքի առանձին խմբագրությունների վրա իրենց հետքն են թողել նրա խմբագիրների հաս-դավան. դիրքորոշումները և ժամանակը: Գրական վերելքի ու գրչության զարգացման շնորհիվ XI–XII դարերից զգալի զարգացում և տարածում են ստացել վարք-հիշատակարանները (Գրիգոր Նարեկացու, Ներսես Լամբրոնացու, Մխիթար Սասնեցու, Գրիգոր Տաթևացու, Մկրտիչ Նաղաշի և այլոց): Այս կարգի վարքերի հեղինակները մեծ մասամբ եղել են հերոսների ժամանակակիցներն ու մտերիմները: Նման գրվածքներում խրատաուսուցող. կողմն ունի երկրորդ. նշանակություն, առաջնակարգ են դառնում որոշակի կենսագր. տեղեկությունները: Իրենց բնույթով այս վերջինները մոտ են պատմ. աղբյուրներին: Հիշատակարանատիպ վարքերի տարածումը վկայում է Վ-յան եկեղեց. շրջանակներից դուրս գալու, այլ հատկանիշներ ձեռք բերելու մասին: XVI–XVII դդ. Վ. նոր առաջընթաց չի ապրել: Գրիչները բավարարվել են հին երկերի ընդօրինակություններով: Երբեմն հանդիպում են հատուկենտ նոր վարքեր, որոնք փաստորեն արդեն նոր ժամանակի կենսագրություններ են:

Գրկ. Տեր-Դավթյան Ք., XI–XV դարերի հայ վարքագրությունը, Ե., 1980: Նույնի, Վկայաբանություն և վարք, տես «Հայ միջնադարյան գրականության ժանրեր» գրքում, Ե., 1984: L e o F., Die griechisch-römische Biographie nach ihre literarischen form, Lpz., Teubner, 1901; Mertel H., Die Biographische form der griechischen Heiligen legenden, München, 1909; Лопарев Х., Греческие жития святых VIII–IX веков, ч. I, П., 1914; Полякова С.В., Византийские легенды, Л., 1972.

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

«ՎԵՀԱՓԱՌԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», «Վազգեն Վեհափառի Ավետարան», X դ. վերջի – XI դ. 1-ին կեսի պատկերազարդ ձեռագիր մատյան: Գրչի և ծաղկողի հիշատակարանները չեն պահպանվել: Մեզ հասած առաջին հիշատակարանը (1088) ձեռագրի նորոգման մասին է: Հետագա հիշատակարաններից (XV դ. կեսից) տեղեկանում ենք, որ ձեռագիրը գտնվել է Գեղարքունիքի գավառում, ապա տերերի հետ տեղափոխվել Արցախ-Խաչեն (XVIII դ.՝ Խադավանք): 1978-ին Վազգեն Ա Պալճյանը ձեռագիրն ստացել է Մ. և Թ. Անթիկյաններից և նվիրել Մատենադարանին (ձեռ. դ 10780): Չափերը՝ 30,5×22 սմ, բաղկացած է մագաղաթե 265 թերթից, երկսյուն է, ուղղաձիգ երկաթագիր:

«Վ. Ա.» իր մանրանկարներով V–X դդ. ձեռագիր մատյանի և մանրանկարչության զարգացման ուղին մատնանշող օղակներից է և այդ առումով ունի նույն նշանակությունը, ինչ VI– VIII դդ-ից պահպանված ասոր. և հուն. հատուկենտ ձեռագրերը և պատառիկները: Այն հատկապես ուշագրավ է ձեռագրի էջի և տեքստադաշտին ուղղահայաց (հիմքով դեպի խորքի լուսանցքը) նկարների հարաբերությամբ, ինչից կարելի է եզրակացնել, որ ձեռագրի մանրանկարների համար օրինակ է ծառայել գալարաթերթը կամ գալարից արված ընդօրինակությունը (սերում է ասորա-պաղեստինյան միջավայրից) և այնքան հնավանդ է, որ չի շեշտում եկեղեց. գլխ. տոների պատկերաշարը (դրանք առանձնացվել և որոշակիորեն կազմավորվել են Բյուզանդիայում՝ IX դ., Վասիլ I կայսրի և Կ.Պոլսի Փոտ պատրիարքի ջանքերով): Այդ տեսակետից ձեռագիրը եզակի է նաև թե՛ ասոր., թե՛ հուն. ձեռագրերի շարքում, իսկ ոճի յուրահատուկ նախնականությամբ մի կողմից հասնում է վաղ արևելաքրիստ. ակունքներին (մինչև ասոր. Դուրա-Եվրոպոսի մատուռի և սինագոգի III–IV դդ. որմնանկարներին), մյուս կողմից՝ ոճական առումով թերևս սկիզբ դառնում 1038-ի Ավետարանի (Մատենադարան, ձեռ. դ 6201) և X–XI դդ. «Ծուղրութի Ավետարան»-ի նման ձեռագրերի պատկերների համար (նուրբ ուրվագիծ, ջրաներկված շեշտադրումներ, ֆրիզաձև կամ միմյանց վրա պատկերված խմբեր): Ինչպես 1038-ի Ավետարանի, այնպես էլ «Վ. Ա.»-ի որոշ նկարների վրա կան հուն. մակագրություններ («Ավետման» տեսարան, ավետարանիչների պատկերներ): Ձեռագրի մանրանկարները (գեղ. որոշակի լեզուն՝ հատկանշված ուրվագծով, ջրաներկված շեշտադրումներով, ֆրիզաձև կամ միմյանց վրա պատկերված խմբերով, յուրահատուկ զարդային ռիթմով) մատնանշում են Բյուզանդիային մոտ գտնվող տարածաշրջանների (Փոքր Հայք, Կապադովկիա) մանրանկարչության հետ «Վ. Ա.»-ի աղերսները: Մյուս կողմից՝ «Վ. Ա.»- ում առկա ավետարան. սյուժետային դրվագները, Քրիստոսի հրաշքներն ու առակները ներկայացնող տեսարանները, երբ կան որոշակի շարքեր (ինչպես «Խաչելության» շարքը մի քանի դրվագներով, որտեղ խաչի վրա մերկանդամ Քրիստոսի առաջին պատկերներից մեկն է), ներկայացնում են մի համակարգ, որն իր լիակատար զարգացումն է գտնում կիլիկյան մանրանկարչության մեջ (Թորոս Ռոսլին, Սարգիս Պիծակ, «Ութ մանրանկարիչների Ավետարան»): Մերձավորարլ. մի հնավանդ ավանդույթ ևս կա «Վ. Ա.»-ում, այն է՝ նկարների մեջ և դրանց առընթեր մակագրությունները, երբ հաճախ մեկի բերանից դուրս եկող խոսքը արձանագրվում է մինչև մյուսի ականջը և իր բովանդակությամբ (քաղվածք Ավետարանից և բացատրություններ) հուզական հավելյալ լիցք տալիս մանրանկարներին և շեշտում գրի հանդեպ պաշտամունքը: Այդ ավանդույթը (ավելի զուսպ արտահայտչաձևերով) հետագայում շարունակվել է Փոքր Հայքի (XI դ.) և ավելի մանրամասն՝ երբեմն Վասպուրականի մանրանկարչության մեջ (XIII–XV դդ.): Կերպարների անհամաչափ կառուցվածքը չի խոչընդոտում հուզական ռիթմին և ձեռքերի արտահայտիչ շարժումներին, որոնք կատարելության են հասնում կիլիկյան մանրանկարչության մեջ: «Վ. Ա.»-ի խորանները նման են 1038-ի Ավետարանի խորաններին: Ձեռագրում հանդիպում ենք հայ մանրանկարչության մեջ պատվիրատուի մեզ հայտնի առաջին պատկերներից մեկին (թերթ 5ա). թվում է՝ նա միացած է «Հովիվների և մոգերի երկըրպագությանը» և նկարված օրանտի (աղոթողի) տեսքով՝ ձեռքերը վեր պարզած: Բոլոր այդ հատկանիշները ձեռագիրը դարձնում են անզուգական և կապող օղակ վաղ և հասուն միջնադարի գրքարվեստի միջև:

Գրկ. Մաթեվոսյան Ա., «Վեհափառի Ավետարանը», «Էջմիածին», 1978, № 5: Մաթեվոսյան Ա., Իզմայլովա Տ., «Վազգեն Վեհափառի Ավետարանը». Ժ դար (նմանահանություն), Ե., 2000: Матенадаран, т. 1. Армянская рукописная книга VI–XIV веков, составление и авторы текста В. Казарян, С. Манукян, М., 1991.

Վիգեն Ղազարյան

ՎԵՆԵՏԻԿԻ ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, տես Մխիթարյան միաբանություն:

ՎԵՐԱՓՈԽՈՒՄՆ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾՆԻ, Ննջում ն Աստվածածնի, Մարիամ Աստվածածնի երկինք փոխադրվելու հիշատակի օրն է, որ Հայ եկեղեցին տոնում է ս. Աստվածածին, Փոխում, Ննջում, Վերափոխում անունների ներքո: Հայ եկեղեցու հինգ Տաղավար տոներից է, կատարվում է օգոստ. 15-ի մերձակա կիրակի օրը (օգոստ. 12–18-ը), ունի շաբաթապաս, նավակատիք և մեռելոց:

Մարիամ Աստվածածնի վերափոխման մասին Նոր կտակարանում հիշատակություններ չկան: Գոյություն ունի մի ավանդություն, ըստ որի, Հիսուսը համբարձվելուց առաջ, Ձիթենյաց լեռան վրա առաքյալներին պատվերներ տալիս՝ մորը խոստացել է տանել իր մոտ: Քանի որ խաչելությունից առաջ Հիսուսը Հովհաննես առաքյալին էր ասել. «Ահա քո մայրը»: Եվ այդ պահից աշակերտը նրան իր մոտ առավ» (Հովհ. 19.27), Տիրոջ համբարձումից հետո Աստվածամայրը տասնհինգ տարի ապրել է Հովհաննես առաքյալի խնամակալության ներքո և սպասել Որդու խոստումին: Ննջելուց հետո Աստվածամորն առաքյալները հուղարկավորել են Գեթսեմանիի պարտեզում, որտեղ, ինչպես ավանդությունն է վկայում, թաղումից հետո երեք օր անընդմեջ հրեշտակների օրհնության ու փառաբանության երգերն են հնչել: Բարդուղիմեոս առաքյալը, որ ներկա չի եղել հուղարկավորությանը, վերադառնալով Երուսաղեմ և իմանալով ս. Կույսի ննջումի մասին, ստիպել է առաքյալներին բացել գերեզմանը՝ գոնե Տիրամոր դեմքը տեսնելու և նրան վերջին հրաժեշտը տալու համար: Սակայն, ի զարմանս առաքյալների, մարմինը գերեզմանում չեն գտել և հասկացել են, որ հրեշտակների երեքօրյա փառաբանության երգերը Աստվածածնի երկնային արքայության վերափոխմանն են վերաբերել, և որ Հիսուսը մորը չի թողել գերեզմանում, այլ, իր խոստման համաձայն, հարություն է տվել ու տարել իր մոտ: Այս ավանդության վրա հիմնվելով՝ եկեղեցու հայրերը հաստատել են ս. Աստվածածնի Վերափոխման տոնը:

Հայկ. ավանդույթի համաձայն, Տիրամոր պատկերը տրվել է Բարդուղիմեոս առաքյալին, որն էլ այն բերել է Հայք: Սկզբում Անձևացիք գավառում (Դարբնաց քար կոչված վայրում) կառուցել են Ս. Աստվածածին եկեղեցին, ապա՝ կուսանոց և Հոգեաց վանքը, իսկ պատկերը դրվել է այնտեղ: Շուտով վանքն ու շրջապատը դարձել են ուխտավայր-սրբատեղի, ուր մարդիկ այցելել են պատկերի միջոցով բժշկվելու նպատակով: Դարերի ընթացքում սրբապատկերի հետքերը կորել են, բայց մնացել է տոնը և Աստվածածնի անունը կրող եկեղեցիներն ու վանքերն ուխտի գնալու սովորույթը: Հին Հայաստանում գրեթե յուրաքանչյուր բնակավայր ուներ Աստվածածնի տոնի առիթով ուխտագնացության իր սրբատեղին (եկեղեցի, վանք, մատուռ, խաչքար, ս. մասունք): Երևանի և նրա շրջակայքի բնակչության համար դա հիմնականում Նորքի Ս. Աստվածածին եկեղեցին էր, Ջավախքի համար՝ Վարձիայի Վերափոխման կամ Գյումրու Յոթ վերք եկեղեցիները, Օձունի շրջակա բնակավայրերի համար՝ Օձունի Ս.Աստվածածին կամ Խաչգունդ եկեղեցին ևն:

Հայ եկեղեցին Վերափոխման տոնի օրը ս. Պատարագի ընթացքում կատարում է Խաղողօրհնեք, որը տոնի մաս է կազմում:

Երաժշտություն: Վ. Ս. Ա. տոնի շարականները միջնադարյան աղբյուրներում վերագրվում են Մովսես Խորենացուն և Հովհաննես Ա Մանդակունուն: XII դ. Վերափոխման և Խաղողօրհնեքի կանոնները ճոխացրել և վերանայել է Ներսես Շնորհալին, որը և հեղինակել է տոնի Բ և Գ օրերի կանոնների շարականները Պատ կերագ րություն: «Ննջումն Աստվածածնի» պատկերագր. թեմայի տարրերը սկզբնավորվել են IX դ. և զարգացել հետագա դարերում: Հայ արվեստում հնագույն պատկերները Աղթամարի վանքի Ս.Խաչ (921), Անիի Տիգրան Հոնենցի (XIII դ.) եկեղեցիների որմնանկարներն են: Առանձնահատուկ պատկերագր. սկզբունքներով և գեղ. բարձր մակարդակով աչքի է ընկնում «Թարգմանչաց Ավետարան»-ի (XIII դ.) համապատասխան մանրանկարը: «Վերափոխման» տեսարանում սովորաբար ներկայացվում է մահվան մահճում ասես քնած Աստվածածինը, ում շուրջը խմբված են առաքյալներն ու հրեշտակները: Սնարի վերևում ս. Կույսին երկինք փոխադրելու առաքելությամբ հայտնված Հիսուս Քրիստոսն է (պատկերվում է նաև երկնքում՝ հրեշտակների ուղեկցությամբ): Աստվածամոր հոգին պատկերվում է մանկան կերպարանքով: Այն Հիսուսի գրկում է, երբեմն Գաբրիել հրեշտակապետն է իր գրկից մանկանը փոխանցում Հիսուսին: Գլխավոր այս պատկերի ներքևում որոշ մանրանկարիչների ստեղծագործություններում երևում են Աստվածամոր դագաղին հարվածող Սոփոնիան և նրա ձեռքերը սրով կտրող հրեշտակը: «Վերափոխման» տեսարանում պատկերագր. տարբեր լուծումներ է ունեցել հատկապես այս վերջին գործողությունը, որը ծագում է պարականոն գրքերից:

Արտաշես Ղազարյան

Աննա Արևշատյան

Մարտին Միքայելյան

ՎԵՐՋԻՆ ՕԾՈՒՄ, տես Կարգ հիվանդաց և Վերջին օծում:

ՎԻԵՆՆԱՅԻ ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, տես Մխիթարյան միաբանություն:

ՎԻՄԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ (պահլավ. vem – քար, արձան և գրություն բառերից, որի տարբերակն է՝ արձանագրություն): Նեղ իմաստով նշանակում է քարի վրա փորագրված գրություն, սակայն գործածության ընթացքում իմաստն ընդլայնվել է՝ ընդգրկելով նաև իրերի, առարկաների, պատերի վրա փորագրված հիշատակության ու մակագրության նմուշները: Գրանյութի առանձնահատկության պատճառով վիմագիրները համառոտել են հաղորդելիքը և քանդակել հիմնականում եզակի օրինակով: Վ-ները բազմաբնույթ են (քաղ., ռազմ., շին., օրենսդր., տնտ., առևտր., կենսագր. ևն) և առաջնակարգ նշանակություն ունեն այս կամ այն ժամանակաշրջանի համակողմանի ուսումնասիրման համար: Դրանց հետազոտությամբ զբաղվում է վիմագիտությունը: Վ. առավելապես տարածված է եղել Հին Եգիպտոսում, Միջագետքում, Հնդկաստանում, Իրանում, Հին Հունաստանում, Հռոմում, Հայաստանում և այլուր: Հնագույնները Ք. ծ. ա. V–III հազարամյակից են:

Հայաստանը Վ-ներով հարուստ մշակութ. միջավայր է. այստեղ հայտնաբերված ամենահին Վ-ները Ք.ծ.ա. XII–VI դդ-ից են (աքքադ. և ուրարտ.), որոնց փոխարինել են արամեերեն, հուն., պահլավ., լատ. արձանագրությունները: Հայ. վիմագրության անդրանիկ նմուշներն ստեղծվել են մեսրոպյան գրերի գյուտից հետո (V դ., Տեկոր, Երուսաղեմ): Պատկառելի թիվ են կազմում VII դ. շին. արձանագրությունները (Բագավան, Բագարան, Մրեն, Նախճավան, Արուճ, Եղվարդ, Ավան, Մցխեթ ևն): Հայոց մեծ թվականը առաջին անգամ գործածվել է Բագավանի 639-ի վիմագրում՝ Հայոց ՁԸ թվականին (88+551): Հայկական վիմագրությանը բնորոշ է թվագրման ստուգությունը (այստեղ անվերապահ է Մովսես Խորենացու ազդեցությունը), բազմաքանակությունը: Վերջինս հետևանք է քաղ. անկայունության, երբ դժվար էր ապահովել վավերագրերի, վճիռների, նվիրատվությունների, հարկային սահմանումների և այլ պայմանավորվածությունների պահպանումը արքունական, կաթողիկոսական կամ իշխանական դիվաններում: Սրբատաշ քարակերտ պաշտամունքային կառույցների պատերը երաշխավորել են, որպես ուխտատեղի, վավերագրերի պահպանման տևականություն և անվերապահ կատարում: Իբրև անփոխարինելի աղբյուր Վ-ները պատմ. շարադրանքում օգտագործել են Մովսես Խորենացին, Սեբեոսը, Ստեփանոս արք. Օրբելյանը, Առաքել Դավրիժեցին, Զաքարիա Քանաքեռցին և այլք: XVIII դարից սկսվել և XIX դ. կաթողիկոս Ներսես Ե Աշտարակեցու հորդորով լայն ծավալներ է ստացել վիմագրերի հավաքման և հրատարակման գործը: Հազարավոր արձանագրություններ են ընդօրինակել և հրապարակել Հովհ. Շահխաթունյանցը, Հ. Շնողեցին, Ս. Ջալալյանցը, Մ. Բրոսսեն, Ն. Սարգսյանը, Ղ. Ալիշանը, Ա. Մխիթարյանը և այլք: Սակայն կազմված անդրանիկ ժողովածուն Կ. Կոստանյանցի «Վիմական տարեգիրն» է (1913)՝ ակադ. Նիկողայոս Մառի գիտ. խմբագրությամբ: Հայ վիմագրության հավաքման ու վերլուծության մարզում բացառիկ է ակադ. Հովսեփ Օրբելու վաստակը: Նրա գործը շարունակել են հնագետ-վիմագրագետներ Ս. Բարխուդարյանը, Կ. Ղաֆադարյանը, Ա. Քալանթարը և հայագետ Ս. Ավագյանը: ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստ-ը հրատարակում է «Դիվան հայ վիմագրության» մատենաշարը (պր. I–VIII, 1960–99): Մեծարժեք են Պ. Մուրադյանի, Գ. Գրիգորյանի, Ս. Սաղումյանի, Գ. Սարգսյանի և այլոց հրատարակությունները:

Գրկ. Օրբելի Հ., Հայկական վիմական արձանագրությունների գիտական նշանակությունը, տես «Դիվան հայ վիմագրության», պր. I, կազմ. Հ. Օրբելի, Ե., 1966: Բարխուդարյան Ս., Հայկական վիմագրություն, նույն տեղում: М а р р Н., Новые материалы по армянской эпиграфике, ЗВО, 1893, т. VIII, с. 69–103.

Պարույր Մուրադյան

ՎԿԱ, խոստովանող, նահատակ, մարտիրոս (հուն. μαvρτυρος – նահատակ, վկա), քրիստոնեական հավատքի համար նահատակված անձ: Վ. են անվանվում հավատքը վկայելու, խոստովանելու, այսինքն՝ Հիսուս Քրիստոսին մինչ ի մահ Աստծո Որդի և Տեր դավանելու և հանուն դրա անձն ու աշխարհը ուրանալու համար [համաձայն Պողոս առաքյալի խոսքի՝ «…նրանք, որ քրիստոսյաներ են, խաչն են հանում իրենց մարմինները՝ կրքերով ու ցանկություններով հանդերձ» (Գաղ. 5.24)]:

Վ-ների կամ վկայության նախօրինակները բազմաթիվ են Հին ուխտում. նրանք Աստծո Վ-ներն էին՝ աստվածային պատգամներին նախանձախնդիր մարգարեներ, նահապետներ, առաջնորդներ, դատավորներ, քահանաներ, զինվորներ, սրբուհիներ, աստվածանվեր անձինք: Եբրայեցիներին ուղղված ընդհանրական թղթում Պողոս առաքյալը հիշատակում է Գեդեոնի, Բարակի, Սամսոնի, Հեփթայեի, Դավթի, Սամուելի և մյուս մարգարեների մասին, որոնք վարել են հավատքի հաղթական կյանքը, շատերն էլ ենթարկվել են տարաբնույթ չարչարանքների՝ մեղսալի կյանքից գերադասելով մահը, «…որպեսզի հասնեն լավագույն հարության» (Եբր. 11.35):

Վ-ների գլուխը Հիսուսն է, այն մշտնջենավոր զոհը, որն իր քավչարար արյունը թափեց հանուն մարդու փրկագործության: Նոր կտակարանի ռահվիրա-Վ-ներից են Հիսուսի առաքյալները, որոնք գրեթե բոլորն էլ մարտիրոսական մահով հաստատեցին սուրբ հավատքը: Անդրանիկ Վ. է դիտվում ս. Ստեփանոս Նախավկան, որը հետագա Վ-ների համար դարձել է հոգևոր խիզախության, կատարյալ սիրո ու հնազանդության օրինակ:

Հայ իրականության մեջ Վ-ների բանակը հաստատագրված է Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու հիմնադիր-առաքյալների՝ ս. Թադեոսի և ս. Բարդուղիմեոսի զոհաբերական քարոզչությամբ, նրանց աշակերտների՝ ս. Ադդե հայրապետի, Կումսիի, բազմաթիվ ճգնավորների ու անապատականների գործունեությամբ: Հայոց հին Վ-ներից առավել հայտնի են ս. Սանդուխտ կույսը (I դ.), ս. Ոսկյանք և ս. Սուքիասյանք (II դ.), ս. Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, ս. Հռիփսիմյանց կույսերը և ս. Գայանյանց կույսերը, ս. Մանե և ս.Նունե կույսերը, ս. Դանիել Քորեպիսկոպոսը, ս. Ատոմյանք, ս. Վարդանանք, ս. Շուշանիկը (V դ.), ս.Վահան Գողթնացին (VIII դ.), ս. Գոհարինյանք (XI դ.) ևն:

Հայ եկեղեցին ընդունում է (թեև չի ընդգրկել Տոնացույցի մեջ) Վ-ների մի ստվար բազմություն ևս, որոնք կոչվում են Հայոց նոր վկաներ: Այս հասկացությունը պատկանում է Հայսմավուրքի վերջին խմբագիր Գրիգոր Խլաթեցուն, որն իր խմբագրության մեջ ոչ միայն ներմուծել է XII–XIV դդ. Վ-ների վկայաբանությունները, այլև հավելել իր ժամանակի մի շարք Վ-ների կենսագրությունները: Վ-ների վկայաբանությունների (մինչև XIII դ.) ուսումնասիրման և հրատարակման գործում մեծ ավանդ ունեն Մխիթարյանները (Մ. Ավգերյ ան, «Լիակատար վարք և վկայաբանութիւնք…», հ. 1–12, 1810–15, «Սոփերք հայկականք», հ. 1–22, 1853–61 ևն): Հետագայում, հայ պատմիչների երկերում, Հայսմավուրքներում սփռված վկայաբանություններն ամփոփելով՝ Հ.Մանանդյանն ու Հ.Աճառյանը հրապարակել են 1155–1843-ի ժամանակահատվածում հայտնի Վ-ների վերաբերյալ «Հայոց նոր վկաներ» ժողովածուն (1903), որտեղ ցանկերով տրվում են բազմաթիվ Վ-ներ, նշվում վկայության աղբյուրները, մարտիրոսության հանգամանքները, վայրը, թվականը ևն: Մեսրոպ արք. Աշճյանն իր խմբագրած-կազմած «Սուրբերը և մենք» (1993) գրքում զետեղել է հայոց հին և նոր Վ-ների (I դարից մինչև 1820-ական թթ.) ցանկերը: Ընդ որում տվել է նաև հայոց Մեծ եղեռնի ապրիլյան զոհերի մի ստվար ցանկ (հոգևորականներ, մտավորականներ)՝ Հայ եկեղեցու և հասարակայնության ուշադրությունը բևեռելով այն կարևոր հանգամանքին, որ թեև հիշյալ նահատակներն անուն առ անուն Տոնացույցի մեջ չեն մուծվել, բայց իրենց անձնուրացությամբ ըստ էության քրիստ. հավատքի Վ-ներ են: Հայ եկեղեցին ապրիլյան զոհերի հիշատակը նշում է ապրիլի 24-ին: Տես նաև Սուրբեր Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու:

Գրկ. Յայսմաւուրք, ԿՊ, 1730: Թեոդիկ, Գողգոթա հայ հոգևորականութեան և իր հոտին, աղետալի 1915 տարիին, Նյու Յորք, 1985: Սուրբերու կեանքը [ժող.], Բեյրութ, 1994: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997: Նույնի, Համաքրիստոնէական սուրբեր, Ե., 1997: Հայոց եկեղեցու սրբերը և սրբակենցաղ անձինք [ժող., կազմ. Ռ.Մաթևոսյան], Էջմիածին, 1999:

Քնարիկ Տեր-Դավթյան
Լևոն Սարգսյան

ՎԿԱՅԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, մարտ իրո լո գիա, սրբախոսական գրականության գլխավոր տարատեսակներից, միջնադարյան գրական ժանր: Երևան է եկել II–III դդ.՝ քրիստոնյաների դեմ դաժան հալածանքների ժամանակաշրջանում, որպես պատում՝ նվիրված քրիստոնյա նահատակներին, վկաներին: III–IV դդ. արդեն Արևելա-Հռոմ. կայսրության սահմաններում մշակվել են Վ-ների հորինման սկզբունքները՝ նախօրինակ ունենալով հին հուն. հերոսներին նվիրված պատումները: Սակայն քրիստ. դարաշրջանը բերել է նոր գաղափարախոսությանը համապատասխանող հերոսականության իր պատկերացումը, որը խարսխված է հոգևորգաղափարական մղման վրա և ոչ մի կապ չունի մարմնավոր արիության հետ: Առաջին քրիստոնյա փիլիսոփաներ Կղեմես Ալեքսանդրացին և Որոգինեսը քրիստոնյաներին բաժանել են կատարյալների և անկատարների: Կատարյալ քրիստոնյան նա է, ով վստահում է Աստծուն և զոհաբերում իր անձը՝ հանուն նրա սիրո: Ահա կատարելության այս սկզբունքն է ընկած Վ-յան հիմքում: Այս առումով Վ. և վարքագրությունը կամ վարքը ունեն ընդհանրություն՝ երկուսն էլ ոչ թե սովորական, այլ սուրբի, կատարյալ մարդու կենսագրություն են: Վ. վկայի հերոս. նահատակության հետ կապված իրադարձությունների պատմությունն է: Այս ժանրի կառուցվածքի համար հիմք են հանդիսացել այսպես կոչված՝ «իրական ակտերը», որոնք կրել են զուտ դատական հետաքննության բնույթ՝ կազմված նահատակությանը նախորդող դեպքերի նկարագրությունից, հարցաքննությունից և մահապատժից: Վկայի կերպարի բացահայտումը հիմնականում տեղի է ունենում արտաքին բախումների՝ քրիստոնեության թշնամիների (քրմի, հեթանոս տիրակալի) հետ սուր հակադրության միջոցով: Ամենուր տիրում է ծայրահեղ անձնուրացության ոգին՝ վկայի գերմարդկային չարչարանքների նկարագրություն, անսովոր դիմակայում այդ տանջանքներին, վկայի հետ կապված հրաշքներ և տեսիլքներ: Իդեալական-ընդհանրական կերպարների ստեղծման միտումը խորանում է՝ հանգեցնելով ժանրի վերջնական ձևավորմանը (VII–X դդ.). Վ-ները հագեցվում են աղոթքներով, վկայի ապաշխարանքի, աշխարհիկ կյանքի հրաժարման դրվագներով:

Վ-յան զարգացումը հայ իրականության մեջ զգալիորեն պայմանավորված է եղել նաև ժողովրդի ողբերգ. պատմությամբ: Եթե Արևելա-Հռոմ. կայսրությունում քրիստոնեության պաշտոն. ճանաչումից հետո արագ թափով զարգացող վարքագրությունը Վ-յանը մղել է հետին շարք, ապա Հայաստանում Վ. շարունակել է զարգանալ (վարքի կողքին և նրանից ավելի բուռն) ընդհուպ մինչև XVIII դ.: Մեզ են հասել 200-ից ավելի արձակ և մեծաթիվ չափածո Վ-ներ:

Ամենավաղ շրջանի Վ-ները կապված են քրիստոնեության մուտքի, ապա հայերի դարձի պատմության հետ (Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալների Վ., ս. Գրիգոր Ա Լուսավորչի վարքի և Վ-յան, ս. Հռիփսիմյանց կույսերի Վ-յան ագաթանգեղոսյան խմբագրություններ): Հերոսների կերպավորման առումով սրանք մեծ ընդհանրություն ունեն ասորահուն. գրական հուշարձանների հետ: Նշված հուշարձանները բնորոշվում են մի ընդհանուր դարձաբան. բնույթով. վկայի, քարոզչի մահվանն անպայման հաջորդում է հեթանոսների դարձը:

V դ. կեսից արդեն Վ-ների հերոսները ազգությամբ հայեր են, իսկ քրիստոնեությունը Հայաստանում ոչ միայն իշխող կրոն է, այլև՝ ազգապահպանման կարևոր գործոն: Հեթանոսների (քրիստոնյա վկաներին հալածողների) դերում հանդես են գալիս այլազգի՝ օտարերկրյա զավթիչները, և դարձաբան. ոգին այս հուշարձաններում փոխարինվում է ազգ-ազատագրականով. քրիստ. հավատի նահատակ, վկա և հայրենիքի համար զոհված մարտիկ հասկացությունները նույնացվում են: Արդեն Եղիշեի պատմ. երկում Վարդան Մամիկոնյանն ու նրա 1036 զինակիցները ներկայացվում են որպես վկաներ և օժտվում վերջիններիս հատկանիշներով: Հայկ. բուն վկայաբան. երկերից շատերի հերոսները նույնպես ազատագր. պայքարում զոհված զորականներ և զինվորներ են, ինչպես Ատոմ Գնունին և Մանաճիհր Ռշտունին՝ իրենց զինակիցներով, Համազասպ և Սահակ Արծրունիները:

Հայ Վ-ների ազգ-ազատագր. երանգավորումը վառ արտահայտություն է գտել ս. Շուշանիկի և ս. Վահան Գողթնացու Վ-ներում, որոնք հայ միջնադարյան արձակի լավագույն նմուշներից են: Այդ յուրահատկությունը՝ ազգ-ազատագր. երանգավորումը, հատկապես ցայտուն դրսևորվել է V–X դդ. Վ-ներում, երբ դեռ հայերը վերջնականապես չէին զրկվել պե տականությունից և պայքարում էին օտար նվաճողների դեմ:

XI–XII դդ. հայ Վ. թևակոխել է մի նոր շրջան, որը բնութագրելի է «ժողովրդական» տիպի հուշարձանների տարածումով, Վ-ների գործնական-կիրառական նշանակության ընդլայնումով: «Ժողովրդականացման» միտումը իր արտահայտությունն է գտել նաև Գրիգոր Խլաթեցու (Ծերենցի) Հայսմավուրքի խմբագրության մեջ: Պարզ լեզվով գրված այդ Վ-ները նպատակամիտված էին հավատարմության և հաստատակամության օրինակ ծառայել գոյության անողոք կռվի մեջ գտնվող հայ քրիստոնյային: XI–XV դդ. Վ-ների հերոսները, կերպարային առումով, «մանրացել» են. հակամարտության հիմքում այժմ ընկած են առօրյա, կենցաղային դեպքերը՝ քրիստոնյայի բռնի ամուսնության փորձ մահմեդ. կնոջ հետ (Խոսրով Գանձակեցի), քրիստոնյայի կողմից պարտքը վճարելու անկարողություն (Թեոդորոս Կեսարացի, Ամենավագ Դերջանցի), մահմեդ. տիրակալի սանձարձակ վերաբերմունք հայ կնոջ հանդեպ և վերջինիս վկայություն՝ հանուն հավատի և պատվի պաշտպանության (Թամար Մոկացի), դավանափոխ անելու փորձ՝ վկայի նկատմամբ ևն:

XVI–XVIII դդ. վկայաբան. գրականությունը դեռևս շարունակել է գոյատևել: Վ-ները մեծ տեղ են գրավել Զաքարիա Քանաքեռցու և Առաքել Դավրիժեցու երկերում, սակայն արդեն պատմ. պատումների տեսքով: Տես նաև Նոր վկաներ հոդվածը:

Գրկ. Տեր-Դավթյան Ք., XI–XV դդ. հայ վարքագրությունը, Ե., 1980: Նույնի, Վկայաբանություն և վարք, տես «Հայ միջնադարյան գրականության ժանրեր» գրքում, Ե., 1984: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997: Полякова С. В., Византийские легенды, Л., 1972; Святые армянской церкви, кн. I, Мученики, Св. Эчмиадзин, 1996.

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ՎԿԱՅԱՐԱՆ, ս. վկաների նահատակման, թաղման տեղում կամ մասունքների վրա կառուցված շինություն: Հայաստանում առաջին Վ-ները, ըստ Ագաթանգեղոսի, կառուցել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Վաղարշապատում, Հռիփսիմյանց կույսերի նահատակման վայրում՝ այնտեղ ամփոփելով սուրբերի աճյունները: Առաջին Վ-ները կիսագետնափոր, թաղածածկ, արլ-ից արմ. ձգված դամբարաններ էին, որոնց վրա եկեղեցիներ են կառուցվել (Էջմիածնի Ս. Հռիփսիմե վանք, Էջմիածնի Ս. Գայանե վանք, Ամարասի վանք ևն): V դարից կառուցվել են բավական խոշոր չափերի Վ-ներ՝ ինչպես՝ բազիլիկ (օր., Երերույքի Ս. Կարապետ վկայարան), այնպես էլ գմբեթավոր (օր., Տեկորի Ս. Երրորդություն վանքի Ս. Սարգիս Վ.) հորինվածքով:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Ե., 1983:

Մուրադ Հասրաթյան

ՎՌԱՄՇԱՊՈՒՀ, Վաղարշ Գ (ծ. թ. անհտ – 414), Հայոց Արշակունի թագավոր 389-ից: Հաջորդել է եղբորը՝ Խոսրով Գ-ին, որին Պարսից արքունիքը գահազրկել և բանտարկել էր Անհուշ բերդում՝ Մեծ Հայքը վերամիավորելու և ինքնուրույն քաղաքականություն վարելու մեղադրանքով: Հետևելով Հռոմ. կայսրության օրինակին՝ Սասանյան Պարսկաստանը նույնպես փորձել է իր ազդեցության ոլորտում գտնվող Արլ. Հայաստանում վերացնել Արշակունյաց թագավորությունը: Սակայն հանդիպելով հայ ազնվականության հուժկու դիմադրությանը՝ Պարսից արքա Վռամ կամ Վահրամ IV Կրմանը (388–399) հարկադրված Մեծ Հայքի թագավոր է ճանաչել Խոսրով Գ-ի կրտսեր եղբայր Վաղարշին, որի «հավատարմությունը շահելու» սնոտի հավատով՝ նրան տվել է «Վռամշապուհ» անունը (իր և հոր՝ Շապուհ IV-ի անուններով):

Վ. բարեկամ. և շահավետ հարաբերություններ է հաստատել թե՛ Սասանյան Իրանի և թե՛ Հռոմ. կայսրության արքունիքների հետ, վարել խաղաղ և ողջամիտ քաղաքականություն: Վ-ի հոգածությանբ Հայոց կաթողիկոս. աթոռին վերահաստատվել է Սահակ Ա Պարթևը, իսկ նրա տեղապահ ընտրվել Մեսրոպ Մաշտոցը: Կառավարման նվիրապետ. համակարգում՝ «Գահնամակում», Վ. նորովի է կարգավորել և Պարսից արքունիքի միջոցով վավերացրել հայ նախարար. տոհմերի տեղերն ու պաշտոնները: Սահակ Ա Պարթևի խնդրանքով Մամիկոնյան տոհմին հատկացրել է պատվավոր 5րդ «գահը», իսկ նրա փեսա Համազասպ Մամիկոնյանին կարգել Հայոց սպարապետ: 398ին Հայոց թագավորը մեկնել է Միջագետք և իր հեղինակավոր միջնորդությամբ կանխել պարսկա-բյուզ. թշնամանքն ու զորաբախումները: Վ. նախքան Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի՝ հայոց նոր գրերի ստեղծմանն աջակցելու հարցով իրեն դիմելը, ելնելով երկրի պետ. գործերը մայրենի լեզվով վարելու անհրաժեշտությունից, ուղիներ է փնտրել հայերեն նշանագրեր ունենալու համար: Միջագետքում եղած ժամանակ տեղեկացել է ասորի եպիսկոպոս Դանիելի մոտ դեռևս պահպանված հայկ. հին (նախաքրիստ.) նշանագրերի մասին:

Վ. և նրա շուրջը համախմբված պետ. գործիչներն ու մտավորականներն իրենց նախորդների՝ շուրջ մեկդարյա փորձով համոզվել էին, որ օտարերկրյա դպրոցներով և «մուրացածո» լեզուներով (հուն., ասոր., պարսկ.) անհնար է զարգացնել ազգ. կրթությունը, գիտությունը և մշակույթը: Արքունի դպրապետ Վահրիճ Խադունու միջոցով Վ. Եդեսիայից բերել և Սահակ Ա Պարթևին է հանձնել հայոց լեզվի «վաղնջուց գրեալ» նշանագրերը, որոնցով Մեսրոպ Մաշտոցը երկու տարի դասավանդել է նորաբաց հայկ. դպրոցներում: Համոզվելով, որ այդ նշանագրերը պակասավոր են (ըստ Մովսես Խորենացու՝ ձայնավոր հնչյունները), Վ-ի աջակցությամբ Մեսրոպ Մաշտոցն ու Սահակ Ա Պարթևը լրացրել և կատարելագործել են դրանք, կարգավորել «հունարեն ալփաբետի նմանությամբ», ապա հանձնարարել ընդհանուր գործածության: Իր 25-ամյա խաղաղ գահակալման ընթացքում Վ. մեծապես նպաստել է Հայաստանի բարգավաճմանը, մասնավորապես՝ ազգ. կրթության վերազարթոնքին և մշակութ. կյանքի բուռն վերելքին, որոնցով սկզբնավորվել է Հայոց ոսկեդարը: Վախճանվել է ծեր հասակում և, հավանաբար, թաղվել Արշակունի թագավորների նոր դամբարան Աղցում:

Գրկ. Կորյուն, Վարք Մաշտոցի, Ե., 1994: Մովսես Խորենացի, Պատմություն Հայոց, Ե., 1997: Ղազար Փարպեցի, Պատմություն Հայոց. Թուղթ Վահան Մամիկոնյանին, Ե., 1982:

Մաքսիմ Կատվալյան

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԹԵՄ, Վիրահայոց թեմ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, առաջնորդանիստը՝ Թբիլիսիի Ս. Գևորգ (Կաթողիկե Ս. Գևորգ) եկեղեցի: Ենթադրվում է, որ թեմը հիմնվել է XII դարում: Առաջնորդանիստն է եղել Տփղիս (Թբիլիսի) քաղաքի Ս. Գևորգ եկեղեցին (XIII դարից): Թեմակալ առաջնորդների մասին ամենահին հիշատակությունը վերաբերում է XII դ. 70-ական թթ.: Հիշվում է Բարսեղ (Բասիլիոս) արքեպիսկոպոսը, որը 1178-ին մասնակցել է Հռոմկլայի եկեղեց. ժողովին: Նախքան Վ. թ-ի հիմնվելը, դեռևս VII դ. վիրահայ համայնքը ղեկավարել են հայ եպիսկոպոսներն ու քահանաները, հայերն ունեցել են իրենց եկեղեցիներն ու մատուռները: 754-ին Տփղիսում կառուցվել է հայկ. Հրեշտակապետաց եկեղեցին (1593-ին ավերվել է, հիմնովին վերակառուցվել է 1781-ին և վերջնականապես քանդվել 1937-ին): Պատմիչ Ուխտանեսի վկայությամբ, 850-ական թթ. Տփղիսում գործել է հայ Կիրակոս քահանան, որը գերազանց տիրապետել է վրաց գրին ու գիտությանը: 931ին կառուցվել է Հարանց վանքը (վերանորոգվել է 1430, 1715-ին, իսկ 1900-ին՝ հայ մեծահարուստ բարերար Ա. Մանթաշովի միջոցներով): Եկեղեցուն կից եղել է հայկ. գերեզմանատուն: Ըստ հս-արմ. արտաքին պատի արձանագրության, Կաթողիկե Ս. Գևորգ եկեղեցին կառուցել է հայազգի իշխան Ումեկը 1251-ին՝ վերակառուցելով արաբ. արշավանքների ժամանակ հիմնահատակ քանդված եկեղեցին: Եկեղեցու հս. պատի տակ են գտնվում գուսան Սայաթ-Նովայի (ավանդություն) և գեղանկարիչ Գ. Բաշինջաղյանի գերեզմանները: Եկեղեցու բակում են թաղված հայ նշանավոր զորավարներ կոմս Մ. Լոռիս-Մելիքովը, գեներալներ Ա. Տեր-Ղուկասովը, Հ. Լազարյանը, Բ. Շելկովնիկովը և ուր.: Հետագա դարերում Տփղիսում կառուցվել են բազմաթիվ եկեղեցիներ՝ Մուղնու Ս. Գևորգը (կառուցվել է 1356-ին, նորոգվել՝ 1752, 1860-ին), Նորաշենի Ս. Աստվածածինը (կառուցվել է 1507-ին, նորոգվել՝ 1650, 1795, 1830-ին): Վերջինիս ներսում պահպանվել են XVIII դ. պալատական նկարիչ Հ. Հովնաթանյանի որմնանկարները: Հիշատակության արժանի են նաև Թիֆլիսի Բեթղեհեմի Ս. Աստվածածին (կառուցվել է

XIII դ. 2-րդ կեսին, նորոգվել՝ 1718, 1884, 1898ին), Կուսանաց Ս. Ստեփանոս (կառուցվել է 1727-ին, նորոգվել՝ 1868, 1910-ին), Ս. Նշան Նիկողայոս (կառուցվել է 1703-ին, նորոգվել՝ 1784, 1868-ին) եկեղեցիները, Խոջիվանքի գերեզմանատան եկեղեցին: Վերջինս հայ իշխան Բեհբութովները 1655-ին կառուցել են որպես տապանատուն, որը վերածվել է պանթեոնի: Այստեղ են թաղվել հայ մեծանուն իշխաններ, բարձրաստիճան հոգևորականներ, մշակույթի հայտնի դեմքեր Րաֆֆին, Ղ. Աղայանը, Մուրացանը, Գ. Արծրունին, Ջիվանին, Նար-Դո սը, Պ. Պռոշյանը, Գ. Սունդուկյանը, Հ. Թումանյանը, Ա. Ծատուրյանը, Մ. Եկմալյանը և ուր.: 1804-ին Թիֆլիսում գործել է շուրջ 35 հայկ. եկեղեցի և մեկ մենաստան: Վիրահայոց թեմի առաջնորդներից շատերը եղել են ականավոր հոգևորականներ, մտավորականներ, հաս-քաղ. գործիչներ, ովքեր ազգանվեր աշխատանք են կատարել ոչ միայն Վրաստանի, այլև համայն հայության կյանքում: Նրանցից վեցը՝ Սարգիս Դ Վրաստանցին, Հովհաննես Ը Կարբեցին, Ներսես Ե Աշտարակեցին, Մակար Ա Թեղուտցին, Գևորգ Ե Սուրենյանցը, Գևորգ Զ Չորեքչյանը, հետագայում օծվել են Ամենայն հայոց կաթողիկոս, Գարեգին Ա Հովսեփյանը՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս: Վիրահայոց թեմի առաջնորդներ են եղել բանաստեղծ, մանկավարժ, հաս-քաղ. գործիչ Հարություն վրդ. Ալամդարյանը, Ստեփանոս արք. Արղությանը, որի օրոք Թիֆլիսում կառուցվել է թեմի եռահարկ առաջնորդարանը: 1824-ին Ներսես արք. Աշտարակեցին հիմնել է Ներսիսյան դպրոցը, որը նշանակալից դեր է խաղացել հայոց կրթ., հոգևոր և մշակութ. կյանքում: 1826–28-ի ռուս-պարսկ. պատերազմի ժամանակ Թիֆլիսում Ներսես արք. Աշտարակեցու և Հ. Ալամդարյանի նախաձեռնությամբ ստեղծվել են հայկ. կամավոր. գումարտակներ՝ ռուս. բանակի կովկասյան կորպուսի ռազմ. գործողություններին աջակցելու նպատակով: 1827-ի մայիսի 15-ին Ս. Գևորգ եկեղեցու գավթում առաջին գումարտակին հանձնվել է հատուկ զինադրոշ: Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ Վ. թ-ի եռանդուն աջակցությամբ հայկ. կամավոր. ջոկատներ են ստեղծվել Կովկասյան ռազմաճակատում գործող ռուս. բանակը համալրելու և Հայաստանը թուրք. լծից ազատագրելու նպատակով:

Վիրահայոց թեմում իր գործունեությամբ աչքի է ընկել հատկապես արքեպիսկոպոս Կարապետ Բագրատունին: Նրա առաջնորդության 20 տարիների ընթացքում կառուցվել են շուրջ 60 եկեղեցի, բազմաթիվ հայկ. դպրոցներ, որոնցից նշանավոր են նոր Կարապետյան վարժարանը (հիմն. 1842–44-ին) Ախալցխայում և Մեսրոպյան արական դպրոցը՝ Ախալքալաքում: 1837-ին Վրաստանում հաշվվում էր 198 հայկ. եկեղեցի, վանք ու մատուռ, իսկ 1903-ին, ներառյալ Արդվին-Արտանուշ շրջանը, եկեղեցիների թիվը հասել է 256-ի:

Խորհրդ. իշխանության տարիներին ծավալված բռնությունների և հալածանքների հետևանքով փակվել են թեմի տարածքում գործող գրեթե բոլոր եկեղեցիներն ու վանքերը: Թբիլիսիում քանդվել են Կուկիայի Ս. Գրիգոր (կառուցվել է 1789-ին), Հավլաբարի Ս. Կարապետ (կառուցվել է 1400-ին, վերակառուցվել 1790ին), Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (կառուցվել է 1894-ին), Խարփուխի Ս. Սարգիս (կառուցվել է 1716-ին), Հարանց վանք, Հրեշտակապետաց, Մետեխիի Ս. Վարդան (կառուցվել է 1893-ին), Ջիգրաշենի Ավետյաց Ս. Աստվածածին (կառուցվել է 1704-ին), Նավթլուղի Ս. Գևորգ (կառուցվել է 1897-ին), Խոջիվանքի և այլ եկեղեցիներ ու վանքեր: Վրաստանում VII–XX դդ. կառուցվել է մոտ 650 հայկ. եկեղեցի, որոնցից կանգուն են շուրջ 320-ը: Թբիլիսիում ներկայումս գործում են Կաթողիկե Ս. Գևորգ և Հավլաբարի Էջմիածնեցոց Ս. Գևորգ, Ախալքալաքում՝ Ս. Խաչ, Նինոծմինդայում (նախկին Բոգդանովկա)՝ Ս. Սարգիս, Ախալցխայում՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիները: Ախալցխայի Ծուղրութ գյուղում ցայսօր պահվում է միջնադարյան արվեստի և մանրանկարչության արժեքավոր ձեռագիր մատյաններ «Ծուղրութի Ավետարանը» (X դ.) և «Գինոսենց Ավետարանը» (X դ. 1-ին կես): Վերականգնող. աշխատանքներից հետո սկսել են գործել ևս 4 եկեղեցի Ախալցխայի շրջանում, Ս. Փրկիչը՝ Բաթումում, Ս. Աստվածածինը՝ Մառնեուլի շրջանում:

Վ. թ-ի առաջնորդն է Գևորգ արք. Սերայտարյանը (1973-ից): Մեսխեթ-Ջավախքում առաջնորդական փոխանորդ է նշանակվել Բաբկեն աբեղա Սալբիյանը (2000-ից), Բաթումում հոգևոր հովիվ կարգվել Աբգար աբեղա Հովակիմյանը (1998-ից):

ՎՐԱՑ ԵԿԵՂԵՑԻ, Վրաց ուղղափառ եկեղեցի, վրաց ժողովրդի ազգային եկեղեցին: Մայր աթոռը՝ Մցխեթի Կենարար սյուն տաճարում, վանատունը՝ Թբիլիսիի Ս. Սիոն Մայր տաճարում: Համայն Վրաց կաթողիկոսպատրիարքն է Իլիա Բ (1977-ից, Վ. ե-ու 140րդ գահակալը): Վրաց. ավանդությունները (ձևավորված X դ-ից հետո) Վ. ե-ու սկզբնավորումը կապում են Բարդուղիմեոս [Արլ. Վրաստանում (Վիրք)] և Անդրեաս [Արմ. Վրաստանում (Կողքիս)] առաքյալների քարոզչության հետ՝ հիմնավորելու համար Վ. ե-ու առաքելական ծագումը և ինքնուրույնությունը (ավտոկեֆալությունը) նվիրապետ. խնդիրներ արծարծելիս: «Վրաստան» հասկացությունն այսօրվա ընդգրկմամբ՝ աղբյուրները հիշատակում են միացյալ թագավորության կազմավորման շրջանից (XI դ.): Քրիստոնեացման շրջանում (IV դ.) այն բաժանված էր երկու մասի՝ ԿոլխիդաԼազիկա (Արմ. Վրաստան) և Իբերիա-ՎիրքՔարթլի (Արլ. Վրաստան): Նոր հավատը Արմ. Վրաստան մուտք է գործել Բյուզանդիայից, Քարթլիում՝ Պաղեստին-Ասորիք-Հայք ճանապարհով:

Համավրաց. ավանդությունը երկրի դարձը կապում է Հռիփսիմյանց կույսերի հետ առաքելության եկած Նունեի (Նինո) քարոզչության հետ, որն ի նորո է դարձի բերել Վիրքը: VII–VIII դդ-ից հետո մշակված ու խմբագրված նրա «Վարքի» առկա խմբագրություններում և «Վրաց դարձը» երկում Նունեի քարոզչության տարածքն ընդգրկել է Կուր գետից հյուսիս՝ մինչև Կովկասյան նախալեռներ ու Բոդբե, մինչդեռ Հվ. Քարթլիի դարձը կապված է Գրիգոր Լուսավորչի անվան հետ: Արլ. Վրաստանի այդ երկու հատվածների (Վիրք) վարչամշակութ. միասնականացումն առաջ է բերել Գրիգոր Լուսավորչի և Նունեի պաշտամունքների միահյուսում, իսկ Հայ եկեղեցուց Վ. ե-ու բաժանումից (VII դ.) հետո ազգայնացող Վ. ե. հետզհետե ազգայնացրել-ամբողջացրել է նաև դարձի բերողի՝ առաջավորասիական-հայկ. դիցարանին բնորոշ անուն կրող, «Արմազի դուստր» Նանե-Նունե-Նինոյի պաշտամունքը:

Հայկ., վրաց. աղբյուրները (Մովսես Խորենացի, Փավստոս Բուզանդ, Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի, Կիրակոս Գանձակեցի, Արսեն Սափարացի, Ջուանշեր և ուր.) վկայում են Վիրքում և Այսրկովկասի մյուս շրջաններում Գրիգոր Լուսավորչի ուղարկած քարոզիչների կողմից նոր հավատի տարածման մասին: Հայոց հայրապետը նաև իր թոռ Գրիգորիսին ձեռնադրել է Վրաց և Աղվանից եպիսկոպոսապետ: Մինչև հայ-վրաց. եկեղեց. բաժանումը Վ. ե. գործել է՝ ընդունելով Հայ եկեղեցու ավագությունը՝ իբրև առաջինը հավասարների մեջ:

Վրաց-հայկ. աղբյուրները Վիրքի անդրանիկ քրիստոնյա թագավոր են ճանաչում Միհրանին, որի օրոք՝ 355–356-ին (ըստ ակադ. Կ. Կեկելիձեի հաշվարկման), տեղի է ունեցել Վիրքի պաշտոն. դարձը (այլ տարբերակով՝ 337-ին): Վիրքի դարձը պատմող աղբյուրներից հնագույնը (որից էլ օգտվել են հայ և վրաց հեղինակները) Պաղեստինյան Կեսարիայի մետրոպոլիտ (367–395) Գեղասիոսի հաղորդումն է:

Արմ. Վրաստանի քրիստոնեացումն այլ ընթացք է ունեցել. նոր վարդապետությունը նախ ընդունվել է մերձափնյա հուն. բնակավայրերում, ապա աստիճանաբար թափանցել վրաց միջավայր (ըստ Ագաթանգեղոսի Պատմության արաբ. և հուն. խմբագրությունների՝ Գրիգոր Լուսավորիչը քարոզիչներ և քահանաներ է ուղարկել նաև Լազերի և Աբխազների երկիր, Արածանիում մկրտել նրանց թագավորներին): Պրոկոպիոս Կեսարացու (VI դ.) տեղեկությամբ՝ լազերը, ափշիլ-աբխազները և Կողքիսի մյուս էթնիկ միավորները վաղուց արդեն քրիստոնյաներ էին: Սակայն հայտնի է, որ լազերի Ծաթե թագավորը 520–522-ին է Կ. Պոլսում ընդունել քրիստոնեություն, իսկ Հուստինիանոս I-ի օրոք (527–565) դեռ կային դարձի եկող համայնքներ: Մինչև VIII–IX դդ. ներառյալ արևմտավրաց. եկեղեցու արարողության լեզուն հունարենն էր, նկատելի էր Կեսարիայի աթոռի ազդեցությունը: Մինչև Քարթլիի թագավոր Վախթանգ Գորգասալի (V դ. վերջին քառորդ) ձեռնարկած վարչանվիրապետ. բարեփոխումները՝ Վիրքը ներկայացրել է եկեղեց. մեկ ամբողջություն՝ եպիսկոպոսապետի գլխավորությամբ (մյուս եպիսկոպոսները թագավորի, բդեշխի կամ իշխանական տան դրան եպիսկոպոսներ էին): Վախթանգ Գորգասալը 487-ին հաստատել է կաթողիկոս. ինստիտուտ և երկիրը բաժանել 13 թեմի (այդ շրջանից է Վրաց եպիսկոպոսապետը կոչվել կաթողիկոս, ավելի ուշ՝ կաթողիկոս-պատրիարք): Հաջորդ տասնամյակներում թեմերի տրոհումը շարունակվել է. 506-ի Դվինի եկեղեց. ժողովին մասնակցող վրաց եպիսկոպոսների թիվը հասել է 22-ի (բացի կաթողիկոսից ու դրան եպիսկոպոսից): Նոր հաստատված թեմերից էին Հայաստանին սահմանակից Ցուրտավի, Կումուրդոյի և Կածարեթի եպիսկոպոսությունները: VII դ. եպիսկոպոս. աթոռների թիվը հասել է 35-ի: Հայոց օրինակով Վիրքում նույնպես կաթողիկոսությունը ժառանգական էր, և 523-ից (թագավորության վերացումից հետո) ժառանգման իրավունքը վիճարկել են երկու՝ պարսկամետ և բյուզանդամետ ընտանիքներ:

VI դ. վերջից բյուզ. Մորիկ, ապա Հերակլ կայսրերի արլ. քաղաքականության թելադրանքով Վիրքում գերիշխել է քաղ. և դավան-մշակութ. կողմնորոշումը դեպի Բյուզանդիա: Նորընծա Կյուրիոն կաթողիկոսը որդեգրել է արևմտամետ (բյուզ.) կողմնորոշում, ըմբոստացել է և 608-ին խզել Վ. ե-ու ավանդական մշակութ., դավան. և նվիրապետ. կապը Հայ եկեղեցուց և ընդունել քաղկեդոնականություն:

IV–VI դդ. Հայոց և Վրաց եկեղեց-նվիրապետ. կապը և դավան. միասնությունը ծնել ու սնել են գրի ու դպրության (Կորյունի վկայությամբ՝ Մեսրոպ Մաշտոցն ու նրա օգնական վրացի Ջաղան են վրաց. գրերի հեղինակները), մատենագրության, ծեսերի, տոների, ճարտ. պաշտամունք. կառույցների, մշակութ. ու հոգևոր կերտվածքի բազում ընդհանրություններ: Հայերենից և հայերենի միջնորդավորությամբ են վրաց մշակույթին փոխանցվել մատենագր. ոչ քիչ թվով արժեքներ, որոնց գոյությունն իրեն զգալ է տվել հայ-վրաց. եկեղեց. բաժանումից հետո երկար ժամանակ: Ճանաչվել են ընդհանուր սրբեր, շարժական տոներ ու տոմար, միասնական պահքեր, անշարժ վեմ-սեղան, ժամասացության կարգ և երուսաղեմյան խմբագրության կանոններ ևն: Պակաս խոսուն չեն վրաց եպիսկոպոսապետներին Հայաստանում օծելու, Ներսես Ա Մեծի սարկավագ Հոբ Հային վրաց եպիսկոպոս ձեռնադրելու, Ցուրտավի թեմակալ եպիսկոպոսներից ոմանց՝ հայ, ոմանց վրացի լինելու փաստերը ևն: Հայ-վրաց. եկեղեց. բաժանումից հետո Վ. ե. մինչև XI դ. ճանաչել է Անտիոքի պատրիարքության գերակայությունը (պատրիարքի անվան հիշատակություն, Վրաց կաթողիկոսների օծում, հարկերի վճարում), սակայն արաբ. տիրապետության շրջանում (VII–IX դդ.) հաղորդակցությունը գերազանցապես անվանական էր: Մինչև Աբխազ. (արևմտավրաց.) կաթողիկոսության կազմավորումը (X դ.) Փազիսում (Փոթի) է նստել Լազիկայի հույն մետրոպոլիտը, իսկ Աբազգական (Աբխազ.) ինքնակա արքեպիսկոպոսության նստավայրն է եղել Սուխումը (Սեբաստուպոլիս-Ցխում-Սոտերիոպոլիս): Կաթողիկոսության ստեղծումից հետո մետրոպոլիտությանը փոխարինել է Ճղոնդիդի եպիսկոպոս. աթոռը, իսկ արքեպիսկոպոսությանը՝ Բիճվինթայի կաթողիկոսությունը՝ երկուսն էլ նվիրապետությամբ նախապես Կ. Պոլսի աթոռին կապված: Միացյալ Վրաստանում Մցխեթի կաթողիկոսությունը պահպանել է իր նախամեծարությունը: Արևելաքրիստ. ավանդույթի հետ է կապված վրաց վանականության և անապատականության սկզբնավորումը: Վրաց հոգևոր կյանքի այդ ոլորտը կապված է VI դ. «երեքտասան ասորի հայրերի»՝ քրիստոնյա Արևելքի վանական կենտրոններից (մասնավորապես՝ Անտիոքի ու նրա շրջակայքի անապատներից) հալածվող միաբնակների փախուստի և Քարթլիում ապաստանելու հետ: Ենթադրվում է, որ «ասորի» կոչվող հայրերը Արևելքի անապատներում հաստատված վրացի ճգնավորներ էին, քանի որ Վիրքում բնակչության հետ շփվելու լեզվական դժվարություն չեն ունեցել, իսկ նրանցից Դավիթ Գարեջացին, ըստ վարքի տեղեկության, իմացել է նաև հայերեն: Իբրև արևելաքրիստ. ընտանիքի անդամ Վրաստանը Ասորիքում և Պաղեստինում ունեցել է ազգ. վանքեր ու մենաստաններ: Հետագայում վրաց. միաբանություններ են հաստատվել տարբեր վայրերում՝ կրկին ԱնտիոքՍև լեռ, Աթոս (Հունաստան), Ռոմանա (Կ. Պոլսի մոտ), Պետրիծոն (Ֆիլիպուպոլսի մոտ) ևն: IX դ-ից սկսած նշանավոր վանական-գրչության կենտրոններ են հաստատվել Վ. ե-ուն հարած Տայքի ու Կղարջքի վերազարթոնք ապրող վանքերում: Այդ վանական միությունները եղել են գիտության ու մշակույթի կենտրոններ, հաղորդակցվել Արևմուտքի և Արևելքի քրիստ. եկեղեցիներում ընթացող գրականմշակութ. աշխատանքների հետ, պայքարել աղանդների ու հերձվածների դեմ: Վրաց ազգ. մատենագրության բարձրարժեք հուշարձաններ (վարքեր, մեկնություններ, ներբողներ, շարականներ ևն) ստեղծվելուց բացի մեծ վերելք է ապրել թարգման. գործունեությունը:

Վ. ե-ու գումարած ազգ-եկեղեց. ժողովներից նշանավոր էր 1103-ին Ռուիս-Ուրբնիսիում Դավիթ Շինարար թագավորի պահանջով հրավիրված ժողովը, որը կոչված էր սաստելու բարձրատոհմիկ ազնվականության ներկայացուցիչների՝ եկեղեց. աթոռներին տիրանալու նկրտումները, կարգավորելու ընտրության արժանավորության, ձեռնադրության տարիքի, անկաշառության և այլ խնդիրներ: Ժողովում քննարկվել է նաև հայերի հետ ունենալիք հարաբերության հարցը. որոշվել է Հայ եկեղեցու ուղղափառ դավանությունը որակել իբրև հերձված և կրկին մկրտություն պահանջել հայադավանությունից քաղկեդոնականության անցածներին (այդ որոշման դեմ է ուղղված Մխիթար Գոշի «Յաղագս վրաց» ջատագովական թուղթը): Վրաց Թամար թագուհու և Հայոց Զաքարյան իշխան. տան ռազմաքաղ. դաշինքի թելադրանքով, ինչպես նաև հայ-վրաց. միացյալ բանակում ծիսական հարցերը հարթելու նպատակով Զաքարե Բ Մեծը նախաձեռնել է Լոռեի 1205-ի և Անիի 1207-ի ժողովները (տես Անիի եկեղեցական ժողով 1207), որտեղ փորձ է արվել հայ զինվորների համար ևս թույլատրել գործածել (ինչպես վրացիների մոտ) Պատարագի շարժական սեղան: Արևելյան վարդապետները Մխիթար Գոշի գլխավորությամբ մերժել են Հայ եկեղեցու կանոններին հակասող այդ ծիսական նորամուծությունը:

Վարչաքաղ. հանգամանքների թելադրանքով XI–XIV դդ. ընդարձակվել են Վ. ե-ու ազդեցության շրջանակները. քաղկեդոն. եպիսկոպոսություններ են հաստատվել Վաղարշակերտում (Չանգլի), Անիում, Կարսում, հունադավան միաբանություններ ձևավորվել Քոբայրավանքում, Ախթալայի Ս. Աստվածածին վանքում, Հնեվանքում ևն: Միաժամանակ վրաց հոգևորականությունը քարոզչ. գործունեություն է ծավալել օս-ալանների, լեզգիների, ավարների և հարևան հյուսիս-կովկասյան այլ էթնիկ կազմավորումների շրջանում: Վրաց պետականության տևական պահպանումը եկեղեցուն ազատ է պահել ոչ հոգևոր խնդիրների ծանրաբեռնումից, ուստի հոգևորականության ջանքերը կենտրոնացվել են կրոն., գրական-մշակութ. ոլորտներում: Վ. ե-ու ներսում տեղական աղանդներ գրեթե չեն ձևավորվել: Սակայն XVI–XVII դդ-ից սկսած Վրաստանը ենթարկվել է պարսկ. և օսմ. նվաճումների, կրել տարածքային մեծ կորուստներ, բնակչությունը ենթարկվել է բռնագաղթերի: Այդ ամենն ուղեկցվել է բնակչության բավական հոծ զանգվածների կրոն. օտարմամբ (լազեր, աճարներ, մեսխեր, ինգիլոներ), մասամբ՝ էթնիկ. այլ գիտակցության արմատավորմամբ:

Վ. ե. չի կարողացել բավարար չափով ընդդիմանալ դրսեկ կաթոլիկ վարդապետության քարոզչությանը, ուստի ունեցել է համայնքային կորուստներ: XVII–XVIII դդ. սահմանագլխին Ս.-Ս. Օրբելիանին և որոշ այլ բանագնացներ փորձել են կաթոլիկության հանդեպ ցուցաբերվող հանդուրժողականությունը ծառայեցնել Արևմուտքի հետ քաղ. մերձեցումներին, սակայն շոշափելի արդյունքների չեն հասել: Նույնը վերաբերում է Անտոն Ա կաթողիկոսի դիվանագիտ-մշակութ. գործունեությանը: 1801-ին Վրաց թագավորությունը վերացվել է, և երկիրը միացվել ռուս. կայսրությանը, իսկ 1811-ին Մցխեթի դարավոր ինքնակա կաթողիկոսությունը վերակազմվել է էքզարքության: 1814-ին վերացվել է նաև Արմ. Վրաստանի կաթողիկոսությունը: Շուրջ հարյուր տարի անց, 1917-ի Փետր. հեղափոխությունից հետո Վրաստանը վերականգնել է Մցխեթի իր կաթողիկոսությունը, որի գլուխը կրել ու կրում է «Համայն վրաց կաթողիկոսպատրիարք» տիտղոսը: Խորհրդ. իշխանության տարիներին (1921– 1991) Վ. ե. պահպանել է իր ինքնակա և պետությունից անկախ գոյությունը: 1962-ին դարձել է Եկեղեցիների համաշխ. խորհրդի անդամ (1997-ից դադարեցրել է անդամակցությունը): Ունեցել է հոգևոր սպասավորների և սրբարանների կորուստներ, սակայն նրա գրական-մշակութ., հոգևոր և նյութ. արժեքներն անվանի վրացագետների (Ի. Ջավախիշվիլի, Կ. Կեկելիձե, Ե. Թաղայշվիլի, Ս. Կակաբաձե, Գ. Չուբինաշվիլի, Շ. Ամիրանաշվիլի, Ի. Աբուլաձե և այլք) նվիրական ու համարձակ գործունեության շնորհիվ մեծ կորուստներ չեն ունեցել, երկրից դուրս տարված ազգ. շատ գանձեր անկորուստ հայրենիք են վերադարձվել:

XX դ. վերջին տասնամյակներին վրացագիտության նոր սերնդի որոշ ներկայացուցիչներ վերակենդանացրել և գործնական նպատակների են ծառայեցրել հարյուր տարի առաջ մարտնչող-սիրողական միջավայրում հորինված այն տեսությունը, թե Քարթլիի ու Կախեթի վրացախոս հայության զանգվածներ հայադավանությանն անցած էթնիկ վրացիներ են: Պետ. մարմինների և ակադեմիական շրջանակների հովանավորությամբ Վրաստանի ԳԱ պատմության և ազգագրության ինստ-ում ազգությունը և ազգանունը «վերականգնող» գրասենյակ է ստեղծվել՝ հազարավոր հայորդիների վրացազգի հայտարարելով: Միաժամանակ, Թբիլիսիում կառուցված մի քանի հայկ. եկեղեցիներ (Բեթղեհեմ, Ս. Ստեփանոս, Ս. Կարապետ) «ուսումնասիրվել» ու վերականգնու մից հետո օծվել են իբ րև վրաց. աղոթարաններ:

Վ. ե., բացի իր առտնին հոգևոր կոչումից, ի թիվս այլ վաստակների և ծառայությունների, բախտորոշ ավանդ ունի վրաց ժողովրդի էթնո-մշակութ. դիմագիծը կերտելու գործում: Նրա պատերից ներս մշակվել է վրաց գրական լեզուն, որը հավասարապես ընկալելի և ճանաչելի է դարձել ցեղակից բոլոր էթնիկ միավորներին (քարթեր, եգրիսացիներ, սվաններ, լազեր)՝ այդ լեզվով ստեղծելով ու պահպանելով վրաց ինքնուրույն և թարգման. հարուստ մատենագրություն, որի շատ էջեր ներկայացնում են ընդհանուր քաղաքակրթ. արժեք:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Ակինյան Ն., Կիւրիոն կաթողիկոս Վրաց, Վնն., 1910: Նույնի, Քրիստոնէութեան մուտքը Հայաստան և Վրաստան, Վնն., 1949: Ամատունի Կ., Հայ կաթողիկոսական աթոռին ինքնավարութիւնը, «Բազմավեպ», 1968, էջ 173–210: Մո ւ րադյ ան Պ., Armeno-Georgica, հ. 1, 3, 5, Ե., 1977–96: Марр Н., История Грузии (кулՖтурно-исторический набросок), СПБ, 1906; ЬбхЫЭЗ, Очерк истории Грузинской церкви, СПБ, 1907; Նույնի, Исторический очерк грузинской церквисдревнейших времен, “Церковные Ведомости”, 1907, № 3, с. 107–144; Джавахов И., История церковного разрыва между Грузией и Арменией в начале VII века, “Известия” АН, 1908, VII серия, № 5–6; Меликсет-Бек Л., К вопросу о настоящем имени просветительницы Грузии, Тифлис, 1914; Bernadette Martin-Hisard, Christianisme et Eglise dans le monde gռorgien, “Histoire du christianisme”, 4, Desclռe, 1993, p. 549–603. Հին վրացական վարքագրական գրականության հուշարձաններ, գիրք 1, Թ., 1963 (վրաց.): Արսեն Սափարացի, Վասն բաժանման Վրաց ի Հայոց, հրտ. Զ. Ալեքսիձեի, Թ., 1980 (վրաց.): Կեկելիձե Կ., Դրվագներ վրաց հին գրականության պատմությունից, հ. 1–14, Թ., 1956–86 (վրաց.): Ջավախիշվիլի Ի., Վրաց ժողովրդի պատմություն, հ. 1– 3, Թ., 1979–82 (վրաց.):

Պարույր Մուրադյան

ՎՐԹԱՆԵՍ Ա ՊԱՐԹԵՎ, սուրբ Վրթանես (262, Կեսարիա – 341, Վաղարշապատ, ամփոփվել է Բարձր Հայքի Դարանաղի գավառի Թորդան ավանում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 333-ից, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Գրիգոր Ա Լուսավորչի ավագ որդին: Հաջորդել է կրտսեր եղբորը՝ Արիստակես Ա Պարթևին: Մինչև հոգևորական ձեռնադրվելը եղել է զինվորական: Կեսարիայից Վաղարշապատ է եկել Հայոց թագավոր Տրդատ Գ-ի հրավերով և մինչև 324-ը մնացել արքունիքում: 324-ին դարձել է Գրիգոր Ա Լուսավորչի օգնականը եկեղեց. հարցերում: Աթոռակալման սկզբում հեթանոսները փորձել են սպանել Վ. Ա Պ-ին, բայց, ըստ Մովսես Խորենացու և Փավստոս Բուզանդի, նրանց ձեռքերը կապվել են: Մասնակցել է պետ. գործերին, աջակցել Հայոց թագավոր Խոսրով Բ Կոտակին: Վերջինիս և Վ. Ա Պ-ի հրահանգով Աղբիանոս եպիսկոպոսը ուղարկվել է հաշտեցնելու իրար դեմ պայքարող Մանավազյան, Բզնունյաց և Որդունի նախարար. տներին, որոնք հետագայում թագավորի հրամանով բնաջնջվել են, իսկ նրանց տիրույթները հանձնվել կաթողիկոսի իշխանությանը: Այնուհետև, Հայաստանում ստեղծված ծանր պայմաններում (նախարարների միջև ընթացող պատերազմները, Սանատրուկ Արշակունու՝ Փայտակարանում իրեն թագավոր հռչակելը, Աղձնիքի Բակուր բդեշխի անկախանալը ևն) Վ. Ա Պ. «Թուղթ» է հղել հռոմ. կայսր Կոստանդին I-ին՝ խնդրելով ռազմ. օգնություն: Շուտով Հայաստան է եկել Անտիոքոս զորավարը և երկրում կարգավորել իրադրությունը: Պարսիկների դեմ մարտում Վաչե սպարապետի զոհվելուց հետո Վ. Ա Պ. ամեն տարի նշել է նրա հիշատակը (Վաչեանց տոն, ներկայումս չի նշվում): Պայքարել է հեթանոսության մնացուկների դեմ: Խոսրով Բ Կոտակի մահից (338) հետո Վ. Ա Պ. երկրի իշխանությունն առժամանակ հանձնել է Արշավիր Կամսարականին, իսկ ինքը թագաժառանգ Տիրանի հետ ուղևորվել Կ. Պոլիս և նրան հռչակել Հայոց թագավոր: Վ. Ա Պ-ի երկվորյակ որդիներից Գրիգորիսը կարգվել է Վրաց և Աղվանից Կողմերի եպիսկոպոս: Հայ եկեղեցին ս. Վ. Ա Պ-ի հիշատակը տոնում է Գրիգոր Ա Լուսավորչի «սրբոց որդւոց և թոռանց» հետ Սուրբ Ծնունդի 3-րդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը կամ Վարդավառի 2-րդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը: «Մանկունք» շարականում նրան են նվիրված հետևյալ տողերը. «Բանաւոր հօտին Քրիստոսի ընտրեալ հովիւ քաջ, Ի Հօրէն Լուսոյ բըղխեալ շառաւիղ բարի…»:

Կաթողիկոս. գահին Վ. Ա Պ-ին հաջորդել է Հուսիկ Ա Պարթևը:

Գրկ. Փավստոս Բուզանդ, Հայոց պատմություն, Ե., 1987: Մովսես Խ որենաց ի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Հակոբ Հարությունյան

ՎՐԹԱՆԵՍ ՔԵՐԹՈՂ, Քչկանորդի (VI դ. կես – VII դ. սկիզբ), մատենագիր, դավանաբան: Ըստ X դ. պատմիչ Ուխտանեսի, սովորել է Դվինի կաթողիկոսարանի դպրատանը:

Վ. Ք. Գրիգոր անունով մի վարդապետի հետ մասնակցել է Կ. Պոլսում 589-ին գումարված եկեղեց. ժողովին՝ որպես Մովսես Բ Եղիվարդեցի կաթողիկոսի նվիրակ: Վերջինիս մահից հետո՝ 604-ին, ընտրվել է կաթողիկոս. տեղապահ մինչև Աբրահամ Ա Աղբաթանեցու ընտրությունը: Եղել է ժամանակի ուսյալ և գիտուն աստվածաբաններից, ընտիր ոճով գրելու համար նրան տրվել է Քերթող մակդիրը:

Վ. Ք-ի տեղապահության օրոք սկիզբ են առել հայ-վրաց. եկեղեց. վեճերը՝ կապված քաղկեդոնականություն ընդունելու Վրաց եկեղեցու դիրքորոշման հետ: Մեծ է եղել նրա դերը «Գիրք թղթոց»-ի կազմման գործում, որտեղ, ինչպես նաև Ուխտանեսի «Հայոց պատմության» մեջ, պահպանվել են նրա անվամբ մեզ հասած բազմաթիվ թղթեր, շրջաբերականներ, դավանաբան. գրություններ, նամակներ՝ ուղղված հայ և վրացի հոգևորականներին: Դրանց զգալի մասը Վ. Ք-ի և Գուգարքի Ցուրտավ քաղաքի եպիսկոպոս Մովսեսի թղթակցություններն են՝ Քաղկեդոնի ժողովի, նեստորականության դեմ և երկաբնակության խնդիրների շուրջ: Որպես Ս. Հռիփսիմե տաճարի կառուցման ժամանակակից և ականատես՝ գրել է նրա համառոտ պատմությունը: Գլխ. գործը «Յաղագս պատկերամարտից» (ձեռագրերում հանդիպում են նաև «Ընդդեմ ընդդիմամարտից», «Յաղագս ընդդիմամարտաց» խորագրերը) գրվածքն է, որն ուղղված է պատկերամարտության դեմ: Թուղթը մեծ արժեք է ներկայացնում և՛ Ընդհանրական եկեղեցու, և՛ հայ պատկերամարտության պատմության համար: Ուսումնասիրողները (Ն. Ակինյան, Մ. Աբեղյան, Ս. Տեր-Ներսեսյան) հաստատել են, որ այն պատկերամարտության դեմ առաջին գրվածքն է ընդհանուր եկեղեց. գրականության մեջ, որ հասել է մեզ: Վ. Ք. արժեքավոր տեղեկություններ է հայտնում հայ արվեստի (նկարչության, որմնանկարչության, քանդակագործության ևնի) վերաբերյալ, խոսում եկեղեցիներում իր տեսած պատկերների, մասնավորապես՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի, Գայանեի և Հռիփսիմեի, Ստեփանոս Նախավկայի նկարների ու որմնանկարների մասին, նկարագրում ավետարանական թեմաներով, հատկապես՝ Քրիստոսի փրկչական տնօրինություններին նվիրված նկարները (ծնունդ, մկրտություն, չարչարանքներ, խաչելություն, թաղում, հարություն, համբարձում): Հեղինակի վկայությամբ, եկեղեցիներում եղել են նաև Ավետարանի ոսկե և արծաթե նկարազարդ տուփեր, փղոսկրե և կարմիր մորթուց պատրաստված կազմեր, հեթանոս. տաճարներն էլ ունեցել են մեծ թվով նկարներ և քանդակներ: Գրելով «կուռքերի մեհյաններում» Անահիտի, Աստղիկի, Աֆրոդիտեի նկարների ու քանդակների մասին՝ «իրենց պղծություններով, արբեցություններով և անառակություններով», Վ. Ք. համեմատել է քրիստ. և հեթանոս. արվեստը, տվել դրանց նշանակության, գործածման, ընկալման և մեկնաբանման տարբերությունները: Ըստ հեղինակի, քրիստ. «պատկերները աստվածության պատվի և երկրպագության փառքի սպասավորության համար են», քանզի քրիստոնյաները ոչ թե նյութն են պաշտում, այլ պատկերված սրբերին են փառավորում և նրանցից բարեխոսություն խնդրում: Երբ երկրպագում կամ համբուրում են Ավետարանը, ոչ թե փղի ոսկորներին կամ կաշվին են երկրպագություն մատուցում, «այլ Փրկչի խոսքին, որ գրված է մագաղաթի վրա»: Պատկերային համեմատություններով և սուրբգրային վկայություններով Վ. Ք. հիմնավորել է պատկերահարգությունը և հանգել այն եզրակացության, որ պատկերների պաշտամունքը շեղում չէ Սուրբ Գրքից: Գրվածքն արժեքավոր է նաև նրանով, որ բովանդակում է «դեղերի» (ներկերի) բաղադրությունը՝ պատկերացում տալով, թե դեռևս վաղ շրջանում ինչից են պատրաստել այն ներկերը, որոնցով ստեղծված գործերը մինչև հիմա պահել են իրենց պայծառությունը:

Երկ. Զարբհանալյան Գ., Յաղագս բարեխօսութեան Սրբոց…, Վնտ., 1852, «Յաւելուած»:

Գրկ. Ակինյան Ն., Վրթանես վրդ. Քերթող եւ իւր երկասիրութիւնք, ՀԱ, 1910: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Դուրյան Ե., Ուսումնասիրութիւնք և քննադատութիւնք, Երուսաղեմ, 1935, էջ 299–308: Մելքոնյան Ե., Վրթանես Քերթողը և պատկերամարտությունը, «Էջմիածին», 1970, № 6–7: ՏերՆերսեսյան Ս., 7-րդ դարի մի երկ նվիրված պատկերների պաշտպանությանը տես հեղինակի «Հայ արվեստը միջնադարում», Ե., 1975: Քյոսեյան Հ., Դրվագներ հայ միջնադարյան արվեստի աստվածաբանության, Ս. Էջմիածին, 1995, էջ 114–132:

ՏԱԹԵՎԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ, Սյունյաց բար ձրտ իպի դ պրո ց, Սյունյաց վարդապետարան, միջնադարյան Հայաստանի խոշորագույն ուսումնագիտական հաստատություն Տաթևի վանքում: Որպես համալսարան հիշատակվում է 1390-ից: Գործել է մինչև 1435-ը: Գլաձորի համալսարանի փակվելու պատճառով Հովհան Որոտնեցին տեղափոխվել է Որոտնավանք, հիմնել դպրոց, ապա հաստատվել Տաթևի վանքում և, վերակառուցելով Տաթևի կրթարան-վարդապետարանը, հիմք դրել նոր, բարձր տիպի դպրոցի՝ համալսարանի: Այնտեղ են հավաքվել ժամանակի գիտուն ու բանիմաց շատ վարդապետներ, մոտ 500 կրոնավոր, փիլիսոփաներ, աստվածաբաններ, երաժիշտներ, գրողներ, նկարիչներ ևն: Ավելի ուշ՝ միաբանների թիվը հասել է 1000-ի:

Տ. հ. հովանավորել են Օրբելյան իշխանական տունը և Սյունյաց մետրոպոլիտությունը: Ունեցել է երեք լսարան (ուսումնարան)՝ ուսումնարան սուրբ, ներքին և արտաքին գրոց, գրչության արվեստի, երաժշտության: Առաջինում ուսումնասիրվել են Ս. Գիրք, աստվածաբանություն, փիլ., ճարտասանություն, քերականություն, պոետիկա, մանկավարժություն, ինչպես նաև մայրենի լեզու, գրականություն, պատմություն ևն, երկրորդում՝ գրչության արվեստ, գեղագրություն, գրքերի գեղ. ձևավորում, մանրանկարչություն, իսկ երաժշտության լսարանում՝ երգ և երաժշտություն, երաժշտության տեսություն: Հովհան Որոտնեցին մահից առաջ իրեն փոխարինող և հայոց րաբունապետ է կարգել (1386) իր աշակերտ Գրիգոր Տաթևացուն: Նրա րաբունապետության շրջանում Տ. հ. ծաղկման շրջան է ապրել և դարձել գիտության, մշակույթի, արվեստի, հոգևոր կյանքի համահայկ. կենտրոն, Հայ եկեղեցու ուղղափառ դավանության և ավանդության պաշտպանության ամրոց: Տ. հ-ի գիտնական վարդապետները Գրիգոր Տաթևացու գլխավորությամբ անհաշտ պայքար են մղել Հայաստան ներթափանցած կաթոլիկ քարոզիչների՝ միարարների (տես Ունիթորություն) դեմ:

Գրիգոր Տաթևացին կատարելագործել է համալսարանի ծրագիրը. կազմել դասագրքեր («Գիրք հարցմանց», «Գիրք քարոզութեան…», «Ոսկեփորիկ»), որոնք եղել են նաև քարոզության արվեստի (տես Քարոզ), աստվածաբանության և Հայ եկեղեցու դավանության լավագույն ձեռնարկներ: Գրիգոր Տաթևացու գործունեությունը նպաստել է գրչության արվեստի զարգացմանը: Նա վարել է գրչության տեսական դասընթաց և անցկացրել գործնական պարապմունքներ: Պատրաստել է մոտ 60 գրիչ: Համալսարանում որպես դասագիրք օգտագործվել են Հին և Նոր կտակարանները, եկեղեցու հայրերի, ինչպես նաև Արիստոտելի, Փիլոն Ալեքսանդրացու, Պորփյուրի և այլոց աստվածաբան., փիլ. աշխատությունների մեկնությունները, լուծմունքները և թարգմանությունները: Լայնորեն օգտագործելով հայերեն և հունարեն գրականությունը՝ մշակվել և զարգացվել են մի շարք գիտություններ ու արվեստներ: Տ. հ. ու-

նեցել է կանոնադրություն, ուսումնագիտ. աստիճանավորում: Սովորելու են եկել ոչ միայն Սյունիքից, այլև Եկեղյաց գավառից, Այրարատ նահանգից, Կիլիկյան Հայաստանից, Վասպուրականից, Տարոնից, Արցախից, Ուտիքից, Պարսկահայքից, Ղրիմից ևն: Մշտապես ունեցել է մեծ թվով ուսանողներ (150–300 և ավելի): Համալսարանի սաներից են Թովմա Մեծոփեցին, Առաքել Սյունեցին, Գրիգոր Արարատեցին, Սարգիս Սալնապատեցին, Բարսեղ Բաղիշեցին, Մատթեոս Ջուղայեցին, Հակոբ Անձղնապատեցին, Սիմեոն Եղվարդեցին, Մկրտիչ Նահապետենցը և ուր.: Ուսման տևողությունը եղել է 7–8 տարի (չհաշված քահանայական կրթության տարիները): Պատրաստել են վարդապետներ, քարոզիչներ, մանկավարժներ, գրչության արվեստի մասնագետներ, երաժիշտներ:

Տ. հ. ունեցել է հարուստ մատենադարան, որը գոյատևել է մինչև 1911–12-ը (մատենադարանի 140 ձեռագիր մատյաններ այժմ պահվում են Երևանի Մատենադարանում): Տ. հ. հռչակվել է նաև իր մանրանկարչության դպրոցով (տես Մանրանկարչություն հոդվածի Տաթեվ ի մանրան կարչությ ան դպրոց մասը): Գրիգոր Տաթևացու մահից հետո (1409) համալսարանի նախկին հռչակը խամրել է: Մինչև 1425-ը Տ. հ. ղեկավարել է Մխիթար րաբունապետը, ապա՝ Եզեկիել վարդապետը: 1435-ի Շահռուխի արշավանքի ընթացքում Տաթևի վանքն ավերվել է, իսկ միաբաններն ապաստանել են Գուգարքում:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Ալպոյաճյան Ա., Պատմութիւն հայ դպրոցի, հ. 1, Կահիրե, 1946: Մովսիսյան Ա., Ուրվագծեր հայ դպրոցի և մանկավարժության պատմության, Ե., 1958: Գրիգորյան Գ., Սյունիքը Օրբելյանների օրոք (13–15-րդ դդ.), Ե., 1981: Արտաշես Մաթևոսյան

ՏԱԹԵՎԻ ՄԵԾ ԱՆԱՊԱՏ, ՀՀ Սյունիքի մարզի Տաթև գյուղից հվ-արլ., Որոտան գետի աջ ափին, Տաթև սարի ստորոտին: Կառուցվել է XVII դ. 2-րդ կեսին և XVIII դ. լրացվել որոշ շինություններով: Հիմնադրման առիթը նույն ձորում, դեպի հվ. գտնվող Հալիձորի Սյունյաց Մեծ անապատի (Հարանց անապատ) կործանումն էր 1658-ի երկրաշարժից, որից շատ չանցած Հակոբ Դ Ջուղայեցին որոշել է նոր մենաստան կառուցել և այնտեղ տեղափոխել նախկին անապատի միաբանությունը (այս պատճառով գրականության մեջ այս երկու անապատները հաճախ շփոթում են): Տ. Մ. ա-ի շինարարությունն սկսվել է 1660-ին, Ս. Աստվածածին եկեղեցին հիմնադրվել է 1663-ին: 1668-ին անապատն ուներ 70 միաբան, և սկսվել էր պարիսպների ու դրանց կից խցերի կառուցումը: Առանձին թ-աձև հատակագծով բնակելի սենյակների մասնաշենքը կառուցվել է 1682-ին: Եկեղեցուն կից մատուռդամբարանում թաղված է անապատի հիմնադիր, 1669-ին վախճանված վանահայր Արիստակես վարդապետը: Տաթևի վանքի առաջնորդ Հովասափ Աղուերձեցին XVII դ. վերջին կառուցել է սեղանատանը հս-ից կից խցերը, Ներսես եպիսկոպոսը XIX դ. 1-ին կեսին՝ օժանդակ շինությունները, Ղուկաս վարդապետը 1711ին՝ պարիսպների վերին մասը: Եկեղեցու արմ. ճակատին կից եռակամար գավիթ-սրահը կառուցվել է 1743-ին, Մելիք Եգանի միջոցներով: Համեմատաբար հարթ տեղանքը հնարավորություն է տվել համալիրն իրականացնել կանոնավոր հատակագծով. ողջ հորինվածքը կազմված է ուղղանկյուն պարիսպներով պարփակված հիմն. մասից և նրան հարակից սեղանաձև հատակագծով օժանդակ մասից: Ս. Աստվածածին եկեղեցին երկու զույգ մույթերով, երկթեք տանիքով եռանավ բազիլիկ է, որը տեղադրված է համալիրի հվ-արմ. մասում, առանձին կանգնած: Թաղածածկ, բուխարիով և որմնախորշով խցերը փոքր են, նախատեսված մեկ հոգու համար. լուսավորվում են ու մուտք ունեն բակի կողմից: Հվ. պարսպին կից խոշոր սեղանատունը ձգված թաղածածկ դահլիճ է՝ երկայնական պատերի տակ դրված քարե նստարաններով և քարե սեղաններով: Սեղանատունը բավական լուսավոր է, որովհետև Տ. Մ. ա-ի կանոնադրությամբ՝ միաբանները ճաշելիս պետք է Սուրբ Գիրք կարդային: Այդ պատճառով սեղանատունը վերածվել է նաև ընթերցարանի: Տ. Մ. ա-ի համալիրը բարձր պարիսպներով ամբողջովին անջատվում է արտաքին աշխարհից: Մեկուսացումն ավելի է շեշտվում պարըսպապատերի խուլ լինելով՝ չկա ոչ մի բացվածք դեպի դուրս: Սա բխում է, առաջին հերթին, անապատների առանձնահատկությունից, որոնք ստեղծված են առանձնանալու, ճգնելու ու ապաշխարելու համար և հեռու են այն ամենից, ինչը կապում է աշխարհիկ կյանքին, նույնիսկ՝ բնությանը:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Զաքարիա Ագուլեցի, Օրագրություն, Ե., 1938: Լալայան Ե., Սիսիան, ԱՀ, գիրք 3, Թ., 1898: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 2, Ե., 1960: Հասրաթյան Մ., Տաթևի Մեծ անապատի ճարտարապետական անսամբլը, ԲԵՀ, 1969, № 1:

Մուրադ Հասրաթյան

ՏԱԹԵՎԻ ՎԱՆՔ, Ս. Եվստաթեոս առաքյալի ուխտ, ՀՀ Սյունիքի մարզի Տաթև գյուղի հարավում, Որոտան գետի վտակի անդնդախոր ձորի աջափնյա եզերքին: Ավանդության համաձայն՝ վանքը կոչվել է Թադեոս առաքյալի աշակերտ Եվստաթեոսի անունով: Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի, Տ.վ-ի առաջին եկեղեցին կառուցվել է IV դ., ունեցել անշուք տեսք, սակավաթիվ ճգնավոր միաբաններ: VIII դ. վերջին եղել է Սյունյաց եպիսկոպոսության աթոռանիստը: Այստեղ են բերվել Քրիստոսի խաչափայտի մասունքով արծաթե հսկա (մարդաչափ) «Բաբկենյան խաչը» (պատրաստել էր Բաբիկ իշխանի որդի Վասակը), Բյուզանդիայից՝ «Աստվածամուխ սուրբ Նշանը», ս. Հովհաննեսի, ս. Ստեփանոս Նախավկայի, տասնմեկ առաքյալների, ս. Գրիգոր Ա Լուսավորչի, ս. Հռիփսիմեի մասունքները, Աստվածածնի մազերը: Տ. վ-ի տարածքը IX դ. արդեն չի բավարարել Սյունյաց աթոռի պահանջները: 839-ին Դավիթ եպիսկոպոսը Սյունյաց Փիլիպե իշխանից գնել է վանքի շրջակայքի Արծիվ կոչված տարածքը: 844-ին նա նույն իշխանից նվեր է ընդունել Տաթև գ., որտեղ և հիմնադրել է հետագայում հռչակ ստացած վանքը: Կալվածքներ գնելու և նվիրատվությունների շնորհիվ վանքը դարձել է խոշոր ավատատեր: 844-ին Կովսական գավառի իշխան Հրահատը Տ.վ-ին է նվիրել Նորաշենիկ գ., 848-ին իշխան Փիլիպեն կառուցել է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: 881-ին վանահայր Սողոմոն եպիսկոպոսը գնել է Դարատափ գ., վանքին վերադարձրել Խոտ գ. և ս. Նշանի համար ճարտար վարպետների ձեռքով պատրաստել թանկարժեք քարերով զարդարված ոսկե խաչ: Սյունյաց Աշոտ իշխանի պատվերով Հովհաննես եպիսկոպոսը ձեռնարկել է հայկ. ամենախոշոր եկեղեցիներից մեկի՝ Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարի կառուցումը, ինչին օժանդակել են Սյունյաց իշխանները, հատկապես տիկին Շուշանը իր ամուսնու՝ գահերեց իշխան Աշոտի հետ: Տաճարի հիմքը դրվել է 895-ին, շինարարությունն ավարտվել 906-ին: Սրբատաշ բազալտից կառուցված տաճարի գմբեթը հենվում է երկու խոշոր մույթերի և արմ. ավանդատների անկյունների վրա: Մույթերը խորհրդանշում են Պողոս և Պետրոս առաքյալներին, որոնց մասունքները դրվել են մույթերի հիմքերում և անկյուններում: Տաճարի օծմանը ներկա են եղել Հայոց Սմբատ Ա Բագրատունի թագավորը, Գագիկ Արծրունի իշխանը (հետագայում՝ Վասպուրականի Գագիկ Ա թագավոր), Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին, Աղվանից Սիմոն Բ կաթողիկոսը, Սյունիքի ու Աղվանքի բոլոր իշխաններն ու եպիսկոպոսները: Օծման առթիվ ներկա գտնվողները Տ. վ-ին գյուղեր և կալվածքներ են նվիրել Բաղք, Ծղուկ, Հաբանդ, Գեղարքունիք, Արևիք գավառներում: Վանքին նվիրված մոտակա Ցուրաբերդ, Տամալեք և Բերդ գյուղերի բնակիչներն ըմբոստացել են այդ որոշման դեմ, չեն ենթարկվել, իսկ 915-ին ցուրաբերդցիները ապստամբել են, կողոպտել վանքը, միաբաններից ոմանց սպանել: Հովհաննես եպիսկոպոսը Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարի կառուցումը նշանավորել է նրա հվ. մուտքի դիմաց Ս. Երրորդությանը նվիրված հուշասյուն կանգնեցնելով (կոչվել է «Գավազան»), որը շարնիրային սկզբունքով իրականացված հիմքի շնորհիվ ճոճվել է: Տ. վ. պարսպապատվել է, թեք տեղանքը բարձր հենապատերի միջոցով հարթվել, կառուցվել են թաքստոցներ, նկուղներ, դեպի բակը բացվող խցեր, սեղանատուն, արհեստանոցներ, մթերանոցներ, գրատուն, տաճարի առջև՝ գավիթ (որպես աղոթատեղի) և Սյունյաց իշխանների տապանատուն: IX դ. Տ. վ. Հայաստանի ամենախոշոր ու նշանավոր վանքն էր. ունեցել է շուրջ 500 միաբան, վարդապետարան: Վանքում աշխատել, ստեղծագործել են փիլիսոփաներ, երաժիշտներ, մանրանկարիչներ, գրիչներ: 918-ին Հովհաննես եպիսկոպոսը վախճանվել է (թաղվել է Տ.վ-ի բակում), և Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին Սյունյաց եպիսկոպոս է նշանակել Հակոբ Դվինեցուն, որը շարունակել է Տ. վ-ի կալվածքների ընդլայնման գործը: Հակոբ եպիսկոպոսը 932-ին գնել է Վարարակ գետի ջուրը, կառուցել երկար ջրանցք՝ մինչև վանքի մոտ գտնվող Ցաքուտ ամայի վայրը, և այն մշակելի դարձրել:

Տնտեսապես հզորանալով՝ Տաթևի եպիսկոպոսությունը 940–950-ական թթ. փորձել է անկախանալ Հայոց հայրապետ. աթոռից: Ի պատասխան Հակոբ եպիսկոպոսի անջատող. գործողությունների՝ Հայոց կաթողիկոս Անանիա Ա Մոկացին բանադրել է նրան: Օգտվելով դրանից՝ Գեղարքունիքի, Երնջակի, Գողթնի հոգևոր առաջնորդները հրաժարվել են ճանաչել Տ. վ-ի գերագահությունը և հիմնել են առանձին եպիսկոպոսություններ, իսկ աշխարհիկ իշխանները տիրացել են վանքի կալվածքների մեծ մասին: 958-ին եպիսկոպոս ընտրված Վահան Սյունեցուն (968–969-ին՝ Հայոց կաթողիկոս Վահան Ա Սյունեցի) հաջողվել է մասամբ վերականգնել Տ. վ-ի իրավունքներն ու կալվածքները: XI դ. Ցուրաբերդի բնակիչները վերսկսել են իրենց պայքարը Տ. վ-ի դեմ: 1003-ին ապըստամբ գյուղացիները սպանել են եպիսկոպոսին, ինչի համար Սյունյաց Վասակ Ա թագավորը հիմնահատակ ավերել է Ցուրաբերդը: 1006-ին կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցու շրջաբերականով Տաթևի եպիսկոպոսությանն են վերադարձվել նրա նախկին բոլոր վիճակները: 1043-ին Հովհաննես եպիսկոպոսը կառուցել է Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարին հվ-ից կից սրահը: 1044ին հարևան ամիրայությունների հրոսակները հարձակվել են Տ. վ-ի վրա, սպանել միաբաններին, կողոպտել վանքը, հրկիզել ու ավերել Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, բնակելի շենքերը, արհեստանոցները, որոնք շուտով վերականգնվել են: 1046-ին Հովհաննես եպիսկոպոսը Սյունյաց Սմբատ Բ թագավորի օժանդակությամբ վերակառուցել է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին՝ որմնասյան վերևում ագուցելով Գրիգոր Ա Լուսավորչի մասունքը: Նրա հաջորդը՝ Գրիգոր եպիսկոպոսը, 1087-ին կառուցել է գավիթներ, հովանոցներ, վանքի դարպասը՝ վրան կենտրոնագմբեթ Ս. Աստվածածին եկեղեցին, Սյունյաց Սենեքերիմ Ա թագավորի հրամանով հետ ստացել Տ. վ-ից խլված կալվածքները: 1138-ի երկրաշարժից ընկել է Տ. վ-ի Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարի գմբեթը, ավերվել Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: 1170-ին Բաղաբերդը գրաված սելջուկյան թուրքերը կողոպտել են Տաթևի եպիսկոպոսարանի գանձերը, այրել ձեռագրերը (մոտ 10 հզ.), երկիրն ավերակ ու անմարդաբնակ դարձրել: Ամայացել է նաև Տ.վ.:

Նրա առաջնորդները տեղափոխվել են Վայոց ձորի Նորավանքը: 1216-ին այնտեղ եպիսկոպոսություն է հիմնվել, և Սյունյաց աթոռը տրոհվել է երկու մասի: 1261-ին Սմբատ և Տարսայիճ Օրբելյանները նորոգել ու բարեկարգել են Տ. վ.: 1273-ին Տարսայիճ Օրբելյանը Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարին է նվիրել թանկարժեք սպասք, հանդերձանք, Տ. վ-ին վերադարձրել նրա նախկին տիրույթները: 1270-ական թթ. Հայրապետ եպիսկոպոսը նորոգել է Ս.ՊողոսՊետրոս տաճարի ծածկերը և տանիքը: 1282-ին մեկնել է Կիլիկիա և Լևոն Գ թագավորից վանքի համար բերել բյուզ. արքունական մետաքսից գործված և շքեղ զարդարված եկեղեց. հանդերձանք, թանկարժեք սկիհներ, խաչեր և այլ նվերներ:

Տ. վ. վերստին հզորացել է, երբ 1286-ին Կիլիկիայում Կոստանդին Բ Կատուկեցի կաթողիկոսը Ստեփանոս արք. Օրբելյանին օծել է Սյունյաց աթոռի մետրոպոլիտ և հայոց պրոտոֆրոնտես (նախաթոռ եպիսկոպոս): Նա միավորել է Սյունյաց տարանջատված եպիսկոպոսարանները, մեկնել Մոնղոլիա՝ Արղուն խանի մոտ և հաստատել Տ. վ-ի գերագահությունը Սյունիքի բոլոր թեմերի նկատմամբ: 1295-ին Ստեփանո արք. Օրբելյանը հիմնովին վերակառուցել է երկրաշարժից ավերված Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին և Տ. վ-ին նվիրել սեփական Արիտ գ., 1297-ին վանքում ավարտել է «Պատմութիւն նահանգին Սիսական» աշխատությունը: 1302-ին և 1304-ին արքեպիսկոպոսի պատվերով Տ. վ-ի համար ձուլվել են երկու խոշոր պղնձե զանգեր: XIII դ. վերջին վանքը դարձել է ունիթորության դեմ մղվող պաքարի կենտրոն: XIV դ. Տ. վ. գիտամշակութ. վերելք է ապրել: Այստեղ են հավաքվել ժամանակի աչքի ընկնող աստվածաբաններ, փիլիսոփաներ, աստղագետներ, տրամաբաններ, երաժիշտներ, նկարիչներ: Կրոնավորների թիվը գնալով մեծացել է (հասել մոտ 1000-ի): Վերակառուցվել է վանական կրթարանը, 895-ին հիմնված վարդապետարանը դարձել է համահայկ. մշակութ. կենտրոն, հիմք է դրվել նոր, բարձր տիպի դպրոցի՝ Տաթևի համալսարանի: Վանքին կից X դ. գործել է Տաթևի մատենադարանը, որը համալսարանի գոյության տարիներին հարստացել է և գոյատևել մինչև 1911–12-ը, իսկ ավերից ու ավարառություններից փրկված 140 ձեռագիր մատյաններ տեղափոխվել են Էջմիածին, ապա՝ Երևանի Մատենադարան: Համալսարանին կից գործել է մանրանկարչության դպրոց (տես Մանրանկարչություն հոդվածի Տաթեվ ի մանրանկարչության դպրոց մասը): Մեզ են հասել սակավաթիվ, բայց բարձրարժեք արվեստի գործեր:

XIII–XIV դդ. Տ. վ-ի եպիսկոպոսությունն ուներ 677 հարկատու գյուղեր՝ իր թեմում գտնվող 14 գավառներում (Ծղուկ, Եվայլախ, Վայոց ձոր, Գեղարքունի, Սոթք, Աղահեճ, Հաբանդ, Բաղք, Քաշունիք, Կովսական, Արևիք, Ձորք, Երնջակ, Ճահուկ), բազմաթիվ վանքեր: XIV դ. Հովհան Որոտնեցին Տ. վ-ի գավթի վրա կառուցել է կամարակապ, երկհարկանի զանգակատուն: 1381–87-ին Լենկթեմուրի՝ Սյունիք կատարած արշավանքի ժամանակ վանքը կողոպտվել է, հրկիզվել, կորցրել կալվածքների մեծ մասը: 1434-ի թեմուրյան գահակալ Շահռուխի ասպատակությունից հետո Շմավոն եպիսկոպոսը միաբանների հետ տեղափոխվել է Սանահինի վանք: Տ. վ. վերստին բարգավաճել է XVII–XVIII դդ.: Առաքել եպիսկոպոսը կառուցել է վանքի հվ. կողմի գավիթը, Գրիգոր Տաթևացու հիշատակին խաչքար կերտել, Սիմեոն Անգեղակոթցին Պարսից շահից հետ է ստացել Տ. վ-ից խլված կալվածքները, Հովհաննես Շինաթաղցին բազմիցս մեկնել է Սպահան՝ Պարսից Հուսեին շահի մոտ և վերահաստատել Տ. վ-ի իրավունքները կալվածքների նկատմամբ, կառուցել արլ. դահլիճը, սրբատաշ քարից սենյակներ: Ներսես եպիսկոպոսը բարեկարգել է վանքը, 1646-ին կառուցել արմ. խցերը և Տաթև գ-ի Ս. Ներսես եկեղեցին: Զաքարիա եպիսկոպոսը կառուցել է առաջնորդարանի շենքը, իսկ 1671-ին՝ բնակելի սենյակներ: Կիրակոս Աղուերձեցին նորոգել է Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարի գմբեթը և վանքի պարիսպը: 1705-ին Խոջա Անտոնի միջոցներով Տեր Միքայելը նորոգել է տաճարը: XVIII դ. Հովհաննես Ղալամյանցը նորոգել է վանքի շենքերը, եկեղեցիների տանիքները, կառուցել տնտ. շինություններ և 1745-ին՝ Տաթև գ-ի աղբյուրը: Մինաս Շինաթաղցին նորոգել է վանքի պարիսպը, կառուցել սեղանատուն, խոհանոց, հացատուն: Աբրահամ Աստապատեցին XVIII դ. 2-րդ քառորդին Տ. վ-ում դպրոց է բացել (գործել է մինչև XX դ.), համալիրի հս-արլ. կողմում կառուցել 16 դասասենյակով դպրոցի շենք, որն արժեքավոր է որպես Հայաստանի ուշ միջնադարի՝ կրթական կառույցի մեզ հասած միակ օրինակ: Հովակիմ արքեպիսկոպոսը 1787-ին տաճարի հվ. մուտքի առջև կառուցել է Գրիգոր Տաթևացու դամբարանը, հս. պարսպի բուրգերը, բնակելի սենյակներ, ձիթհանքի շենք ևն: 1796-ին և 1826-ին վանքն ասպատակել են պարսկ. զորքերը և կողոպտել: Արլ. Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց (1828) հետո Տ. վ-ի վանահայր Մարտիրոս եպիսկոպոսը ռուս. իշխանությունների միջոցով վերադարձրել է վանքից խլված կալվածքները, հիմնովին նորոգել Տ. վ-ի համալիրը, Տաթև գ-ի ճանապարհը, Կաքավասարից ջուր անցկացրել, տնտ. նոր շենքեր կառուցել: 1837-ին Տ. վ-ի մետրոպոլիտությունը վերացվել է, և Սյունիքը կազմել է Երևանի թեմի մի մասը: 1858ին Տ. վ. ունեցել է 70 հարկատու գյուղեր, 1898-ին՝ 15 գյուղ և 5 միաբան: 1862-ին Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարի արլ. կողմը նորոգել է Հովհաննես արք. Ասլանյանը, 1865-ին վանքի հս. կողմի շենքերը՝ վանահայր Սարգիս Գասպարյանցը: XIX դ. վերջին քանդել են վանքի գավիթն ու զանգակատունը և XX դ. սկզբին, տաճարի արմ. ճակատին կից, կառուցել բարձր, եռահարկ, շքեղ քանդակազարդ զանգակատուն: 1931-ին Տ. վ. երկրաշարժից ավերվել է, քանդվել են Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ և Ս. Աստվածածին եկեղեցիները, տաճարի գմբեթը, զանգակատունը, սյունասրահը: 1974–98-ին վերակառուցվել են եկեղեցիները, տաճարի գմբեթը, նորոգվել բնակելի և տնտ. շենքերը, պարիսպը, զանգակատան առաջին հարկը:

Տ. վ-ի Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարում պահպանվել է X դ. որմնանկարչական ամբողջական հարդարանքը, որը պատկերացում է տալիս վաղմիջնադարյան հայ եկեղեց. նկարազարդման համակարգի մասին: Պատկերներն արվել են ֆրեսկո տեխնիկայով, հայկ. որմնանկարչությանը հատուկ 3–4 մմ հաստության սվաղի վրա՝ տեղական բնական հանքաներկերով, մասնավորապես՝ լաջվարդով: Խորանի կոնքում պատկերված է եղել «Քրիստոսը Փառքի մեջ» տեսարանը: Կոր պատի վրա երեք նախշերիզված շարքերով, կամարների ներքո ներկայացված են մարգարեները, առաքյալները և Հայ եկեղեցու հայրերը՝ սրածայր խույրերը գլխներին: Առաքյալների շարքում կենտր. պատուհանի հս. և հվ. կողմերից նկարված են, համապատասխանաբար, Հովհաննես Մկրտիչը և Աստվածամայրը՝ Քրիստոսի հետ կազմելով «Դեիսուսի» պատկերագրությունը: Այս հիերարխիկ հորինվածքն արտահայտում է Երկնային և Երկրային եկեղեցիների, Հին և Նոր կտակարանների հաջորդությունը խորհրդանշող գաղափարները և համընկնում վաղմիջնադարյան որմնանկարչական պատկերագրությանը: Խորանի հանդիսավոր հորինվածքին հակադրված է արմ. պատի «Ահեղ դատաստանի» խիստ դինամիկ տեսարանը, որից պահպանվել են կենտր. և ստորին հատվածները. որոշ դրվագներ վերականգնվել են 1950-ական թթ. Լ.Դուրնովոյի արած վավերագր. պատճեններով և սխեմատիկ վերակազմությամբ (պահվում են ՀԱՊ-ում): Տեսարանն ամբողջական մեծ հորինվածքում ներառում է «Ահեղ դատաստանը» և «Փրկչի երկրորդ գալուստը»՝ ըստ Մատթեոսի Ավետարանի (24.30–31) ու Հովհաննեսի Հայտնության գրքի: Վերևում պատկերված է եղել «Երկնային դատաստանը»: Քրիստոս-Դատավորին երկու կողմից շրջապատել են առաքյալները. Պողոսը՝ Քրիստոսի աջ կողմից, Պետրոսը՝ ձախ, առանձնացած: Գահի տակ երկու բացված գրքեր են, որոնցով, ըստ Հովհաննեսի Հայտնության, պետք է դատվեին մեռյալները (20.12): Հորինվածքի միջնամասը զբաղեցնում են երկու մեծ հրեշտակներ՝ տեքստերով գալարակները ձեռքերին, աջ գալարակի վրա Հայտնության գրքի խոսքերն են՝ «Եկաւ… մեռելների ժամանակը որ դատվեն» (11.18): Աջ կողմում դրախտի Կենաց ծառն է, ձախ կողմում՝ դժոխքի հրե գետը, որն այստեղ մեծ մասամբ կապույտ է, ինչպես Հայտնության գրքի «կենդանի ջուրը» (22.1): Հորինվածքի ամենաուշագրավ մասը ստորին հատվածն է՝ ծածկված մեռելների հարության տեսարանով: Դեն նետելով դագաղների կափարիչները՝ Փրկչի Երկրորդ գալստյան դատին են ելնում կանգնում մեռելները. նրանց կենտրոնում են Ադամն ու Եվան: Հս. պատին պատկերված «Ծննդյան» հորինվածքից պահպանվել են պատուհանների մեջտեղի երկու հատվածները՝ «Մանկան լոգանքը» և «Հովիվների ավետումը»: Տաթևի տաճարի որմնանկարների պատկերագրությունը, առավել մոտ լինելով հետկարոլինգյան X–XI դդ. մանրանկարներին, ներկայանում է նաև բազմաթիվ արխաիկ գծերով, որոնք ունեն վաղքրիստ. ծագում և հանդիպում են Իտալիայում ու քրիստոնյա Արևելքում: Որմնանկարների ոճն ընդգծված արտահայտչականությամբ դրսևորվում է կերպարների ձգվածությամբ, բարդ կեցվածքով ու դիրքերով, տարամասշտաբայնությամբ, ժեստերի ընդգծվածությամբ, գծային կառուցվածքների քմահաճ խաղով: Գունային գամման արտասովոր է սպիտակի առկայությամբ, տոնային նուրբ բազմերանգները հարաբերակցում են բաց փիրուզագույն և կապույտ հիմնագույներին: Գեղ. այս ոճը, ինքնատիպ պատկերավորությունը, կերպարների դասականացված շունչը եզակի են հայ արվեստում և մերձենում են IX–XI դդ. իտալ. այն որմնանկարներին ու խճանկարներին, որոնք իրենց մեջ կրում են կարոլինգյան և վաղքրիստ. ավանդույթները: Տ.վ-ի որմնանկարները, շնորհիվ գեղ. բարձր արժանիքների և ինքնատիպության, բացառիկ նշանակություն ունեն միջնադարյան արվեստի պատմության համար, մանավանդ որ X դ-ի եվրոպ. որմնանկարներ գրեթե չեն պահպանվել:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Տեր-Մովսիսյան Մ., Հայկական երեք մեծ վանքերի՝ Տաթեւի, Հաղարծնի եւ Դադի եկեղեցիները եւ վանական շինութիւնները, Երուսաղեմ, 1938: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 2, Ե., 1960: Մնացականյան Ս., Հայկական ճարտարապետության Սյունիքի դպրոցը, Ե., 1960: Якобсон А. Л., Из истории армянской средневековой архитектуры, 3. Татевский монастырь, “Советская археология”, т. IX, 1947; Манукян С., Фрески в Татевском монастыре в Армении, Памятники культуры. Новые открытия, Ежегодник, 1975, М., 1976, с. 131–137; Дурново Л., Очерки искусства средневековой Армении, М., 1979, с. 144–148; Thierry N. et M, Peintures murales de caractére occidental en Armenie: église Saint-Pierre et Saint-Paul de Tatèv (début Xe siècle), “Byzantion”, 1968, t. 38, f. 1, p. 180–242; Der Nersessian S., L’art armenien, P., 1977, p. 93–97.

Մուրադ Հասրաթյան

Սեյրանուշ Մանուկյան

ՏԱՂ, 1. չափածո ստեղծագործություն, բանաստեղծություն: Հայ մատենագրության մեջ «տաղ» բառն ավանդվել է V դ. 2-րդ կեսից՝ քերակ., փիլ., ճարտասան. բնույթի մի քանի հուն. երկերի հայերեն թարգմանություններում՝ որպես բնագրերում հանդիպող εքποςք (էպոս) և երբեմն էլ στιχοςք (ստիքոս) բառերի համարժեք: Այդ թարգմանություններում, որոնցից են Դիոնիսիոս Թրակացու «Քերականական արուեստ», Փիլոն Ալեքսանդրացու «Ի լինելիութեանն», «Յաղագս վարուց կենաց տեսարանի», Թեոն Ալեքսանդրացու «Յաղագս ճարտասանական կրթութեանց», Պլատոնի «Պաշտպանութիւն Սոկրատայ», «Յաղագս օրինաց և օրէնսդրութեանց», «Ի Մինովս և յաղագս օրինի» երկերը, «տաղ» բառը գործածվել է ինչպես գրական, այնպես էլ ոչ գրական նշանակությամբ, նայած թե բնագրային «էպոսը», որը հին հուն-ում ունեցել է տասից ավելի իմաստ, ինչպես նաև «ստիքոսը», տվյալ շարադրանքում ինչ նշանակություն են արտահայտել: Կայունանալով որպես եզրաբառ (տերմին)՝ Տ. հայ մտածողների (Դավիթ Քերական, Ստեփանոս Սյունեցի, Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունի, Ներսես Շնորհալի և ուր.) երկերում ըմբռնվել ու մեկնաբանվել է միայն գրական նշանակությամբ՝ որպես ռիթմիկ կառուցված չափածո խոսք. «Զտաղն՝ զչափով գրեալն», բացատրված է Դիոնիսիոս Թրակացու քերականության հայերեն թարգմանությանը կցված բառացանկում: «Վանգիւք չափեալ բանին տաղ ասի, այսինքն՝ չափեալ»,– նշել է Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզ): «Տաղ կոչէ՝ զչափով գրեալն»,– բառի իմաստը մեկնաբանել է Եսայի Նչեցին: «Տաղ է չափով և կշռով գրեալքն»,– գրել է Դավիթ Զեյթունցին:

Թեպետ Տ-ի մասին հայ մտածողների տեսական ըմբռնումները գալիս են ոսկեդարից, այնուամենայնիվ որոշակիորեն պարզաբանված չէ, թե մինչև X դ. հորինված որևէ չափածո երկ կոչվե՞լ է Տ., թե՝ ոչ: Հանրահայտ է, որ հայ գրականության մեջ Տ-ի պահպանված հնագույն նմուշներն ստեղծվել են միայն X դ. գրական-երաժշտ. բնույթ ունեցող Գանձարան ժողովածուի կազմավորման պահանջով՝ որպես տվյալ ժողովածուի առանձին մասերը ներկայացնող կանոնների բաղկացուցիչ միավորներ: Եվ քանի որ այդ կանոնները կոչված էին զարդարելու ազգ. եկեղեց. տոների հանդիսությունները, ուստի դրանց մեջ ընդգրկվող տաղային միավորներն անհրաժեշտաբար պետք է ունենային հոգևոր բովանդակություն: Հետևաբար՝ պահպանված հնագույն Տ-երը հոգևոր ստեղծագործություններ են:

Հոգևոր Տ-երի (մեզ հասած) առաջին հորինողը Գրիգոր Նարեկացին է, որի գրական ավանդները հետագայում զարգացրել է Ներսես Շնորհալին: Քրիստոսի Ծննդյան ու Հայտնության, Ջրօրհնեքի, Տյառնընդառաջի, Հարության, Համբարձման, Հոգեգալստյան, Վարդավառի, Խաչի, Եկեղեցու և այլ տոների համար նրանք ստեղծել են գեղեցիկ Տ-եր, որոնք մեծ մասամբ արտահայտում են ուրախ, տոնական տրամադրություններ: Գրիգոր Նարեկացու որոշ գործեր («Տաղ Յարութեան», «Տաղ յօրհնել ջրոյն», «Տաղ Ծննդեան», «Տաղ Վարդավառի», «Մեղեդի Ծննդեան» ևն) հոգևոր գաղափարներն ու զգացմունքներն արտացոլում են կենդանի իրականությունից վերցված պատկերներով, իսկ Ներսես Շնորհալու Տ-երը՝ ուղղագիծ, նրբագեղ ու կանոնիկ արտահայտչաձևերով: Ներսես Շնորհալու տաղային ժառանգությունն ընդգրկում է նաև Հովհաննես Մկրտչի, Աստվածածնի, Ծաղկազարդի, Խաչելության, Ստեփանոս Նախավկայի, Անտոն Անապատականի, հրեշտակապետների, առաքյալների, մարգարեների, հայրապետների, մարտիրոսների տոները: Ներսես Շնորհալին հորինել է նաև ազգ. եկեղեց. սրբերին նվիրված հոգևոր Տ-եր: Հայտնի են Գրիգոր Լուսավորչին, Տրդատ Գ թագավորին, ս. Հռիփսիմեին և Հռիփսիմյանց կույսերին, Ներսես Ա Մեծին ձոնված նրա ստեղծագործությունները:

Գրիգոր Նարեկացու և Ներսես Շնորհալու գործը շարունակել են Հովհաննես Երզնկացին, Խաչատուր Կեչառեցին, Ֆրիկը, Կոստանդին Երզնկացին, Առաքել Սյունեցին, Առաքել Բաղիշեցին, Մկրտիչ Նաղաշը, Գրիգորիս Աղթամարցին և ուր.՝ ոչ սոսկ Գանձարաններ կազմելու շարժառիթով, այլ եկեղեց. կանոններից դուրս տարաբնույթ բովանդակությամբ Տ-եր ստեղծելու նպատակով:

Տերունական տոներին նվիրված Տ-ում Ավետարաններից վերցված նյութը հաճախ, պակաս հուզականությամբ, վերաշարադրվել է: Մինչդեռ ավելի քնարական են Աստվածածնին նվիրված Տ-երը, որոնք բաժանվում են երեք խմբի՝ ա. Աստվածածնի գովեստներ, բ. Աստվածամորն ուղղված պաղատագին դիմումներ, գ. մայրական սրտի մորմոքները պատկերող ողբեր: Գովեստներն աչքի են ընկնում այն կանոնիկ փոխաբերությունների գործածությամբ, որոնք դեռևս VI դ. մեկնության հատուկ առարկա են դարձել Պետրոս Սյունեցու «Գովեստ ի սուրբ Աստուածածինն» գրվածքում («այգի վայելուչ», «մորենի անկիզելի», «գաւազան ծաղկեալ», «սափոր ոսկի», «տուփ անուշահոտ խնկոց», «պարտէզ փակեալ», «աղբիւր կնքեալ» ևն): Աստվածամորն ուղղված աղաչանքներում իշխում է նրա միջնորդությամբ թողության արժանանալու գաղափարը («Զքեզ ունիմ միջնորդ, կենաց ճար և յո՛յս», «Ի նեղութեան ժամոյն օգնեա՛ եղկելո՛յս»): Իսկ Աստվածածնի ողբերը արտացոլում են որդու կրած տառապանքների նկատմամբ սիրող մոր դրսևորած անհուն վիշտն ու կսկիծը («Սիրտըս խոցեալ կըսկըծի, Աղիք ծնօղիս գալարի, Զքեզ տեսնեմ ծարաւի Արբեալ քացախ և լեղի»): Կան Տ-եր, որոնք այս երեք մոտիվներն ընդգրկում են միաժամանակ: Արծարծվող նյութի տեսակետից տարբեր խմբեր են ներկայացնում հոգու և մարմնի հարաբերության, աշխարհի ունայնության, մեղքի և ապաշխարանքի խնդիրներին վերաբերող Տ-երը, ինչպես նաև չափածո վկայություններն ու տեսիլները: Ժանրային պատկանելության առումով՝ հոգևոր Տ-երը օրհնություն են, գովեստ, ողբ, աղաչանք, խրատ: Ամբողջությամբ վերցրած՝ դրանք հորինված են հայոց լեզվի տաղաչափության գրեթե բոլոր տեսակներով: Հոգևոր Տ-երի օրինակով և հետևությամբ միջնադարյան Հայաստանում աստիճանաբար կազմավորվել և հաստատվել են աշխարհիկ բովանդակությամբ Տ-եր:

Վարագ Ներսիսյան

2. Հայկական միջնադարյան երգարվեստի դրսևորում: Ունեցել է երկու հիմն. նշանակություն՝ ընդհանուր իմաստով՝ երգ (ինչպես նաև չափածո տեքստով), Տ. դրսևորվել է և՛ աշխարհիկ, և՛ հոգևոր բովանդակությամբ, առաջինը՝ առավել հակիրճ ծավալով, իսկ հոգևորը՝ զարգացած և ծավալուն նկարագրով: Հոգևոր երգաստեղծության մեջ Տ-երը առաջ են եկել հանդիսավոր ծեսի անհրաժեշտությամբ, զերծ են մնացել կանոնացումից, ինչը նպաստել է Տ-երի առավել ազատ և բուռն զարգացմանը: Այս ժանրի շրջանակներում (զարգացման որոշակի ժամանակահատվածում) հաղթահարվել է ձայնեղանակային մտածողությունը:

Տ-ի երաժշտաբանաստեղծ. զարգացած հատկանիշները նրան մոտեցրել են տարբեր ժանրերի, օր., վոկալ կամ նվագարանային արիաների (Ռ. Աթայան): Կոմիտասը Տ. համարել է ներբող, որի բովանդակությունը Քրիստոսի, քրիստ. սրբերի կյանքի ամենաազդեցիկ դրվագների պատկերումն է: Ըստ Կոմիտասի՝ Տ-ի ժանրը ծագել է V դ. և սկզբնապես՝ ժող. երգարվեստի ոլորտում: Սակայն զարգացումն ու բուռն վերելքը կատարվել են Գրիգոր Նարեկացու (X դ.) ժամանակաշրջանում և, թերևս, նրա շնորհիվ: Իրենց եղանակներով բանավոր ավանդմամբ (XIX դ. 2-րդ կեսին հայկ. նոտագրությամբ գրառված) մեզ հասած՝ Գրիգոր Նարեկացու մի քանի Տ-երը վկայում են հայկ. միջնադարյան երաժշտաբանաստեղծ. արվեստի հզոր զարգացման և գեղ. աննախադեպ բարձր մակարդակի մասին: Նրանց երաժշտ. նկարագիրն արտացոլում է հայ երգարվեստի մյուս ճյուղերի (օր., գուսանական) հետ ունեցած սերտ առնչությունները: Ակնհայտ է, որ, ի տարբերություն համաքրիստ. երգարվեստում զուգահեռներ ունեցող հոգևոր երգաժանրերի, Տ-երը ձևավորվել են հատկապես տեղական (նախաքրիստ.) երգաստեղծական մշակույթի հիման վրա և նրա թելադրած հատկանիշներով: Այսօր էլ փաստելի են հոգևոր Տ-երի և վիպական արվեստի միջև եղած ժառանգ. կապերը: Տ-երը, հայկ. միջնադարյան մասնագիտացված երգարվեստի ամենազարգացած ժանրերից մեկի արտահայտությունը լինելով, արտացոլել են ժամանակի գաղափարատեսական, գեղ. ամենավառ դրսևորումները, որոնք կրել են համամշակութ. բնույթ: Այս ժանրի շրջանակում երաժշտ. լեզվաոճի հզոր զարգացումն ազդել է նաև հոգևոր այլ երգաժանրերի վրա: Տ. ժանրի առանցքի շուրջ առաջացել է որոշակի ընդհանրություններով պայմանավորված ժանրերի լայն ոլորտ՝ «Տաղային արվեստ» անվանումով (Ն. Թահմիզյան): Հետագայում առաջ են մղվել աշխարհիկ Տ-երը (թեև ձևականորեն ներառել են հոգևոր բնույթի որոշ ձևակերպումներ):

Նշանավոր տաղերգուներից են Գրիգոր Նարեկացին, Գրիգոր Գ Պահլավունին, Ներսես Շնորհալին, Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզ) և ուրիշներ: Մեղեդիական հնչողությամբ մեզ հասածներից մեծ արժեք են ներկայացնում Գրիգոր Նարեկացու «Հաւուն, հաւուն», «Ահեղ ձայնս» կամ «Ես ձայն զառիւծուն ասեմ», «Սայլն այն իջանէր», «Հաւիկ մի պայծառ տեսի» (նախկինում վերագրվել է այլ հեղինակի), անեցի Անանուն հեղինակի «Տիրամայրն» (հավանաբար՝ XI–XII դդ.) և այլ Տ-եր: Գրիգոր Նարեկացու հիշյալ Տ-երը («Սայլն այն իջանէր»-ը՝ մասնակիորեն) վերականգնել է Կոմիտասը:

Գրկ. Գրիգոր Նարեկացի, Տաղեր և գանձեր, Ե., 1981: Ներսես Շնորհալի, Տաղեր և գանձեր, Ե., 1987: Կոմիտաս, Հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, Ե., 1941: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 2–4, Ե., 1967–70: Սահակյան Հ., Ուշ միջնադարի հայ բանաստեղծությունը (XVI–XVII դդ.), Ե., 1975: Ներսիսյան Վ., Հայ միջնադարյան տաղերգության գեղարվեստական միջոցները (XIII–XVI դդ.), Ե., 1976: Նույնի, Տաղերգության ժանրերը, տես «Հայ միջնադարյան գրական ժանրեր» գրքում, Ե., 1984: Արեվշատյան Ա., «Մաշտոց» ժողովածուն որպես հայ միջնադարյան երաժշտական մշակույթի հուշարձան, Ե., 1991: Աթայան Ռ., Հայկական տաղերը պատմական անցյալում և մեր օրերում, «Ժողովրդական արվեստը և պրոֆեսիոնալ արվեստը», գիտ. աշխատությունների միջբուհական ժողովածու, Ե., 1985: Նույնի, Жанр тагов, как носитель гуманистического начала…, Е., 1978. Թահմիզյան Ն., Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը V–XV դդ., Ե., 1985: Նավոյան Մ., Տաղերի ժանրի ծագումնաբանությունը և ազատ մեղեդիական մտածողությունը հայ միջնադարյան մասնագիտացված երգարվեստում, Ե., 2001: Кушнарев Х., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Л., 1958.

Մհեր Նավոյան

ՏԱՂԱՎԱՐ, Տաղավար տոներ, Հայ առաքելական եկեղեցու հինգ մեծ Տերունի տոների անվանումը, որոնք ունեն շաբաթապաս (տես Պահք), նավակատիք, մեռելոց և տևում են մի քանի օր: Այդ տոներն են՝ Սուրբ Ծնունդ և Աստվածահայտնություն (8 օր), Զատիկ (50 օր, Զատիկից մինչև Հոգեգալուստ 50 օրերը, կոչվում են Հինունք կամ Հիսունք, Տերունի են՝ ի պատիվ Հարության տոնի), Վարդավառ (Այլակերպություն և Պայծառակերպություն՝ 3 օր), Վերափոխումն Ս. Աստվածածնի (9 օր) և Խաչվերաց (7 օր):

Հին կտակարանում նկարագրվում է հրեաների մեծահանդես արարողությամբ տոնակատարվող Տաղավարահարաց տոնը՝ աշնանային բերքահավաքի տոնը. կատարվել է յոթերորդ ամսվա 15-րդ օրը և տևել յոթ օր (Ղևտ. 23.33–43, Բ Օր. 16.13–17): Տաղավարահարաց տոնը հիշատակվում է նաև Նոր կտակարանում (Հովհ. 7.2–10), նաև հիշատակվում են Հիսուսի ուսուցումները տոնակատարության ժամանակ (Հովհ. 7.11–24, 37–39): Այդ օրերին հրեաները յոթ օր ապրել են վրաններում (տաղավարներում, այստեղից էլ՝ տոնի անունը) և մեծ տոնախմբություններով, ողջակեզ մատուցելով, հանդեսներով երախտագիտություն հայտնել Աստծուն՝ պարգևած բարիքների համար: Ենթադրվում է, որ Տ. անվանումն առաջացել է այդտեղից և գործածական դարձել քրիստ. մեծ Տերունի տոների համար:

ՏԱՃԱՐ, կրոնական ծեսերին և արարողություններին ծառայող պաշտամունքային շինություն: Նախաքրիստ. շրջանում՝ հեթանոս. կուռքերի տուն, կռատուն: Տաճարային առաջին շենքերը կառուցվել են Եգիպտոսում, Միջագետքում, Հունաստանում, Հռոմում: Աստվածաշնչում Տ. է անվանվում Երուսաղեմում Սողոմոնի կառուցած և Զորոբաբելի ու Հեսուի վերակառուցած պաշտամունքային շենքը: Հայաստանի պահպանված վաղագույն Տ-ներից են Էրեբունի ամրոցի Սուսիի, Խալդիի (Ք. ծ. ա. VII դ.), Գառնիի հեթանոս. (Ք. ծ. հ. I դ.) Տ-ները:

Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման և տարածման ժամանակ (IV դ.) հեթանոս. Տ-ները հիմնականում ոչնչացվել կամ վերափոխվել են՝ հարմարեցվելով կրոն. նոր գաղափարախոսության գործառն. և գեղագիտ. պահանջներին: Քրիստ. Տ-ներն իրենց հատակագծային և ծավալատարած. լուծումներով էապես տարբերվում են հեթանոսականներից, որոնց հորինվածքը թեպետ մերժվել, սակայն անվանումն անցել է նոր կրոնի մոնումենտալ շենքերին: Քրիստ. Տ-ի, ինչպես ընդհանրապես եկեղեցու, պարտադիր բաղադրիչներն են աղոթասրահը, արլ. կողմում՝ Ավագ խորանը՝ բեմի և դասի հետ: Համընդհանուր ճանաչման են արժանացել Հռոմի Ս. Պետրոսի, Կոստանդնուպոլսի Ս. Սոֆիայի, Փարիզի Աստվածամոր, Կիևի Ս. Սոֆիայի, Մոսկվայի Վասիլի Երանելու և այլ Տ-ները: Տ-ները, մեծ մասամբ կառուցված լինելով քաղաքային և վանքային համալիրներում, ունեցել են քաղաքաշին. կարևոր նշանակություն՝ առանձնացել իրենց դիրքով, չափերով, նորարար լուծումներով, արտահայտիչ կերպարով: Հայաստանում Տ. են անվանվել Մայր եկեղեցիները: Հայկ. միջնադարյան Տ-ները (Էջմիածնի Մայր տաճար, Զվարթնոց տաճար, Անիի Մայր տաճար) վառ արտահայտված ազգ. ինքնատիպությամբ, մտահղացման համարձակությամբ, գեղ. բարձր հատկանիշներով քրիստ. պաշտամունքային ճարտ. լավագույն նմուշներից են (տես նաև Եկեղեցի):

Գառնիկ Շախկյան

ՏԱՆՁԱՓԱՐԱԽ, մենաստան, ՀՀ Սյունիքի մարզում, Կապան քաղաքի շրջագծի մեջ մտնող Բեխ գյուղից հարավ-արևելք, անտառապատ բարձրադիր վայրում: Առաջին անգամ հիշատակվում է X դ., երբ Սյունյաց Վահան իշխանը, ըստ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի, «հրաժարվեց աշխարհական կարգից, կրոնավորի տարազ հագավ ու երկար ժամանակ ճգնում էր Տանձափարախի սուրբ վկայարանում»: Տ. եղել է անապատ. պատմիչը նշում է, որ նրա կրոնավորները «խարազնազգեստ ու սակավապետ էին»: Տ. լքվել և ավերվել է ուշ միջնադարում: XVII դ. 1-ին կեսին վերականգնվել է: Ինչպես հայտնում է XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին, Տաթևի Մեծ անապատից Տեր Արիստակեսը «գնաց Տանձափարախ անվանված վայրը, այստեղ շինեց անապատ և մնաց մինչև իր կյանքի վերջը ու այստեղ թաղվեց. անապատը կա հաստատուն մինչև այսօր» (տեղի բնակչությունը այն կոչում է նաև «Արիստակես անապատ»):

Տ. եղել է նաև մշակութ. կենտրոն, այստեղ գրվել են ձեռագրեր: Տ-ում աշխատել է Գրիգոր Տաթևացու աշակերտ Մաթևոս վարդապետը, որը 1393-ին «Քարոզգիրք» է գրել: XVII դ. վերականգնվելուց հետո անապատը գործել է մինչև XVIII դ. վերջը: Եկեղեցում կա 1751-ի խաչքար: Համալիրից պահպանվել են որմնախորշերով միանավ դահլիճի հորինվածքով եկեղեցին և նրա հվ. կողմում թաղածածկ սեղանատունը, որոնց պատերի շարվածքում օգտագործված են մենաստանի հնագույն շենքերի ատամնավոր քիվի և քանդակազարդ գոտու հատվածներ:

Մուրադ Հասրաթյան

ՏԱՇՅԱՆ Հակովբոս [Թաշճյան Փրանկիսկոս Մելքոնի, 25.10.1866, գ. Արծաթի (Կարինի գավառ) – 3.2.1933, Վիեննա], ձեռագրագետ, բանասեր, լեզվաբան, հայագետ: Նախն. կրթությունն ստացել է Կարինի ծխական դպրոցում,

1880-ի ամռանը հաճախել է Կ. Պոլսի Մխիթարյան վարժարանը, աշակերտել Հ. Գաթըրճյանին, ապա ուսանել Վիեննայի Մխիթարյանների ընծայարանում: 1883ին ստացել է Հակովբոս անունը, 1885-ին անդամագրվել Մխիթարյան միաբանությանը: 1889-ին ձեռնադրվել է քահանա: Ուսումն ավարտելուց հետո (1889) Մխիթարյան կրթարանում դասավանդել է փիլիսոփայություն, հայոց լեզու: 1893–1912-ին եղել է Վենետիկում, Բեռլինում (այստեղ ուսումնասիրել և նկարագրել է Արքունի մատենադարանի հայերեն ձեռագրերը), Կ. Պոլսում, Զմյուռնիայում, Կարինում, Տայոց աշխարհում: 1909-ին հաստատվել է Կ. Պոլսի Մխիթարյան վանատան մեծավոր: Տ. հայերեն է սովորեցրել ֆրանսիացի նշանավոր լեզվաբան Անտուան Մեյեին (վերջինս հպարտացել է դրանով): Անձն. ծանոթություն, նամակագր. կապեր է ունեցել ժամանակի հայտնի հայ և եվրոպացի հայագետների՝ Գ. Տեր-Մկրտչյանի, Մ. արք. Տեր-Մովսիսյանի, Բ. Կյուլեսերյանի, Հ. Հյուբշմանի, Հ. Պետերմանի, Պ. Ֆետտերի, Ֆ. Մյուլլերի, Ֆ. Կոնիբերի և ուր. հետ: Տիրապետել է բազում լեզուների (լատ., հուն., ասոր., արաբ., եթովպ., գերմ., անգլ. ևն):

Տ. 45 տարի անընդմեջ աշխատել է հայագիտության բնագավառում՝ ստեղծելով մեծարժեք գործեր: Հեղինակ է «Ակնարկ մը հայ հնագրութեան վրայ…» (1898), «Ուսումն դասական հայերէն լեզուի» (1920), «Բառախօսական դի տողութիւններ հայերէն գիտական լեզուի մասին» (1926) լեզվաբան. բնույթի և «Հայ բնակչութիւնը Սև ծովէն մինչեւ Կարին…» (1921), «Հայ ազգի տարագրութիւնը…» (1921), «Հաթեր և ուրարտեանք» (1934), «Հին Հայաստանի արեւմտեան սահմանը» (հրտ. 1948) պատմական և պատմաաշխարհագր. աշխատությունների: Արժեքավոր լրացումներով, հուն., ասոր., արաբ., եթովպ. և այլ աղբյուրների հետ համեմատելով՝ Տ. հրատարակել է «Վարդապետութիւն առաքելոց անվաւերական կանոնաց մատեանը…» (1896): Բանասիր. վիթխարի աշխատանքի արդյունք է Հ. Գաթըրճյանի «Սրբազան Պատարագամատոյցք հայոց…» երկի հրատարակումը (1897)՝ ծանոթագրություններով և լրացումներով: Տ. զբաղվել է նաև քիմիայի և բնական այլ գիտությունների հայերեն տերմինաբանության հարցերով: Թարգմանել է Հ. Հյուբշմանի, Հ. Պետերմանի, Ա. Կարիերի, Կ. Կոնիբերի, Ն. Մառի և ուրիշ հայագետների աշխատություններ: Տ-ի գիտ. հարուստ ժառանգության մեջ առանձնանում է «Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վիեննա» (1895) աշխատությունը, որը կազմելիս նա ի հայտ է բերել «մեծագույն գիտնականի հմտություն, գործելու հազվագյուտ ուժ» (հայագետ Պ. Ֆետտեր): Հայ բանասիրության մեջ ցուցակագրման Տ-ի եղանակն անվանվել է «տաշյանական ոճ»: Ձեռագրացուցակում ընդգրկված են Վիեննայի Մխիթարյան մատենադարանի 571 ձեռագիր մատյաններ, 7 ներդիր նկարներ: Նկարագրությունների մեջ մանրամասն տեղեկություններ են հաղորդվում ձեռագրի ստեղծողի, մատյանի արտաքինի, գրի մասին, բացահայտվում յուրաքանչյուր ձեռագիր մատյանի (քարոզ, մեկնություն ևն) բովանդակությունը: Ձեռագրի հանգամանալից նկարագրությունը, ծանոթագրությունները, ցանկերը, հարուստ տեղեկատվությունը հանրագիտական տեղեկատուի արժեք ունեն:

Երկ. Ագաթանգեղոս առ Գէորգայ Ասորի եպիսկոպոսին…, Վնն., 1891: Ուսումնասիրութիւնք ՍտոյնԿալիսթենեայ վարուց Աղեքսանդրի, Վնն., 1892: Մատենագրական մանր ուսումնասիրութիւնք, մաս 1, 2, Վնն., 1895, 1901, մաս 3, ՀԱ, 1900–01: Գրկ. Ակինյան Ն., Հակոբվոս վրդ. Տաշյան, ՀԱ, 1933, № 1–2:

Գևորգ Տեր-Վարդանյան

ՏԵԿՈՐԻ Ս. ԵՐՐՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆ ՎԱՆՔ, Տեկորի տաճար, Անիից մոտ 20 կմ հարավ-արևմուտք, Ախուրյանի վտակ Տեկորի աջ ափին (այժմ՝ Թուրքիայում): Ըստ շին. արձանագրության՝ Տ. Ս. Ե. վ-ի եկեղեցին V դ. վերջին քառորդում կառուցել է իշխան Սահակ Կամսարականը: Այն որպես Ս. Սարգսի վկայարան հիմնարկել են կաթողիկոս Հովհաննես Ա Մանդակունին և Արշարունյաց Հովհաննես եպիսկոպոսը՝ վանքի երեց Տայրոնի, Մանան Հազարապետի և Ուրան Հոռոմի մասնակցությամբ: Տ. Ս. Ե. վ-ի այս արձանագրությունը մեզ հասած հայերեն ամենահին գրությունն է և պատկերացում է տալիս մեսրոպյան այբուբենի նախն. տառաձևերի մասին: Սկզբնապես (12–13 շարք) Տ. Ս. Ե. վ-ի եկեղեցին կառուցվել է վարդագույն տուֆով՝ որպես եռանավ բազիլիկ: Շինարարությունն ընդհատվել է 481–484-ին (կապված Պարսկաստանի տիրապետության դեմ հայերի համաժող. ապստամբության հետ) և շարունակվել սպիտակավուն տուֆով՝ եկեղեցուն տալով քառամույթ գմբեթավոր հորինվածք, որի շնորհիվ այն քրիստ. ճարտ-յան մեջ տվյալ տիպի հնագույն թվագրված կառույցն է: Տ. Ս. Ե. վ-ի եկեղեցին բարձրացել է բազմաստիճան որմնախարսխի վրա, հս-ից, արմից և հվ-ից ունեցել բաց սյունասրահներ, իսկ արտաքուստ եռանիստ ծավալով արլ-ից շեշտված խորանի երկու կողմերում՝ հս-ից հվ. ձգվող ավանդատներ: Հզոր մույթերի վրա բարձրացել է խորանարդաձև գմբեթը, որը հայկ. եկեղեց. ճարտ-յան մեջ մեզ հայտնի ամենավաղ քարե գմբեթն է և իր ձևով՝ միակը: Հարուստ հարդարանք են ունեցել արտաքին ճակատները, սյունասրահների որմնասյուները, շքամուտքերը, լուսամուտների պսակները: Գերակշռել են ականթի, խաղողի որթատունկի և ողկույզների քանդակները, ոճավորված զարդաձևերը, որոնցից մի քանիսն առաջին անգամ են հանդես եկել հայկ. արվեստում: Արմ. ճակտոնի հարթության մեջ, խաչաձև լուսամուտների երկու կողմերում, քանդակված են եղել երկու կիսանդրի, վերևում՝ գավաթի մեջ դրված խաղողի ողկույզ կտցահարող զույգ սիրամարգեր: Խորանը ծածկված է եղել որմնանկարներով:

Հայտնի է Տ. Ս. Ե. վ-ի վանահայր Հովհաննեսը, որին 724-ին կաթողիկոս Հովհաննես Գ Օձնեցին մեղադրել է դավանաբան. մոլորությունների մեջ: X դ. նորոգվել է եկեղեցու գմբեթի վեղարը, նախկին կղմինդրե ծածկը փոխարինվել է քարե սալերով, նեղացվել են ճակատների լուսամուտները: Ըստ պատերի փորագրված արձանագրությունների՝ 971-ին Խոսրովանույշ թագուհին (Աշոտ Գ Ողորմածի կինը) ազատել է Տեկորը հարկերից, 999-ին վանքը ստացել է նվիրատվություններ, 1008-ին Կատրանիդե թագուհին (Գագիկ Ա Բագրատունու կինը) ազատել է Տեկորը «քուստակ» հարկից, 1014-ին և 1018-ին հաստատվել է Տեկորի ապահարկությունը, 1036-ին Խծկոնքի վանքը և Տ. Ս. Ե. վ. կանոնակարգել են Տեկոր գետակի ջրից օգտվելը: 1042-ին Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու դուստրը (իշխան Վեստ Սարգսի կինը) ազատել է Տեկորը հարկից: XVII դ. վանահայր Հովհաննես վարդապետը դիմադրել է վանքը կողոպտող ավազակներին և նահատակվել: XIX դ. Տ. Ս. Ե. վ. ունեցել է մոտ 300 հա վարելահողեր և արոտատեղիներ, որոնք 1888ին տրվել են վարձով: XX դ. սկզբին վանքի եկեղեցու վթարային վիճակի պատճառով ժամասացությունները դադարեցվել են: 1911-ին փլվել է եկեղեցու գմբեթը: 1920-ից հետո Տ. Ս. Ե. վ. լրիվ ավերվել է՝ շրջակա գյուղերի բնակիչները պատերից պոկել են քարերը և օգտագործել:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: ՏերՄովսեսյան Մ., Էջմիածին և հայոց հնագույն եկեղեցիներ, ՍՊԲ, 1905: Թորամանյան Թ., Տեկորի տաճարը, Թ., 1911: Ղաֆադարյան Կ., Տեկորի տաճարի V դարի հայերեն արձանագրությունը և մեսրոպյան այբուբենի առաջին տառաձևերը, ՊԲՀ, 1962, № 2: Մնացականյան Ս., Տեկորի տաճարի կտիտորական բարձրաքանդակը, ՊԲՀ, 1971, № 4: Высоцкий А.М., Церковь в Текоре и ее> строительная история, Е., 1978; Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918.

Մուրադ Հասրաթյան

ՏԵՂԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՆԵՐ, տես Եկեղեցական ժողովներ հոդվածում:

ՏԵՂԵՐԻ ՎԱՆՔ, ՀՀ Արագածոտնի մարզում, Բյուրականից հյուսիս, նախկին Տեղեր գյուղում: Վանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցին և նրան արմ-ից կից գավիթը, ըստ շին. արձանագրության, 1213–32-ին կառուցել է իշխան Վաչե Վաչուտյանի կինը՝ Մամախաթունը, ճարտ. Աղբայրիկ վարդպետի ձեռքով: Եկեղեցին ունի ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում երկհարկ ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն, գմբեթավոր հորինվածք: Գմբեթային փոխանցման համակարգն առագաստային է, թմբուկը ներսից և դրսից՝ գլանաձև: Եկեղեցին առանձնանում է իր խիստ ձևերով և դեկորատիվ հարդարանքի գրեթե իսպառ բացակայությամբ: Գավթի շինարարությունը, ըստ սյուներից մեկի վրա պահպանված արձանագրության, տևել է 11 տարի և ավարտվել 1232-ին: Այն իր չափերով գերազանցում է եկեղեցուն: Գավիթը պատկանում է XIII դ. լայն տարածում ստացած քառասյուն, կենտրոնակազմ տիպին, 12-նիստանի ցածրադիր վրանաձև գմբեթով: Սրբատաշ բազալտ քարով կառուցված եկեղեցին և գավիթն առանձնանում են իրենց խիստ ձևերով և հարդարանքի գրեթե բացակայությամբ:

Հայկ. ճարտ-յան մեջ սկզբունքային նորություն և բացառիկ են գավթի ծածկի վրա հսարմ. և հվ-արմ. անկյուններում կանգուն գմբեթավոր մատուռները (մուտքերը բացվում են գավթի ծածկի միջից), որոնք բավական ինքնատիպ եռագմբեթ ուրվագիծ են հաղորդում Տ. վ-ին: Նրանք առնչվում են գավթում թաղված ննջեցյալների հիշատակի հավերժացման հետ և զուգահեռներ ունեն այդ դարաշրջանում տարածում գտած երկհարկ դամբարան-եկեղեցիների ընդհանուր հորինվածքի հետ: 1467-ին Սարգիս վրդ. Բյուրականցին կառուցել է վանքի պարիսպը: 1948-ին Տ. վ-ի համալիրը երկրաշարժից զգալի վնասվել է: 1950–52-ին նորոգվել են եկեղեցու և մատուռների գմբեթները, տանիքները ծածկվել տուֆե սալերով: 1975–76-ին ամրացվել են քիվերը, նորոգվել եկեղեցու ու գավթի պատերի վերին շարքերը:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Բարխուդարյան Ս., Միջնադարյան հայ ճարտարապետներ և քարգործ վարպետներ, Ե., 1963: Якобсон А. Л., Из истории армянского средневекового зодчества: Церковь в селе Дигер, Краткие сообщения Института истории материальной культуры АН СССР, XIII, М., 1946; Мнацаканян С. Х., Архитектура армянских притворов, Е., 1952.

Ստեփան Մնացականյան

ՏԵՍԻԼՔ, տեսիլ, երեվում, արթմնի երազ, աստվածային հայտնության կերպ, անդենական իրողությունների դրսևորում: Տ. իր բնույթով հայտնութենական է: Աստվածային նախախնամությամբ, մարդկային տեսողությանը մատչելի աննյութեղեն պատկերների միջոցով Տ. հաղորդում կամ ակնարկելով մատնանշում է ճշմարտություններ, որոնք վերաբերում են թե՛ անցյալին, թե՛ ներկային և թե՛ ապագային, բայց այն գլխավորաբար միտված է վերջինին: Այս իմաստով Տ. ունի մարգարեական ուղղվածություն:

Տ-ի վաղագույն օրինակներ առկա են Եսայու (6), Եզեկիելի (1), Դանիելի (8) մարգարեություններում, ինչպես նաև՝ Գործք առաքելոցում (10.10–20 ևն): Տ-ներից է բաղկացած Զաքարիայի մարգարեությունը (ա. Ձիերի տեսիլքը, բ. Եղջյուրների տեսիլքը, գ. Չափելու լարի տեսիլքը, դ. Մեծ քահանայի տեսիլքը ևն): Նորկտակարանային Տ-ներից ուշագրավ են Պետրոս առաքյալի Տ. Հոպպեում (կենդանիներով ու թռչուններով լեցուն անոթ՝ «ինչպես մի մեծ սփռոց», Գործք 10.1–16), որով Պետրոսին ծանուցվում էր, թե Ավետարանը պիտի քարոզվի նաև հեթանոսներին և նրանց վրա էլ պիտի իջնի Սուրբ Հոգին, ինչպես նաև Սողոսի՝ նույն ինքը Պողոս առաքյալի Տ. (Գործք 9.3–9)՝ Դամասկոսի ճանապարհին (երկնքից փայլատակող լույս և ձայն, որն ասում էր. «Սավո՜ւղ, Սավո՜ւղ, ինչո՞ւ ես հալածում ինձ», Գործք 9.4): Հովհաննեսի Հայտնությունը ևս լեցուն է Տ-ներով, որոնք ցույց են տալիս Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը: Տ-ներ առկա են ինչպես հինկտակարանային («Տեսիլք Ենովքայ արդարոյն», «Տեսիլք Դանիելի Եօթներորդ», տես Թանգարան հին եւ նոր նախնեաց, Ա, Անկանոն գիրք Հին կտակարանաց, Վնտ., 1896), այնպես էլ նորկտակարանային («Տեսիլք ս. Աստուածածնի», «Տեսիլք ս. առաքելոյն Պօղոսի», տես Թանգարան հայկական հին եւ նոր դպրութեանց, Բ, Անկանոն գիրք Նոր կտակարանաց, Վնտ., 1898) պարականոն գրվածքներում:

Հայրախոս. մատենագրության մեջ հայտնի են աստվածաշնչական Տ-ների՝ Հովհան Ոսկեբերանի (Եզեկիելի՝ «Էջմիածին», 1996, № 2– 3, էջ 189–198, Դանիելի՝ Vasiliev A., Anecdota graeco-byzantia, 1893, p. 33–38), Թեոդորետոս Կյուրացու (V դ., Մեկնութիւն Եզեկիէլի, 2000), Վարդան Անեցու (X–XI դդ., Անեցի Վարդան վարդապետի երգել ի կառս, ԲՄ, № 10, 1971, էջ 276–291), Վարդան Արևելցու (Ճառք, ներբողեանք, 2000, էջ 122–134), Եսայի Նչեցու (Եզեկիելի՝ Մատենադարան, ձեռ. դ 6573, թ. 75 ա–101 ա), Հովհաննես Երզընկացի Ծործորեցու (Դանիելի՝ Մատենադարան, ձեռ. դ 1187, թ. 305ա–379բ) մեկնություններն ու ներբողական բացատրությունները:

Համաձայն իր դրսևորման կերպի՝ Տ. անդենական բնույթի 2 կարգի իրողություն է ներկայացնում. անդրանցական-աստվածաշնչական (ա. Աստվածության՝ մարդուն մատչելի պայմանական դրսևորում կամ ակնարկ կատարվելիք որևէ իրողության մասին, բ. երբ Տ-ում երևացողը Աստվածաշնչում հիշվող անձ կամ երևույթ է՝ Հիսուս Քրիստոս, Մարիամ Աստվածածին, մարգարեներ, Հովհաննես Մկրտիչ, խաչ ևն) և վախճանաբան-եկեղեցաքաղ. (երբ Տ-ում ուղղակի թե անուղղակի ակնարկվում են ազգ. պատմության մեջ բացառիկ կարևոր դեր կատարած կամ կատարող դեմքեր, դեպքեր, որոնք ունեն վախճանաբ. երանգ): Առաջին կարգի իրողությանաենթակետին են պատկանում Եզեկիելի և Դանիելի Տ-ները, որոնցում Աստվածությունը երևում է քառակերպ Կառքի, Ծերունու, մարդու Որդու և գրող Ձեռքի (Դանիել 5) կերպարանքով:

Առաջին կարգի իրողության բ ենթակետին են պատկանում Հովհաննես Գառնեցու (XII– XIII դդ.) Տ. (երբ երևում են Մովսես և Եղիա մարգարեները. տես Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, գլ. ԾԴ), «Վարք հարանց», Հայսմավուրք ժողովածուներում բազմիցս նկարագրված Հիսուս Քրիստոսի, Մարիամ Աստվածածնի երևումները ճգնակյաց անապատականներին ու սրբերին:

Երկրորդ կարգին են պատկանում (վախճանաբանական-եկեղեցաքաղ. Տ-ներ) Գրիգոր Ա Լուսավորչի Տ., որում նկարագրվում է Միածնի էջքը (Ագաթանգեղոս, Պատմություն Հայոց, գլ. ՃԲ, §731–755), Գրիգոր Ա Լուսավորչի հանդիպումը և զրույցը հրեշտակի հետ («Պատմութիւն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, զոր եհարց հրեշտակն Տեառն մինչ էր յայրին՝ վասն հոգւոց մարդկան», Մատենադարան, ձեռ. դ 715, թ. 37բ–45ա), ինչպես նաև՝ Վաղարշապատում նրա տեսած Տ. (Մատենադարան, ձեռ. դ 952, թ. 216բ–223բ, ձեռ. դ 8029, թ. 103ա– 109ա, ձեռ. դ 4505, թ. 133բ–137ա):

Հայ միջնադարում լայն տարածում են ունեցել Ներսես Ա Մեծ և Սահակ Ա Պարթև հայրապետների Տ-ները, որոնք Մեթոդիոս Պատարացու (մահ. 311, «Տեսիլք սրբոյն Մեթոդի եպիսկոպոսի Պատարայ և վկայի՝ յաղագս անցեալ, ներկայիս և ապառնեացն…», Մատենադարան, ձեռ. դ 1487, թ. 18բ–26ա), Հիպպողիտոս Բոստրացու (մահ. 236, «Երանելւոյն Հիպպողիտեայ եպիսկոպոսի ասացեալ վասն կատարածի աշխարհիս և վասն Նեռինն եւ յերկրորդ գալուստ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ասացեալ բան մարգարութեան», Մատենադարան, ձեռ. դ 944, թ. 36բ–55 բ), Ագաթոնի կամ Ագադրոնի («Ագաթոնի անյաղթ փիլիսոփայի ասացեալ վասն ժամանակին, որ յայտնելոց է ս. թագաւորին Կոստանդիանոսի…», Մատենադարան, ձեռ. դ 3839, թ. 198բ, ձեռ. դ 4669, թ. 233ա, հրտ.՝ Ավգերյան Հ., «Բազմավեպ», 1913, էջ 396–400 և շար.) անուններով քրիստ. իրականության մեջ շրջանառված Տ-ների վերապատումներն ու տեղայնացված վերաիմաստավորումներն են:

Ըստ Ներսես Ա Մեծի Տ-ի («Սոփերք հայկականք», հ. 6, 1853)՝ հայ Արշակունիների և հայ Պարթևների անկումից հետո պարսիկները նվաճելու են Երուսաղեմը և գերեվարելու Խաչափայտը, որը պետք է գերեդարձվի հույների միջոցով: Սակայն հույների իշխանությունը հետագայում խորտակվելու է «աղեղնավորների» կամ «նետողների» (սելջուկներ) հարվածներից: Շատ չանցած «նետողները» պարտվելու են «ֆրանկների» (խաչակիրների) զինական ուժի հարվածներից: Հռոմ. իշխանության հաստատումով վերջ է դրվելու հայոց տառապանքին: Տ-ում արտահայտված է ոչ միայն հայերի՝ հույների հանդեպ հուսախաբությունը, այլև՝ ազատագր. նոր սպասումները: Վախճանաբան-եկեղեցաքաղ. միտումներ է բովանդակում նաև Ագաթոնի Տ.: Համաձայն դրա՝ ֆրանկների Մեծն Կոստանդինոս կայսրը և Սեղբեստրոս պապը Հայաստանի Տրդատ Գ թագավորի և Գրիգոր Ա Լուսավորչի ուղեկցությամբ ուխտի են գնում Երուսաղեմ, ապա ուղևորվում Հռոմ: Նրանց ուղեկցում է 70-հազարանոց հայոց զորքը: Հյուրերին ճանապարհելով Հայաստան՝ կայսրն իր մոտ է պահում հայոց զորքից 200 մարդ, որոնցից սերվում է «որմանք» կամ «արամանք» (= արմենք) հորջորջվող ժողովուրդը: Հետագայում սրանց միջից դուրս է գալու մի նոր Կոստանդինոս, որը 12 խաչապաշտ թագավորների խնդրանքին անսալով, ձեռնարկելու է տիեզերքի փրկագործումը և հույներին ազատելու է «նետողների» (սելջուկներ) լծից: Կոստանդինոսի ջանքերով ի մի է բերվում ցրված հայությունը, հայոց բանակի զորավար է կարգվում Արշակունի թագավորազն Վաղարշակը: Վերջինս, պատերազմելով Բյուզանդիայի դեմ, վերականգնելու է Հայաստանի հին սահմանները: Կոստանդինոսի մահից հետո հռոմ. գահին նստելու են Տիբերիոս և Վիզանդ կայսրերը: Վերջինիս օրոք կրկին պիտի երևան իսմայելացիները (արաբներ՝ մուհամեդականներ) և ավերեն Կարինը: Սրի ճարակ դարձած հայերից շատ քչերը պիտի փրկվեն: Վիզանդը վրեժխնդիր պետք է լինի հայերի համար: Նրան հաջորդելու է Թեոդենը, որի ժամանակ ծնվելու է Նեռը: Սրա բռնությունը վերջ է գտնելու Քրիստոսի զորությամբ: Այստեղ ուշագրավն այն է, որ Թեոդենի ժամանակ, 56 տարի թագավորելուց հետո, մահանալու է Վաղարշակը: Նրան հաջորդելու է ծագումով Արշակունի խաղաղասեր ու շինարար մեկը՝ «Թորգոմի ազգից և տոհմից Շիրակի որդի Արշավանի որդին»: Սրա օրոք վերջանալու է Արշակունյաց և Գրիգոր Լուսավորչի իշխանությունը: Եթե Ագաթոնի Տ-ի հին տարբերակում արտահայտված է հայերի հուն. կողմնորոշումը, ապա նորում դրսևորված է արևմտյան (ֆրանկներ կամ խաչակիրներ), այսինքն՝ հակահուն. միտումը. Տ-ի նոր տարբերակում ազատարար Արշակունիները նվաճում են Յոթ բլուրների վրա հանգչող Բյուզանդիոնը: Սահակ Ա Պարթևի Տ-ում նմանապես արտացոլված է Արշակունիների և Պարթևների իշխանության վերականգնման գաղափարը (տես Ղազար Փարպեցի, Պատմություն Հայոց, գլ. Դ), որը VII–VIII դդ. վերակենդանացել է Բյուզանդիայի քաղ. օժանդակության հետ հույսեր կապող հայ իրականության մեջ:

Հայոց քաղ. ակնկալությունների դրսևորումն է Հովհաննես Կոզեռնի անվան հետ կապված Տ.: Ըստ Տ-ի՝ 1023-ին տեղի ունեցած երկրաշարժն ու Արեգակի խավարումը, նմանությամբ Հովհաննեսի Հայտնության, նշանավորում է Քրիստոսի մկրտությամբ շղթայված սատանայի ազատումը: Հայ պատմագրության մեջ (Սամուել Անեցի) այդ Տ-ի իրականացումն է նկատվում «Քրիստոսի մկրտության հազարամյակին»՝ 1030-ին թուրքերի գրոհը Բերկրիի վրա, ինչպես նաև 1037-ին Եդեսիայի գրավումը թուրքերի կողմից և նույն այդ տարում տեղի ունեցած զարհուրելի երկրաշարժն ու Արեգակի խավարումը: Դրանք համարվում էին հազարամյակի նախանշանները, երբ կապանքներից ազատված սատանան ավերելու էր աշխարհը (ըստ Մատթեոս Ուռհայեցու): Համաձայն Հովհաննես Կոզեռնի Տ-ի՝ Հայաստանում հաստատվելու էր թուրքերի 60-ամյա բռնատիրությունը: Սրան հետևելու էր Երուսաղեմի գրավումը ֆրանկների կողմից, իսկ 50 տարի հետո՝ քրիստոնյաների համատարած ազատագրումը: Հովհաննես Կոզեռնի Տ-ում արտացոլված են հայոց փրկությունը Արևմուտքի (ֆրանկներ) հետ կապող բյուզանդամետ և լատինամետ հոգևոր ու աշխարհիկ վերնախավի քաղ. հույսերն ու ակնկալությունները: Եկեղեցաքաղ. բնույթի է Գրիգոր Տաթևացու Տ.՝ կապված Աղթամարի կաթողիկոսության վրայից նզովքը վերացնելու խնդրի հետ: Այդօրինակ Տ. է Թովմա Մեծոփեցու նկարագրածը, որտեղ ակնարկվում է Սսից կաթողիկոս. աթոռի վերադարձը Ս. Էջմիածին: Ըստ այդ Տ-ի և դրա մեկնաբանության՝ երկնքից կախված կանթեղը, որ պայծառ լույս է տարածում շուրջբոլորը, Ս. Էջմիածինն է, որ «շատ վաղուց խավարել էր և հիմա Աստված ողորմություն արեց, և ուզում է լուսավորել… և հայկազյան աշխարհի հավանությամբ, աղոթքով, բոլոր սրբերի բարեխոսությամբ հայրապետ և կաթողիկոս հաստատեցինք Թադեոսի, Բարդուղիմեոսի և մեր Լուսավորչի Առաքելական աթոռի վրա» (Թովմա Մեծոփեցի, Յիշատակարան, 1892, էջ 41, 45):

Գրկ. Հովհաննիսյան Ա., Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, հ. 1, Ե., 1957: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959, էջ 144–151: Տեր-Դավթյան Ք., XI–XV դդ. հայ վարքագրությունը, Ե., 1980, էջ 156–172: Мар Н., Из летней поездки в Армени¦. Заметки и извлечения из армянских рукописей, “Записки Восточ. отдел. импер. русск. археолог. общ.”, т. V, 1890, с. 211–241.

Հակոբ Քյոսեյան

ՏԵՐ-ՄԻՆԱՍՅԱՆ Երվանդ Գալուստի [7(19).11.1879, գ. Հառիճ (այժմ՝ ՀՀ Շիրակի մարզում) – 12.7.1974, Երևան], բանասեր, պատմաբան, բառարանագիր: Փիլ. (1904) և բանասիր. (1943) գիտ. դ-ր, պրոֆ. (1945): Գիտ. վաստ. գործիչ (1959): Նախն. կրթությունն ստացել է Հառիճի վանքի դպրոցում (1892), ապա ավարտել Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանը (1900): 1900–04-ին սովորել է Լայպցիգի և Բեռլինի համալսարաններում, ի թիվս այլ գիտությունների ուսումնասիրել աստվածաբանություն, հին և նոր լեզուներ, աշակերտել գերմանացի հայտնի աստվածաբան Ա. Հառնակին: Վերադառնալով Էջմիածին՝ ձեռնադրվել է վարդապետ (1905), դասավանդել Գևորգյան ճեմարանում, եղել Էջմիածնի տպարանի տնօրեն: 1910-ին հրաժարվել է հոգևոր կոչումից, նվիրվել գիտ., մանկավարժ. գործունեության, դասավանդել Էջմիածնի, Երևանի, Թիֆլիսի, Ալեքսանդրապոլի դպրոցներում: 1921ին նշանակվել է Էջմիածնի գիտ. ինստ-ի (հետագայում՝ Հայաստանի գիտ. և արվ. ինստ.) գիտ. քարտուղար, «Բանբեր Հայաստանի գիտական ինստիտուտի» տարեգրքի խմբագիր: 1943–49-ին՝ ԵՊՀ օտար լեզուների ամբիոնի վարիչ, 1956–70-ին՝ ՀԽՍՀ ԳԱ Հ. Աճառյանի անվ. լեզվի ինստ-ում բառարանագրության բաժնի վարիչ: Տ-Մ-ի աշխատությունները հիմնականում վերաբերում են հայ-ասոր. եկեղեց. հարաբերություններին, Ընդհանրական եկեղեցու պատմությանը, Արևելքում և հայոց մեջ տարածված քրիստ. աղանդների ծագմանը, V–VII դդ. Հայ եկեղեցու դավան. դիրքորոշմանը, քրիստոնյա աշխարհն ալեկոծած դավանաբան. պայքարին հայերի մասնակցության չլուսաբանված հարցերին, եկեղեց. ժողովներին, եկեղեց. մատենագիրների, հայ, հույն և ասորի աստվածաբանների դավանաբան. գործերի քննությանը ևն: Տ-Մ. շոշափելի ավանդ ունի նաև երկլեզվյան թարգմ. բառարանների ստեղծման գործում:

Տ-Մ. եղել է հայ-ասոր. եկեղեց. կապերի ուսումնասիրման բնագավառի հիմնադիրը և լավագույն հետազոտողը: Այդ թեմային են նվիրված նրա «Հայոց եկեղեցու հարաբերությունները ասորվոց եկեղեցիների հետ» (գերմ. 1904, հայ. հրտ. 1908) և «Նեստորականությունը Հայաստանում» (1946) աշխատությունները: Հեղինակը հայ-ասոր. եկեղեցադավանաբան. հարաբերությունների մի շարք մասնակի խնդիրներ է քննել նաև հետևյալ հոդվածներում. «Այսպես կոչված Պարսից ժողովը» (1907), «Մանազկերտի 726-ի ժողովի վեց ասորի եպիսկոպոսները և Խոսրովիկ Թարգմանչի հիշած երկու ասորական վանքերը» (1907), «Բաբգեն կաթողիկոսի ժողովի թվականը և տեղը» (1908), «Կնիք հաւատոյ» ժողովածուն և «Հայոց եկեղեցու դավանաբանական դիրքը Զ և Է դարերում» (1921–22) և «Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառութիւն առ սահմանեալսն ի ժողովոյն Քաղկեդոնի» երկի թարգմանության ժամանակը» (1960): Մասնավորապես Տ-Մ-ի անվան հետ է կապված Հայ եկեղեցու պատմության և դավան. դիրքորոշման փուլերի ուսումնասիրման համար երեք կարևոր դրույթների գիտ. հիմնավորումը. 1. Ասորական եկեղեցին Հայաստանում ազդեցություն է ունեցել միայն մինչև V դ. կեսը: Սկսած VI դարից Հայ եկեղեցին, ընդհակառակն, ինքն է «ազդեցություն գործում բաժան-բաժան եղած Ասորական եկեղեցու թուլացած հատվածների վրա և վերջիններիս կողմից ճանաչվում իբրև ուղղափառ և օրինակելի եկեղեցի» («Հայոց եկեղեցու հարաբերությունները…», էջ 62): 2. VI դ. կեսից մինչև VIII դ. սկիզբը Հայ եկեղեցին պաշտոնապես հարել է հակաքաղկեդոն. դավանության ամենահետևողական թևին՝ հուլիանականությանը: 3. Նեստորականությունը թեև բազմաթիվ փորձեր է կատարել Հայաստանում հաստատվելու, բայց որևէ հաջողության չի հասել և սկզբից ևեթ վճռական հակահարված է ստացել: Տ-Մ. արծարծել է հայ-ասոր. գրական առնչությունները իր «Աբրահամ Խոստովանողի «Վկայք Արևելից»-ը և նրա ասորական սկզբնատիպը» (1921) գրախոսությունում և «Զգօն» կոչված գրքի հեղինակի հարցը» հոդվածում (1964): Իր հետազոտություններում ճշտել է մի շարք եկեղեց. ժողովների (Դվինի 506-ի և 554-ի, 613-ի Պարսից ժողովի, 726-ի Մանազկերտի ժողովի) ժամանակը, բացահայտել դրանց գումարման շարժառիթները և կայացրած վճիռները:

Տ-Մ. մեծ ներդրում ունի Հայ եկեղեցու պատմության ամենաշրջադարձային իրողություններից մեկի՝ Քաղկեդոնի ժողովի նկատմամբ բռնած դիրքի, քաղկեդոնական խնդիրներին Հայ եկեղեցու մասնակցության ժամանակի և դրանց հետ առնչված, հայագիտության մեջ մեծ կարևորություն ունեցող Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառութիւն» երկի թարգմանության ժամանակի պարզաբանման գործում: Տ-Մ. իր մի շարք գործերում քննել է հայ գրավոր մշակույթի, լեզվի պատմության հարցեր, ճշտել հայոց այբուբենի ստեղծման թվականը, անդրադարձել Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Ա Պարթևի լուսավոր., թարգման. գործունեությանը («Ոսկեդարի հայ գրականությունը», 1946, «Հայոց գրերի գյուտի թվականի և այլ հարակից խնդիրների մասին», ԲՄ, 1967, № 7): «Միջնադարյան աղանդների ծագման և զարգացման պատմությունից» (1968) ուսումնասիրության մեջ քննության է ենթարկել սինկրետիզմը, միթրայականությունը, գնոստիկականությունը և գնոստիկյան դպրոցները, բորբորիտների աղանդն ու մծղնեությունը, մազդակյան կրոնը, մանիքեությունը, բոգոմիլների, կաթարների աղանդը, Պավլիկյան ու Թոնդրակյան շարժումները:

Տ-Մ. «Արարատ» ամսագրում առաջ է քաշել արմատական և հիմնարար եկեղեց. բարեկարգության ծրագիր («Արարատ», 1908, էջ 465–486)՝ կարևորելով Հայ եկեղեցու «հիմքից ի վեր վերածնության և վերանորոգության» խնդիրը: Ըստ Տ-Մ-ի, բարենորոգումները պետք է կատարվեն հիմնականում եկեղեց. վարչության և կազմակերպության, դավանանքի ու պաշտամունքի մարզերում: Տ-Մ-ի հրատարակած աղբյուրագիտ., բնագիտ. գործերից են 1904-ին Երևանի Կաթողիկե Ս. Աստվածածին եկեղեցում նրա հայտնաբերած՝ Իրենիոս Լուգդոնացու «Ցոյցք առաքելական քարոզութեանն» (հրտ. 1907, Կ. Տեր-Մկրտչյանի հետ), Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառութիւն…» (1908, Կ. Տեր-Մկրտչյանի հետ) և «Ընդդէմ հերձուածոց» (Դ և Ե գրքեր, 1910, Կ. Տեր-Մկրտչյանի հետ) երկերը, որոնց հուն. բնագրերը կորել են: 1957-ին պատրաստել է Եղիշեի «Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին» երկի քննական բնագրերը և հրատարակել աշխարհաբար զուգահեռ թարգմանությամբ:

Երկ. Ընդհանուր եկեղեցական պատմութիւն, հ. 1, Հին եկեղեցին, Վաղ-պատ, 1908: Կրօնների պատմութիւն, Վաղ-պատ, 1909: Պատմա-բանասիրական հետազոտություններ, Ե., 1971:

Գրկ. Տեր-Պետրոսյան Լ., Հայ-ասորական հարաբերությունների մեծագույն հետազոտողը, «Էջմիածին», 1980, № 2–3:

ՏԵՐ-ՄԻՔԵԼՅԱՆ Արշակ (1.2.1864, Շուշի – 25.6.1901, Շուշի), աստվածաբան, պատմաբան, հայագետ, մանկավարժ: Փիլ. գիտ. դ-ր (1892): Ավարտել է Շուշիի քաղաքային ուսումնարանը (1881), Ս. Էջմիածնի Գևորգյան հոգևոր ճեմարանը (1888), աշակերտել Մ. Օրմանյանին, որը նրա մեջ սեր է արթնացրել աստվածաբան. գիտությունների հանդեպ: Ուսուցչի խորհըրդով, աստվածաբան. գիտությունների մեջ կատարելագործվելու նպատակով, մեկնել է արտասահման, ավարտել Ենայի համալսարանը (1892), ուսանել հայագետ Հ. Գելցերին, աստվածաբան Ա. Հառնակին և այլոց: Ավարտաճառը՝ «Հայաստանեայց եկեղեցին եւ բիւզանդեան ժողովոց պարագայք» (1892, գերմ.), թարգմանել է հայերեն, լրացրել է և 1892-ին հրատարակել Մոսկվայում: Աշխատությունն արժանացել է Սահակ-Մեսրոպյան մրցանակի: 1892-ին, Արիստակես եպիսկոպոսի տեսչության օրոք, ուսուցչության է հրավիրվել Գևորգյան ճեմարան: 1894-ին Մկրտիչ Ա Վանեցու (Խրիմյան Հայրիկ) հատուկ խնդրանքով մեկնել է Շուշի՝ աշխատելու թեմական դպրոցում: Տ-Մ. աշխատակցել է «Նոր Դար», «Լումա», «Արարատ» պարբերականներին: Տ-Մ-ի գիտական երախայրիքը «Հայաստանեայց եկեղեցին եւ բիւզանդեան ժողովոց պարագայք» երկն է, որով ազդարարվել է հայկ. բյուզանդագիտ. դպրոցի ստեղծումը: Հեղինակն ընդհանուր գծերով ներկայացրել է Հայ եկեղեցու պատմությունը մինչև XIII դ., անդրադարձել երկու եկեղեցիների դավան. և ծիս. վեճերի ակունքներին: Այս թեման շարունակել է «Միջին դարերի կաթողիկոսների ձգտումները եկեղեցական խաղաղութեան համար», «Եկեղեցական աղմուկները ԺԴ դարի սկզբում», «Սսի և Ատանայի իշխանաժողովը» հոդվածաշարերում՝ հրապարակելով հայագիտությանը մինչ այդ անհայտ բազմաթիվ վավերագրեր: Հիշատակելի է նաև Սամուել Անեցու՝ Տ-Մ-ի առաջաբանով, համեմատություններով, հավելվածներով և ծանոթագրություններով հրատարակած «Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց…» (1893) երկը: Տ-Մ. «Աստուածաբանական գիտութիւնները» (1893), «Հայաստանեայց առաքելական ուղղափառ սուրբ եկեղեցին եւ իւր սուրբ կարգը» (1897) աշխատություններում բացատրել է Հայ եկեղեցու ծեսի և վարդապետության յուրահատկությունները, գտնելով, որ պետք է գնալ դրանք եկեղեցու ողջ պատմությամբ և ավանդություններով բացատրելու, ժողովրդի կյանքում ավելի կիրառելի դարձնելու և ոչ թե դրանցից հրաժարվելու ճանապարհով: «Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցու քրիստոնէականը» (1900) երկում առաջին անգամ համակարգել ու դասդասել է հայ դավան. բազմադարյան փորձն ու ձեռքբերումները:

Գրկ. Աղանյանց Գ., Արշակ Տէր Միքելեանց, «Լումա», 1901, Զ տարի, գիրք Բ, էջ 483–485:

Ազատ Բոզոյան

ՏԵՐ-ՄԿՐՏՉՅԱՆ (Տեր-Սարգսյան) Գալուստ Մկրտչի, Միաբան [9(21).4.1860, գ. Ծուղրութ (այժմ՝ ՎՀ Ախալցխայի շրջանում) – 3.7.1918, Էջմիածին], Մայր աթոռի միաբան, հայագետ, պատմաբան, բնագրագետ-աղբյուրագետ, թարգմանիչ: Սկզբ. կրթությունն ստացել է Ախալցխայի Կարապետյան դպրոցում, 1874– 1878-ին սովորել Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում: 1878–81-ին դասավանդել է Շամախու և Ախալցխայի դպրոցներում: 1881-ին ավարտական քննություններ է հանձնել Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում: 1884-ին ավարտել է Փարիզի Քաղաքական գիտությունների ազատ դպրոցի հասարակագիտ. բաժանմունքը: Դասախոսություններ է ունկնդրել Մյունխենի համալսարանում: Ուսանող. տարիներին Փարիզից տարբեր բնույթի հոդվածներով աշխատակցել է «Մեղու Հայաստանի» լրագրին, 1885-ին վերադառնալով հայրենիք՝ պաշտոնավարել է Ախալցխայի երկսեռ դպրոցում, 1887-ին՝ դարձել Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբանության անդամ (դպիրի աստիճանով), նվիրվել գիտ. գործունեությանը: 1888-ին, հիվանդության պատճառով, ընդմիշտ զրկվել է քայլելու ունակությունից: 1892–94-ին և 1902-ին եղել է «Արարատ» ամսագրի խմբագիրը, որտեղ «Միաբան» ստորագրությամբ տպագրել է բազմաթիվ հայագիտ. ուսումնասիրություններ՝ արժանանալով լայն ճանաչման: Երկար տարիներ գործակցել է Մոսկվայի կայսեր. հնագիտ. ընկերությանը և հայագիտության ասպարեզում ունեցած վաստակի համար 1894-ին ընտրվել այդ ընկերության թղթակից, իսկ 1900-ից՝ իսկական անդամ: Եղել է հայ գրերի 1500 և հայ տպագրության 400-ամյակի տոնակա տարության կենտր. հոբելյանական հանձնաժողովի նախագահը, «Շողակաթ» գիտ. ժողովածուի (1913) խմբագիրը: Տ-Մ-ի հայագիտ. հետազոտությունները բազմաբնույթ են՝ հայ հին մատենագրություն, վիմագրություն, հնագրություն, ձեռագրագիտություն, միջնադարյան հայ առակագրություն, ազգագրություն և բանահյուսություն, վարքագրություն և վկայաբանություն, աղանդավոր. շարժումների արձագանքներ Արմ. Եվրոպայում, դրամագիտություն, Հայաստանում ճշգրիտ գիտությունների պատմություն ևն: Մեծ է նրա ներդրումը բնագրագիտության և աղբյուրագիտության մեջ: Ստ. Մալխասյանի աշխատակցությամբ կազմել և հրատարակել է Ղազար Փարպեցու «Պատմութիւն Հայոց և Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան» (1904), Ստ. Կանայանի հետ՝ Ագաթանգեղոսի «Պատմութիւն Հայոց» (1909), Հ. Աճառյանի հետ՝ Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց» («Քննություն և համեմատություն Եզնկա նորագյուտ ձեռագրին», 1904) երկերի քննահամեմատական բնագրերը: Հայտնաբերել, ուսումնասիրել և հրապարակել է հայ մատենագրությանն անծանոթ կամ կորած համարված բնագրեր՝ Անանիա Նարեկացու «Գիր խոստովանութեան»-ը (1892), Անանիա Շիրակացու տիեզերագիտ. աշխատությունները և խնդրագիրքը («Անանիա Շիրակացի», 1896), «Գիրք հերձվածոց»-ը (1902), Աբրահամ Խոստովանողի (V դ.) թարգմանած «Վկայք Արևելից» ժողովածուն («Աբրահամ Խոստովանողի «Վկայք Արևելից», 1921, հետմահու) ևն: Ուսումնասիրությունների մի մեծ խումբ վերաբերում է միջնադարի քիչ հայտնի հայ մատենագիրների, դավանաբանների, փիլիսոփաների կյանքին և նրանց գործերին՝ «Պետրոս Սյունյաց եպիսկոպոս» (1902), «Ստեփանոս Իմաստասեր» (1902), «Դավիթ Հարքացի» (1903) ևն, ինչպես նաև Հայոց կաթողիկոսներ Հովհաննես Ա Մանդակունու (478–490) և Անանիա Ա Մոկացու (946–968) մի շարք գրությունների, ճառերի, խրատների, քարոզների հրատարակմանը:

Տ-Մ. առանձին ուսումնասիրության առարկա է դարձրել վկաների, հատկապես Հայոց նոր վկաների վարքերը և վկայաբանությունները, տվել դրանց գիտաքննական բնագրերը՝ «Խոսրով Գանձակեցի» (1896), «Հովսեփ Նորաշենցի» (1897), «Գրիգոր Մանաճիհր Ռաժիկ Միհրան տոհմից» (1902): Այս շարքից հեղինակի հավաքած և ուսումնասիրած վկայաբան. շատ նյութեր դեռևս անտիպ են: Հ. Մանանդյանը և Հ. Աճառյանը մեծապես օգտվել են Տ-Մ-ի հավաքած վարքագր. և վկայաբան. հարուստ նյութից՝ իրենց «Հայոց նոր վկաները» (1903) աշխատությունը գրելիս: Հայ մատենագրության պատմության և հայագիտության հարցերին նվիրված լուրջ հետազոտություններ են Տ-Մ-ի «Խորենացու Պատմության ուսումնասիրությունը» (1896), «Ղազար Փարպեցու ձեռագրերը» (1902), «Փավստոսի ձեռագրերը» (1904), «Հայկականք» հոդվածաշարը (Ա–ԺԲ, 1894, ԺԳ–ԺԹ, 1899):

Տ-Մ-ի «Տիմոթեոս Կուզի Հակաճառության հայերեն թարգմանության ժամանակը և Սուրբ Գրքի երրորդ կամ «Նորաբեր» հայ թարգմանությունը» հետազոտությունը (1908) հեղաշրջել է հայագիտության մեջ մինչ այդ գոյություն ունեցող տեսակետները՝ մշակելով նոր ու ճշգրիտ ժամանակագրություն՝ հունաբան դպրոցի և թարգմանությունների սկզբնավորման, ինչպես նաև հայ դավանաբան. գրականության ձևավորման, հակաքաղկեդոն. դավան. պայքարին Հայ եկեղեցու մասնակցության և Քաղկեդոնի ժողովի հանդեպ Հայ եկեղեցու դավան. դիրքորոշման հարցերում: Խնդիրների պարզաբանումը կարող էր տալ Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառություն» երկի հայ. թարգմանության թվագրման ճշտումը: Տ-Մ-ի տոմարագիտ. ճշգրիտ հաշվումների վրա հիմնված տեսակետը, թե Տիմոթեոս Կուզի երկը հայերեն է թարգմանվել 480– 484-ի միջև՝ Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսի օրոք, հակառակ որոշ ընդդիմության, ընդունել են ինչպես իր ժամանակի, այնպես էլ ներկայիս բազմաթիվ հայագետներ: Հետագայում Տ-Մ. իր «Հայ մատենագրության հնագույն թվականները» («Շողակաթ», 1913) հոդվածով կրկին պաշտպանել է իր տեսությունը, այն հիմնավորել նոր փաստերով: Տ-Մ. կատարել է բազմաթիվ թարգմանություններ, գրել բանաստեղծություններ և վեպ (անտիպ): Կյանքի վերջին տարիներին հայտնաբերել է միջնադարյան զրույցների մի շարք, պատրաստել բնագիրը, սակայն չի հասցրել գրել ուսումնասիրությունը: Տ-Մ-ի արխիվից անհայտ հանգամանքներում կորել են մեծ ու փոքր անտիպ հոդվածներ, ուսումնասիրություններ, հրատարակության պատրաստ բնագրեր, ինչպիսիք են Կորյունի «Վարք Մաշտոցի», Անանիա Շիրակացու տիեզերագիտ. մեծ աշխատության քննական բնագրերը, «Գյուտ նշխարաց Հռիփսիմյանց», «Ծանոթությունք և աղբյուրներ Կայսերաց գրոց», «Պատմություն սրբո կուսին Մարիամա», «Պատմություն վարուց Եպիփանու Կիպրացվո» բնագրերի ուսումնասիրության նյութերը ևն:

Երկ. Հայագիտական ուսումնասիրություններ, առաջաբան և ծանոթագրություններ Պ. Հակոբյանի, հ. 1, Ե., 1979, հ. 2, Ե., 1998:

Գրկ. Մեսրոպ եպիսկոպոս (Տեր-Մովսիսյան Մ.), Գալուստ Տեր-Մկրտչյան (Միաբան), «Բանբեր Էջմիածնի գիտական ինստիտուտի», գիրք 1– 2, Վաղ-պատ, 1921–22: Բեհբուդյան Ս., Գալուստ Տեր-Մկրտչյան (Միաբան), «Էջմիածին», 1959, № 1:

Պիոն Հակոբյան

ՏԵՐ-ՄԿՐՏՉՅԱՆ Կարապետ [29.3.1866, գ. Ցղնա (Գողթն գավառ) – 2.12.1915, Բաքու], եպիսկոպոս (1909), աստվածաբան, պատմաբան, բանասեր: Փիլյան դ–ր (1893), աստվածաբանության լիցենցիատ (մագիստրոս, 1894): Սկզբ. կրթությունն ստացել է ծննդավայրի ծխական, ապա՝ Զաքաթալայի գավառ. դպրոցում: 1888ին ավարտել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանը, ապա՝ դասավանդել այնտեղ, վարել մատենադարանապետի պաշտոնը: 1889-ին Գևորգ Չորեքչյանի (Գևորգ Զ Չորեքչյան) և Գարեգին Հովսեփյանի (Գարեգին Ա Հովսեփյան) հետ ձեռնադրվել է կուսակրոն սարկավագ: 1889–94-ին աստվածաբանություն է ուսանել Լայպցիգի, Հալլեի և Բեռլինի համալսարաններում: Դասախոսություններ է լսել Տյուբինգենի համալսարանի կաթոլիկ աստվածաբանության բաժնում, Փարիզի Սորբոնի համալսարանում, Մարբուրգի բողոքական աստվածաբան. ֆակ-ում: Ուսումնառության տարիներին գիտ. հոդվածներով աշխատակցել է գերմ. հայտնի կրոն. հանդեսներին: 1894-ին վերադարձել է Էջմիածին, ձեռնադրվել կուսակրոն քահանա, կարգվել Գևորգյան ճեմարանի տեսչի օգնական և աստվածաբանության ու կրոն. առարկաների ուսուցիչ: 1894-ի դեկտ. նշանակվել է «Արարատ»-ի կրոն. բաժնի խմբագիր, այնուհետև՝ մինչև 1899-ը, ամսագրի խմբագիր: 1895-ին ստացել է վարդապետ. աստիճան, նույն թվին կարգվել Մայր աթոռի «Ուսումնական վարչական հանձնաժողովի» անդամ: 1899–1902-ին կարգվել է Գևորգյան ճեմարանի տեսուչ, 1903– 1905-ին՝ Երևանի թեմակալի փոխանորդ: 1902, 1904, 1905–06-ին կարճ ժամանակով կրկին եղել է «Արարատ»-ի խմբագիր: 1907-ին ստացել է ծ. վարդապետի աստիճան: 1907-ին, խույս տալով Մայր աթոռի որոշ միաբանների հարուցած խոչընդոտներից ու զրպարտություններից, մեկնել է Բաքու, տեղի գիմնազիայում աշխատել ուսուցիչ: 1907–12-ին եղել է Ատրպատականի թեմի առաջնորդը, Թավրիզում նախաձեռնել «Առավոտ» շաբաթաթերթի (1909–12) հրատարակումը: Պարսկաստանի տարբեր վայրերից հայթայթել և Էջմիածնի մատենադարան է ուղարկել հայկ. հին ձեռագրեր: 1914-ից մինչև կյանքի վերջը վարել է Շամախու հայոց թեմի առաջնորդությունը:

Տ-Մ. նշանավոր հայ աստվածաբան հոգևորականներից էր, ում աշխատությունները, ձեռագրագիտ. հազվագյուտ հայտնագործությունները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացրել Եվրոպայի գիտ. աշխարհում, առատ նյութ տվել Ընդհանրական եկեղեցու և քրիստոնեության վաղ շրջանի պատմության ուսումնասիրության համար: «Պավլիկյանք Բյուզանդական կայսրության մեջ և նրանց մերձավոր հերձվածային երևույթները Հայաստանում» (1893, գերմ.), «Թոնդրակեցիք մեր օրերում» (1895, գերմ.) աշխատություններում և «Պավլիկյանց և թոնդրակեցվոց աղանդները արդի քննադատությամբ» («Արարատ», 1900, հուլիս) հոդվածում անդրադարձել է միջնադարյան Հայաստանում տարածված աղանդավոր. այդ շարժումներին, դրանց վարդապետություններին: Հատկապես ուշագրավ են XVIII–XIX դդ. դեռևս իրենց գոյությունը պահպանած թոնդրակեցիների հետևորդների և նրանց դավանագրքի՝ «Բանալի ճշմարտության» վերաբերյալ վերջին երկու ուսումնասիրությունները: Տ-Մ. հերքել է արևելագետ, Օքսֆորդի համալսարանի պրոֆ. Ֆ. Կոնիբերի «Բանալի ճշմարտության» երկի՝ IX դ. գրված լինելու մասին թեզը, հիմնավորել է նաև «նոր թոնդրակեցիների» կապը բողոքական մի շարք ուղղությունների, մասնավորապես՝ կրկնամկրտականության (անաբապտիզմ), մկրտականության, լյութերականության հետ: «Ազգային եկեղեցի» (1903) գրքույկում հեղինակը Հայ առաքելական եկեղեցին ներկայացրել է իր երեք հիմն. գծերով՝ ազգ. բնավորությամբ, կրոն. ոգով և հալածական վիճակով: 1902–03-ին Տ-Մ-ին են հանձնարարվել Աստվածաշնչի նոր հրատարակության պատրաստման և խմբագրման աշխատանքները: Նա Մայր աթոռի ձեռագրատան Աստվածաշնչի 40 ձեռագրերից ընտրել է 8–9 հիմնականները, համեմատել եբրայերեն բնագիրը և Յոթանասնից թարգմանությունը և տպագրության պատրաստել Ծննդոց ու Ելից գրքերը: Սակայն 1903-ին եկեղեց. գույքի բռնագրավման և Մայր աթոռում ստեղծված իրավիճակի պատճառով գործը չի հրատարակվել և չի հասցվել իր ավարտին:

1904-ին Տ-Մ. Երևանի Կաթողիկե եկեղեցում հայտնաբերել է մի կարևոր հայերեն ձեռագիր, որը բովանդակել է II դ. հեղինակ Իրենիոս Լուգդոնացու գրվածքները: Դրանցից առաջինը՝ «Ցոյցք առաքելական քարոզության» երկը, մեծ արժեք է ներկայացնում II դ. քրիստ. դավանաբանության համար: Հուն. բնագիրը կորած է, և միայն վերնագիրն էր հայտնի Եվսեբիոս Կեսարացու «Եկեղեցական պատմություն»-ից:

Ե. Տեր-Մինասյանի հետ Տ-Մ. գերմաներեն է թարգմանել ձեռագիրը և հայերեն զուգադիր տեքստով, պրոֆ. Ա. Հառնակի ծանոթագրություներով, 1907-ին հրատարակել է Լայպցիգում՝ «Բնագրեր և հետազոտություններ» վերնագրով: Նույն ձեռագրի մեջ էր նաև Իրենիոսի «Ընդդեմ հերձվածոց» աշխատության IV և V գլուխների հայերեն թարգմանությունը, որը Տ-Մ. 1910-ին Լայպցիգում Ե. Տեր-Մինասյանի հետ հրատարակել է «Բնագրեր և հետազոտություններ» շարքում՝ գերմ. առաջաբանով: Այդ հրատարակություններով Եվրոպան ծանոթացել է քրիստոնեության վաղ շրջանի վրա լույս սփռող կարևոր գրվածքներին:

1897-ին Տ-Մ. Մայր աթոռի մատենադարանում հայտնաբերել է Ալեքսանդրիայի պատրիարք Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառություն» երկի հայ. թարգմանությունը, որը գերմ. ու հայ. առաջաբանով Ե. Տեր-Մինասյանի հետ հրատարակել է Լայպցիգում, 1908-ին: Տիմոթեոս Կուզի երկը կարևոր նշանակություն ունի V դ. դավանաբան. վեճերի և Ընդհանրական եկեղեցու պատմության ուսումնասիրման համար: Աշխատության հուն. բնագիրը կորած է և հայ. թարգմանությամբ է միայն հայտնի դարձել գիտ. աշխարհին: Հայտնաբերած երրորդ ձեռագիրը, որը 1911-ին Տ-Մ. գտել էր Դարաշամբի Ս. Ստեփանոս Նախավկա վանքում, «Կնիք հավատո» (1914, Ե. Տեր-Մինասյանի հետ) դավանաբան. ժողովածուն էր: Այդ գործին կցված ընդարձակ «Ներածությունը» գնահատելի ուսումնասիրություն է Հայ եկեղեցու VI–VII դդ. պատմության, դավան. դիրքորոշումների և մատենագրության վերաբերյալ: Աշխատության հետ առնչություն ունի հեղինակի մեկ այլ՝ «Հովհան Մանդակունի և Հովհան Մայրագոմեցի» (1913) ուսումնասիրությունը: Այս գործերում Տ-Մ. անդրադարձել է Հայ եկեղեցու պատմության ամենակնճռոտ և վիճելի հարցերից մի քանիսին, այն է՝ քրիստոնյա աշխարհում դավանաբան. վեճերին հայոց մասնակցության, Քաղկեդոնի ժողովի մերժման, Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառության» հայ. թարգմանության ժամանակին, «Գիրք թղթոց»-ի մի շարք գրությունների հեղինակային պատկանելության, գրելու շարժառիթների խնդրին ևն: Պաշտպանել և հիմնավորել է այսօր արդեն հայագիտության մեջ ընդունված այն տեսակետը, թե Հայ եկեղեցին Քաղկեդոնի ժողովի հանդեպ իր բացասական դիրքորոշումը հստակեցրել է V դ. վերջին քառորդին՝ Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսի օրոք: Տ-Մ. հրատարակել է մի շարք հիշատակարաններ Մայր աթոռի մատենադարանի ձեռագրերից: Դրանցից երկուսը լույս են տեսել առանձին (Հովհան Երուսաղեմացու և Հովհաննես Գ Օձնեցու թղթերը): «Արարատ»-ում հրատարակել է «Գիրք թղթոց»-ի մի շարք գրություններ, մասնավորապես՝ Բաբկեն Ա Ոթմսեցի, Ներսես Բ Բագրեվանդցի, Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսների թղթերը, նոր լույս սփռելով Հայ եկեղեցու VI–VII դդ. պատմության մի շարք հարցերի վրա: 1908-ին Վաղարշապատում լույս է տեսել Տ-Մ-ի «Հայոց եկեղեցու պատմության» առաջին հատորը: Ժողովրդի կրոնաբարոյական դաստիարակության համար աշխարհաբար է փոխադրել Մատթեոսի Ավետարանը (անտիպ): Երկ. Նիւթեր հայ մելիքութեան մասին, պր. 1, 2, Վաղ-պատ, 1913–14: Պաւղիկեանք Բիւզանդական կայսրութեան մէջ և մերձաւոր հերձուածային երևոյթներ Հայաստանի մէջ, Երուսաղեմ, 1938:

Գրկ. Տեր-Մինասյան Ե., Կարապետ եպիսկոպոս Տեր-Մկրտչյան, Մ., 1911: Հովսեփյան Գ., Տ. Կարապետ եպիսկոպոս, «Արարատ», 1915, № 11–12, էջ 849–856: Stephan S., Karapet Episkopos TerMkrtschjan (1866–1915), Halle, 1983.

Արտաշես Ղազարյան

ՏԵՐ-ՄՈՎՍԻՍՅԱՆ Մեսրոպ (ավազանի անունը՝ Փարսադան), Մեսրոպ Մագիստրոս

[7. 5. 1865, գ. Շիկահող (այժմ՝ ՀՀ Սյունիքի մարզում) – 3. 6. 1939, Երևան, 1989-ին աճյունը տեղափոխվել է Ս. Էջմիածին, ամփոփվել Ս. Գայանե վանքի գերեզմանատանը], արքեպիսկոպոս, հայագետ, հասարակական գործիչ: Ավարտել է Շուշիի թեմական, Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցները, Դորպատի համալսարանը (1891), Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի արլ. լեզուների ֆակ-ը, պաշտպանել մագիստրոս. թեզը՝ «Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության պատմությունը» թեմայով (հրտ. 1902, ռուս.): Դասավանդել է Ս. Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում, 1893-ին դարձել միաբանության անդամ, ձեռնադրվել աբեղա, ընդգրկվել նորընտիր կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցուն (Խրիմյան Հայրիկ) Երուսաղեմից Ս. Էջմիածին ուղեկցող պատգամավորության կազմում: Նույն թվականին նրան շնորհվել է վարդապետի աստիճան, 1895-ին կարգվել է Երևանի, 1896-ին՝ Շուշիի թեմական դպրոցների տեսուչ, 1898-ին՝ Շուշիի կոնսիստորիայի նախանդամ:

Հայ-թաթար. ընդհարումների ժամանակ (1905) Տ-Մ. Զանգեզուրի և Նախիջևանի գավառներում կազմակերպել է հայերի ինքնապաշտպանությունը: 1906–07-ին Գևորգյան ճեմարանի տեսուչն էր, 1908-ից՝ Սինոդի անդամ: 1909-ին Մատթեոս Բ Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսը նրան ձեռնադրել է եպիսկոպոս: 1913-ին կարգվել է Վիրահայոց թեմի առաջնորդ, 1914-ին ազգ. բյուրոյի պատվավոր նախագահն էր, հայ կամավոր. ջոկատների կազմավորման նախաձեռնողը: 1916-ին Աստրախանի թեմի հոգևոր առաջնորդն էր, 1918-ին՝ Մայր աթոռի մատենադարանապետը, 1922–31-ին՝ Իրանա-Հնդկաստանի թեմի առաջնորդը: Տ-Մ. Հայաստանի պետ. համալսարանի հիմնադիրներից էր և առաջին դասախոսներից: 1938-ին հրաժարվել է հոգևոր կարգից, հաստատվել Երևանում: Մեծ է Տ-Մ-ի գիտ. վաստակը: Նա հեղինակել է ձեռագրագիտ., բնագրագիտ., աղբյուրագիտ., ինչպես և վիմագր., ազգագր., հնագիտ. բնույթի շուրջ 130 աշխատություն:

Երկ. Նկարագրութիւն հոգեւոր վարուց Յովասափու…, Վաղ-պատ, 1897: Էջմիածին և հայոց հնագոյն եկեղեցիներ, պր. 1, Վաղ-պատ, 1906: Հայկական երեք մեծ վանքերի՝ Տաթևի, Հաղարծնի և Դադի եկեղեցիները և վանական շինությունները, Երուսաղեմ, 1938:

Գրկ. Տեր – Վար դ անյ ան Գ., Մեսրոպ Մագիստրոս արքեպիսկոպոս Տէր-Մովսիսեան, Ե., 1999:

Գևորգ Տեր-Վարդանյան

ՏԵՐՈՒՆԱԿԱՆ ԱՂՈԹՔ, Հայր մեր, Հիսուս Քրիստոսի շնորհական աղոթքը, որ նա հայտնեց իր աշակերտներին՝ երանիներն ասելուց հետո (Մատթ. 6.9–13)՝ որպես ճշմարիտ աղոթքի օրինակ: Ասվում է (երգվում է) բոլոր խորհրդակատարությունների ժամանակ՝ սկզբում և վերջում, ամեն անգամ խորհրդանշելով Տիրոջ հայտնութենական խոսքն իր իսկ մասին, թե՝ «Ես եմ Ալֆան և Օմեղան, Սկիզբը և Վախճանը, Առաջինը և Վերջինը»

(Հայտն. 22.13): Տ. ա. հետևյալն է. Հա՛յր մեր, որ երկնքում ես, սուրբ թող լինի Քո անունը, Քո արքայությունը թող գա, Քո կամքը թող լինի երկրի վրա, ինչպես որ երկնքում է: Մեր հանապազօրյա հացը տո՛ւր մեզ այսօր: Եվ թող մեզ մեր պարտքերը, ինչպես և մենք ենք թողնում մեր պարտապաններին: Եվ մի՛ տար մեզ փորձության, այլ փրկի՛ր մեզ չարից. քանի որ Քոնն է արքայությունը և զորությունը և փառքը հավիտյանս. ամեն:

Մատթեոսի Ավետարանում Տ. ա. հետևում է երանիներին՝ որպես նրանց շարունակություն, իսկ Ղուկասի Ավետարանում Տ. ա. տրվում է աշակերտների խնդրանքով՝ «Մեզ աղոթել սովորեցրու»: Ղուկասի Ավետարանը «և մի տար մեզ փորձության» արտահայտությունից հետո չունի «այլ փրկիր մեզ չարից, որովհետև քոնն է…» խոսքերը (Ղուկ. 11.2–4):

Տ. ա. պարունակում է յոթ ասույթ (խնդրվածք). առաջին երեքը (սուրբ լինի Քո անունը, գա Քո արքայությունը, Քո կամքը լինի…) փառաբանում են Աստծուն, մյուս չորս ասույթները (խնդրվածքները) վերաբերում են մարդուն. մարդը խնդրում է, որ Աստված իրեն տա հանապազօրյա հացը, թողնի պարտքերը, չենթարկի փորձության և ազատի չարից: Եվ քանի որ աղոթողն իրեն ամբողջովին հանձնում է Աստծուն, ուստի և աղոթքի վերջում նրան է միայն ճանաչում հավիտենական արքա, հավերժ զորավոր ու փառավորյալ, ասելով՝ «Քանի որ Քոնն է արքայությունը և զորությունը և փառքը հավիտյանս. ամեն»: Սա նաև նշանակում է, որ աղոթողը թողնում է իր կամքը, իր իշխանությունը, իր անձնական փառքը և խնդրում արարիչ ու նախախնամ Աստծո տնօրինությունը: Աղոթքի բուն առանցքն այն է, որ մեր կամքը (մեր թագավորությունը), որպես հին, ադամական ժառանգություն, վերանա, և մեր մեջ, ինչպես նաև երկրի վրա, հաստատվի Աստծո կամքն ու թագավորությունը (տես Երկնային արքայություն):

Հայ մեկնողական գրականության մեջ Տ. ա. ավետարանական ամենաշատ մեկնված հատվածն է: Եղիշեն Աստծո Հայր լինելը կոչում է ամենամեծ պարգևը՝ տրված մարդկանց, գտնում, որ նրա անունը հենց Սուրբ է, իսկ Աստծո կամքը մարդու սուրբ լինելն է: Հիսուս Քրիստոսն է Արքան երկնային թագավորության և մեր եղբայրը, իսկ խնդրվող հացը Հիսուս Քրիստոսն է, և Վերնատանը նա ինքն իրեն է բաժանել՝ հաստատելով սուրբ Հաղորդության խորհուրդը: Իսկ պարտքերը թողնելը նշանակում է ողորմած լինել՝ արժանանալու համար Տիրոջ ողորմությանը [«Հայր մեր» աղոթքի մասին, տես Աղօթագիրք (ժող.), 2000, էջ 233–243]: Ներսես Լամբրոնացին ևս «հանապազօրյա հացը» մեկնել է որպես Քրիստոսի մարմին, որ առաքյալները խնդրում են Հորը՝ «տուր զհաց մեր»: Ժողովուրդը նույնպես աղոթում է Հորը և կենաց հացը նրանից է խնդրում, հիշեցնում որդեգրության պայմանը և պարտքերի թողություն հայցում (Ներսես Լամբրոնացի, «Խորհրդածութիւն Սրբազան Պատարագի», 1842, էջ 138–139): Աղոթքի մասին խոսելիս եկեղեցու հայրերն ու վարդապետները (Գրիգոր Ա Լուսավորիչ, Հակոբ Մծբնացի, Եփրեմ Ասորի, Հովհան Ոսկեբերան, Նեղոս Սինայեցի, Ստեփանոս Սյունեցի, Գրիգոր Նարեկացի, Սիմեոն Ա Երևանցի և ուր.) ուղղակի կամ անուղղակիորեն անդրադարձել են Տ. ա-ին, մեկնաբանել այս կամ այն արտահայտությունը կամ ենթատեքստում նկատի ունեցել Տ. ա.:

Գրիգոր Տաթևացուց պահպանվել են Տ. ա-ի երկու ընդարձակ մեկնություններ. մեկը Մատթեոսի Ավետարանի՝ Գրիգոր Տաթևացու մեկնության մեջ (Մատենադարան, ձեռ. դդ 1198, 1264, 1266, 1300), մյուսը՝ նրա «Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ձմերան հատոր…» երկում (1740, էջ 309– 314): Գրիգոր Տաթևացին մանրակրկիտ, բառ առ բառ մեկնաբանել է Տ. ա., հաճախ նույն հասկացությունը կամ բառը բացատրել տարբեր մեկնակետերից (տվել է տասից ավելի բացատրություն): Խոսելով Աստծո կամքի մասին՝ նա անում է ուշագրավ դիտարկումներ, որոնցից մեկն էլ հետևյալն է. Աստծո կամքը նաև այն է, որ մենք, որպես Հիսուս Քրիստոսի Մարմնի [Եկեղեցու] անդամներ, միավորվենք Գլխի [Հիսուս Քրիստոսի] հետ: Ուրեմն, «եղիցին կամք Քո» արտահայտությունը նշանակում է՝ Քո կամքն այն է, որ միավորվենք Քրիստոսի հետ: «Հանապազօրյա հացը» մեկնվում է երկու իմաստներով՝ որպես մարմնավոր հաց և որպես հոգևոր հաց կամ կենաց հաց, որը Տիրոջ մարմինն է: «Պարտքերը» սատանայից փոխառնված մեղքերն են, որոնց մեջ երկար մնալու դեպքում ավելանում է պարտքի [մեղքի] չափը, ուստի և Աստծուն խնդրում ենք, որ նա ների մեր մեղքերը: Տ. ա., ասում է Գրիգոր Տաթևացին, պարունակում է յոթ խնդրանք, որոնք օգուտ են հոգուն ու մարմնին: Այն ժամանակ ենք մեր կյանքում կենսագործում Տ. ա., երբ դառնում ենք Աստծո որդիներ ու ժառանգակիցներ. այդ ժամանակ մենք սպանում ենք «չար զավակներին» [նախանձ, բարկություն, ագահություն ևն] և ապրեցնում «հոգևոր զավակներին» [սեր, համբերություն, ողորմություն ևն]: «Հանապազօրյա հացը» ընդհանրապես մեկնաբանվում է որպես՝ 1. նվիրաբերում, ըստ որի՝ խոսքը հացի բեկման՝ Հաղորդության մասին է (Տիրոջ մարմնի). 2. վախճանաբանական իմաստով, ըստ որի՝ խոսքը երկնային արքայության (հավերժական կյանքի) մասին է. 3. ուղղակի իմաստով՝ խոսքը ամենօրյա մարմնավոր հացի մասին է: «Պարտքերը» հասկացվում են հոգևոր առումով՝ Աստծուն տրվելիք հոգևոր պարտքերը, որոնք ներվում են, երբ մենք ներում ենք մեր «պարտապաններին». «մի տար մեզ փորձության»՝ նշանակում է ապավինել Աստծուն, որը մեզ չի գցի մեր ուժերից վեր փորձության մեջ, քանի որ մեր փոխարեն փորձվել է ինքը՝ մեր Տերը: Տ. ա-ի վերջի ասույթը («Քանի որ Քոնն է արքայությունը…») փառաբանում է Աստծուն (տես նաև Օրհնություն)՝ եզրափակելով «ամեն»-ով, որը նշանակում է՝ «ճշմարի՛տ է, թող լինի՛»:

Լևոն Սարգսյան

ՏԵՐՈՒՆԻ ՏՈՆԵՐ, Տերունական տոներ, Հիսուս Քրիստոսի կյանքի հետ կապված ամենակարևոր դրվագների հիշատակության օրեր, որոնք քրիստոնյա եկեղեցին տոնում է մեծ հանդիսավորությամբ: Դրանք են.

Սուրբ Ծնունդ և Աստվածահայտնություն. տոնակատարության օրն անփոփոխ է: Կատարվում է հունվ. 6-ին:

Անվանակոչություն Քրիստոսի. կատարվում է միշտ նույն օրը՝ հունվ. 13-ին:

Տյառնընդառաջ. օրն անփոփոխ է՝ կատարվում է փետր. 14-ին:

Ծաղկազարդ, Ավագ Շաբաթ, ս. Զատիկ կամ Հարություն, Համբարձումն Քրիստոսի:

Հոգեգալուստ կամ Պենտեկոստե. Սուրբ Հոգու՝ աղավնու կերպարանքով իջնելն է առաքյալների վրա:

Վարդավառ կամ Պայծառակերպություն Քրիստոսի (բոլորն էլ շարժական են):

Վերափոխումն Ս. Աստվածածնի կամ Գալուստ Տեառն ի փոխումն Կուսին: Տոնվում է օգոստ. 15-ի մերձավոր կիրակի օրը:

Տ. տ. են տարվա բոլոր կիրակիները, որոնք նվիրված են Հիսուսի Հարության հիշատակին՝ երբեմն ունենալով տերունական այլ տնօրինության հիշատակ: Տ. տ. են Հայ եկեղեցու հինգ Տաղավար տոները: Տ. տ-ի մաս են կազմում Աստվածածնի տոները, ս. Խաչի տոները և Եկեղեցու տոները, որոնք Հիսուս Քրիստոսի տնօրինական տոներ չեն, բայց կատարվում են ի պատիվ և հանուն Հիսուսի:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան

ՏԻԳՐԱՆ ՀՈՆԵՆՑԻ ԵԿԵՂԵՑԻ, Անիի Ս. Գրի գ որԼուսավորիչեկեղե ց ի, «Նախշլի»: Ըստ շին. արձանագրության, կառուցվել է 1215-ին, մեծահարուստ Տիգրան Հոնենցի միջոցներով, Անիի արլ. կողմում, ձորալանջին: Տ. Հ. ե. մեկ զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճ է՝ շքեղ հարդարված արտաքին ճակատներով ու վերձիգ բազմանիստ թմբուկ ունեցող գմբեթով, որոնք մշակված են զույգ որմնասյուների վրա հանգչող նրբագեղ կամարաշարով, թռչունների և կենդանիների բարձրարվեստ հարթաքանդակներով, բուս. և հյուսածո զարդաքանդակներով: 1215–51-ի ժամանակաշրջանում Տ. Հ. ե-ուն արմ-ից կցել են եռակողմ, բաց կամարներով գավիթ-սրահ, հս-ից՝ մատուռ: Եկեղեցին, գավիթն ու մատուռը նկարազարդվել են: 1261-ին եկեղեցու բեմի առաջ թաղվել է Շահնշահ Ա Զաքարյանը: 1310-ին ոմն Մատեն ջուր է անցկացրել դեպի եկեղեցու տարածքը: Տ. Հ. ե-ու այժմ կիսավեր գավթի ու մատուռի ներսը ամբողջությամբ նկարազարդված է: Եկեղեցու գմբեթին պատկերված է «Համբարձման» տեսարանը, թմբուկին, երկու շարքով՝ հրեշտակներ և առաքյալներ (վերևում) ու մարգարեներ (ներքևում), իսկ առագաստներին՝ չորս ավետարանիչները: Խորանի գմբեթարդին՝ «Բարեխոսության» և նրանից ցած «Հաղորդության» տեսարաններն են ու երկու շարքով սրբերի պատկերները, որոնց մեծ մասը կապված է Հայ եկեղեցու պատմության հետ. Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, նրա որդիներ Արիստակես Ա Պարթևը և Վրթանես Ա Պարթևը, Կեսարիայի եպիսկոպոս Ղևոնդիոսը (Գրիգոր Ա Լուսավորչին ձեռնադրողը), Հռոմի պապ Սեղբեստրոսը: Խորանի կամարին առաքյալների դիմապատկերներն են: Մնացած որմնանկարները նվիրված են ավետարանական թեմաներին և Գրիգոր Ա Լուսավորչի վարքին (նրա հալածանքներին ու տանջանքներին, Հռիփսիմեի, Գայանեի և նրանց ընկերուհիների նահատակությանը, ապա՝ Հայաստանում քրիստոնեության տարածմանը): Տ. Հ. ե-ու որմնանկարները կատարված են արևելաքրիստ. արվեստի ավանդույթներով. գլխավորը գծանկարն է, օգտագործված են սահմանափակ թվով գույներ (հագեցած կապույտ, կարմիր և դեղին): Նկարիչները ծանոթ են եղել բյուզ. որմնանկարչական արվեստին, այդ են վկայում անձնավորություններին դասական համաչափություններով պատկերելը, նրանց բնական կեցվածքն ու շարժումները: Գավթի ու մատուռի որմնանկարները կրում են բյուզ. արվեստի ազդեցությունը: Գավթում դրանք պատկերում են Ահեղ դատաստանի և Քրիստոսի Երկրորդ գալստյան տեսարանները, որոնք զբաղեցնում են գավթի բոլոր պատերը, բացի արլ-ից, որի վրա պատկերված է եկեղեցու կառուցման մեկենաս Տիգրան Հոնենցը՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի առջև կանգնած:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Հարությունյան Վ., Անի քաղաքը, Ե., 1964: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 1, Ե., 1966 (կազմ. Հ. Օրբելի): Тьерри Н., Росписи церкви св. Григория Тиграна Оненца в Ани (1215 г.), Тб., 1977; Каковкин А., Роспись церкви Григория Тиграна Оненца в Ани (1215 г.), ԲԵՀ, 1983, № 2; Thierry N. et M., L’église Saint-Grégoire de Tigran Honenc’ à Ani (1215), Louvain-P., 1993.

Մուրադ Հասրաթյան

Նիկոլայ Քոթանջյան

ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, տես Ընդհանրական եկեղեցի:

ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՆԵՐ, քրիստոնեական եկեղեցիների բարձրաստիճան հոգևորականության համընդհանուր (տիեզերական, ընդհանրական) եկեղեցական ժողովներ, որոնց ընդունած որոշումները պարտադիր է համարում ողջ Ընդհանրական եկեղեցին: Ի տարբերություն տեղական ժողովների (տես Եկեղեցական ժողովներ), որոնք գումարվել են արդեն II դարից (Առաքելական շրջան), Տ. ժ. սկսել են հրավիրվել քրիստոնեությունը Հռոմ. կայսրության կողմից պաշտոնապես ճանաչվելուց հետո: Հրավիրվել են հռոմ., ապա՝ բյուզ. կայսրերի հրամանով, ովքեր հաճախ նախագահել են այդ ժողովներին, և նրանց համաձայնությամբ ու հավանությամբ է հաղթանակել այս կամ այն վարդապետությունը: Տ. ժ. հրավիրվել են այն ժամանակ, երբ Ընդհանրական եկեղեցու միասնությանը վտանգ է սպառնացել, և կրոն. վեճերը դարձել են սպառնալիք նաև կայսրության ամբողջականությանը: Նվիրված են եղել հիմնականում դավանության, հավատքի մաքրության և ուղղափառության պաշտպանության, աղանդավորների (տես Աղանդ) դեմ պայքարի խնդիրներին: Քննարկվել են նաև պաշտամունքի, եկեղեցու բարեկարգությանը վերաբերող հարցեր, որոնք ստացել են կանոնական իրավունք: Տ. ժ-ին մասնակցել են ոչ միայն եպիսկոպոսներ, այլև՝ երեցներ, քահանաներ, սարկավագներ, որոնք, սակայն, չեն ունեցել վճռական ձայնի իրավունք, այլ հանդես են եկել որպես եպիսկոպոսների օգնականներ կամ խորհրդականներ:

Տ. ժ. եկեղեցու նկատմամբ պետության գերիշխանության և եկեղեցու գործերին նրա միջամտության վառ դրսևորումն էին: V դ. եկեղեց. պատմիչ Սոկրատ Սքոլաստիկոսը գրել է. «Այն ժամանակվանից, երբ կայսրերը դարձան քրիստոնյա, եկեղեցու գործերը դարձան նրանցից կախված և նրանց կամքով էին գումարվում մեծ ժողովները»: Սկսած Ա տիեզեր. ժողովից հետապնդվել են պաշտոն. եկեղեցու և Տ. ժ-ի կողմից հերետիկոս ճանաչվածները. հետապնդումներն ուղեկցվել են պետության պատժիչ գործողություններով: Տ. ժ-ի որոշումները բարձրացվել են պետ. օրենքի աստիճանի: «Դադարիր Աստծո Որդու մասին մտածել այնպես, ինչպես դու ես մտածում», այսինքն՝ Քրիստոսին վերաբերող որոշում կարող էր կայացնել միայն տիեզեր. ժողովը, որը հասցվել է պաշտոն. դավանանքի աստիճանի և վայելել պետ. պաշտպանություն: Այդպես ստեղծվել է դոգման, ձևակերպված եկեղեցու պաշտոն. բանաձևումներով, և դրանից ամեն մի շեղում հայտարարվել է հերետիկոսություն: Ժողովների տիեզեր. կոչման, հրավիրման, եկեղեցիների պարտադիր մասնակցության, որոշումների վավերացման հարցերը կանոնացված չեն: Ոչ մի ժողովի տիեզերականություն ի սկզբանե երաշխավորված և որոշված չի եղել, այսինքն՝ հաճախ ժողովները տիեզերական են հռչակվել ոչ թե անմիջապես, այլ՝ ավելի ուշ, ինչպես, օր., Կ. Պոլսի Բ (381) և Ե (553) ժողովները: Եվ հակառակը. կան ժողովներ, որոնք նախապես գումարվել են որպես տիեզերական, սակայն չեն արժանացել նման տիտղոսի, օր., Հռոմի (341), Սարդիկայի Բ (347), Եփեսոսի Բ (449) ժողովները ևն: Պարտադիր չէ, որ Տ. ժ-ին մասնակցեն բոլոր եկեղեցիները: Կ. Պոլսի 381-ի ժողովում Հռոմի եկեղեցին և ողջ Արևմուտքը ոչ մի ներկայացուցիչ չեն ունեցել, սակայն այդ ժողովի տիեզեր. հեղինակությունը ճանաչել են բոլոր եկեղեցիները: Ժողովը տիեզեր. կոչվելու համար վճռական պայման չէ նաև կայսրի կամ Հռոմի պապի կողմից վավերացված լինելը: Այսպես, Եփեսոսի 449-ի կամ Կ. Պոլսի 754-ի (պատկերամարտության դեմ) ժողովները թեև ժամանակի կայսրերը հռչակել են իբրև Տ. ժ., բայց եկեղեցու հայրերը մերժել են այդ ժողովների նման տիտղոսավորումը: Իսկ Կ. Պոլսի 381-ի ժողովը տիեզեր. է ճանաչվել առանց Հռոմի պապի վավերացման: Այնուամենայնիվ երկու հանգամանք, նույնպես ոչ կանոնացված, էական են որևէ ժողով տիեզեր. ճանաչելու համար. 1. Սուրբ Հոգու ներշնչանքի սկզբունքի հետ կապված լինելը: Դավանաբան-աստվածաբան. տեսակետից Տ. ժ. եկեղեցում ապրող Ս. Հոգու մասն են: Եկեղեցու հայրերը հավաքվում են Ս. Հոգու թելադրանքով և նրա ոգեկոչումով՝ հավատալով, որ Ս. Հոգին կթողնի իր Աստվածային թագավորությունը հավաքվածների մեջ, և դավան. որոշումները կընդունվեն Ս. Հոգու առաջնորդությամբ: Տ. ժ-ի ս. հայրերն ասել են միմյանց. «… հաճելի թվաց Սուրբ Հոգուն եւ մեզ» (Գործք 15.28), քանի որ այդպես են ասել առաքյալներն իրենց ժողովի (Երուսաղեմի 51-ի) որոշման մեջ: 2. Հետագա ժողովների ցուցաբերած վերաբերմունքը տվյալ ժողովի և նրա ընդունած որոշումների հանդեպ: Տիեզերական և այդպիսին անվանված ժողովները մինչև VIII դ. կոչվել են նաև Արևելյան, քանի որ գումարվել են Արևելքի քաղաքներում (Նիկիա, Կ. Պոլիս, Եփեսոս, Քաղկեդոն), և մասնակից եպիսկոպոսներն էլ ճնշող մեծամասնությամբ կամ բացառապես եղել են Արևելքից և Արևելքի եկեղեցիներն են ներկայացրել: Մյուս ժողովները կոչվել են Արևմտյան, քանի որ միայն Արևմուտքում են գումարվել, և մասնակիցներն էլ բացառապես արմ. կաթոլիկ եկեղեցիների եպիսկոպոսներն են եղել: Ուղղափառ երկաբնակ եկեղեցիները ճանաչում են առաջին յոթ ժողովների տիեզեր. հեղինակությունը: Լատին և Հույն եկեղեցիների բաժանումից (1054) հետո Հռոմի պապերը վերականգնել են Կաթոլիկ եկեղեցու բարձրագույն հոգևորականության հավաքները՝ շարունակելով դրանք անվանել Տ. ժ.: Հրավիրվել են պապի հրամանով, իսկ ընդունված որոշումները պապի հաստատելուց հետո պարտադիր են եղել բոլոր կաթոլիկների համար: Հայ եկեղեցու ներկայացուցիչները, ի թիվս այլ եկեղեցիների, որպես դիտորդներ մասնակցել են Կաթոլիկ եկեղեցու XXI (Վատիկանի II) տիեզեր. ժողովին:

Հայ եկեղեցին ընդունում է միայն երեք Տ. ժ.՝ Նիկիայի Ա տիեզերական ժողով 325, Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողով 381, Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողով 431, որոնց ընդունած աստվածաբան-քրիստոսաբան. սկզբունքները կազմում են Հայ եկեղեցու դավան. հիմքը: Այդ երեք Տ. ժ-ում հաղթանակել է Ալեքսանդրյան դպրոցի (տես Ալեքսանդրիա) աստվածաբանությունը: Այդ ժողովները վճռել են Քրիստոսի Աստվածությունը, այսինքն՝ Հայր Աստծուն համագո և էակից լինելը (ընդդեմ Արիոսի, Նիկիա – 325), Որդու մշտնջենավորությունը, Ս. Հոգու Աստվածությունը, Ս. Երրորդության խորհուրդը, Մարդեղության իսկությունը, որ է Աստվածության և մարդկության միավորությունը (ընդդեմ Փոտինոսի, Մակեդոնի, Ապողինարիոսի, Կ. Պոլիս – 381), Քրիստոսի բնությունների փոխհարաբերությունների և Անձնավորության, Աստվածամարդու և նրանում Աստվածայինի առաջնայնության հարցը (ընդդեմ Նեստորի, Եփեսոս – 431): Երեք ժողովների վճիռներով ամբողջացել են քրիստ. կրոնի գլխ. սկզբունքները, որոնք կազմում են ուղղափառ հավատքի հիմքը, այն է՝ Սուրբ Երրորդություն, Մարդեղություն և Փրկագործություն: Հայ եկեղեցու Հավատո հանգանակը կամ Հավատամքը այդ դավան. վճիռների բյուրեղացումն է: V դ. վերջին կամ VI դ. սկզբին Զենոն կայսրի «Հենոտիկոնի» ընդունումով, որտեղ հիշվում և ուղղափառ են ճանաչվում միայն երեք ժողովները, Հայ եկեղեցին ճանաչել է դրանց տիեզեր. հեղինակությունը: Իսկ VI դ. կեսից արդեն հայ դավանաբան. գրվածքներում այդ երեք ժողովները հիշվում են միասին՝ որպես սուրբ ժողովներ, իսկ նրանց վճիռները՝ որպես ուղղափառ դավանության սահման և Քրիստոսի Ընդհանրական եկեղեցու հավատքի արտահայտություն: Տիեզերական ժողովներ
I – Նիկիայի Ա տիեզերական ժողով 325
II– Կ. Պոլսի Բ տիեզերական ժողով 381
III– Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողով 431
«Տիեզերական» անվանված ժողովներ
IV– Քաղկեդոնի ժողով (451)
V– Կ. Պոլսի II ժողով (553)
VI– Կ. Պոլսի III ժողով (680–681)
VII– Նիկիայի II ժողով (787)
VIII– Կ. Պոլսի IV ժողով (869–870)
IX– Լատերանի I ժողով (1123)X – Լատերանի II ժողով (1139)
XI– Լատերանի III ժողով (1179)
XII– Լատերանի IV ժողով (1215)
XIII– Լիոնի I ժողով (1245)
XIV– Լիոնի II ժողով (1274)
XV– Վիենի ժողով (1311–12)
XVI– Կոստանցի ժողով (1414–18)
XVII– Բազելի ժողով (1431–49), երբեմնկաթոլիկ պատմագրությունը տիեզերական է համարում Ֆլորենցիայի ժողովը, իսկ Բազելի ժողովի առաջին 25 նիստերը դիտում է որպես նրա սկիզբ:
XVIII– Լատերանի V ժողով (1512–17)
XIX– Տրիդենտի (Տրիենտի) ժողով (1545–1563)
XX– Վատիկանի I ժողով (1869–70)
XXI– Վատիկանի II ժողով (1962–65)

Գրկ. Հովնանյանց Պ., Պատմութիւն տիեզերական ժողովոց եկեղեցւոյ…, Վնն., 1847: Տեր-Միքելյան Ա., Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցու քրիստոնէականը, Տփխիս, 1900: Աշճյան Մ., Տիեզերական ժողովներու ընդունման հարցը Հայ եկեղեցվո կողմէ, «Հասկ», 1969, № 11–12, 1970, № 1–2: Ներսեսյան Ն., Տիեզերական ճանաչում ստացած եկեղեցական ժողովների հեղինակութեան եւ անսխալականութեան աղբիւրները, «Սիոն», 1992, № 1–3: Лебедев А.П., История Вселенских Соборов, часть 1, Вселенские Соборы IV и V веков, Серг. Пос., 1896; Карташев А.В., Вселенские Соборы, Париж, 1963; Поснов М.Э., История Христианской Церкви, Бр¦ссель, 1964; Болотов В.В., История Церкви в период Вселенских Соборов, т. 3, СПБ, 1913; Dumeige G., Histoire des Conciles Oecumռniques, P., 1962.

Արտաշես Ղազարյան

ՏԻՄՈԹԵՈՍ ԿՈՒԶ, Է լո ւրո ս, Ա լեք սանդրացի (IV դ. վերջ – 477), V դարի հույն հակաքաղկեդոնիկ աստվածաբան, Ալեքսանդրիայի պատրիարք (457–460, 476–477): V դ. եկեղեց. կյանքի և աստվածաբան. մտքի նշանավոր դեմքերից, Ալեքսանդրյան աստվածաբան. դպրոցի ամենահայտնի ներկայացուցիչներից: Եղել է հականեստոր. (տես Նեստորականություն) և հակաքաղկեդոն. (տես Քաղկեդոնի ժողով 451) պայքարի ղեկավարներից, Ալեքսանդրիայի պատրիարքներ Կյուրեղ Ալեքսանդրացու և Դիոսկորոսի զինակիցը: Տ. Կ. 460-ին զրկվել է պատրիարքական աթոռից և իր եղբոր հետ աքսորվել նախ Գանգրա, ապա՝ Քերսոն: Իր աշխատությունների մեծ մասը գրել է աքսորավայրում: Մեզ է հասել դրանց շատ քիչ մասը, հիմնականում հատվածներ երկերից՝ հայ., ասոր. և ղպտ. թարգմանությամբ: Ենթադրվում է, որ հուն. բնագրերը ոչնչացրել են քաղկեդոնականները: Տ. Կ-ի ամենահայտնի և ամբողջական պահպանված աշխատությունը «Հակաճառութիւն առ սահմանեալսն ի ժողովոյն Քաղկեդովնի» երկն է, որը մեզ է հասել միայն հայ. թարգմանությամբ և ասոր. համառոտված, փոփոխված տարբերակով:

«Հակաճառութիւնը» V դ. ներքրիստոնեական դավան. պայքարի ամենահիմն. աղբյուրներից է, որն արտահայտում է արևելյան ուղղափառության հոգևոր կենտրոնի՝ Ալեքսանդրիայի և նրա աստվածաբան. դպրոցի պաշտոն. գաղափարախոսությունը:

Տ. Կ-ի գործը հայ թարգման. գրականության ամենաարժեքավոր երկերից է, որը մեծ ազդեցություն է ունեցել հայ դավանաբան. գրականության վրա, օրինակ եղել հայ դավանաբանների համար և կարևոր դեր խաղացել Քաղկեդոնի ժողովի նկատմամբ Հայ եկեղեցու դիրքորոշման հստակեցման և իր դավանության պաշտպանության գործում: «Հակաճառութեան» նմանողությամբ հետագայում կազմվել են «Կնիք հավատո» (VII դ.) և Վարդան Այգեկցու «Արմատ հավատո» (XIII դ.) դավանաբան. ժողովածուները:

«Հակաճառութիւնը» մեծ արժեք է ներկայացնում նաև հայրաբան. գրականության տեսակետից. պարունակում է եկեղեցու հայրերի երկերից բազմաթիվ քաղվածքներ, որոնց զգալի մասի բնագրերը չեն պահպանվել: Ուշագրավ են հատկապես աղանդավոր հեղինակների՝ Պողոս Սամոստացու (III դ.), Նեստորի (V դ.), Թեոդորետի (IV դ.) աշխատություններից կատարված քաղվածքները:

VII դ. սկզբին Վրաց եկեղեցու քաղկեդոնականություն ընդունելու կապակցությամբ գրված Մովսես Ցուրտավեցու «Պատճառք Դ ժողովոյն երկաբնակացն» գրության մեջ «Հակաճառութիւնը» դասակարգվել է Քաղկեդոնի ժողովը և Լևոնի տոմարը մերժող հինգ կարևոր գրությունների շարքում՝ բյուզ. Զենոն կայսրի «Հենոտիկոնի», բյուզ. կայսր Անաստասի, Հայոց Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսի և Անտիոքի պատրիարք Պետրոս Անտիոքացու (Թափիչ) թղթերի հետ միասին: «Հակաճառութեան» նպատակը շարադրված է գրքի հակիրճ նախաբանում, այն է՝ Աստծո ճշմարիտ վարդապետությունը քարոզող սուրբ և ուղղափառ հայրերի վկայություններով հերքել Լևոնի տոմարը և Քաղկեդոնի ժողովի սահմանումները՝ ապացուցելու համար, որ Ընդհանրական եկեղեցու ս. հայրերի գրվածքներում խոսք չկա Աստծո Որդի Հիսուս Քրիստոսի երկու բնությունների վարդապետության մասին:

Տ. Կ. մեծ տեղ է հատկացրել Ալեքսանդրյան դպրոցի աստվածաբաններին՝ Աթանաս Ալեքսանդրացուն (Մեծ), Թեոփիլոսին, Ալեքսանդր Ալեքսանդրացուն, Պետրոսին և, մանավանդ, Կյուրեղին ու Դիոսկորոսին, եկեղեցու ս. հայրերի վկայություններով հիմնավորել ալեքսանդրյան դավանաբանության ուղղափառությունը: «Հակաճառութիւնը» բաղկացած է երկու մասից: Առաջին մասը նվիրված է Լևոնի տոմարի, իսկ երկրորդը՝ Քաղկեդոնի ժողովի սահմանումների հերքմանը: Երկում արժեքավոր տեղեկություններ են հաղորդվում Եփեսոսի 449-ի և Քաղկեդոնի ժողովների շուրջ ծավալված պատմ. իրադարձությունների, հակաքաղկեդոն. գործիչների կրած հալածանքների և այլ դեպքերի մասին:

Տ. Կ-ի «Հակաճառութեան» հայերեն թարգմանության թվագրումը հայագիտության կարևոր խնդիրներից է. դրանից է կախված, մի կողմից՝ հունաբան դպրոցի և հունաբան թարգմանությունների սկզբնավորման, մյուս կողմից՝ Քաղկեդոնի ժողովի հանդեպ Հայ եկեղեցու դիրքորոշման և քաղկեդոն. վեճերին հայոց մասնակցության ժամանակի պարզաբանումը: Մի շարք ուսումնասիրողներ (Ե. ՏերՄինասյան, Ն. Ակինյան, Հ. Մանանդյան, Ն. Ադոնց, Պ. Անանյան, Ժ. Գարիտ) այն տեսակետն են հայտնել, որ Տ. Կ-ի «Հակաճառութիւնը» հայերեն է թարգմանվել VI դ. կեսին՝ 552–564-ին: Հեղինակների մեկ այլ խումբ (Կ. Տեր-Մկրտչյան, Ստ. Մալխասյանց, Գ. ՏերՄկրտչյան, Մ. Աբեղյան, Ս. Արևշատյան) գտնում է, որ երկը թարգմանվել է 480–484-ի միջև՝ Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսի օրոք: Դրա համար հիմք է ծառայել Գ. ՏերՄկրտչյանի (Միաբան) տոմարագիտ. հաշվումը: Ներկայումս հայագիտության մեջ գերակշռում է վերջին տեսակետը:

Երկ. Հակաճառութիւն առ սահմանեալսն ի ժողովոյն Քաղկեդովնի, աշխատասիր. Կարապետ ծ. Վարդապետի և Երվանդ Վարդապետի, Էջմիածին, 1908:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Ակինյան Ն., Տիմոթէոս Կուզ հայ մատենագրութեան մէջ. քննական ուսումնասիրութիւն, Վնն., 1909: Տեր Մկրտչյան Գ., Տիմոթէոս Կուզի Հակաճառութեան հայ թարգմանութեան ժամանակը և Սուրբ Գրքի երրորդ կամ «Նորաբեր» հայ թարգմանութիւնը, «Արարատ», 1908, էջ 564–589, 707–708: Նույնի, Հայ մատենագրութեան հնագոյն թուականները, «Շողակաթ», Վաղ-պատ, 1913, էջ 154–163: Մանանդյան Հ., Յունաբան դպրոցը և նրա զարգացման շրջանները, Վնն., 1928, էջ 95–102: Անանյան Պ., Պատմական յիշատակարան մը Դվինի Բ ժողովքի մասին, «Բազմավեպ», 1957, էջ 111–121, 1958, էջ 64–72, 117–131: Տեր-Մինասյան Ե., Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառութիւն առ սահմանեալսն ի ժողովոյն Քաղկեդոնի» երկի թարգմանության ժամանակը, ԲՄ, № 5, 1960: Աբեղյան Մ., Երկեր, հ. 3, Ե., 1968, էջ 647–652: Տեր-Պետրոսյան Լ., Դասեր Հայ եկեղեցական մատենագրությունից (Ե դար), Սոչի, 1993: Аревшатян С., Формирование философской науки в Древней Армении (V–VI вв.), г., 1973, с. 169–173; Garitte G., La Narratio de rebus Armeniae, Louvain, 1967, p. 32–36, 163–165; Lebon J., Version armenienne et version syriaque de Timothռe Elure, ՀԱ, 1927, էջ 713–722:

Արտաշես Ղազարյան

ՏՅԱՌՆԸՆԴԱՌԱՋ, Տեա ռն ըն դառ աջ, Տ ոն Քառասն օ րյաԳալս տյ անն Քրիստոսի ի Տաճարն (ժողովրդախոսակցական ձևով՝ Տերենդեզ, Տըրնդեզ, Տերընտաս ևն), Հայ եկեղեցու Տերունի տոներից՝ նվիրված քառասնօրյա մանուկ Հիսուսի ընծայմանն Աստծուն՝ Երուսաղեմի տաճարում, որտեղ Սիմեոն ծերունին ու Աննա մարգարեուհին ընդառաջ են եկել Հիսուսին: Չորս Ավետարաններից միայն Ղուկասի Ավետարանն է նկարագրում այս խորհրդավոր իրադարձությունը. «Եվ երբ ութ օրերը լրացան, և նա թլփատվեց, նրա անունը Հիսուս դրվեց, ինչպես հրեշտակի կողմից կոչվել էր, երբ դեռ չէր հղացվել մոր որովայնում: Երբոր նրանց սրբագործման օրերը լրացան, Մովսեսի Օրենքի համաձայն՝ նրան Երուսաղեմ տարան՝ Տիրոջը ներկայացնելու համար, ինչպես գրված էր Տիրոջ Օրենքում. «Ամեն արու զավակ, որ արգանդ է բացում, Տիրոջ համար սուրբ պիտի կոչվի»: Եվ Տիրոջ Օրենքում ասվածի համաձայն՝ ընծա պետք է տալ մի զույգ տատրակ կամ աղավնու երկու ձագ» (Ղուկ. 2.21–24):

Եվ ահա, երբ Մարիամ Աստվածածինն ու Հովսեփը Ղուկաս ավետարանչի հիշատակած «Տիրոջ Օրենքը» (տես Ղևտ. 12) կատարելու համար այցելել են տաճար, Սուրբ Հոգուց առաջնորդվելով՝ տաճար է եկել «արդար ու աստվածավախ» Սիմեոն ծերունին, որին «Սուրբ Հոգուց հրամայված էր» մահ չտեսնել, մինչև որ տեսներ Տիրոջ Օծյալին: Արդար ծերունին գրկել է մանուկ Հիսուսին, օրհնել Աստծուն և ասել. «Այժմ, ո՛վ Տեր, խաղաղությամբ արձակիր քո ծառային՝ ըստ քո խոսքի. որովհետև աչքերս տեսան քո փրկությունը, որ պատրաստեցիր բոլոր ժողովուրդների առաջ, լույս, որ կլինի հայտնություն հեթանոսների համար և փառք՝ Իսրայելի քո ժողովրդի համար» (Ղուկ. 2.29–32): Ապա դառնալով Տիրամորը՝ ասել է. «Իսկ քո հոգու միջով էլ սուր պիտի անցնի, որպեսզի բազում սրտերի խորհուրդներ հայտնի դառնան» (Ղուկ. 2.35): Տաճարի մեջ Տիրոջը գոհություն է հայտնել նաև Աննա մարգարեուհին, պատմել խորհրդավոր Մանկան մասին (Ղուկ. 2.36–38): Ավետարանական այս իրողությունն է ընկած Տ-ի տոնակատարության հիմքում: Հայ եկեղեցին Տ., որպես անշարժ տոն, կատարում է փետր. 14-ին: Փետր. 13-ի երեկոյան, եկեղեց. ժամերգությունից հետո տեղի է ունենում նախատոնակ, անդաստան. ծիսակատար քահանան վառում է ս. Սեղանի վրա դրված մոմերը: Հավատացյալները, վառելով իրենց մոմերը, տանում են տուն:

Տ-ի օրը եկեղեցում ս. Պատարագ է մատուցվում, եկեղեցու չորս անկյուններում կարդացվում են Ավետարանի համապատասխան մասերը, գովերգվում է լույսը՝ ակնարկելով Սիմեոն ծերունու խոսքը՝ «Լոյս ի յատնութիւն հեթանոսաց», հիշատակվում են նույն Սիմեոնը և Աննա մարգարեուհին, երգվում են շարականներ, որոնք պատմում են Սուրբ Կույսից մարմին առած մանուկ Հիսուսի տաճար բերվելը, փառաբանվում է Փրկչի Մարդեղության խորհուրդը: Այնուհետև եկեղեցու բակում, հինավուրց ավանդույթի համաձայն, խարույկ են վառում, ինչը սահմանված չէ քրիստ. և եկեղեց. որևէ օրենքով կամ կանոնով: Ուսումնասիրողները գտնում են, որ կրակ վառելու ավանդույթը գալիս է հեթանոս. շրջանից. հայոց մեջ՝ կապված Միհր կամ Տիր կուռքերի, հնդիրանական ժողովուրդների մոտ՝ Ագնիի կամ նույն Միհր (Միթրա) կուռքի պաշտամունքի հետ: Մ. արք. Օրմանյանը հավանական է համարում, որ Տ. անվան փոխարեն ժողովրդի մեջ գործածվող Տերնտաս անվանումը վկայում է հենց Տիր կուռքի պատվին կատարված վաղնջական ծեսի մասին:

Հուրը, ըստ Աստվածաշնչի, ունի. ա. փորձիչ նշանակություն: Դա առկա է, օր., Դանիելի մարգարեության մեջ, երբ Դանիելի երեք ընկերները՝ Սեդրակը, Միսակը և Աբեդնագովը, Նաբուքոդոնոսոր արքայի կողմից գցվել են կրակի հնոցը, սակայն մնացել անվնաս, քանզի մաքուր էին, և Աստված իրենց հետ էր (3.8– 97). բ. պատժիչ, կործանիչ նշանակություն: Այսպես, երբ Օքոզիա արքայի հիսնապետները գնացել են լեռան վրա օթևանած Եղիա մարգարեի մոտ՝ նրան բռնությամբ արքայի մոտ տանելու, Եղիան երկնքից երկու անգամ կրակ է իջեցրել, որը լափել է հիսնապետներին ու զինվորներին (Դ Թագ. 1.1–11): Վերջին՝ Դատաստանի օրը, ինչպես բազմիցս նշվում է մարգարեություններում ու Նոր կտակարանում, դատաստանը կատարվելու է կրակի միջոցով. գ. մաքրագործիչ, զորացուցիչ նշանակություն, իբրև Սուրբ Հոգուն ուղեկից հատկություն և Աստծո ներկայության ցուցիչ («Ես ձեզ ջրով եմ մկրտում ապաշխարության համար, բայց ով գալիս է ինձնից հետո, ինձնից ավելի հզոր է, և ես արժանի չեմ հանելու նրա կոշիկները. նա կմկրտի ձեզ Սուրբ Հոգով և հրով. նա, որի քամհարը իր ձեռքում է, և կմաքրի իր կալը, ցորենը կհավաքի իր շտեմարանում և հարդը կայրի անշեջ կրակով», Մատթ. 3.11–12, տես նաև Մարկ. 1.1–8, Ղուկ. 3.16–17, Հովհ. 1.26–27): Կրակը (հուրը) Աստվածաշնչում խորհրդաբանվում է իբրև Բարձրյալ Աստծո ամենաառաջնային հատկություններից մեկը, երկնային երևույթ:

Տ-ի ծիսակատարության մաս կազմող կրակը, հավանաբար, III դարից հետո Հայ եկեղեցու ծիսակարգն է մուծվել՝ նկատի ունենալով կրակի վերոհիշյալ՝ աստվածաշնչյան խորհրդաբանությունը: Հավանաբար, Գրիգոր Ա Լուսավորչից հետո, Սահակ-Մաշտոցյան շրջանում է մտել Տոնացույց: Տ-ի շարականը վերագրվում է Մովսես Քերթողին: Ժամանակին հայ իրականության մեջ գոյություն են ունեցել Տ-ի տոնակատարության հետ կապված ազգ. սովորույթներ, ավանդություններ ու պատկերացումներ: Այսպես, հին Ջուղայում նորապսակ երիտասարդներն իրենց ձեռքերի վառված մոմերով, քահանայից հետո, վառել են եկեղեցու բակում դրված փշե դեզը, վառված մոմերով վերադարձել տները և վառել տանիքների վրա դրված դեզերը, որից հետո ցատկել են կրակի վրայով: Այդ օրը նորահարսին նվերներ են տվել: Գրեթե նույնը, որոշ փոփոխակներով, կատարել են նաև Շիրակում, Բասենում, Վաղարշապատում, Վանում և այլուր: Տ-ի խարույկի ծխի ուղղությամբ որոշել են, թե որ կողմի դաշտերն են բերրի լինելու. եթե տանը հիվանդ է եղել, նրան երդիկով դուրս են բերել տան կտուրը՝ դեզի մոտ, որ լավանա: Դեզի վրայով ցատկելը բացատրել են կրակի բուժիչ, մաքրագործ և դիվահալած նշանակությամբ, որ ի զորու է ազատագրելու ամեն «չլավից» (ոչ լավ, չար բանից):

Տ-ի ժող. տոնակատարումը գրեթե նույնությամբ պահպանվել է և առավելաբար առընչ վում է նորահարսների և առաջիկա բերքի օրհնության հետ:

Երաժշտություն: Շարականագիրների միջնադարյան ցուցակների հեղինակները Տ-ի կանոնի շարականների հորինումը միահամուռ ընծայում են Մովսես Խորենացուն: Կանոնում առկա են ինչպես «չափավոր», այնպես էլ՝ «ծանր» տիպի երգեր, որոնք իրենց մեղեդիական-ոճական հատկանիշներով բնորոշ են Մովսես Խորենացու անվանն առնչվող առավել հավաստի շարականների ձայնեղանակային ինքնատիպ հորինվածքին: Դրանցից նշելի են Տ-ի կանոնի «ծանր» Հարցը՝ «Օրհնեմք զքեզ», «չափավոր» Մեծացուսցեն՝ «Այսօր քրովբէական» կամ «չափավոր ծանր» Համբարձին՝ «Մարմնացեալդ ի Կուսէն»:

Պատկերագրություն: «Տյառնընդառաջ» թեմայի նկարներն ու բարձրաքանդակները պատկերում են Երուսաղեմի տաճարի դիմաց կամ ներսում քառասուն օրական Հիսուսին, որին Տիրամայրը, իբրև Հայր Աստծուն ընդառաջ գնալու խորհրդանշական քայլ, ներկայացնում է Սիմեոն ծերունուն և Աննա մարգարեուհուն: Սովորաբար, Մանկանը գրկած Մարիամը զբաղեցնում է պատկերի ձախ հատվածը, նրա կողքին կամ հետևում Հովսեփն է: Երբեմն տեղերը փոխվում են. Հովսեփը գրկած է լինում Հիսուսին, Մարիամը հետևում է տեսարանին: Կենտրոնում տաճարի խորանն է, որի մեջ ոսկե սափորն է և Աստծո Ուխտի տապանակը: Կենտրոնից դեպի աջ պատկերվում են Սիմեոնը և Աննան: Որոշ նկարներում Մանուկը հայտնվել է Սիմեոնի գրկում: Հովսեփը ձեռքերում պահում է երկու տատրակ: Հայկ. մանրանկարչության զանազան դպրոցներ հանդես են բերել Տ-ի նույն պատկերագրությունը, սակայն՝ տարբեր ոճավորումներով: Թորոս Ռոսլինի, Թորոս Տարոնացու, Հովհաննես Սանդղկավանեցու, Մելքիսեդեկի, Ռստակեսի պատկերումները հարստացնում են թեմայի համաքրիստ. պատկերագրությունը:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Մաթեվոսյան Կ., Ավետիսյան Ա., Ավետարանական պատկերներ, Ե., 1993: Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, 6-րդ հրտ., Թեհրան, 1999:

Լևոն Սարգսյան

Աննա Արևշատյան

Մարտին Միքայելյան

ՏՆՏԵՍՅԱՆ Եղիա [29.3(10.4).1834, Կ. Պոլիս – 23.4(5.5).1881, Կ. Պոլիս], երաժիշտ-տեսաբան, մանկավարժ, տպագրիչ: Նախն. ընդհանուր և երաժշտ. պատրաստությունն ստացել է Կ. Պոլսի Միջագյուղ թաղի դպրոցում: 1848ից որպես աշակերտ-տպագրիչ աշխատել է «Սրապյան» տպարանում, հետագայում Հ. Մյուհենտիսյանի ղեկավարությամբ կատարելագործել է արհեստը, մասնագիտացել նաև հայկ. և եվրոպ. նոտատպության գործում: Երուսաղեմում և Ս. Էջմիածնում ուսումնասիրել է երգվող շարականները և դրանց խազագրությունը: 1864-ին Կ. Պոլսում հրատարակել է «Բովանդակութիւն նվագաց Հայաստանեայցս ս. եկեղեցւոյ» «տետրը», որտեղ, եվրոպ. հեղինակների (Յո. Շրյոդեր, Շ. Վիլլոտո, Հ. Պետերման) հրապարակումներից հետո, առաջին անգամ խորագիտակորեն ներկայացրել է շարականների սկսվածքները (ձայնեղանակների լադա-ելևէջային խտացված բանաձևերը) և հատընտիր շարականներ: Տ. եռանդուն մասնակցություն է ունեցել ազգ. հոգևոր երաժշտությունը վերաձայնագրելու, կարգավորելու և հետագա խեղաթյուրումներից զերծ պահելու, ինչպես նաև ժողովրդի երաժշտագիտ. լուսավորման նպատակով Կ. Պոլսում տարվող աշխատանքներին: 1869–71-ին հայկ. նոտաներով գրառել է Շարակնոցն ամբողջությամբ, կազմել հայկ. նոտագրության համառոտ ձեռնարկ՝ «Տարերք երաժշտության» (հրտ. 1933): Մինչկոմիտասյան շրջանի հայ երաժշտագիտության կարևորագույն նվաճումներն է ամփոփում նրա «Նկարագիր երգոց Հայաստանեայցս ս. եկեղեցւոյ…» (1874) գիրքը: Տ. հրատարակել է նաև «Նուագք Հայկականք» պարբերականը (1879):

Տ-ի գործունեությունը նշանակալից հետք է թողել հայ երաժշտության տեսության բնագավառում: Հատկապես կարևոր են հոգևոր երաժշտության մոնոդիկ (մեներգեցողության) էության ընկալումն ու հետազոտումը՝ կապված այդ երաժշտության հնչյունաշարի տեմպերացիայի առանձնահատկությունների և հայկ. ձայնեղանակային համակարգի (տես Ութձայն) ամբողջականության հետ: Տ-ի գիտահետազոտ. և գործնական ձեռնարկումներն ուղղված են եղել ազգ. երաժշտության ինքնուրույնության ու ինքնատիպության հաստատմանն ու պահպանմանը: Տ. 1880-ական թթ. Արմ. Հայաստանում ծավալված համիդյան բռնությունների առաջին զոհերից է: Իր «Նոր երգարան հայոց» ժողովածուում Մ. Նալբանդյանի «Ազատություն», ազատախոհ այլ բանաստեղծություններ, ինչպես նաև ֆրանս. «Մարսելյեզը» տպագրելու առիթով բանտարկվել է և բանտում էլ մահացել:

Գրկ. Հիսարլյան Ա., Պատմութիւն հայ ձայնագրութեան…, ԿՊ, 1914: Աթայան Ռ., Հայկական խազային նոտագրությունը, Ե., 1959:

Ռոբերտ Աթայան

ՏՆՕՐՀՆԵՔ, տես Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ հոդվածում:

ՏՈՆԱԿԱՆ, տես Ճառընտիր:

ՏՈՆԱՊԱՏՃԱՌ, Պատճառ տօնից, հայոց Տոնացույցի՝ «Կանոնք ընթերցվածոց»-ի տոների շարքի և դրա հետ կապված առանձին ընթերցվածների՝ Հին և Նոր կտակարաններից մեջբերված բնագրերի մեկնությունների, վերլուծությունների ժողովածու: Տ-ում լուսաբանվում են տոների իմաստները, եկեղեց. մատենագրության մեջ առանձին կարևորություն ունեցող մի շարք ճառերի և մեկնող. երկերի հորինման շարժառիթները, բացատրվում են ավետարանական բնագրերը՝ տոների «պատճառներ»-ը (այստեղից էլ՝ Տ. անվանումը)՝ աստվածաբան., վարդապետ. մասնավոր ուղղվածությամբ: Սկզբնապես հայտնի էին «Մեկնություն ընթերցվածոց» անվամբ: Տ-ի մեջ հայրախոս. տեքստերից բացի առկա են նաև Աստվածաշնչի և մի շարք ճառերի մեջ հանդիպող առավել խրթնիմաստ բառերի և արտահայտությունների կարճառոտ մեկնաբանություններ՝ լուծմունքներ, դավանաբան. երկեր, ինչպես նաև՝ մարգարեների, առաքյալների, նահատակների (տես Վկա) վերաբերյալ համառոտ պատմություններ, որոնք, զերծ լինելով վարքերին ու վկայաբանություններին հատուկ նկարագրականությունից, ունեն առավելապես բարոյական հրահանգի, վերլուծական պատգամի բովանդակություն: Ի տարբերություն գործն. կիրառության համար սահմանված ծիսական մատյանների (տես Ծիսամատյան), որոնք ժամանակի ընթացքում անխուսափելիորեն ենթարկվել են ինչ-ինչ փոփոխությունների, Տ. ժողովածուն, ունենալով գերազանցապես տեսական բովանդակություն, քիչ է ենթարկվել արտաքին ազդեցության: Իբրև տեսական-աստվածաբան. անհրաժեշտ գիտելիքներ պարունակող կարևոր դասագիրք՝ Տ. լայնորեն կիրառվել է վանական դպրոցներում:

Ձեռագրական ավանդույթը Տ. ժողովածուի ստեղծումը կապում է Արիստակես Ա Պարթև կաթողիկոսի (325– 333) անվան հետ: Սակայն Տ-ի կազմավորման մեջ շատ ավելի էական է համարվում նախ՝ Գրիգորիս Արշարունի քորեպիսկոպոսի (VII– VIII դդ.), ապա Զաքարիա Ա Ձագեցի կաթողիկոսի (855–876) մասնակցությունը: Ժողովածուի բովանդակային ճոխացմանը կարևոր նպաստ է բերել նաև Սամվել Կամրջաձորեցին (X–XI դդ.)՝ այն համալրելով նոր միավորներով, այդ թվում նաև՝ իր հորինած մեկնողական ճառերով: Իբրև այս ժողովածուի խմբագիրներ հիշվում են նաև Վարդան Հաղպատեցին (XII դ.), XIII դ. հեղինակներ Հովհաննես Գանձակեցին, Վարդան Արևելցին և ուրիշներ: Տ. ժողովածուի առավել ներկայանալի օրինակներ են Մատենադարանի դդ 1007, 2021, 2039, 4139 ձեռագրերը:

Գրկ. Անթաբյան Փ., «Տօնապատճառ» ժողովածուն…, ԲՄ, № 10, 1971: Վարդանյան Ռ., Հայոց Տոնացույցը (4–18-րդ դարեր), Ե., 1999:

Հակոբ Քյոսեյան

ՏՈՆԱՑՈՒՅՑ, Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու տոների մասին ցուցումներ պարունակող ծիսամատյան, տոների օրացուցային կարգի և արարողությունների կատարման ուղեցույց, որտեղ արձանագրված է յուրաքանչյուր օրվա ներքին ծիսակարգը՝ իր մասնավոր հերթագայությամբ, կատարման համար սահմանված ընթերցումներով (Աստվածաշունչ, քարոզ, աղոթք, շարական ևն): Համաձայն ավանդության, Հայ եկեղեցու տոների կարգավորության պաշտոնական հիմնադիրը Գրիգոր Ա Լուսավորիչն է: Այդ գործին մեծապես նպաստել է Սահակ Ա Պարթևը: Մասնավորաբար հայկ. Տ-ին հատուկ յոթնյակ ձևը (երբ ս. Զատկի շարժականությամբ թելադրված՝ մի շարք տոներ յոթ օրվա տատանումով են նշվում) կապվում է նրա անվան հետ: Տ-ի կազմավորման գործին իրենց մասնակցությունն են բերել Գյուտ Ա Արահեզացի, Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսները: Հովհաննես Գ Օձնեցին կանոնակարգել է Ս. Ծննդյան չորս Ավագ տոներն իբրև նախատոնակ: Ներսես Շնորհալին սահմանել է Հոգեգալուստը՝ յոթ և Վերափոխումը՝ ինն օր տոնախմբելու կարգը: Տ. խմբագրել և վերստին «ստուգաբանել» է Գևորգ Լամբրոնացին (XIII դ.): Նա Կանոնագրքից քաղած վկայություններով հաստատագրել է Հայ եկեղեցու տոնական կարգավորությունը: Նշանակալից է Սիմեոն Ա Երևանցու մասնակցությունը Տ-ի կարգավորման աշխատանքներին: Նրա ջանքերով հայ եկեղեց. Տ. ձեռք է բերել նոր և հաստատուն կերպարանք: Կիրակի օրվա սրբությունը պահելու նկատառումով նա Տերունական և Սրբոց տոների կապակցությամբ Տ. է ներմուծել 21 օրեր, հանել Մեծի պահոց կիրակիների մեջ Հարության հիշատակումը, մշակել գործածության առավել դյուրին և հաստատուն մի ձև, որը ցույց է տալիս 36 տարեգրերի համար մարտի 22-ից մինչև ապրիլի 25-ը տեղի ունեցող ս. Զատկի տոնի փոփոխությունները: Սիմեոն Ա Երևանցու Տ. կիրառվում է ցայսօր:

Ըստ Տ-ի, Հայ եկեղեցին տարին բաժանում է երեք տեսակ օրերի՝ տոների, սրբոց օրերի (տես Սուրբեր Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու) և ապաշխարության կամ պահոց օրերի (տես Պահք): Տես նաև Տոնապատճառ:

Գրկ. Ակինյան Ն., Քննութիւն ս. Սահակի վերագրուած կանոններու եւ հայոց եկեղեցական տարին Է դարու սկիզբը, Վնն., 1950: Բադալյան Հ., Օրացույցի պատմություն, Ե., 1970: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976, էջ 959–962: Պողարյան Ն., Ծիսագիտութիւն, Նյու Յորք, 1990, էջ 68–75: Օրմանյան Մ., Հայոց եկեղեցին, Ե., 1993: Վարդանյան Ռ., Հայոց Տոնացույցը (4–18-րդ դարեր), Ե., 1999:

Հակոբ Քյոսեյան

ՏՈՆԵՐ եկեղեցական, աստվածապաշտության կամ ծեսի և պաշտամունքի բաղկացուցիչ հիմնական բաժիններից: Կատարվում են եկեղեց. հանդիսավոր արարողություններով, նվիրված են որոշակի դեպքերի ու անձերի ոգեկոչումներին կամ ուղղակի միջոց են հոգևոր խորհրդածությունների: Նպատակն է նվիրվել օրվա խորհրդին, Աստծո փառաբանությանը և կրոն. պաշտամունքին, ապրել հոգևոր բարեպաշտ. կյանքով և խորհել հոգևոր արժեքների մասին:

Քրիստ., այդ թվում և Հայ եկեղեցու տոները նվիրված են Հիսուս Քրիստոսին, Աստվածածնին, խաչին, սուրբերին և մարտիրոսներին, ինչպես նաև ազգ-եկեղեց. նշանակություն ունեցող իրադարձություններին (հայոց համար այդպիսիք են Թարգմանչաց, Վարդանանց տոները): Մի շարք քրիստ. տոների հետ միախառնվել են նաև հեթանոս. շրջանի տոների որոշ տարրեր և ժող. սովորույթներ: Կիրակին Տերունական օր է, նվիրված է Հիսուս Քրիստոսի Հարությանը և միշտ նշվում է որպես եկեղեց. տոն: Շաբաթվա մնացած օրերը սրբոց և պահոց օրեր են: Հայ եկեղեցու գլխ. հինգ եկեղեց. տոները կոչվում են Տաղավար (Սուրբ Ծնունդ և Աստվածահայտնություն, ս. Զատիկ, Խաչվերաց, Վերափոխումն Ս. Աստվածածնի, Վարդավառ): Այդ տոների հաջորդ օրը մեռելոց է, կատարվում է գերեզմանօրհնեք: Հայ եկեղեցին տարվա օրերը բաժանել է երեք հիմն. խմբի. տոներ, սրբոց (մարտիրոսաց) օրեր կամ սրբոց հիշատակներ և պահոց օրեր (տես Պահք): Տոները բաժանվում են չորս խմբի. 1. Տերունի տոներ՝ նվիրված Քրիստոսի փրկագործ տնօրինության հիշատակներին, 2. Աստվածածնի տոներ, 3. Խաչի տոներ, 4. Եկեղեցու տոներ: Աստվածածնի, Խաչի և Եկեղեցու տոները Տերունի տոների մասեր են և նույնպես համարվում են Տերունի, քանի որ կատարվում են ի պատիվ և հանուն Տիրոջ:

Սրբոց օրերը նվիրված են սուրբերի (տես Սուրբ) հիշատակին: Հայ եկեղեցին ունի Ընդհանրական (Տիեզերական) եկեղեցու սուրբերի և զուտ Հայ եկեղեցու սուրբերի տոներ (տես Սուրբեր Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու): Սուրբերի կարգին են դասվել նաև հրեշտակները, որոնց նվիրված տոներ ևս ունի Հայ եկեղեցին:

Հայ եկեղեցու տոները լինում են շարժական և անշարժ: Անշարժ են այն տոները, որոնք հաստատուն կերպով կապված են ամսաթվերին և ոչ թե շաբաթվա օրերին: Դրանք են հունվ. 5-ից մինչև 13-ը ներառող իննյակ օրերի տոները. Ճրագալույց Ս. Ծննդյան (հունվ. 5), Ս. Ծնունդ և Աստվածահայտնություն (հունվ. 6), Ս. Ծննդյան յոթնյակը կամ ութօրեքը (հունվ. 7–12), Անվանակոչություն (հունվ. 13), Տյառնընդառաջ (փետր. 14), Ավետում (ապրիլի 7), Ծնունդ Աստվածածնի (սեպտ. 8), Ընծայումն Աստվածածնի (նոյեմբ. 21), Հղություն Աստվածածնի (դեկտ. 9): Հաստատուն օրեր ունեն Աստվածածնի Վերափոխման (օգոստ. 15) և Խաչվերաց (սեպտ. 14) տոները, բայց Հայ եկեղեցին դրանք նշում է այդ օրերին ամենամոտ կիրակի օրը: Սրբոց հիշատակ կատարվում է ոչ թե ամիսների հաստատուն օրերով, այլ՝ յոթնյակի դրությամբ, որը շաբաթների հաջորդությունն է: Շաբաթվա մեջ միայն երկուշաբթի, երեքշաբթի, հինգշաբթի և շաբաթ օրերին կարող են սուրբերի հիշատակները նշվել: Շարժական տոները կապված են ս. Զատկի (Հարության) տոնի հետ՝ համաձայն Լուսնի լրումի:

Արտաշես Ղազարյան

«ՏՐԱՊԻԶՈՆԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», XI դ. 1-ին կեսի պատկերազարդ, տոնական ձեռագիր մատյան: Ընդօրինակվել է, հավանաբար, Բագրատունիների վերջին թագավորներից մեկի պատվերով: Գրչության վայրը, գրիչը և ծաղկողը անհայտ են: XII դ. եղել է մի ազնվականի մոտ: 1803-ին Իգնատիոս Փափազյանը Վենետիկ է բերել Տրապիզոնից (այստեղից էլ՝ անունը): Պահվում է Վենետիկի Մխիթարյան մատենադարանում (ձեռ. դ 1400, չափերը՝ 47,5×36,5 սմ, բաղկացած է մագաղաթե 634 թերթից, կազմը կաշվից է, ուշ շրջանի՝ մինչև 1425-ը): Ձեռագիրը Ս. Ղազար վանքի ամենամեծ մատյանն է: «Տ. Ա.»-ի գեղ. ձևավորումը լրիվ չէ: Պահպանվել են ճոխ պատկերազարդված 10 խորանները, իրենց Ավետարաններից առաջ տեղավորված 4 ավետարանիչների նկարները, շքեղ նկարազարդված անվանաթերթերը (Մատթեոսի նկարը և անվանաթերթն ավելի ուշ շրջանի աշխատանք են), մի մանրանկարում՝ 4 ավետարանիչների նկարները և 7 թեմատիկ տերունական տեսարանները («Ավետում», «Ծնունդ», «Տյառնընդառաջ», «Մկրտություն», «Պայծառակերպություն», «Դեիսուս», «Քրիստոս Ամենակալը»): «Տ. Ա.» այն հազվագյուտ ձեռագրերից է, որը կրել է բյուզ. գեղանկարչության զգալի ազդեցությունը (սակայն ոչ բոլոր մանրանկարներում հավասարաչափ): Դա արտահայտվում է հատկապես խորանների քառակուսի համաչափություններում ու երանգներում, որոնք ստեղծվում են հիմնականում կարմիր-դարչնագույն, ոսկեգույն, դեղին և երկնագույն գուներանգներից: Դրվագավորման ու երանգավորման առումով դրանց մերձ են անվանաթերթերը: Որմնանկարչության մեջ և ավետարան. տեսարանների մեծ մասի ոճում նույնպես բավականաչափ զգալի է բյուզ. ազդեցությունը: Մյուս մանրանկարների ոճը («Պայծառակերպություն», «Քրիստոս Ամենակալը» և Մարկոս ավետարանիչի դիմանկարը) առավելապես աղերսվում է արևելաքրիստ. արվեստի ավանդույթների հետ: Չնայած այս տարբերություններին, ձեռագիրը զարդանկարվել է միաժամանակ և նույն արվեստանոցում. դա հավաստում է զարդանկարային մոտիվների ընդհանրությունը խորաններում և սյուժետային մանրանկարների շրջանակներում (անգամ այնպիսիները, որոնք հակված են արևելաքրիստ. ավանդույթներին): Տարբերությունները բացատրվում են զանազան նմուշների օգտագործումով և մի քանի նկարիչների աշխատանքով, ընդ որում՝ հայ նկարիչների, ինչի հավաստիքն է խիստ արտահայտված գրաֆիկական սկիզբը և հուն. մակագրությունների նկարված (վերանկարված), քան գրված լինելը: «Տ. Ա.»-ի մանրանկարներն արտացոլում են որմնանկարչային գեղանկարչության ազդեցությունը գունային լուծումներում (սպիտակավուն երանգներ, կապույտ ֆոն), ձևերի հակիրճ մեկնություններում, որ հատկապես պարզորոշ է «Քրիստոս Ամենակալի» պատկերում, և հենց որմնանկարչությունն ու առարկայի հեռանկարային դիրքերի ծավալները վկայում են «Համբարձման» գմբեթային հորինվածքի փոխառված լինելը:

Գրկ. Ճանաշյան Մ., Հայկական մանրանկարչութիւն, [հ. 1], Վնտ., 1966: Измайлова Т.А., Армянская миниат¦ра XI в., М., 1979; Weitzmann R., Die armenische Buch malerei des 10. und beginnenden 11. Jahrhunderts, Baniberg, 1933; Der Nersessian S., Armenia and the Byzantine Empire, Camb., 1947; Նույնի, L’art armenien des origines au XVII siռcle, P., 1977.

Նիկոլայ Քոթանջյան

ՏՐԴԱՏ (940-ական թթ. – մ.թ. անհտ), ճարտարապետ, քանդակագործ, Բագրատունիների թագավորական տան գլխավոր ճարտարապետը: Շին. գործունեությունը կենտրոնացած է եղել հիմնականում Շիրակում: Կառուցել է Արգինայի կաթողիկոսարանի Կաթողիկե եկեղեցին (973–977), Կ. Պոլսի Ս. Սոֆիայի տաճարի գմբեթը (989–992), Անիի Մայր տաճարը (989–1001), Գագկաշեն Ս. Գրիգոր եկեղեցին (1001–10): Ենթադրաբար Տ-ին են վերագրվել նաև Հաղպատի վանքի Ս. Նշան, Սանահինի վանքի Ս. Ամենափրկիչ, Մարմաշենի վանքի գլխ., Անիի Ս. Փրկիչ եկեղեցիները, Արգինայի կաթողիկոսարանի համալիրը, Անիի Սմբատաշեն պարիսպը ևն: Տ-ի առաջին վավերական գործը Խաչիկ Ա Արշարունի կաթողիկոսի պատվերով Արգինայում կառուցած եկեղեցին է, որտեղ ակնհայտ է ճարտարապետի նորարար. մոտեցումը և վաղ միջնադարյան ավանդույթների ստեղծագործ. կիրառումը: 980-ական թթ. Տ. արդեն նշանավոր, Հայաս տանի սահմաններից դուրս ճանաչված ճարտարապետ էր: Նա է վերականգնել Կ. Պոլսի Ս. Սոֆիայի տաճարի՝ երկրաշարժից ավերված գմբեթը: Ըստ Ստեփանոս Տարոնեցու, երբ բյուզանդացի ճարտարապետները չեն կարողացել վերականգնել գմբեթը, Տ. «իմաստուն հանճարով» նախօրոք պատրաստել է մանրակերտը և նոր միայն վերակառուցել (31 մ-ից ավելի տրամագիծ ունեցող) միջնադարյան ճարտ-յան հրաշալիքներից մեկը, «որ պայծառ էր քան զառաջինն»: Տ-ի կառուցած գմբեթը կանգուն է ավելի քան հազար տարի:

Տ-ի ստեղծագործությունների գլուխգործոցը Անիի Մայր տաճարն է, որտեղ վաղ միջնադարյան գմբեթավոր բազիլիկների (Օձուն, Գայանե, Մրեն) հորինվածքը նոր հնչեղություն է ստացել՝ պայմանավորելով դարաշրջանի ճարտ. և գեղագիտ. ըմբռնումները: Գագիկ Ա Բագրատունի թագավորի հանձնարարությամբ կառուցել է Անիում Ս. Գրիգոր (Գագկաշեն) եկեղեցին՝ նախօրինակ ունենալով Զվարթնոց տաճարի հորինվածքը: Հիշարժան է եկեղեցու պատին Գագիկ արքայի քանդակը՝ կառույցի մանրակերտը ձեռքին: Գրեթե բոլորաքանդակ այս արձանում (միակը միջնադարյան հայկ. արվեստում) դրսևորվել է Տ-ի քանդակագործ. տաղանդը: Տ. կարևորել է մայրաքաղաք Անիի համայնապատկերում կառույցների քաղաքաշին. դերը, դիտողական ընկալման, համալիրային ներդաշնակման խնդիրները: Մեծ ազդեցություն է ունեցել հայկ. ճարտ-յան հետագա զարգացման, ոճական նոր ուղղության և հորինվածքային սկզբունքների ձևավորման գործում: Ունեցել է իր ստեղծագործ. դպրոցը, և նրա մտահղացումներն ու գաղափարներն իրականացրել են աշակերտները, որոնք կերտել են զարգացած միջնադարի առաջնակարգ մոնումենտալ շատ կառույցներ:

Գրկ. Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 2, Ե., 1948: Լեվոնյան Գ., Ճարտարապետ Տրդատ Անեցին և իր գործերը, «Էջմիածին», 1949, № 1–2: Բարխուդարյան Ս., Միջնադարյան հայ ճարտարապետներ և քարգործ վարպետներ, Ե., 1963: Մնացականյան Ս. Խ., Վարպետաց վարպետներ Մանուել, Տրդատ, Մոմիկ, Ե., 1982: Оганесян К.Л., Зодчий Трдат, Е., 1951; Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918; Cuneo P., L’architettura della scuola regionali di Ani nell’ Armenia medievale, Roma, 1977.

Գառնիկ Շախկյան

ՏՐԴԱՏ Ա ՈԹՄՍԵՑԻ [ծ.թ. անհտ, գ. Ոթմուս (Վանանդ գավառ) – 764], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 741-ից: Հաջորդել է Դավիթ Ա Արամոնեցուն: Սերում է Վանանդեցի նախարար. տոհմից: Հավանաբար եղել է Վանանդի եպիսկոպոսը: Կաթողիկոս-պատմիչ Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին Տ. Ա Ո-ու մասին վկայում է իբրև «այր սուրբ եւ պարկեշտ, եւ փայլեալ առաքինութեամբ»: Տ. Ա Ո. 741-ին միջնորդել է Բաղդադի ամիրապետին՝ հետ կանչել 12 տարի շարունակ հարկահավաքությամբ հայերին կեղեքող արաբ ոստիկան Եզիտին:

Կաթողիկոս. գահին Տ. Ա Ո-ուն հաջորդել է Տրդատ Բ Դասնավորեցին:

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Պատմութիւն Հայոց, Ե., 1996: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ՏՐԴԱՏ Բ ԴԱՍՆԱՎՈՐԵՑԻ (ծ.թ. անհտ, Տուրուբերան նահանգի Դասնավորք գավառ – 767), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 764-ից: Հաջորդել է Տրդատ Ա Ոթմսեցուն: Տ. Բ Դ-ու հայրապետական գործունեության ժամանակաշրջանն աչքի է ընկել արաբ ոստիկան Հասանի կազմակերպած խժդժություններով, բռնություններով ու աղետալի վիճակով:

Կաթողիկոս. գահին Տ. Բ Դ-ուն հաջորդել է Սիոն Ա Բավոնեցին:

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Պատմութիւն Հայոց, Ե., 1996: Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ՏՐԴԱՏ Գ Մեծ, սուրբ Տրդատ (250-ական թթ. – մոտ 330), Հայոց Արշակունի արքա 287-ից: Քրիստոնեությունը պետական կրոն դարձրած առաջին թագավորը, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Հոր՝ Խոսրով Ա Մեծի (211–259) դավադր. սպանությունից հետո (ըստ Ագաթանգեղոսի՝ Անակ Պարթևի կողմից) մանկահասակ Տրդատին նախարար Արտավազդ Մանդակունին փախցրել է Հռոմ: Կրթվել և դաստիարակվել է հռոմ. արքունիքում՝ Լիկիանեսի (Լիկինիոս, 308–324) մոտ (313-ից՝ հռոմ. Արևելքի տիրակալ): Վայելել է կայսրեր Ավրելիանոսի, Տակիտոսի, Պրոբոսի և Կարոսի հովանավորությունը: Կատարելապես տիրապետել է լատիներենին, հունարենին, և ունենալով արտակարգ ուժ, աչքի է ընկել կրկեսամարտերում, զինավարժության մեջ ու Հռոմ. կայսրության մղած պատերազմներում: Պարսից տերության դեմ Ավրելիանոսի հաղթական արշավանքին մասնակցած Տրդատը նշանակվել է Հռոմին ենթակա Արմ. Հայաստանի թագավոր (274–276): 287-ին Հռոմ. կայսր Դիոկղետիանոսը Տրդատին ճանաչել է Հայոց թագավոր: Վերջինս հռոմ. զորքերի աջակցությամբ Հայաստանից դուրս է մղել պարսկ. նվաճողներին և հաստատվել հայրենի գահին: Նախապես հս-ից թիկունքն ամրապնդելով ալանների հետ կնքած դաշնագրով (կնության է առել Ալանաց թագավոր Աշխադարի դուստր Աշխենին)՝ Տ. Գ ավելի քան տասը տարի պատերազմել է Սասանյան Պարսկաստանի դեմ: 298-ին Մծբինում կնքված հռոմեա-պարսկ. քառասնամյա խաղաղության պայմանագրով (Հայաստանին են վերամիավորվել Անգեղտունը, Ծոփքը, Աղձնիքը, Կորդուքը, Ծավդեքը) Սասանյաններն ստիպված հրաժարվել են «Հայաստանի մեծ թագավոր» տիտղոսից և ճանաչել Տ. Գ-ի գահակալումը:

Վերականգնելով հայկ. պետության անկախությունը՝ Տ. Գ վերահաստատել է պարսկ. տիրապետության ժամանակ խախտված «Արտաշիսական» սահմանները (վարչատարածքային բաժանումը բդեշխությունների ու նախարարությունների միջև), անցկացրել նոր «աշխարհագիր», կարգավորել հարկային համակարգը ևն: Գահակալման առաջին տարիներին հոր և Դիոկղետիանոսի օրինակով հալածել է քրիստոնեության հետևորդներին: Սոսկալի չարչարանքների է ենթարկել իրեն հավատարմորեն ծառայած, քրիստոնեության ջատագով Գրիգորին (Գրիգոր Ա Լուսավորիչ) և իմանալով, որ նա Անակ Պարթևի որդին է, հրամայել է գցել Խոր վիրապի մեջ (տես Խոր վիրապի վանք): Ապա հրապարակելով հրովարտակ՝ կոչ է արել ջերմորեն պաշտել հայրենի աստվածներին, իսկ քրիստոնեության հետևողներին զրկել կյանքից ու գույքից: Մոտ 300-ին Տ. Գ-ի հրամանով Վաղարշապատի մերձակայքում նահատակվել են Հռիփսիմյանց և Գայանյանց կույսերը: Ըստ Ագաթանգեղոսի՝ ի տրիտուր այդ ամենի, թագավորն ու նախարարները պատժվել են «Տիրոջ պատուհասով»: Արքան դիվահարվել է, դարձել խոզակերպ: Խոսրովիդուխտին (թագավորաքրոջը) երևացած տեսիլքի համաձայն՝ ընկնավորներին կարող էր բուժել միայն Արտաշատում «կապյալ Գրիգորը»: Նրան Վաղարշապատ է բերել Խոսրովիդուխտի խնամակալ Օտա Ամատունին (301): Գրիգորը նախ աղոթքով վերադարձրել է դիվաբախների զգաստամտությունը, ապա, 65 օր ժողովրդին քրիստոնեություն քարոզելուց հետո, անսալով Տ. Գ-ի ու ցավագարների աղաչանքին՝ կատարելաբար բուժել է նրանց: Ապաշխարած ու դարձի եկած թագավորի մեծագործություններից էր եռանդուն մասնակցությունը երեք վկայարանների (տես Էջմիածնի Ս. Գայանե վանք, Էջմիածնի Ս. Հռիփսիմե վանք, Շողակաթ վանք) և Էջմիածնի Մայր տաճարի կառուցմանը: Տ. Գ, հաշվի չնստելով «դաշնակից» Հռոմ. կայսրության տիրակալի հետ (որն անկախ պետության գրավականն էր), ընտրել է գաղափարաքաղ. ու կրոն. նոր ուղի և 301ին պետ. կրոն հռչակել Հռոմ. պետության մեջ հալածվող քրիստոնեությունը: Տ. Գ-ի բուն նպատակը Հայաստանի քաղ. և հոգևոր միասնության, անկախ գոյավիճակի ապահովումն էր, հարևան այլակրոն պետությունների ազդեցությունից նրան զերծ պահելը: Երբեմնի մոլեռանդ հեթանոս թագավորը կործանել է հին հավատի տաճարներն ու բագինները և դրանց տեղում հիմնադրել քրիստ. սրբերի վկայարաններ, եկեղեցիներ: Սկզբ. շրջանում Հռոմ. կայսրությունը թշնամաբար է վերաբերվել քրիստոնեությունը պետ. կրոն ճանաչած Տ. Գ-ին, սակայն հետագայում Հայոց արքային հաջողվել է դաշնակցային հարաբերություններ ստեղծել Կոստանդիանոս Մեծ կայսրի (306– 337) հետ: Տ. Գ գիտակցել և կարևորել է թագավորության ամրապնդման գործում ամրակուռ նվիրապետության ստեղծումը: Առաջնահերթ խնդիր համարելով և պետ. հիմքերի վրա դնելով Հայոց եկեղեցապետի ընտրությունը՝ հրավիրել է հայ ավագանու ժողով և Գրիգոր Լուսավորչին կարգել Հայոց եպիսկոպոսապետ, ինչը վկայում է, որ եկեղեցին և հովվապետը պետք է ենթարկվեին թագավորական իշխանությանը:

302-ին Տ. Գ Գրիգոր Ա Լուսավորչին ուղարկել է Կապադովկիայի Կեսարիա քաղաք, որտեղ կատարվել է նրա զուտ ծիսական բնույթ ունեցող ձեռնադրությունը: 303-ի հունվ. 6-ի այգալույսին՝ Սուրբ Ծննդյան ու Աստվածահայտնության օրը, Բագավանում (Արածանիի ակունքների մոտ) Գրիգոր Ա Լուսավորիչը մկրտել է Տ. Գ-ին և արքունիքը: Ըստ ավանդության՝ մկրտությունից հետո թագավորը վերանվանվել է Հովհաննես (ի սեր Հովհաննես Մկրտչի), որի նշխարների մասերից մեկն էլ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը բերել էր Բագավան: Արքայի մկրտության վայրում կա մի քար, որ կոչվում է «Տրդատի արձան»: Ըստ Ագաթանգեղոսի՝ նույն վայրում, յոթ օրերի ընթացքում մկրտվել են արքունական զորքը (թվով՝ «տասնհինգ բյուր») և ժողովուրդը («չորս հարյուր բյուր»): Հայ եկեղեցու սպասավորության մեջ Տ. Գ-ի կամքով ընդգրկվել են նաև նախկին քրմեր և քրմորդիներ: Նա հոգ է տարել եկեղեցու համար սպասավորներ պատրաստելու մասին, հիմնադրել է դպրոցներ, որտեղ ուսուցանել են հուն. և ասոր. լեզուներով: Նվիրապետության տնտ. հիմքերի ամրապնդման նպատակով՝ Տ. Գ-ի հրամանով գյուղերի եկեղեցիներին հատկացվել են չորսական ծխաբաժին հողատիրույթներ, ավաններում՝ յոթական: Թագավորի կամքով հոգևորականությունը դասվել է ազատների կարգը և օժտվել ապահարկությամբ: Տ. Գ-ի սատարմամբ և Գրիգոր Ա Լուսավորչի ջանքերով Հայ եկեղեցին յուրացրել է հեթանոս. հավատքի առավել ժողովրդական տարրերը (տես Վարդավառ, Տյառնընդառաջ ևն), որոնք ազգային երանգներ հաղորդելով քրիստոնեությանը, էականորեն նպաստել են նրա ժողովրդականացմանը:

Տ. Գ հետևողական պայքար է կազմակերպել հեթանոսության դեմ, որը հատկապես աշխուժացել էր Գրիգոր Ա Լուսավորչի վախճանվելուց հետո՝ Արիստակես Ա Պարթև կաթողիկոսի օրոք: Պայքարն ուղղված էր հեթանոսությանը սատարող պարսից Շապուհ II արքայի (309– 379) դեմ: Վերջինս, չնայած Մծբինի պայմանագրին, չէր հրաժարվել նվաճող. նկրտումներից և ձգտում էր դրանք իրականացնել կրոն. գործոնի միջոցով (Հայաստանի հեթանոսամետ նախարարները վերածվել էին պարսկասեր ուժերի): Շապուհին հաջողվել է Տ. Գ-ի դեմ հանել նրա քաղաքականությունից դժգոհ նախարարներին և Հս. Կովկասի ցեղերին: Սակայն Հայոց թագավորը նախ հաշվեհարդար է տեսել ապստամբ նախարարների հետ (ըստ Մովսես Խորենացու՝ բնաջնջել է Սլկունիների տոհմը), ապա Աղվանքի Գարգարացվոց դաշտում հաղթական ճակատամարտ տվել հս. ցեղերին և պահպանել Հայաստանի միասնությունն ու արմատավորված քրիստոնեությունը: Հռոմ. կայսրությունից ստանալով օգնական ուժեր՝ Տ. Գ սահմանային շրջաններում հաղթական մարտեր է մղել նաև պարսկ. զորքերի դեմ: Նրան հաջողվել է վերականգնել Մեծ Հայքի թագավորության տարածքային ամբողջությունը (սահմանները՝ ըստ 64-ի Հռանդեայի պայմանագրի), քաղ. ամուր դաշինք կնքել Հռոմ. կայսրության հետ, ճնշել նախարարների անջատական ձգտումները և ստեղծել կենտրոնացված հզոր պետություն: 330-ին հրաժարվելով գահից՝ Տ. Գ հեռացել է Դարանաղի գավառի Սեպուհ լեռան Մանյա այրք կոչված վայրը, որտեղ 325-ից ճգնել էր Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: Նախարարների բարեպաշտորեն ապրելու խոստումներից հետո շուտով վերադարձել է գահին և հաղթել հս. ցեղերին: Սակայն որոշ նախարարներ, դրժելով իրենց խոստումները, կրկին վարել են հեթանոս. կենցաղ, և Տ. Գ նորից գնացել է Մանյա այրք: Ըստ Մովսես Խորենացու՝ Տ. Գ-ին թունավորել են հայ նախարարները՝ հանգցնելով «աստվածապաշտության բազմափայլ ճառագայթը»: Նրա դին արծաթապատ դագաղով տեղափոխվել և ամփոփվել է Դարանաղի գավառի Թորդան ավանում, ս. Գրիգոր Ա Լուսավորչի կողքին:

Հայ եկեղեցին ս. Տ. Գ-ի հիշատակը տոնում է Հոգեգալստյան 5-րդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը՝ ս. Աշխենի և ս. Խոսրովիդուխտի հետ: Այդ տոնին երգվում է Թագավորաց հատուկ շարականը: Տ. Գ ըստ արժանվույն է գնահատվել թե՛ միջնադարյան պատմիչների, թե՛ նոր ուսումնասիրողների կողմից: Մովսես Խորենացին Տ. Գ-ին բնորոշել է որպես Հայոց վերջին հզոր թագավոր, իսկ քրիստոնեությունը տարածելու և ամրապնդելու գործում առաջատար դերը վերապահել է նրան: Տ. Գ իր արդյունաշատ գործունեությամբ պարարտ հող է նախապատրաստել գրերի գյուտի և հայ մատենագրության ստեղծման համար:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Ե., 1983: Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Զամինյան Ա., Հայոց եկեղեցու պատմութիւն, մաս 1, Նոր Նախիջևան, 1908: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Աստուրյան Հ., Քաղաքական վերաբերութիւններ ընդ մէջ Հայաստանի եւ Հռովմայ, Վնտ., 1912: Մանանդյան Հ., Երկ., հ. 2, Ե., 1978:

Հակոբ Հարությունյան
Սահակ Սահակյան

ՑԱՂԱՑ ՔԱՐ ՎԱՆՔ, Ցախաց քար ի վանք, ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Եղեգիս գյուղից մոտ 6 կմ հյուսիս-արևելք, բարձրադիր սարավանդի վրա: Ըստ XI դ. պատմիչ Ստեփանոս Տարոնեցու, վանքը հիմնադրվել է Հայոց Աբաս Բագրատունի թագավորի օրոք (929– 953): Ստեփանոս արք. Օրբելյանը Ց. ք. վ. անվանել է «բարձրահռչակ և սուրբ առաքինարան»: Վանքի համալիրը կազմված է շինությունների երկու խմբից: Պարսպափակ բակով, կոպտատաշ բազալտից կառուցված արմ. խմբի (այժմ՝ կիսավեր) հվ. կողմում միանավ, թաղածածկ Ս. Հովհաննես եկեղեցին է (989) և մատուռը, հս. կողմում՝ քառախորան, չորս անկյուններում ավանդատներով կենտրոնագմբեթ Ս. Աստվածածին եկեղեցին (X դ.), որին հվ-ից կից է սյունասրահը, իսկ արմ-ից՝ երկայնական պատերում խոշոր կամարակապ խորշերով գավիթը: Ց. ք. վ-ի համալիրի արլ. խմբում կանգուն են 1041-ին Վարդիկ վանահոր՝ սրբատաշ բազալտից կառուցած երկու եկեղեցի: Արմ. կողմում ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում ավանդատներով գմբեթավոր Ս. Կարապետ եկեղեցին է, որի հս. ճակատի վերին մասում առյուծի և ցուլի մենամարտը ներկայացնող խոշոր հարթաքանդակն է, իսկ ճոխ մշակում ունեցող շքամուտքով հվ. պատի վերևում՝ ճիրաններում խոյ բռնած թևատարած արծվի քանդակը (այժմ՝ ցած ընկած): Դեպի հս-արլ. Ս. Հովհաննես փոքր, թաղածածկ եկեղեցին է, որի գավթի վրա բարձրացող մատուռը, նրա երկու կողքերին դրված գեղաքանդակ խաչքարերը և երկկամար խորշը կազմում են կառույցի երկրորդ հարկը: Ց. ք. վ. 1051-ին՝ Վարդից և 1211-ին Գրիգոր իշխանից որպես նվիրատվություն այգիներ է ստացել: 1222-ին նորոգվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցին: 1251-ին իշխան Տարսայիճ Օրբելյանը Ց. ք. վ-ին նվիրել է Գեղարքունիքի Գառնակեր գ., 1317-ին իշխան Էաչի Պռոշյանը՝ Սրկղոնքի իր ձեռատունկ այգին: Ց. ք. վ-ում XV դ. գործել է գրչատուն, որտեղ ընդօրինակվել են. 1437-ին՝ Շարակնոց, 1463-ին և 1492-ին՝ Ավետարաններ, 1483-ին՝ Տոնացույց:

Գրկ. Ստեփանոս Տարոնացի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Լալայան Ե., Վայոց ձոր. նշանավոր վանքեր, ԱՀ, գիրք 26, Թ., 1916: Մնացականյան Ս., Հայկական ճարտարապետության Սյունիքի դպրոցը, Ե., 1960: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967:

Մուրադ Հասրաթյան

ՑԻՊՆԱՎԱՆՔ, Դաստակ, Ս. Ստեփան ո ս Նախավ կավ ան ք, Արծ կեի վանք, Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Բզնունիք գավառում, Վանա լճի հյուսիսային մասում, Ցիպան կամ Արծկե կղզու հարավում: Հիշատակում է Թովմա Մեծոփեցին (1378– 1446): Ըստ նրա, Դաստակ է կոչվել այդտեղ ս. Ստեփանոս Նախավկայի դաստակը պահելու համար: Ց. ունեցել է բարձրակարգ դպրոց [հիմն. XIV դ. 60-ական թթ., Վարդան Ճգնավորի (Տիրատուր րաբունապետի սան) ջանքերով], եղել միջնադարյան Հայաստանի կրթ. և գրչության կենտրոններից: Հետագա գործունեության մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել: Հայտնի է, որ այդ դպրոցի սան Գրիգոր Խլաթեցու րաբունապետությամբ, 1406-ին Ց-ում է տեղավորվել Խառաբաստավանքի վարդապետարանը, որը շուտով փակվել է: Հետագայում Ց-ում Գրիգոր Խլաթեցին հիմնել է դպրոց, որտեղ գիտամանկավարժ. բեղուն գործունեություն է ծավալել, խմբագրել է Հայսմավուրք, Տոնական, Գանձարան ժողովածուները, ինչպես նաև ընդօրինակել բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնցից մի քանիսը (դդ 3440, 3414, 5328, 8366 ևն) պահվում են Մատենադարանում: Ց-ում Գրիգոր Խլաթեցու աշակերտներից Հովհաննեսը, Կարապետը, Թովման, Առաքել Բաղիշեցին և այլք գրել են իրենց ուսուցչի վարքը:

Գրկ. Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 2, Վնն., 1942:

ՑՂՆԱՅԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ, պատմական Գողթն գավառի Ցղնա գյուղում (այժմ՝ Նախիջևանի ԻՀ Օրդուբադի շրջանում): Հիշատակվում է XIV դարից (1349-ին վանքում Ավետարան է ընդօրինակվել): Վանքի եկեղեցին կառուցվել է 1683-ին, XII–XIII դդ. եկեղեցու տեղում, քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածքով, վաճառականներ Անդրեասի, Սիմոնի, Հակոբի, Բաղդասարի և Գուրգենի միջոցներով: Մահանալուց հետո նրանց, բացառության կարգով, թաղել են եկեղեցու բակում: Հվ. և արմ. դռներն ունեն ճոխ հարդարված շքամուտքեր, որոնցից արմ-ի բարավորին քանդակված է զույգ հրեշտակների կողմից թագադրվող Աստվածածինը՝ մանուկ Հիսուսը գրկին, իսկ հվ-ին՝ Պողոս և Պետրոս առաքյալները: Մուտքերի ուղղանկյուն բացվածքները պարագծով եզերող լայն գոտիները ծածկված են արևմտաեվրոպ. բարոկկոյի ոճի զարդաքանդակներով, ինչն արդյունք է Գողթն գավառի հայ վաճառականների՝ եվրոպ. երկրների և, առաջին հերթին, Իտալիայի հետ XVII դ. ունեցած առևտրական սերտ կապերի: Արմ. պատին հայկ. քանդակագործ. արվեստում իր պատկերագրությամբ եզակի՝ Քրիստոսի մկրտության տեսարանն է. աջ կողմում կանգնած է Հովհաննես Մկրտիչը, իսկ ձախում Հորդանան գետի խորհրդանշանն է: Եկեղեցու հվ. մուտքի առջև եռաստիճան զանգակատունն է, որի առաջին հարկի մույթերին, խորշերի մեջ, խաչելության և կանգնած, ձեռքերը կրծքին խաչած Աստվածածնի խոշոր, ցցուն, համարյա ազատ ծավալով իրականացված քանդակներն են, որոնք կատարման ձևով ու ոճավորումով բացառիկ են ուշ միջնադարի հայկ. արվեստում: Եկեղեցու ներսում եղել են ս. Գրիգոր Ա Լուսավորչին և ս. Սեղբեստրոսին պատկերող որմնանկարներ (չեն պահպանվել): Վանքի պարսպապատ տարածքում գերեզմանոցն է՝ XVI դ. տապանաքարերով:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Լալայան Ե., Օրդուբադի կամ Վերին Ագուլիսի ոստիկանական շրջան կամ Գողթն, ԱՀ, գիրք 11, 12, Թ., 1904–05: Այվազյան Ա., Ցղնայի ճարտարապետական հուշարձանները, «Էջմիածին», 1978, № 3:

Մուրադ Հասրաթյան

«ՈՒԹ ՄԱՆՐԱՆԿԱՐԻՉՆԵՐԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», կիլիկյան պատկերազարդ ձեռագիր մատյան ընտիր թավշյա մագաղաթից: Պատկերազարդել են XIII դ. վերջին քառորդի անհայտ նկարիչներ և 1320-ին՝ Սարգիս Պիծակը: Կիլիկյան մանրանկարչության ծաղկման շրջանի գոհարներից է: Գրիչը նշանավոր Ավետիսն է, որը հայտնի է Թորոս Ռոսլինի ծաղկած «Մաշտոց»-ի, «Կեռան թագուհու Ավետարան»-ի և այլ եզակի ձեռագրերի ընդօրինակություններով: «Ու. մ. Ա.» Ավետիսի անունով մեզ հասած վերջին աշխատանքն է: Պահվում է Մատենադարանում (ձեռ. դ 7651): Ձեռագիրը ստացող Սեբաստիայի Ստեփանոս եպիսկոպոսը 1320-ին հիշատակարանում գրել է, որ Կիլիկյան Հայաստանի Օշին արքայի հրամանով պալատի մատենադարանում («յարկեղս տանն») բազմապիսի ձեռագրերից ընտրել է «Ու. մ. Ա.» և տվել Սարգիս Պիծակին՝ պատկերազարդումն ավարտելու, որովհետև տերունական նկարների մի մասը նկարված էր, մի մասն ուրվագծված («նշանագծեալ»), շատերի համար էլ տեղ էր թողնված: Հիշատակարանից երևում է, որ Ստեփանոս եպիսկոպոսի պատվերով Սարգիս Պիծակն ուրվագծվածները ծածկել է գույներով, պատկերներով լրացրել բաց մնացած տեղերը:

«Ու. մ. Ա.»-ի խորանների պատկերները մեզ չեն հասել, դրանք ներկայացված են իբրև համաբարբառի աղյուսակներ: Փոխարենը ձեռագրի գրեթե բոլոր էջերն ունեն մանրանկար: Որոշ էջերի վրա ներտեքստային երկու և լուսանցքում պատկերված մեկ՝ սյուժեով միմյանց կապված մանրանկարներ են: Ձեռագրում կա ավելի քան 250 մանրանկար: Դա եզակի երևույթ է քրիստ. գրքարվեստում՝ տեքստի և մանրանկարների ու լուսանցքների հարաբերությունների բազմազանության առումով: Ձեռագրի մանրանկարների համար հիմք են ծառայել և՛ XI–XII դդ. բյուզ. ամենահարուստ պատկերազարդ ձեռագրերից մեկը (Ֆլորենցիայի Լաուրենցիանա գրադարան, VI, 23), և՛ «Հեթում Բ թագավորի Ճաշոց»-ի մի քանի մանրանկար: Հիշյալ բյուզ. ձեռագրից ուղղակի ընդօրինակված է 17 մանրանկար, իսկ նրա պատկերազարդման ձևերը դրսևորված են ավելի մեծ թվով մանրանկարներում: Դա արտահայտված է մագաղաթե ֆոնի վրա ֆրիզաձև մանրանկարներով, որոնք պարունակում են միմյանց հաջորդող, երբեմն նույն կերպարների՝ երկու-երեք անգամ պատկերող տեսարանները. սյուժետային գործողության հաջորդական փուլերը միմյանցից անջատված են սխեմատիկ շենքերով կամ բլրակի զանգվածով, կամ ազատ տարածքներով: «Հեթում Բ թագավորի Ճաշոց»-ին հետևող մանրանկարներն ավելի բազմազան ձևեր են ընդունում, քան մագաղաթի ֆոնի վրա ֆրիզաձև մանրանկարները տեքստի ներսում, վերևում կամ ներքևում: Դրանց համար ֆոն են ծառայում ոսկին կամ շենքերը, որոնց շնորհիվ պատկերված անձինք ռելիեֆային տեսք են ստանում, հաճախ միանում են լուսանցազարդերին կամ ուղեկցվում մարգարեի նկարով: Երրորդ խումբը ոսկու ֆոնի վրա շրջանակված ֆրիզաձև նկարներ են: Մի շարք մանրանկարների գունավորումից երևում է Սարգիս Պիծակի միջամտությունը: Ավետարանիչներին, առակներն ու այլաբանական պատկերները մեծ մասամբ նկարել է Սարգիս Պիծակը: Ֆրիզաձև մանրանկարների ազատ շարժվող, գրեթե ջրաներկային թափանցիկությամբ նկարված ֆիգուրների վրա զգացվում է Հովհաննես Արքաեղբոր դպրոցի Աստվածաշնչային Ժողովածուի (Մատենադարան, ձեռ. դ 4243) ազդեցությունը:

Գրկ. Ղազարյան Վ., Սյուժետային մանրանկարը Կիլիկիայում (XIII դարի վերջ – XIV դարի սկիզբ), Ե., 1984: Дрампян Р., Из истории армянской миниат¦ры XIII–XIV вв., «Տեղեկագիր ՀՍՍՀ ԳԱ, հաս. գիտ.», 1948, № 5:

Վիգեն Ղազարյան

ՈՒԹՁԱՅՆ, քրիստոնեական պաշտոներգության հիմքում ընկած, եկեղեցու կողմից կանոնակարգված ձայնեղանակների համակարգ: Բնորոշվում է, այսպես կոչված, չորս «բուն» (հիմնական) և չորս «կողմ» (օժանդակ) ձայնեղանակների միակցությամբ, որի հիմքում ընկած է սրբազան ութ թվի խորհրդաբանությունը: Սկիզբ է առել քրիստոնեության առաջին դարերի երուսաղեմյան ավանդույթից, ըստ որի՝ ս. Զատկի 8 օրերից յուրաքանչյուրին վերաբերող երգասացությունները կատարվել են օրվա հատուկ եղանակով: Եղանակների 8-օրյա շարքը շուտով տարածվել է ս. Զատկի առաջին օրից հաշվարկած 8 կիրակիների վրա: Ավելի ուշ օրհներգությունների շարքը կրկնվել է ողջ տարվա ընթացքում մինչև Նոր Զատիկը՝ կազմելով տարվա տոնական շրջանը: Այսպիսով, սկզբնապես մեկ ընդհանուր տեսական հիմք ունեցող համակարգից առանձնացվել են արլ. (Սևերիոս Անտիոքացի, Հովհաննես Դամասկացի) և արմ. (Ամբրոսիոս Մեդիոլանցի, Գրիգոր I պապ) քրիստոնյա երաժշտ. մշակույթներին հատուկ Ու-երը, այնուհետև՝ արևելաքրիստ. երաժշտարվեստի սահմաններում ձևավորվել և տարանջատվել են մի շարք ազգ. Ու-եր, որոնցից յուրաքանչյուրը սերել է տվյալ ժողովրդի դարավոր ֆոլկլորային ավանդույթներից և հիմնվել աշխարհիկ մասնագիտացված երաժըշտության մեջ բյուրեղացած հնագույն բնորոշ ձայնեղանակների վրա: Այդ է պատճառը, որ հայկ. Ու. եղանակներից յուրաքանչյուրը (բացառությամբ՝ երկրորդի) ունի մեկ կամ մի քանի հարող կամ ածանցյալ, այսպես կոչված՝ «դարձվածք» եղանակ: Դրանից բացի, հայկ. Ու. առանց «դարձվածքների» էլ մշտապես հիշատակվում է երկու «ստեղի» ձայնեղանակներով համալրված, ինչն արդեն իսկ դուրս է գալիս ութի սահմաններից: Դրանում է հայկ. Ու-ի ելևէջային հարստության յուրահատկությունը: Ուստի Ու. միջնադարյան կանոնական արվեստի պահանջների պայմաններում հանդես է գալիս որպես հոգևոր միաձայն երգարվեստը կանոնավորող կաղապար, որը կարևոր դեր է կատարել եկեղեց. երգարվեստի հիմն. ելևէջային մեղեդիական նկարագրի հարատևման և պահպանման գործում:

Հայկ. Ու. համակարգը սկսել է ձևավորվել IV–V դդ.: Նրա առաջին կարգավորումը, ըստ Հայսմավուրքի, պատկանում է Սահակ Ա Պարթևին, որը և սահմանել է ութ ձայն և երկու «ստեղի» հավելյալ եղանակ: VII–VIII դդ. Ու-ի գործնական և տեսական բարեկարգումով հավանաբար զբաղվել է Բարսեղ Ճոնը՝ ստեղծելով հոգևոր ինքնուրույն երգերի Ճոնընտիր ժողովածուն, որտեղ երգասացություններն արդեն պետք է դասակարգված լինեին ըստ որոշակի սկզբունքի, և Ստեփանոս Սյունեցին, որին վերագրվում է Հարության Ավագ օրհնությունների՝ ըստ ութ ձայնեղանակների գաղափարված հանդիսավոր մեծ երգաշարքերի հորինումը: Ու-ի օրինաչափություններին է ենթարկված հայոց հնագույն ՍաղմոսարանԺամագիրքը՝ իր ութ կանոններով, որոնցից յուրաքանչյուրին համապատասխանում է մի ձայնեղանակ, և Շարակնոցը, որի մեջ ձայնեղանակների կրճատ նշումներն արվել են օրհներգերից անմիջապես առաջ: Պաշտոներգության մեջ ընդգրկված երգասացությունների գործնական ուսուցման և յուրացման համար կարևոր նշանակություն է տրվել նաև բանավոր ավանդվող այսպես կոչված սկսվածքներին, որոնք կազմում էին Ու-ի փոքրաչափ հատվածը: X–XIV դդ. Ու-ի կայունացած ձայնեղանակների համակարգը հետզհետե ընդլայնվել և ճյուղավորվել է, ընդգրկելով Ու-ի կանոնական սահմաններից դուրս եկող և հաճախ ինքնուրույն «ստեղիատիպ», «զարտուղի» և «դարձվածքանման» ձայնեղանակներ (այսպես կոչված՝ «մանրուսման եղանակներ»), որոնց առկայությունը մեծապես պայմանավորված էր տաղային արվեստի ծաղկումով:

Հայ մատենագրության մեջ պահպանվել են ձայնեղանակների յուրահատուկ մեկնություններ, այսպես կոչված «մեկնութիւնք ձայնից», Ու-ի գյուտին և մեկնաբանությանը նվիրված գրվածքներ, որոնց հեղինակների թվում են Մովսես Քերթողը, Ստեփանոս Սյունեցին, Անանիա Նարեկացին, Գրիգոր Տաթևացին և ուրիշներ: Այդ գրվածքներն արտացոլում են հայ միջնադարյան մտածողների Ու. համակարգի տեսագեղագիտ. իմաստավորումը, ի մի բերելով ինչպես հնագույն հեթանոս. պատկերացումների մնացուկները, այնպես էլ՝ աստվածաշնչային հայեցակարգի շրջանակներում ձևավորված մտահղացքը:

Հայկ. Ու. իր ուրույն տեղն ունի քրիստ. եկեղեցիների նմանատիպ համակարգերի շարքում: Արևելաքրիստ. երաժշտ. մշակույթների համատեքստում հայկ. Ու. աչքի է ընկնում իր մեղեդիական մեծ հնարավորություններով և ազգ. վառ ինքնատիպ գծերով, որոնք արտացոլում են հայ հոգևոր երաժշտության ելևէջային կազմին հատուկ հիմն. ոճական առանձնահատկությունները:

Գրկ. Թաշճյան Ն., Դասագիրք եկեղեցական ձայնագրութեան հայոց, Վաղ-պատ, 1874: Բրուտյան Ա., Դասագիրք հայկական եկեղեցական ձայնագրութեան, Վաղ-պատ, 1890: Տնտեսյան Ե., Նկարագիր երգոց Հայաստանեայց Ս. Եկեղեցւոյ, ԿՊ, 1933: Կոմիտաս, Հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, Ե., 1941: Աթայան Ռ., Հայկական խազային նոտագրությունը, Ե., 1959: Թահմիզյան Ն., Ութձայնի սկսվածքները, «Էջմիածին», 1972, № 2–5: Նույնի, Ներսես Շնորհալին երգահան և երաժիշտ, Ե., 1973: К у ш н а р е в Х., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Л., 1958; Т а г м и з я н Н., Теория музыки в древней Армении, Е., 1977; А р е в ш а т я н А., Армянские средневековые “Толкования на гласы”, “Гимнология”, вып. I, кн. 2, М., 2000, ст. 510–516; Outtier B., Recherche sur la genèse de l’octoéchos arménien, “Essays on Armenian Music”, L., 1978.

Աննա Արևշատյան

ՈՒԽՏ, երդում, խոստում, դաշինք՝ կնքված Աստծո և մարդու միջև: Աստվածաշունչը հիշատակում է հավիտենական Ու-եր, որ Աստված է կնքել Նոյի («Տեր Աստված ասաց Նոյին. «Իմ ու ձեր միջև, ձեզ հետ եղող ամեն կենդանի էակի միջև գալիք բոլոր սերունդների համար իմ հաստատած ուխտի նշանն այս է. իմ ծիածանը կկապեմ ամպերի մեջ: Եվ դա թող լինի իմ ու ողջ երկրի միջև հավիտենական ուխտի նշանը… Այլևս ջրհեղեղ չի լինի, որպեսզի բոլոր էակները չոչնչանան», Ծննդ. 9.12–17), Աբրահամի (Ծննդ. 15, 17), Մովսեսի կամ Իսրայելի (Ելք 24, 34.10–27) և մյուս նահապետների հետ:

Թվեր գրքում Մովսեսի ձեռքով հաստատվել են ուխտյալների կանոնները. ուխտյալը պիտի հրաժարվի ոգելից խմիչքից և Ու-ի ամբողջ ժամանակաընթացքում գլուխը չածիլի, քավության զոհ ու նվերներ մատուցի Տիրոջը ևն (Թվեր 6):

Հիշյալ կանոնները հայ քրիստ. իրականության մեջ պահպանվել են և՛ նույնությամբ, և՛ բովանդակային որոշ փոփոխակներով. Ու. անողը խոստանում է ընծայվել՝ ծառայել որևէ սրբության (սուրբին, վանքին ևն), պատերազմել հանուն հավատքի, քահանայագործել, բարեգործել (կառուցել եկեղեցի, դպրոց, դրամ բաժանել չունևորներին ևն), զոհաբերություն կատարել, իր կամ իր զավակի վարսերը առժամանակ չկտրել, կատարել ուխտագնացություն, ծոմ պահել ևն: Այսօրինակ Ու-երը, ի տարբերություն վերոհիշյալ հավիտենական Ու-ի, մարդն է հաստատում իր և Աստծո միջև. դրանք ժամանակավոր Ու-եր են, որոնց վերջնական նպատակն է՝ մաքրագործվելու միջոցով արժանի լինել փրկության, աստվածային որևէ շնորհի կամ բարեգործության: Ու-ի ձևեր են նաև ճգնավորությունը և կուսակրոնությունը:

Հայ եկեղեցին, ինչպես և ողջ Ընդհանրական եկեղեցին, հիմնվելով Ս. Գրքի վրա, որպես հավիտենական և մեծագույն Ու. է ընդունում Աստծո Ու.՝ Հիսուս Քրիստոսի միջոցով կնքված իր՝ Հայր Աստծո և մարդկանց միջև. դա Հայր Աստծո ծրագիրն է՝ այն հաշտարար ու փրկարար Ու., որ ի կատար ածեց Աստծո Որդին՝ մարդանալով և իր քավիչ արյունը հեղելով Գողգոթայի խաչի վրա: Մյուս Ու-երն այս Ու-ի նախօրինակներն են: Մեծագույն ուխտյալն ինքն Աստվածն է, և Հիսուսն է նրա հաշտության հավիտենական ծիածանը: Նոր կտակարանում, Հիսուսի ծնունդն ավետելիս, երկնային զորքերը ազդարարում են հովիվներին հենց այդ Ու-ի կատարումը. «…Փա՜ռք Աստծուն՝ բարձունքներում, և երկրի վրա խաղաղությո՜ւն և հաճությո՜ւն՝ մարդկանց մեջ…» (Ղուկ. 2.14):

Ինքը՝ Հիսուսը, վերջին՝ զատկական ընթրիքի ժամանակ, օրհնելով հացն ու գինին, հայտնում է իր տնօրինական Ու-ի կատարումը՝ ասելով. «Խմեցեք դրանից բոլորդ, որովհետև այդ է նոր ուխտի իմ արյունը, որ թափվում է շատերի համար՝ իրենց մեղքերի թողության համար» (Մատթ. 26.28, տես նաև Ղուկ. 22.19– 20):

Ուխտագնացություն: Ու-ի կատարման մի ձև, որը I դարից՝ առաջին քրիստոնյաներից եկած և ցայսօր ապրող ավանդույթ է՝ այցելել Երուսաղեմ՝ իրենց աչքերով տեսնելու Քրիստոսի կյանքի հետ կապ ունեցող սրբավայրերը՝ Բեթղեհեմը, Գողգոթան, Հիսուսի գերեզմանը, մյուս սրբությունները: Այսօրինակ այցելուն կոչվել է ուխտյալ կամ մահտեսի: Ուխտագնացություն կատարվում է նաև այլ սուրբ տեղիներ. դա կարող է լինել որևէ վանք, մատուռ, մարտիրոսի գերեզման ևն: Ուխտագնացության հետ սերտորեն առընչվում են ուխտագնացության երգերը, որոնք հայ ժող. երաժշտության մեջ մի առանձին բաժին են կազմում: Դրանցում արծարծվում են հիշյալ ծեսի հետ կապված տարբեր պահեր՝ Ու-ի նպատակը, ուխտատեղիի գովքն ու նկարագիրը ևն: Հատկապես նշանավոր են «մուրազատու» «Մշո սուլթան» Ս. Կարապետ վանքին նվիրված երգերը, որոնք կոչվում են նաև «Ս. Կարապետի երգեր»: Ու-ի երգերը հայ իրականության մեջ քանիցս հրատարակվել են (Սեդ րակ յ ան Ա., «Քնար մշեցւոց և վանեցւոց», 1874, էջ 6–9):

Եղանակները հայտնաբերել է Կոմիտասը: Կան նաև հատուկ ուխտագնացության պարեր, ինչպես «Մշո շորորը», որը նույնպես գրառել ու մշակել է Կոմիտասը: Ու. է կոչվում նաև կուսակրոնների եկեղեց. այն միաբանությունը, որի անդամները խոստացել կամ ուխտել են ապրել և ծառայել ժողովրդին ու Աստծուն (օր., Մխիթարյան Ու., Երուսաղեմի առաքելական աթոռի Ու.):

Ու. նշանակում է նաև վանք՝ Արքայակաղնի Ու. (Արքայակաղնի վանք), Մաքենյաց Ու. (Մաքենյաց վանք) ևն: Ու-ի գրքեր են անվանվում Աստվածաշնչի մասերը. Հին կտակարանը՝ Հին Ու., և Նոր կտակարանը՝ Նոր Ու.:

Ու-ի կատարման համար Ս. Գիրքը հետևյալ պատվերն է տալիս հավատացյալ ժողովրդին, նրա՛նց, ովքեր կամենում են Ու. կապել Աստծո հետ. «Եթե չես ցանկանում ուխտել, ապա դա մեղք չի համարվի քեզ: Ինչ որ դուրս է գալիս քո շրթունքներից, զգո՛ւյշ եղիր, որ անես այնպես, ինչպես որ ուխտել ես քո Տեր Աստծուն…» (Բ Օրինաց 23.22– 23):

Լևոն Սարգսյան

ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹՅՈՒՆ, տես Ուխտ հոդվածում:

ՈՒԽՏԱՆԵՍ,ուխ տ անեսեպիսկոպո ս,ուխ տ անես Սեբաս տաց ի, Ուխտանես Ուռհայեցի (մոտ 935–1000), պատմագիր, Սեբաստիայի հայոց թեմակալ առաջնորդ (մոտ 970–985): Ուսանել է Նարեկավանքում՝ աշակերտելով Անանիա Նարեկացուն, հմտացել աստվածաբանության մեջ: Հավանաբար (985-ից հետո) վարել է նաև Ուռհայի (Եդեսիա) հայոց վիճակավորի պաշտոնը: Վարդան Արևելցու վկայությամբ՝ Ու. առաջինն է սահմանել Սեբաստիայի Քառասուն մանկանց տոնը: Ու-ի «Պատմութիւն Հայոց» երկից երևում է, որ շրջագայել է ողջ Հայաստանում, մասնավորապես քաջատեղյակ է Վասպուրականին, Փոքր Հայքին, Շիրակին, Տայքին ու Վրաստանին: Ու. Պատմությունը գրել է Անանիա Նարեկացու պատվերով և ուղղակի ցուցումներով: Նրանք 980-ի հուլիսի 4-ին «յեզր գետոյն, որ կոչի Ախուրյան» զրուցել են «բերան ի բերան… յաղագս պատմութեանս»: Այսինքն՝ միասին են քննարկել ու ծրագրել աշխատության թե՛ կառուցվածքը, թե՛ ծավալը և թե՛ բովանդակությունը: Ժամանակի հակաքաղկեդոնականության ականավոր ներկայացուցիչ Անանիա Նարեկացին իր դրոշմն է դրել Պատմության վրա: Ու. հակաքաղկեդոն. մաքառման այն գործիչներից էր, որոնց ջանքերն ուղղված էին Բյուզանդիայի ծավալապաշտ. ձգտումների դեմ: Պատմությունը երկասիրելու ժամանակահատվածում (982–984) Բյուզանդիայի մարտավարությունը Հայաստանում հասել էր զգալի հաջողությունների, և Ու-ի գործը նշանակալից է եղել կայսրության նվաճող. քաղաքականության ու բյուզ. եկեղեցու նկրտումների դեմ մղվող դավան. պայքարում:

Երկասիրության ամբողջական խորագիրն է «Պատմութիւն յերիս հատուածս»: Այն բաժանված է երեք մասերի, որոնք հեղինակն անվանում է հատվածներ՝ ա. Պատմութիւն հայրապետաց և թագավորաց Հայոց, բ. Պատմութիւն բաժանման Վրաց ի Հայոց, գ. Յաղագս մկրտութեանն ազգին այնմիկ Ծադն կոչեցեալ: Մեզ են հասել 1-ին մասը կամ հատվածն ամբողջությամբ, երկրորդը՝ փոքր-ինչ թերի, երրորդը չի պահպանվել: Առաջին հատվածը Հայոց ամփոփ պատմությունն է՝ Ադամից մինչև Տրդատ Գ Մեծ: Բաղկացած է 76 գլուխներից, որոնցից առաջինը խոսում է աշխատանքի նպատակաուղղվածության ու ստեղծման հանգամանքների մասին և ընծայական է Անանիա Նարեկացուն: Առաջին հատվածի պատմ. արժեքը մեծ չէ. Ու. գրեթե կրկնել է Ագաթանգեղոսի, Զենոբ Գլակի, Եվսեբիոս Կեսարացու և հատկապես Մովսես Խորենացու արդեն հայտնի տեղեկությունները: Օգտվել է նաև Անանիա Շիրակացուն վերագրված «Ժամանակագրութիւն»-ից, եկեղեց. հայրերի ճառերից, վկայաբանություններից և այլ երկերից: Հեղինակը տվել է Հայոց թագավորների և կաթողիկոսների, հռոմ. կայսրերի ու քահանայապետների ցանկերը, I–IV դ. Հայաստանի քաղ., կրոն. պատմությունը: Այս հատվածում ամենաարժեքավորը թերևս «Գահնամակ»-ի վերաբերյալ ակնարկությունն է, որը տեսել և օգտագործել է հեղինակը: Կարևոր է նաև IX դ. վերջի և X դ. սկզբի հայ պատմիչ Շապուհ Բագրատունու կորած երկի մասին հիշատակությունը: Որոշ ուսումնասիրողների ենթադրությամբ՝ առաջին հատվածն էլ մեզ չի հասել ամբողջությամբ: Հայ-վրաց. հարաբերություններին նվիրված երկրորդ և առաջին հատվածների միջև բաց է մնում շուրջ 300-ամյա պատմություն: Երկի երկրորդ հատվածում (բաղկացած 70 գլխից) Ու. մանրամասն անդրադառնում է VI դ. վերջին և VII դ. սկզբին Հայ, Վրաց և Աղվանից եկեղեցիների փոխհարաբերությունների ու հատկապես Հայ եկեղեցուց Վրաց եկեղեցու բաժանման պատմությանը: Ցույց է տվել երկու եկեղեցիների միջև նախապես եղած կատարյալ միությունն ու համաձայնությունը: Դեռևս 506-ին, Դվինի եկեղեց. ժողովում Վրաց Գաբրիել կաթողիկոսը նզովել է Քաղկեդոնն ու նրա որոշումները: Ու-ի համոզմամբ Հայ եկեղեցու հակաքաղկեդոն. դիրքորոշումը հայ և վրաց ժողովուրդներին զերծ է պահել օտար ազդեցություններից ու ենթակայության վտանգից և ունեցել դրական նշանակություն: Սակայն Մովսես Բ Եղիվարդեցի կաթողիկոսի օրոք սկսվել են եկեղեց. բաժանման խմորումներ, և Վրաց եկեղեցին VII դ. սկզբին վերջնականապես անջատվել է Հայ եկեղեցուց: Դատապարտելով Վրաց կաթողիկոս Կյուրիոնի անջատողականությունը՝ Ու. հանգել է այն եզրակացության, որ պառակտումն իրականացվել է բյուզ. եկեղեցու ու կայսրության դրդմամբ, և որ եկեղեց. երկատմամբ կթուլանար նրանց դիմադրողականությունը: Այս հատվածի շարադրման համար Ու. օգտագործել է «Գիրք թղթոցը», VII դ. պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացու «Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի» երկը, թուղթ-շրջաբերականներ, դիվանական վավերագրեր, վրաց. փաստաթղթերի թարգմանություններ ևն: Հեղինակը մեջ է բերում ժամանակաշրջանի Հայոց և Վրաց կաթողիկոսների, Սմբատ Մարզպանի և Վրաց կաթողիկոս Կյուրիոնի ողջ թղթակցությունը: Աշխատության երկրորդ հատվածի 26 գլուխները թղթակցություններ են, 44-ը՝ հեղինակի պատմ. մեկնաբանություններ: Առանձին գլխում են ընդգրկված տիեզերական ժողովներն ու նրանց որոշումները: Վերջերս հայտնաբերվել է այս հատվածի վերջաբանության մեծ մասը (11 էջ ձեռագիր), որն առ այսօր անտիպ է:

Պատմության երրորդ հատվածն ունեցել է շեշտված դավան-աստվածաբան. բնույթ: Այն նվիրվել է ծաթերի (քաղկեդոնիկ հայերի) կրկնամկրտության եղելությանը. Հայ եկեղեցին նրանց բռնությամբ ենթարկել էր իր իշխանությանը: Այնտեղ շարադրված է եղել ծաթերի պատմությունը, նրանց բնակեցրած տարածքի պատմաաշխարհագր. նկարագիրը: Երրորդ հատվածի բովանդակության մասին հակիրճ ակնարկվում է երկի նախերգանքում: Պատմ. կարևորագույն արժեք ներկայացնող այս հատվածը որպես սկզբնաղբյուր օգտագործել է XIII դ. պատմիչ Մխիթար Այրիվանեցին: Պատմության քննությունից պարզվում է, որ հեղինակն սկզբնապես մտահղացել է միայն երրորդ հատվածը, որտեղ նկարագրվող իրադարձությունների մասնակիցն է եղել: Այնուհետև ծրագրվել են առաջին և երկրորդ հատվածները, որոնք հիմք էին հանդիսանալու երրորդի համար: Երրորդ բաժինը պետք է ծառայեր ժամանակի հայոց պետ. գաղափարախոսությանն ու քաղ. նպատակներին, Բյուզանդիայի դեմ կրոնաքաղ. մաքառման գաղափարին: Ու. մեծապես ազդվել է Մովսես Խորենացու Պատմությունից, որը նրա համար բացարձակ հեղինակություն էր և գլխ. աղբյուրներից մեկը: Ու. նրան է հետևում ինչպես ժամանակագր. համակարգով, այնպես էլ ժող. զրույցների ու ավանդությունների նկատմամբ քննախույզ մոտեցմամբ: Նա եզակի տեղեկություններ է հաղորդում նաև Անանիա Նարեկացու «Պատմութիւն Հայոց» և «Հաւատարմատ» կորած երկասիրությունների մասին: Նրա լեզուն պարզ է և սահուն, սակայն զերծ չէ երկարաբանություններից: Ու-ի Պատմության բնագիրը մեզ է հասել 1663-ի ընդօրինակությամբ (Մատենադարան, ձեռ. դ 1774), մյուս չորս ձեռագրերը գրչագրված են դրանից և պահվում են Երևանի, Սանկտ Պետերբուրգի, Վենետիկի և Փարիզի ձեռագրատներում: Պատմության միակ հրատարակությունը (1871) առատ է բազմատեսակ սխալներով: Մ. Բրոսսեն այն թարգմանել է ֆրանսերեն (Սանկտ Պետերբուրգ, 1870–71): Զ. Ալեքսիձեի թարգմանությամբ վրացերեն է հրատարակվել (հայ. բնագրին զուգահեռ) երկի երկրորդ հատվածը (Թբիլիսի, 1975): Նույն հատվածը, Զ. Արզումանյանի թարգմանությամբ, հրատարակվել է անգլերեն (ԱՄՆ, Ֆորտ Լոդերդեյլ, 1985):

Գրկ. Ակինյ ան Ն., Ուխտանես Եպիսկոպոս պատմագիր, ՀԱ, 1908, էջ 17–20, 70–74, 112–115: Բաբայան Լ., Դրվագներ Հայաստանի զարգացած ֆեոդալիզմի դարաշրջանի պատմագրության (IX–XIII դդ.), Ե., 1981: Քոլանջյան Ս., Ճշգրտումներ Ուխտանես պատմիչի կենսագրության վերաբերյալ, ՊԲՀ, 1980, № 4:

Պետրոս Հովհաննիսյան

ՈՒԽՏԻ ՏԱՊԱՆԱԿ, Վկայության տապանակ, Տապանակ, սրբություն, Աստծո և Աստծո ժողովրդի միջև կնքված ուխտի առարկայական նշանը. նվիրական արկղ-պահպանարան, որի մեջ, ըստ Հին ուխտի (Հին կտակարանի)՝ դրվել են Սինա լեռան վրա Մովսես մարգարեին տրված տասը պատվիրանները (Տասնաբանյան)՝ նոր քարե տախտակների վրա (Ելք 34), մանանայով լեցուն ոսկե սափորը (Ելք 16.32–36) և Ահարոնի ծաղկած գավազանը (Թվեր 17): Ու. տ-ի նկարագիրն առաջին անգամ տրվում է Ելք գրքում. Աստված հրահանգում է Մովսեսին. «Վկայության տապանակ կպատրաստես կարծր փայտից: Երկուսուկես կանգուն թող լինի դրա երկարությունը, մեկուկես կանգուն՝ դրա լայնությունը, մեկուկես կանգուն՝ դրա բարձրությունը: Այն կպատես մաքուր ոսկով՝ ներսից ու դրսից կոսկեզօծես այն: Դրա վրա շուրջանակի կդնես ոսկյա պսակ… Լծակները կանցկացնես տապանակի կողքերին ամրացված օղակների մեջ, որպեսզի դրանցով բարձրացնեն տապանակը… Քավության խնկամանի կափարիչը կպատրաստես մաքուր ոսկուց… Կոփածո երկու ոսկյա քերովբեներ կպատրաստես և դրանք կդնես կափարիչի երկու ծայրերին… Ես քեզ կհայտնվեմ այնտեղ և վկայության տապանակի կափարիչի վրա գտնվող երկու քերովբեների արանքից քեզ հետ կխոսեմ այն ամենի մասին, ինչ պատվիրելու եմ քեզ Իսրայելի որդիների վերաբերյալ» (Ելք 25.10–22): Ու. տ. դրվում էր Վկայության խորանում: Այն որպես Աստծո իմանալի ներկայության խորհրդաբանական և սուրբ ամփոփարան-պատգամամատույց, ղևտացի քահանաները տանում էին Իսրայելի բանակի առջևից՝ Սինայի անապատից մինչև Քանանի երկիր: Ու. տ-ի զորության շնորհիվ է Հորդանան գետը բացվում՝ բաժանվելով երկու մասի (Նավեի որդի Հեսուի գիրքը, 3.1–17), և կործանվում Երիքովի պարիսպը (Նավեի որդի Հեսուի գիրքը, 6.4–20):

Ու. տ., իսրայելացիների Քանան մտնելուց հետո, առժամանակ մնում է Գաղգաղայում, ապա տեղափոխվում Սելով: Պատերազմի ժամանակ գերվում է փղշտացիների կողմից, որոնց Ու. տ. հարվածում է աստվածառաք պատիժներով. ուստի փղշտացիներն այն վերադարձնում են (Ա Թագ. 4.–5.–6.–7): Դավիթ թագավորը յոթանասուն հազար երիտասարդներով գնում է Հուդայի երկիր, Ամինադաբ Բլրացու տունը, որտեղ էր Ու. տ., «որի վրա նստած էր Աստված քերովբեների միջև» (Բ Թագ. 6.2): Ու. տ. դնելով մի նոր սայլի վրա՝ այն կամենում է տանել Սիոն՝ «Դավթի քաղաքը», բայց ճանապարհին տեսնելով Ամինադաբի որդիներից Օզիային պատահածը (վերջինս մեռնում է՝ հանդգնելով ձեռք տալ Ու. տ-ին, Բ Թագ. 6.6–10)՝ երկյուղում է և Ու. տ. տանում գեթացի Աբեդդարի տունը, որը օրհնվում է Ու. տ-ի շնորհիվ: Ի վերջո, Դավիթ արքան, Աստծո տապանակի առջև պարելով և փող հնչեցնել տալով, մեծ ուրախությամբ այն տեղափոխում է Սիոն՝ Երուսաղեմ (Բ Թագ. 6.12–23, Ա Մնաց. 15., 16.): Այնուհետև, Դավթի որդին՝ Սողոմոն թագավորը, Ու. տ. դնում է իր կառուցած Երուսաղեմի տաճարում՝ Խորանի կամ Սրբության Սրբոց կոչված ներքին բաժնի մեջ (Բ Մնաց. 5): Տաճարից առժամանակ հանված Ու. տ. Հոսիաս թագավորի օրոք նորից դրվում է իր տեղը (Բ Մնաց. 35.3): Անհետանում է Երուսաղեմի կործանման ժամանակ, Բաբելոնի արքա Նաբուքոդոնոսորի (Նաբուգոդոնոսոր) օրոք. Բաբելոնյան գերությունից հետո վերաշինված Տաճարն այլևս չի ունենում Ու. տ.: Կա ենթադրություն, որ այն թաքցվել է մի անհայտ տեղ՝ բարեպաշտ հրեաների կողմից: Ու. տ-ում կար նաև Օրինաց գրքից մի օրինակ՝ դրված հետագայում, Մովսեսի հրամանով (Բ Օրինաց 31.24–26): Եկեղեցին Ու. տ. մեկնաբանում է իբրև Աստծո ներկայության խորհրդապատկեր՝ զուգահեռվելով Աստծո Որդու և նրա միջոցով Աստծուց բխած Սուրբ Հոգու հետ. սրբություն, որ մահացու է անարժանաբար իրեն դիպչողի և օրհնաբեր՝ մաքուր սիրտ ու ձեռքեր ունեցողի համար:

Հայ եկեղեցին Ու. տ-ի տոնը նշում է Վարդավառի նախընթաց նավակատիքի օրը, իբրև «Յիշատակ Տապանակին հնոյ և տօն նորոյս Սրբոյ Եկեղեցւոյ»՝ իբրև Հին ուխտի հաստատությունը, որը նախընթացը և օրինակը եղավ Նոր ուխտի, այն է՝ Քրիստոսի եկեղեցու:

Գրկ. Բառարան սուրբ գրոց, ԿՊ, 1881: Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, 6 հրտ., Թեհրան, 1999:

Լևոն Սարգսյան

ՈՒԿՐԱԻՆԱՅԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի 1991-ի սեպտ. 1-ի վճռագրով: Առաջնորդանիստը՝ Լվովի Ս. Աստվածածնի Վերափոխման եկեղեցի:

Ուկրաինայի հայերը տարբեր ժամանակաշրջաններում գտնվել են Հայ եկեղեցու տարբեր թեմերի հովանու ներքո: XIII դ. Լվովում գործել է հայկ. եպիսկոպոսություն (տես Լեհահայոց կրոնական համայնք): 1830-ին կազմավորվել է Հայ եկեղեցու Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմը, որը միավորել է ռուս. կայսրության արմ. և հվ-արմ. տարածաշրջանների, ինչպես նաև Ուկրաինայի հայկ. համայնքները: 1918-ին՝ խորհրդ. իշխանության հաստատումից հետո, Ռուսաստանի հայոց թեմերը լուծարվել են, եկեղեցիները փակվել, մի մասը՝ ավերվել: Բեսարաբիան Ռումինիային անցնելով (1918)՝ Բեսարաբիայի հայկ. եկեղեցիները մտել են Ռումինիայի թեմի, իսկ ռուսահայ մնացած համայնքները՝ Նոր Նախիջևանի թեմի մեջ: 1966-ին կազմավորվել է Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմը՝ միավորելով ԽՍՀՄ հանրապետությունների հայկ. եկեղեց. համայնքները, բացառությամբ Անդրկովկասի: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի 1991-ի սեպտ. 1-ի վճռագրով Ուկրաինայում սկսվել է ազգային եկեղեց. կյանքի վերազարթոնքը: Կարճ ժամանակում ծխական համայնքներ են ստեղծվել նաև այն քաղաքներում, որտեղ չեն եղել հայկ. եկեղեցիներ: 1997-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի հունվարի 13-ի կոնդակով Ուկրաինայի հայոց թեմը ստացել է կանոնական ճանաչում՝ առաջնորդ է նշանակվել Նաթան եպս. Հովհաննիսյանը:

Ներկայումս (2001) Թեմի տարածքում գործում են Լվովի Ս. Աստվածածնի Վերափոխման (1363), Թեոդոսիայի Ս. Սարգիս (XIII դ.) և Միքայել ու Գաբրիել Հրեշտակապետաց (1408), Եվպատորիայի Ս. Նիկողայոս (1817), Յալթայի Ս. Հռիփսիմե (1905–17), Օդեսայի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (1995), Սիմֆերոպոլի Ս. Հակոբ (1997), Մակեևկայի Ս. Խաչ (1998) եկեղեցիները:

Թեմի գրեթե բոլոր համայնքներն ունեն կիրակնօրյա դպրոցներ: Ու. թ-ի առաջնորդն է Գրիգորիս արք. Բունիաթյանը (2001-ից):

ՈՒՂՂԱՓԱՌՈՒԹՅՈՒՆ (հուն. ὀρθοδοξία – օրթոդոքսիա՝ ուղիղ, ճշմարիտ հավատ, ուղիղ, ճիշտ փառք), քրիստոնեության մեջ՝ 1. Հիսուս Քրիստոսի առաքյալների հիմնած առաքելական, ավանդական և պատմական եկեղեցիների դավանանքի, վարդապետության ու կարգերի ամբողջությունը: «Ուղղափառություն» անվանումն առաջին անգամ հանդիպում է II դ. քրիստոնյա գրողների մոտ (Կղեմես Ալեքսանդրացի և ուր.), երբ ի հայտ են եկել քրիստ. եկեղեցու ուսմունքի առաջին բանաձևերը: Նշանակել է բոլոր եկեղեցիների հավատը՝ ի հակադրություն հերետիկոսների տարամիտության և աղավաղումների:

Ու-յան սահմանները և սահմանումը միշտ եղել են վեճի առարկա: Սակայն Ու-յան հիմնական չափանիշ է ճանաչվում Հիսուս Քրիստոսի և նրա առաքյալների ուսմունքի անփոփոխ պահպանումը և անշեղորեն հետևելը, ինչպես շարադրված է Աստվածաշնչում, սրբազան ավանդությունում, Հավատո հանգանակում, Ընդհանրական եկեղեցու գումարած տիեզերական ժողովների բանաձևերում, եկեղեցու հայրերի ուսուցումներում: 451-ի Քաղկեդոնի ժողովի հետևանքով Ընդհանրականեկեղեցու պառակտումի հետո եկեղեցիները կամ եկեղեցիների ընտանիքները, ունենալով տիեզեր. ժողովների և եկեղեցու հայրերի սեփական ցանկեր, տարակարծիք են Ու-յան բնորոշման, ինչպես նաև դավան. որոշ բանաձևերի Ու-յան հարցում:

Քրիստ. եկեղեցու հիմն. հավատալիքները, որոնք կազմում են նրա դավանանքը, բանաձևվել են երեք տիեզեր. ժողովների (տես Նիկիայի Ա տիեզերական ժողով 325, Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողով 381, Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողով 431) վճիռներով: Այն բոլոր եկեղեցիները, որոնք ընդունել են երեք տիեզեր. ժողովների հաստատած հավատամքը՝ Հոր և Որդու համագոյությունը, Սուրբ Հոգու Աստվածությունը, Ս. Երրորդության, Մարդեղության և Փրկագործության խորհուրդները, ս. Կույսի Աստվածածին կամ Աստվածամայր լինելը, ճանաչվում են ուղղափառ եկեղեցիներ:

2. Քրիստոնեության հիմն. երեք ուղղություններից (կաթոլիկության և բողոքականության հետ միասին) մեկը: Տվյալ դեպքում Ու. բնութագրում է տեղական ինքնավար, ազգ. եկեղեցիների կամ արևելաքրիստոնեության երկու խոշոր ընտանիքներին՝ Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներ (Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցի, Ասորի ուղղափառ եկեղեցի, Եթովպական ուղղափառ եկեղեցի, Ղպտի ուղղափառ եկեղեցի, Հնդկաստանի Մալաբար ասորական ուղղափառ եկեղեցի) և Ուղղափառ (օրթոդոքս) կամ երկաբնակ (քաղկեդոնիկ) եկեղեցիներ: Վերջիններս կոչվում են նաև հունադավան, քանի որ ծագում են Հույն կամ բյուզ. եկեղեցուց (տես Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքություն), ունեն նույն եկեղեց. ավանդությունը, արարողակարգը և համանման կանոնական կառույցը: Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցիներն այսօր իրենց մեջ պարփակում են ազգ. ավանդություններ, լեզուներ և յուրահատկություններ: Սակայն նրանք բոլորն էլ ունեն միևնույն պատմ. սկիզբը, այն է՝ բյուզ. ուղղափառ քրիստոնեությունը: Ընդհանրական եկեղեց. կազմակերպություն մեկ եկեղեց. կենտրոնով (ինչպես Վատիկանը Կաթոլիկ եկեղեցու համար) Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցիները չունեն: Հռոմ. կայսրության բաժանումից (395) հետո կայսրության եկեղեցին կազմակերպորեն տրոհվել է հռոմեական-արևմտյան և հունական-արևելյան մասերի: Քաղկեդոնի ժողովից հետո Հռոմի և Կ. Պոլսի աթոռները տարբեր պատճառներով հակառակությունների, տարանջատումների, մրցակցության մեջ են եղել. 1054-ին Սուրբ Հոգու բխման վարդապետության մեջ «եւ Որդւոյ» (Filioque) հավելվածի (ըստ որի՝ Ս. Հոգին բխում է Հորից և Որդուց) ներմուծումը Հռոմի եկեղեցու կողմից՝ հանգեցրել է երկու եկեղեցիների բաժանմանը և փոխադարձ նզովքների: Հռոմ. եկեղեցին կոչվել է կաթոլիկական, իսկ հունաբյուզ. եկեղեցին՝ ուղղափառ: Խաչակիրների արշավանքն ավելի է խորացրել պառակտումը, քանի որ լատին եպիսկոպոսություններ են հիմնըվել այնտեղ, որտեղ Հույն եկեղեցին ունեցել է իր պատրիարքական աթոռներն ու թեմերը: 1204-ին խաչակիրների կողմից Կ. Պոլսի գրավումով՝ բաժանումը դարձել է վերջնական, իսկ հետագա դարերի միութենական փորձերը ոչ մի արդյունքի չեն հասցրել: Հռոմի պապի և Կ. Պոլսի պատրիարքի 1054-ի փոխադարձ նզովքները վերացվել են 1964-ին՝ Հռոմի պապ Պողոս VI-ի և Կ. Պոլսի տիեզերական պատրիարք Աթենագորասի հանդիպման ժամանակ:

IX–XI դդ-ից սկսած կազմավորվել են ինքնագլուխ (ավտոկեֆալ) երկաբնակ եկեղեցիներ (Վրաց եկեղեցին՝ ավելի վաղ), որոնք միավորվում են Ուղղափառ (Արևելյան երկաբնակ) եկեղեցիներ անվան տակ: Դրանք են՝ նախ՝ բյուզ. շրջանի հին պատրիարքությունները՝ Կ. Պոլսի, Ալեքսանդրիայի, Անտիոքի (Դամասկոսում, Սիրիա), Երուսաղեմի աթոռները, ապա՝ Մոսկվայի (Ռուս Պրավոսլավ եկեղեցի), Սերբիայի, Բուլղարիայի, Ռումինիայի պատրիարքությունները, հուն. եկեղեցիները՝ Հելլադայի (Հունաստանի), Կիպրոսի, Սինայի, Վրաց, Ալբանիայի, Ֆինլանդիայի, Չեխիայի, Սլովակիայի, Լեհաստանի, Ճապոնիայի, ինչպես նաև Աֆրիկայի, ԱՄՆ-ի ուղղափառ եկեղեցիները: Դրանք բոլորն էլ առաջնորդվում են նույն նվիրապետ. աստիճանակարգով (եպիսկոպոսներ, քահանաներ, սարկավագներ): Եկեղեցու աշխարհիկ դասը կազմում է նրա գործուն տարրը, համաձայն 1848-ի արլ. պատրիարքների հղած կոնդակի՝ «Եկեղեցու ամբողջական մարմնին է պատկանում նրա ճշմարտության պահպանումը»: Բոլոր Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցիների մեջ առաջնության պատիվը վայելում է Կ. Պոլսի տիեզերական պատրիարքությունը: Կ. Պոլսի գրավումից (1453) և Բյուզ. կայսրության անկումից հետո մինչև 1917-ը Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցիների մեջ ղեկավար դեր է ունեցել Ռուս եկեղեցին:

Ուղղափառ ավանդության մեջ զատորոշվում են երեք կարևոր տարրեր՝ վարդապետական, ծիսական և հոգևոր ավանդությունները: 842-ին պատկերապաշտության վերջնական հաղթանակի առիթով, երբ բյուզ. Թեոդորա կայսրուհին (842–856) վերականգնել է սրբապատկերների պաշտամունքը, սահմանվել է «Ուղղափառության տոն», որն ամեն տարի քառասնօրյա պահքի առաջին կիրակին հանդիսավորությամբ տոնվում է որպես «ուղղափառության կիրակի»: Ուղղափառ երկաբնակ եկեղեցին պնդում է, որ քրիստ. հավատն իր ամբողջության մեջ ինքն է պահել և այդպիսով դարձել Մեկ, Սուրբ, Ընդհանրական և Առաքելական: Այդ պնդումը հիմնավորվում է Ուղղափառ դավանության մեջ, որտեղ եկեղեցին համարվում է «ճշմարտության սյուն և արմատ»: Տիրոջ մարմինը և Սուրբ Հոգին միասին հավիտենապես եկեղեցուն առաջնորդում են դեպի ճշմարտություն: Եկեղեցին անսխալականության միջոց չէ. նա անսխալական է իր ամբողջության մեջ, իր տիեզերական ըմբռնումով. նա չի ընդունում որևէ բան իբրև ճշմարտություն, եթե այն հակառակ է կամ հակասում է Սուրբ Հոգու առաջնորդությանը: Ուղղափառ երկաբնակ եկեղեցին ունի հավատի երկու աղբյուր՝ Աստվածաշունչը և սրբազան ավանդությունը, պայմանով, սակայն, որ ավանդության մեջ չլինի Ս. Գրքին հակասող որևէ բան:

Ուղղափառությունը հավատում է, որ Աստվածաշունչն արդյունք է երկնային ներշնչանքի իր ամբողջության մեջ և ոչ մեկին չի զրկում Աստվածաշունչը կարդալու և մեկնաբանելու իրավունքից, պայմանով, որ դա լինի եկեղեցու ավանդությանը համապատասխան և առաջնորդվի եկեղեցու ս. հայրերի մեկնություններով: Ուղղափառ երկաբնակ եկեղեցին ընդունում է յոթ ժողովների տիեզերական հեղինակությունը (325-ի Նիկիայի, 381-ի Կ. Պոլսի, 431-ի Եփեսոսի տիեզերաժողովները, ինչպես նաև՝ 451-ի Քաղկեդոնի, 553-ի Կ. Պոլսի, 680–681-ի Կ. Պոլսի, 787-ի Նիկիայի, 869– 870-ի Կ. Պոլսի ժողովները) և նրանց վարդապետ. սահմանումները: Ընդունում է եկեղեցու հայրերի (տարբերվում է Հայ առաքելական և Կաթոլիկ եկեղեցիների հայրերի ցանկերից) վկայությունը՝ իբրև ճշմարիտ մեկնիչներ, թարգմանողներ և եկեղեցու հավատի պահպանողներ: Ամենանշանավոր հայրերն են Աթանաս Ալեքսանդրացին, Բարսեղ Կեսարացին, Գրիգոր Նազիանզացին, Գրիգոր Նյուսացին, Կյուրեղ Ալեքսանդրացին, Հովհան Ոսկեբերանը, ինչպես նաև Մաքսիմոս Խոստովանողը (VII դ.), Հովհաննես Դամասկացին (VIII դ.), Գրիգոր Պալամասը (XIV դ.): Նրանց վկայությունները անսխալականության աղբյուր չեն: Եկեղեցու հայրերի գործերում Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցին տեսնում է Ու-յան ընդհանուր ոգին, նրանց ամբողջական նվիրումը եկեղեցու վարդապետությանը՝ այդ աստվածաբանների գործերն ընդունելով իբրև օրինակելի նմուշներ: Արևելաքրիստ. Ու. չի ընդունում Կաթոլիկ եկեղեցու «տիեզերական ժողովները» և նրանց վարդապետ. որոշումները (Ս. Հոգու բխման վարդապետության մեջ «և Որդւոյ» հավելումը, Մարիամ Աստվածածնի մարմնով համբառնումը, Մարիամ Աստվածածնի անարատ հղությունը, պապի անսխալականությունը, քավարանը, հացի ու գինու գոյափոխությունը Պատարագի ժամանակ ևն): Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցին գտնում է, որ եկեղեց. օրենքները ձևակերպվել են իր ընդունած յոթ տիեզեր. ժողովների ընթացքում՝ եկեղեցու հայրերի կողմից: Այդ կանոնները կարգավորում են եկեղեցու կյանքը, բայց դրանք իրավական չափանիշներ չեն: Այդ օրենքներն ավելի շուտ նկարագրում և պաշտպանում են Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցին, քան սահմանում այն: Երկաբնակ ուղղափառների գլխ. ժամերգությունը ս. Պատարագն է: Եկեղեցու համար ամենակարևոր «արդիականացումը» ժողովրդի մասնակցությունն է Քրիստոսի փառավորյալ մարմնին՝ ս. Պատարագի ժամանակ, ինչպես երկնային թագավորության, որն այս աշխարհի համար դեռևս «գալիք թագավորությունն է» խորհրդանշում: Պաշտամունքի միջոցով եկեղեցին դառնում է «այն, ինչ որ էր», այսինքն՝

նոր ժողովուրդ Աստծո Սուրբ Հոգու ներգործությամբ: Հունադավան ուղղափառ ծիսական ավանդության մեջ զանազանվում են ընծայման՝ Մկրտության, ս. Մյուռոնի և Հաղորդության պատարագները, որոնք ամբողջապես և բարձրագույն ձևով իրականացնողը եկեղեցին է: Այդ պաշտամունքները սրբացնում են ժամանակը՝ օրվա ընթացքը, շաբաթվա օրերը և տարվա շրջանը: Հունադավան պաշտամունք ները նկարագրված և բացատրված են մոտ երեք տասնյակ ծիսական գրքերում: Դրանցից ամենակարևորներն են՝ Ծիսարանը, որը բովանդակում է գրություններ ս. Պատարագի արարողությունների մասին և եկեղեց. խորհուրդները, Օկդոեխոս հոգևոր երգերի ժողովածուն (շաբաթվա շրջանի), տասներկու Մենայանները (տարեկան շրջանի) և երկու Տրիոդիաները (պահոց և Զատկական շրջանների): Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցիների մեծ մասի օրացույցը կազմվում է հուլյան տոմարով: Քահանաները պետք է ամուսնացած լինեն (ընդ որում՝ մեկ անգամ):

Երկաբնակ ուղղափառ եկեղեցու վարդապետ. և ծիսական ավանդույթները շեշտում են կյանքում կատարելությունը: Սրբերի հանդեպ պաշտամունքը հաստատվել է նրանց մասին եղած հավաստի փաստերով և որ Աստծո շնորհը՝ բաշխված Քրիստոսի միջոցով, իր մեջ պարունակում է վերափոխելու և պայծառակերպելու զորություն: Դրանով մարդկային բնությունը Հիսուսի Մարդեղությամբ դառնում է կարողունակ՝ ընդունելու Ս. Հոգին և աստվածացումը (Թեոսիս): Հոգևոր հայրերը, սրբերը հավատի ուսուցիչներն են: Նրանք իրենց կյանքով ու գործով և հոգևոր փորձառությամբ սովորեցնում են մարդկանց ընդունել Ս. Հոգին: Հոգևոր փորձառություններ են ունեցել վաղ եկեղեցու անապատական ճգնավոր հայրերը՝ Անտոն Անապատականը, Պախոմիոսը և ուր. (տես Անապատականություն հոդվածում), բյուզ. միստիկները՝ Սիմեոն Երիտասարդը (XI դ.), Գրիգոր Պալամասը և XVIII– XIX դդ. Ռուս եկեղեցու սրբերն ու հոգևոր դաստիարակները՝ Տիխոն Զադոնսկին, Պայիսի Վելիչկովսկին, Սերաֆիմ Սարովսկին և ուր.: Հոգևոր ավանդություններին վերաբերող դասական տեքստերը հավաքված են «Ֆիլոգալիա» խորագրով գրքի հատորներում: Հայոց մեջ հունադավան կամ քաղկեդոնիկ հայերը կոչվել են հոռոմներ և ծաթեր:

Գրկ. Барсов Н. И., Вопрос о религиозности русского народа, СПБ, 1881; Смирнов П. А., О православии вообще и в частности по отношени¦ к славянским народам, СПБ, 1893; , Прославление святых церкви христианской православной, СПБ, 1903; Лебедев А. П., Наука о богослужении Православной церкви, М., 1904; Флоровский Г. В., Византийские Отцы V–VIII вв., Париж, 1933; Титов В. Е., Православие, 2 изд., М., 1974.

ՈՒՆԻԹՈՐՈՒԹՅՈՒՆ (ունիտորություն, լատ. unitor – միաբանող), միարարություն, Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու հետ քրիստոնեական տարբեր եկեղեցիների միության (ունիայի) գաղափարի վրա հիմնված եկեղեցական ուղղություն, որն ընդունում է Հռոմի պապի գերագահությունը, կաթոլիկ. դավանանքը, ծեսը՝ պահպանելով ժամերգության ազգային լեզուն: Գոյություն ունեն Արևելյան միացյալ (Uniate) եկեղեցիներ կամ պատրիարքություններ, ինչպիսիք են Մարոնիտ (1216), Քաղդեական (1553), Հույն (Մելքիդ՝ 1724), Ասորի (1783), Ղպտի (1824) կաթոլիկ պատրիարքությունները: 1742-ին կազմավորվել է Հայ կաթողիկե պատրիարքությունը (տես Հայ կաթողիկե եկեղեցի): XVI դ. վերջին ունիթորական եկեղեցի է ստեղծվել նաև Ուկրաինայում և Բելառուսում:

Ու-յան առաջացումը պայմանավորված էր պապականության և արևմտաեվրոպ. տերությունների աշխարհակալական քաղաքականությամբ, իսկ Ու-յան նախադրյալներն ստեղծվել են XI դ. վերջին՝ պայմանավորված առաջին Խաչակրաց արշավանքներով: Հայ իրականության մեջ նույնպես Ու. ուներ քաղ. երանգավորում. Կաթոլիկ եկեղեցու հետ միավորվելու ձգտումը նպատակ էր հետապնդում Արմ. Եվրոպայի ռազմաքաղ. օգնությամբ ազատագրվել օտար լծից և վերականգնել հայկ. պետականությունը: Ու. տարածվել է նաև Կիլիկյան Հայաստանում, որի լատ. և լատինամետ (առևտրատնտ. կապերով Եվրոպայի հետ սերտորեն կապված) հայ բնակչությունը որոշակի ուժ ու դիրք է ձեռք բերել և իր նկրտումներն առավել եռանդով դրսևորել հատկապես ճգնաժամային պայմաններում: Կիլիկյան Հայաստանի Լևոն Բ թագավորը թագադրումից (1198) առաջ առերես ծիս. որոշ զիջումներ է խոստացել Հռոմի պապին և Կիլիկիայում նրա քարոզիչներին ազատ գործելու հնարավորություն տվել, սահմանային մի շարք ամրոցներ իբրև ավատ հանձնել եվրոպ. ռազմիկ-միաբանություններին: Կիլիկյան միարարների և ազգ. ավանդներին հավատարիմ հոսանքի հետևորդների միջև սուր պայքար է ծավալվել Կիլիկիայի Հայկ. պետության թուլացման և անկման շրջանում (1289–1375): 1307-ին Սսում և 1316-ին Ադանայում (տես Ադանայի եկեղեցական ժողով 1316) գումարված ժողովներն ընդունել են Կաթոլիկ եկեղեցու դավանանքը, ծիսակարգը և Հռոմի պապի գերիշխանությունը: Սակայն ակնկալած ռազմաքաղ. օգնությունը չստանալով՝ 1361-ին Սսում չեղյալ է հայտարարվել նախորդ ժողովների ընդունած «ունիան» (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ): Հայ եկեղեցու դավանանքի, ծիսակարգի անաղարտության, ավանդ. կարգի և ինքնուրույնության պահպանման համար Ու-յան ու Կիլիկիայի լատինամետ հայ հոգևորականների դեմ անհաշտ պայքար է մղել հայ հոգևորականության ավանդապահ թևը՝ Հայոց Հյուսիսային Կողմանց կամ արևելյան վարդապետները:

1240-ական թթ. պապական քարոզիչները թափանցել են նաև բուն Հայաստան և տարանցիկ առևտր. ճանապարհների կարևոր հանգուցակետերում հիմնել արքեպիսկոպոսություններ (Սուլթանիե, Խանբալիկ-Պեկին) և եպիսկոպոսություններ (Թավրիզ, Մարաղա, Դեհխարկան, Թիֆլիս, Նախիջևան)՝ փորձելով «ճշմարիտ հավատի» բերել արևելյան հին քրիստոնյա, առաջին հերթին՝ հայ և ասորի ժողովուրդներին: Սկզբում գործել են Ֆրանցիսկյան միաբանները, որի արդյունքում կաթոլիկացվել է Արտազի թեմական կենտրոն Ս. Թադե վանքը: 1318-ից Հռոմի պապ Հովհաննես XXII-ի հանձնարարությամբ նրանց փոխարինել են Դոմինիկյան կրոնավորները, որոնց աջակցությամբ ավելացել է Անիի, Կարինի, Թիֆլիսի, Թավրիզի, Մարաղայի և այլ վայրերի կաթոլիկացած հայ համայնքների անդամների թիվը: Ամենանշանակալին Նախիջևանի Երնջակ գավառի եպիսկոպոսությունն էր, որը հաստատվել է 1330-ին, Քռնայի Ս. Աստվածածին վանքում՝ Հովհաննես Քռնեցու գլխավորությամբ, և գործել մինչև 1766-ը (ունեցել է 38 գահակալներ, որոնցից 32-ը՝ հայ վանականներ): Վանքում գործել է Քռնայի բարձր տիպի դպրոցը, որի դեմ դավանաբան. պայքար են մղել Գլաձորի և Տաթևի համալսարանների ուսուցչապետներն ու վարդապետները՝ Եսայի Նչեցին, Հովհան Որոտնեցին, Գրիգոր Տաթևացին և ուր.: Հովհաննես Քռնեցին այստեղ հիմնել է «Կարգ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի» անունով միաբանություն, որդեգրել Դոմինիկյանների տարազը (քիչ տարբերությամբ) և կանոնագիրը: Այդ միաբանության կրոնավորները կոչվել են «Հայ միաբանող եղբայրներ» կամ ունիթորներ:

XVI դ. վերջին սկսվել է Ու-յան՝ դեպի արևելք տարածվելու երկրորդ շրջանը: Հիսուսյան, Թեատինյան ու այլ միաբանությունների անդամների և Ուրբանյան դպրոցի (որի հայկ. բաժինը 1884ին վերածվել է քահանայապետական Լևոնյան վարժարանի) ուսուցիչների ու սաների ջանքերով կաթոլիկ հայերի համայնքներ են ստեղծվել նաև այլ վայրերում: Հայ կաթողիկե պատրիարքության հաստատումից (1742) հետո, երբ ստեղծվել են կաթոլիկ նվիրապետ. թեմեր և միաբանություններ, Ու. աստիճանաբար կորցրել է իր նշանակությունը և մարել՝ չիրականացնելով իր հետապնդած նպատակները (տես նաև Միսիոներություն):

Գրկ. Սրապյան Ս., Հայք և ունիթոռք, ՀԱ, 1909, № 11, էջ 321–327: Հովհաննիսյան Ա., Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, գիրք 1–2, Ե., 1957–59: Անասյան Հ., XVII դ. ազատագրական շարժումներն Արևմտյան Հայաստանում, Ե., 1961: Պետրովիչ Գ., Միաբանող եղբայրները և Հայ եկեղեցին, Վնն., 1971: Խաչիկյան Լ., Քռնայի հոգևոր-մշակութային կենտրոնը և Հովհաննես Քռնեցու գիտական գործունեությունը, տես Յովհաննես Քռնեցի, Յաղագս քերականին, Ե., 1977: Oudernijn M. A., Linguae Haicanae Scriptores, Bern, 1960; Richard J., La papaute et les Missions d’Orient au Moyen Age (XIIIe–XVe siècles), Roma, 1998.

Գևորգ Տեր-Վարդանյան

ՈՒՇԻԻ Ս. ՍԱՐԳԻՍ ՎԱՆՔ, ՀՀ Արագածոտնի մարզի Ուշի գյուղից 1 կմ արևմուտք, բարձունքի վրա: Համալիրի կազմում են երկու եկեղեցի, գավիթը, պարսպապատերը, օժանդակ շինությունները: Ըստ Հայսմավուրքում պահպանված տեղեկության, հիմնադրվել է V դ., երբ Մեսրոպ Մաշտոցը ս. Սարգսի աճյունը բերել է սկզբում Կարբի, ապա՝ Ուշի և սրբի մասունքների վրա հիմնել վանք: Հնագույնը Ս. Սարգիս միանավ թաղածածկ եկեղեցին է, որի պայտաձև Ավագ խորանից մուտք կա դեպի հս-ից կից ավանդատուն: Պատերի ստորին՝ վաղմիջնադարյան մասը շարված է կոպտատաշ բազալտ քարով, իսկ վերին մասը 1203-ին վերակառուցվել է սրբատաշ սև տուֆով: XII դ. վերջին – XIII դ. 1-ին կեսին Ս. Սարգիս եկեղեցուն հվ-ից կից, մեկ զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով կառուցվել է վանքի գլխ.՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցին: Պահպանվել են սրբատաշ տուֆով շարված պատերի ստորին մասը, բուս. և երկրաչափ. զարդաքանդակներով արմ. և հվ. շքամուտքերը, շքեղ քանդակազարդ բեմառաջքը, առանձին մանրամասներ (գմբեթի բազմանիստ թմբուկի զարդագոտու ու քիվի բեկորներ ևն): Եկեղեցու Ավագ խո րանը և առաստաղը ծածկված են եղել որմնանկարներով, շենքի գեղ. արտահայտչականությանը նպաստել է նաև բազմագույն քարերի օգտագործումը: XIII դ. վանքը Վաչուտյան իշխաններից ստացել է մի շարք նվիրատվություններ: 1264-ին Ս. Աստվածածին եկեղեցուն հվ-ից կից կառուցվել է վանքի գավիթը՝ քառակուսի հատակագծով, հզոր որմնամույթերի վրա հիմնվող երկու զույգ խաչվող կամարներով իրականացված ծածկով (այժմ՝ քանդված): Ունի երկու մուտք՝ հս-ից՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցուց, և արմ-ից, հվ. պատին կան լայն, զույգ լուսամուտներ: Գավթի և Ս. Աստվածածին եկեղեցու արմ. ճակատի դիմաց կցվել է ուղղանկյուն սրահ, որի հվ. ծայրին 1311-ին կառուցվել է զանգակատուն (չի պահպանվել):

1654–57-ին Ու. Ս. Ս. վ-ի վանահայր Ոսկան Երևանցին կոպտատաշ բազալտ քարով կառուցել է վանքը շրջափակող, ուղղանկյուն հատակագծով, աշտարակներով ուժեղացված պարիսպներ, որոնց ներսից կից եղել են բնակելի և տնտ. շինություններ: Հվ-արմ. կողմում թաղածածկ մեծ սրահն է և նրա շարունակությունը կազմող երկհարկանի խցերը: Վանքի գլխ. մուտքը հվ-արլ-ից է: 1827-ին Ու. Ս. Ս. վ. երկրաշարժից ավերվել է: 1999-ից, Շահե արք. Աճեմյանի նախաձեռնությամբ և հովանավորությամբ, սկսվել են վանական համալիրի պեղումները (ղեկ.՝ Ֆ. Բաբայան), որոնց ընթացքում բացվել են Ս. Աստվածածին եկեղեցին, սրահի, օժանդակ շինությունների ավերակները, հայտնաբերվել են մշակութ. արժեք ներկայացնող հնագիտ. նյութեր, խաչքարեր, դրամներ ևն:

Գրկ. Յայսմաւուրք, ԿՊ., 1706: Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1842: Գասպարյան Ռ., Ուշիի Ս. Սարգիս վանքի վիմագրական արձանագրությունները, ԼՀԳ, 1993, № 1:

Ֆրինա Բաբայան

ՈՒՐՑԱՁՈՐԻ Ս. ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿԱՐԱՊԵՏ ՎԱՆՔ, ՀՀ Արարատի մարզում, Ուրծի լեռնաշղթայի հարավային լանջի սարահարթի վրա: XIV դ. սկզբին, որպես տոհմական տապանատուն, հիմնադրել են Օրբելյան իշխանները: Վանքի Սպիտակավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցին, ըստ Տիրացու գրչի փորագրած շին. արձանագրության, 1301-ին Կիրակոս վարդապետի հսկողությամբ կառուցել է Իվանե Զաքարյանի դուստր, Ջալալ Օրբելյանի կին Գոնցան: Նա եկեղեցուն նվիրել է Քալաս գյուղը, հողեր, այգիներ, ջրաղացներ, ձիթհանք: Առանձին արձանագրությամբ նշվել է ճարտարապետի անունը՝ Բուտ: Եկեղեցին զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճ է, որի սլացիկ, գլանաձև թմբուկով գմբեթը պսակված է հովանոցաձև վեղարով: Միակ՝ արմ. շքամուտքի բարավորին և նրանից վերև բարձրարվեստ հարթաքանդակներ են, որոնց հեղինակն է Սարգիս վարդապետը: Բարավորին, ծաղկահյուս ֆոնի վրա պատկերված է Աստվածածինը Մանկան հետ, կողքերին՝ կանգնած հրեշտակներ: Վերևում, կամարակապ խորշում քանդակված է Քրիստոսը, շուրջը՝ չորս ավետարանիչների խորհրդանշաններ: Գմբեթի թմբուկին հապավումներով փորագրված են. արլ. նիստին՝ Կիրակոս, Բուտ, հվ-ին՝ Ջալալ, Գոնցա, հս-ին՝ Տիրացու (արմինը ջնջված է, հավանաբար՝ Սարգիս): Եկեղեցուց հվ-արմ., ուղղանկյուն հատակագծով ժամատունն է (XIV դ., մինչև 1346-ը), որը ծառայել է նաև որպես տապանատուն: Ժամատանն արմ-ից կից է երկհարկ եկեղեցի-դամբարանը (XIV դ.), որի երկրորդ հարկի կիսաշրջանաձև խորանը դրված է ժամատան ծածկի վրա: 1346-ին Ջալալի և Գոնցայի որդի Էլիկում Օրբելյանը վանքին խոշոր նվիրատվություններ է կատարել: 1679-ին երկրաշարժից ավերվել են ժամատունը և եկեղեցի-դամբարանի զանգակատան ռոտոնդան: 1896–97-ին վանական համալիրի արմ. կողմում կառուցվել են միաբանության շենքերը և ուղղանկյուն հատակագծով պարիսպը, 1898-ին՝ շտեմարանը: Պահպանվել են ջրմուղի և ջրավազանի մնացորդները: Վանքի գերեզմանատանը կանգուն են նուրբ զարդաքանդակներով խաչքարեր և կենցաղային պատկերներով գերեզմանաքարեր: Ու. Ս. Հ. Կ. վ. հայկ. միջնադարյան այն սակավաթիվ հուշարձանախմբերից է, որը պահպանել է ինչպես կառուցող մեկենասների, այնպես էլ ճարտարապետի, քանդակագործի, շին. աշխատանքների ղեկավարի, փորագրող գրչի անունները:

Գրկ. Եղիազարյան Հ., Հովհաննես Կարապետի վանքը և նրա վիմագիր արձանագրությունները, «Էջմիածին», 1962, № 1: Բարխուդարյան Ս., Միջնադարյան հայ ճարտարապետներ և քարգործ վարպետներ, Ե., 1963: Овсепян Г., Потомство Тарсаича и Мина Хатуны, “Христианский Восток”, т. 2, в. 2, СПБ, 1913; Cuneo P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, t. 1–2, Roma, 1988.

Մուրադ Հասրաթյան

ՈՒՐՈՒԳՎԱՅԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1983-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով, որով Հվ. Ամերիկայի հայրապետ. պատվիրակությունը բաժանվել է երեք առանձին՝ Արգենտինայի, Բրազիլիայի և Ուրուգվայի թեմերի: Առաջնորդանիստը՝ Մոնտեվիդեոյի Ս. Ներսես Շնորհալի եկեղեցի:

Ուրուգվայում հայերը հաստատվել են 1920-ական թթ.: 1923-ին հիմնվել է ուրուգվահայության առաջին ազգ. կառույցը՝ Գաղութային միությունը, ընտրվել է վարչություն: Նույն թվականին Մոնտեվիդեոյի Սերրո կոչվող թաղամասում հայերը գնել են տուն, որը ծառայել է որպես եկեղեցի և դպրոց: 1929-ին համայնքում իրարից անջատ գործել են երկու եկեղեցականներ՝ Ներսես վրդ. Տոլապճյանը և Դիոնիսիոս քհն. Տրեզյանը: Նրանցից յուրաքանչյուրն ունեցել է իր հետևորդները: 1933ին Ուրուգվայի հայ հոգևոր համայնքն Արգենտինայի և Բրազիլիայի պատվիրակության կազմում (կենտրոնը՝ Բուենոս Այրես): Հայրապետ. պատվիրակ է նշանակվել Գարեգին արք. Խաչատուրյանը (1937– 1951, 1951–61-ին՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք): Նա շրջաբերականով դիմել է տեղի հայությանը՝ վերջ տալու հոգևոր ծխերի անջատ գործունեությանը: Հոգևոր հովվության կանոնադրությունն առանձին գրքույկով լույս է տեսել 1939-ին, նույն թվականին հաստատվել է հայրապետ. պատվիրակության կողմից, հետագայում վավերացրել է նաև Ուրուգվայի կառավարությունը: 1964-ին կատարվել է Ս. Ներսես Շնորհալի եկեղեցու հիմնարկեքը, 1965-ին՝ օծումը: Նախկին եկեղեցիները, որոնք պարզ շինություններ էին, դադարել են գործել: Համայնքը ղեկավարող և պաշտոնապես ներկայացնող կազմակերպությունը եկեղեցու կենտր. վարչական խորհուրդն է: Մոնտեվիդեոյում թեմի հովանավորությամբ գործում է Ներսեսյան ամենօրյա վարժարանը, կից՝ մանկապարտեզ և նախակրթարան: Ու. թ-ի առաջնորդն է Հակոբ եպս. Գըլընճյանը (1984-ից):

ՓԱՌԱԿԱՅԻ Ս. ՀԱԿՈԲ ՀԱՅՐԱՊԵՏ ՎԱՆՔ, Գողթն գավառի Փառակա գյուղից 1 կմ հյուսիս-արևմուտք (այժմ՝ Նախիջևանի ԻՀ Օրդուբադի շրջանում): Վանքի քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածքով եկեղեցին, ըստ արմ. շքամուտքի բարավորի վրայի շին. արձանագրության (չափածո), կառուցվել է 1691–1701-ին: Պատերի շարվածքում օգտագործվել է բազմագունության հնարք՝ կարմրավուն և սպիտակ սրբատաշ քարերի համադրությամբ, որը եկեղեցու ճարտ. զուսպ կերպարին շրջակա բնությանը ներդաշնակ տեսք է հաղորդում: Ներսում, գմբեթատակ քառակուսու առագաստներին, չորս ավետարանիչների խորհրդանշանների բարձրաքանդակներն են: Շքեղ հարդարված արմ. ճակատին կից է եղել եռակամար գավիթ-սրահ (այժմ՝ քանդված): Եկեղեցու հվ. կողմում սեղանատան խոշոր, արմ-ից արլ. ձգված շենքն է՝ օժանդակ սենյակներով (պահպանվել են հիմքերը):

Գրկ. Լալայան Ե., Օրդուբադի կամ Վերին Ագուլիսի ոստիկանական շրջան կամ Գողթն, ԱՀ, գիրք 11–12, Թ., 1904–05: Այվազյան Ա., Փառակայի ճարտարապետական հուշարձանները, ԲԵՀ, 1979, № I: Մուրադ Հասրաթյան

ՓԱՌԵՆ Ա ԱՇՏԻՇԱՏՑԻ (ծ. թ. անհտ – 352), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 348-ից: Աղբիանոսյանների տոհմից: Հաջորդել է Հուսիկ Ա Պարթևին: Եղել է Տարոնի Աշտիշատի եկեղեցու քահանայապետը: Հայոց թագավոր Տիրանի օրոք Արշակունիների և Գրիգոր Ա Լուսավորչի հայրապետ. տոհմի միջև հարաբերությունների սրումից և Հուսիկ Ա Պարթևի սպանությունից (347) հետո որոշ նախարարներ (Սահառունի, Արտավան Վանանդեցի, Կարեն Ամատունի, Վարազ Դիմաքսյան և ուր.) փորձել են կաթողիկոս ընտրել Գրիգոր Ա Լուսավորչի աշակերտ Դանիել ասորի քորեպիսկոպոսին: Սակայն կենտրոնացված իշխանության կողմնակիցները (Վասակ Մամիկոնյան, Մեհենդակ Ռշտունի, Անդովկ Սյունի, Արշավիր Կամսարական և ուր.) սպանել են Դանիելին և կաթողիկոս ընտրել Փ. Ա Ա-ուն: Հայոց արքունիքին հավատարիմ Փ. Ա Ա. համագործակցել է Արշակունիների հետ՝ կենտրոնացված ուժեղ թագավորության ստեղծման գործում:

Կաթողիկոս. աթոռին Փ. Ա Ա-ուն հաջորդել է Ներսես Ա Մեծը (Պարթև):

Գրկ. Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն Հայոց, Ե., 1987: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ՓԱՎՍՏՈՍ ԲՈՒԶԱՆԴ (ծ. և մ. թթ. անհտ), V դ. մատենագիր, պատմիչ: Ստ. Մալխասյանցի կարծիքով՝ Բուզանդ մականունը բաղկացած է «բու» և «զանդ» հնդեվրոպ. արմատներից և նշանակում է եղելությունների, զրույցների մեկնիչ: Ըստ նրա՝ մատենագրի «Պատմութիւն Հայոց»-ի իսկական և համապատասխան անունը եղել է «Բյուզանդարան պատմութիւնք» բնորոշ հոգնակի ձևով, այսինքն՝ պատմությունների ժողովածու Բուզանդի:

Փ. Բ-ի վերաբերյալ առաջին տեղեկությունը հաղորդող Ղազար Փարպեցին նրա «Պատմութիւն»-ը համարում է երկրորդը (Ագաթանգեղոսի երկից հետո) և նրանում հանդիպող թերությունները վերագրում հետագա թերուս մարդկանց: Երկասիրությունը պարունակում է Տրդատ Գ Մեծից հետո Հայաստանի պատմությունը՝ մինչև նրա առաջին բաժանումը (387) Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև: Այն բաղկացած է առաջաբանից և չորս դպրություններից (Երրորդ, Չորրորդ, Հինգերորդ, Վեցերորդ), որոնք բաժանվում են մանրամասն վերնագրեր ունեցող գլուխների: Երրորդ դպրությունը (21 գլուխ, վերնագրում գրված է «Ի սկիզբն» բառը) ընդգրկում է Խոսրով Բ Կոտակի (330–338) ու Տիրանի (338–350) թագավորությունների ժամանակաշրջանը: Չորրորդը (59 գլուխ)՝ Արշակ Բ-ի (350 – մոտ 368) գահակալության շրջանը մինչև նրա՝ Անհուշ բերդում բանտարկվելը: Հինգերորդը (44 գլուխ) վերաբերում է Պապի (370–374) ու Վարազդատի (374–378), Արշակ Գ-ի (378–390) և աթոռակից Վաղարշակի թագավորելու ժամանակահատվածներին: Վեցերորդը (վերնագրում նշվում է «Վերջ») բաղկացած է 16 գլխից, որոնցից առաջինում Հայաստանի բաժանման պատմությունն է (Պարսից և Հունաց միջև), իսկ հաջորդ 15-ում՝ համառոտ տեղեկություններ հայ եպիսկոպոսների մասին:

Փ. Բ. երկը շարադրելիս օգտվել է Աստվածաշնչից, վարքաբան-վկայաբան. գրքերից, հայկ. նախորդ պատմագիտ. գրականությունից, ավանդազրույցներից («Արշակ և Շապուհ»): Պատմագիտ. և բանասիր. մեծ արժեք է ներկայացնում երկում զետեղված «Պարսից պատերազմը» ժող. ավանդավեպը, որի առանցքը Սասանյան Պարսկաստանի դեմ հայ ժողովրդի մղած հերոս. պայքարի պատմությունն է: Հայրենասիրությամբ տոգորված գիրքը կոչված էր Հայաստանի ծանր կացության պայմաններում բարձր պահել ժողովրդի ազատագր. ոգին, նրան սատարել հայրենապաշտպան պայքարում: Այն միաժամանակ ներթափանցված է քրիստ. գաղափարախոսությամբ (երկի գրեթե մեկ երրորդը կազմում են զանազան տեսիլներ, սրբերի վարքագրություններ, հրաշքներ, քարոզներ, խրատներ, վարդապետություններ, աղոթքներ ևն): Երկում բացակայում է ժամանակագրությունը, առկա են անճշտություններ և պատմ. դեպքերի ու դեմքերի որոշակի վիպականացում: Մեծ տեղ է տրված Մամիկոնյան սպարապետներին (Վասակ, Մուշեղ, Մանվել)՝ նրանց ներկայացնելով իբրև քաջահաղթ կռվողներ եկեղեցու, հայրենիքի ու Արշակունի հայ թագավորների պաշտպանության համար: Քաղ. պատմությանը ներհյուսված ընդարձակ տեղեկություններ են հաղորդվում հայ նշանավոր հոգևորականների մասին: Փ. Բ-ի աշխատությունը երկրորդն է (Ագաթանգեղոսի երկից հետո) իր պատմ. արժեքով, որի շնորհիվ հնարավոր է պարզել Հայ առաքելական եկեղեցու սկզբնավորման և գոյության առաջին հարյուրամյակի պատմությունը: Սկսելով Գրիգոր Ա Լուսավորչի, Արիստակես Ա Պարթևի և նրանց շիրիմների մասին պատմությամբ՝ հեղինակը տեղեկություններ է հաղորդում հաջորդների վերաբերյալ (Վրթանես Ա Պարթև, Հուսիկ Ա Պարթև, Ներսես Ա Մեծ), որոնք ժառանգաբար նստել են կաթողիկոս. աթոռին: Փ. Բ. նկարագրել է նրանց պայքարը հեթանոս. սովորությունների դեմ, մասնակցությունը երկրի քաղ. կյանքին, ներքին հակասությունները եկեղեցու և թագավոր. իշխանության միջև (Հուսիկ Ա Պարթև և Տիրան, Ներսես Ա Մեծ և Արշակ Բ, Պապ): Կարևոր տեղ է գրավում Ներսես Ա Մեծի գործունեությունը. եկեղեցու բարեկարգում, Աշտիշատի եկեղեց. ժողովի հրավիրում (տես Աշտիշատի եկեղեցական ժողովներ), մասնակցությունը պետ. գործերին, միջնորդությունը հայ-հռոմ. հարաբերություններին ևն: Անդրադարձել է Գրիգորիսի, Խադ եպիսկոպոսի (տեղապահ), Արտաշատի Զվիթ քահանայի գործունեությանը (վերջինս գերեվարվելով Պարսկաստան՝ մերժել է մոգությունն ընդունելու Պարսից Շապուհ արքայի պահանջը և նահատակվել):

Պատմությունը արժեքավոր տեղեկություններ է պարունակում IV դ. Հայ եկեղեցու կառուցվածքի, Աշտիշատի Մայր եկեղեցու, կաթողիկոսարանի որոշ գործակալությունների մասին: Մեծարժեք է Փ. Բ-ի վկայությունը Ներսես Ա Մեծից հետո Աղբիանոսյանների տոհմից ընտրված Շահակ Ա Մանազկերտցուն (ըստ հեղինակի՝ Հուսիկ եպիսկոպոս) Պապ թագավորի կողմից Կեսարիա ձեռնադրության չուղարկելու մասին: Կեսարիայի Բարսեղ եպիսկոպոսը ցասումնալից նամակ է գրել Հայոց թագավորին ու կաթողիկոսին և վերջինիս զրկել եպիսկոպոս ձեռնադրելու իրավունքից: Սակայն նրա այդ կարգադրությունը չի կատարվել: Պատմագրի եզակի հաղորդումները (Դանիել եպիսկոպոսի պաշտոնների թվարկում ևն) պատկերացում են տալիս Հայ եկեղեցու վերին ատյաններում կառավարման կարգի մասին. եղել է եկեղեցիների կառավարչի և վերահսկողի պաշտոն (կամ պաշտոններ), որը կենտրոնացվել է Դանիել եպիսկոպոսի ձեռքում: Ըստ հաղորդումների՝ Տարոնի եկեղեցին (նկատի ունի Աշտիշատի Մայր եկեղեցին) գլխավորն էր բոլոր «Մայր եկեղեցիների» թվում: Նշված են նաև Հայ եկեղեցու սրբատեղիները՝ Հովհաննես Մկրտչի մարգարեանոցը և առաքյալների հանգստարանը: Համաձայն Փ. Բ-ի մեկ այլ վկայության, Աշտիշատի եկեղեցին եղել է «նախնեաց եկեղեցական ժողովների ժողովատեղին» (Չորրորդ դպրություն, գլուխ Դ, էջ 119):

«Պատմութիւն Հայոց»-ը շարադրված է ճոխ և պատկերավոր լեզվով: Այն հայկ. մատենագրության արժեքավոր երկերից է: Առաջին անգամ «Բիւզանդարան պատմութիւն…» խորագրով հրատարակվել է 1730-ին, Կ. Պոլսում: Մ. Էմինի թարգմանությամբ լույս է տեսել ֆրանս. (1867), Մ. Լաուերի թարգմանությամբ՝ գերմ. (1879): Ստ. Մալխասյանցի աշխարհաբար թարգմանությունը, նրա ներածությամբ և ծանոթագրություններով, հրատարակվել է 1947-ին, Երևանում:

Երկ. Հայոց պատմություն, Ե., 1987:

Գրկ. Մա լ խասյ ան Ս., Ուսումնասիրութիւն Փաւստոս Բիւզանդի պատմութեան, Վնն., 1896: Գելցեր Հ., Փաւստոս Բիւզանդ կամ Հայկական եկեղեցւոյ սկզբնավորութիւն, թրգմ. Հ. Թորոսյան, Վնտ., 1896: Բաբայան Լ., Դրվագներ Հայաստանի վաղ ֆեոդալիզմի դարաշրջանի պատմության (V–VIII դարեր), Ե., 1977:

Ռաֆիկ Մաթևոսյան

ՓԱՐԻԶԻ ՇՐՋԱՆ, տես Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն հոդվածում:

ՓԻԼԻՊՈՍ Ա ԱՂԲԱԿԵՑԻ [1593, գ. Էրնկան (Աղբակ գավառ) – 1655, Էջմիածին, ամփոփվել է Ս. Հռիփսիմեի տաճարի հս. խորանում], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1632-ից: Հաջորդել է Մովսես Գ Տաթևացուն: 1630-ին ձեռնադրվել է եպիսկոպոս: Մինչ կաթողիկոս դառնալը եղել է իր ուսուցչի՝ Մովսես Գ Տաթևացու գործակիցը, իսկ հայրապետ. գործունեությամբ շարունակել նրա եկեղեց-բարեկարգչական, կրթ-լուսավոր., շին. աշխատանքները, վերականգնել Մայր աթոռի տնտեսությունը, աշխուժացրել վանական-միաբան. կյանքը: Վերանորոգել է Էջմիածնի Մայր տաճարն ու հարակից շինությունները, Ս. Գայանե, Ս. Հռիփսիմե, Հաղպատի, Սանահինի վանքերը, Երևանի Ս. Անանիա առաքյալ անապատը, կառուցել նորերը: 1654-ին սկսել է Մայր տաճարի զանգակատան կառուցումը, որն ավարտվել է նրա վախճանից հետո՝ 1658-ին: Էջմիածին է փոխադրել Հովհաննավանքի դպրատունը՝ ուսուցիչ նշանակելով Սիմեոն Ջուղայեցուն: Փ. Ա Ա. 1638-ին ուղևորվել է Սպահան և Մայր աթոռ փոխադրել 1612-ից Պարսկաստանում պահվող Հայոց հայրապետական գլխ. մասունքը՝ Լուսավորչի Աջը: Հայ եկեղեցու բարեկարգության, Մայր աթոռի իրավասությունների պաշտպանության, Երուսաղեմի և Սսի աթոռների հետ բնականոն հարաբերություններ հաստատելու նպատակով Փ. Ա Ա. 1651-ին ուղևորվել է Երուսաղեմ, կարգավորել աթոռների միջև՝ հատկապես եպիսկոպոս. ձեռնադրության շուրջ ծագած խնդիրները: Նույն թվին Երուսաղեմում գումարվել է եկեղեց. ժողով, որտեղ ընդունվել է 13 կանոն: Երուսաղեմից ուղևորվել է Կ. Պոլիս՝ Հայոց պատրիարքության ներսում տիրող անհամաձայնությունները հարթելու նպատակով: Կաթողիկոսի ջանքերով կարգավորվել են նաև լեհահայոց գաղութում Նիկոլ արք. Թորոսովիչի լատինամետ գործունեության պատճառով առաջ եկած հուզումները: 1653-ի օգոստոսին, ավարտելով իր երկարատև ուղևորությունը, Փ. Ա Ա. վերադարձել է Ս. Էջմիածին:

Կաթողիկոս. գահին Փ. Ա Ա-ուն հաջորդել է Հակոբ Դ Ջուղայեցին

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

ՓԻԼՈՆ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Փիլոն Եբրայեցի (Ք. ծ. ա. մոտ 20 – Ք. ծ. հ. մոտ 50), հրեա հունալեզու աստվածաբան, փիլիսոփա, Սուրբ Գրքի մեկնիչ: Փ. Ա-ու կյանքի մասին տվյալները սակավ են: Սերվել է Ալեքսանդրիայի հելլենակիրթ հարուստ և ազդեցիկ ընտանիքից: 39–40-ին, որպես Ալեքսանդրիայի հրեաների պատվիրակության ղեկավար, մեկնել է Հռոմ՝ Գայոս Կալիգուլա կայսրի մոտ՝ Ալեքսանդրիայի հրեա համայնքի հանդեպ հալածանքներին վերջ տալու խնդրանքով: Սակայն նրա առաքելությունն ապարդյուն է անցել: Փ. Ա., տիրապետելով դարաշրջանի հելլենական փիլիսոփայության մասնագիտ. լեզվին, հայեցակարգերին և, միաժամանակ՝ հրեական Օրենքին, փորձել է կցորդել այդ երկու մշակույթների առանցքային երևույթները՝ հայտնությունը «այլաբանելով» փիլիսոփայությամբ: Դրանով իսկ հիմք է դրվել մտավոր նոր ոլորտի՝ ռացիոնալ աստվածաբանության զարգացմանը: Փ. Ա-ու աշխատությունները (Հնգամատյանի զանազան մեկնություններ, ինչպես նաև մի քանի փիլ. և պատմաջատագով. երկեր) հավանաբար ստեղծվել են նույն այն միջավայրում և մտավոր մթնոլորտում, որտեղ սկզբնավորվում էր քրիստոնեությունը: Դրանով են բացատրվում փիլոնյան աշխատությունների և ավետարանական, հատկապես՝ Հովհաննես ավետարանչի և առաքյալների թղթերի հայացքների միջև եղած ընդհանրությունները, ինչպես և այն փաստը, որ Փ. Ա-ու գրական ժառանգությունը պահպանվել է միայն քրիստ. ավանդության մեջ: Սակայն հետագայում Փ. Ա-ու հանդեպ քրիստոնյա հայրերի վերաբերմունքը եղել է ոչ միանշանակ. բազմիցս օգտվելով փիլիսոփայի երկերից՝ Կղեմես Ալեքսանդրացին, Որոգինեսը, Ամբրոսիոս Մեդիոլանցին, Օգոստինոս Երանելին, Գրիգոր Նյուսացին և ուր. նախընտրել են բացահայտորեն չհիշատակել աղբյուրը կամ էլ Փ. Ա-ու դրույթները բերել են վիճաբանորեն: Բացառություն է կազմել միայն Եվսեբիոս Կեսարացին, որը ոչ միայն չի թաքցրել իր համակրանքը, այլև նրա շնորհիվ են Փ. Ա-ու աշխատություններից պահպանվել տեղեկություններ և բնագրային պատառիկներ: Անտիոքյան դպրոցը (տես Անտիոք հոդվածում), իր կողմից՝ ի դեմս Թեոդորոս Մոպսուեստացու, պայքարելով ալեքսանդրյան մեկնողական (այլաբանական) մեթոդի դեմ, մեղադրել է Փ. Ա-ուն «հեթանոսական հնարը» Սուրբ Գրքի նկատմամբ կիրառելու և այսպիսով՝ բնագրի իմաստը աղավաղելու համար: Այս պարագայում փիլոնյան երկերի հայտնվելը հայ մատենագրության մեջ դժվար է դիտել որպես չեզոք երևույթ. այն կարելի է մեկնաբանել իբրև հայ հոգևորականների որոշ մասի ալեքսանդրյան կողմնորոշման ապացույց և ենթադրել, որ Փ. Ա-ու ժառանգության մի մասը հայերին փոխանցվել է կա՛մ անմիջապես Ալեքսանդրիայում, կա՛մ, առավել հավանական է՝ Պաղեստինում, որի հետ հայերը կապված են եղել բազում կապերով: Այդտեղ երկար ժամանակ պահպանվել են Կղեմես Ալեքսանդրացու, Որոգինեսի և այլ ալեքսանդրիացի վարդապետների կրթ. ավանդույթները:

Փ. Ա-ու հայացքները, համակարգված չլինելով հանդերձ, այնուամենայնիվ բոլորվել են մի քանի գլխ. թեմաների շուրջ, ինչպիսիք են՝ Օրենքի և փիլիսոփայության խորքային ազգակցությունը (բխում է նրանից, որ երկուսն էլ շնորհվել են մարդկանց Աստծո կողմից), բնության և մարդկային հանրության օրենքների նույնությունը, «բնաբանության» երկու ուղիների առկայությունը, որոնցից առաջինը՝ բնագետին բերում է այն համոզմունքին, թե գոյություն ունի ղեկավարող և հոգացող մտավոր բարի էակ, իսկ երկրորդը՝ նույն ուսումնասիրողին ստիպում է խոստովանել Աստծո բացարձակ անճանաչելիությունը, որը բացառում է բնական էակների և երևույթների որևէ պաշտամունք: Ըստ Փ. Ա-ու, Աստված նախախնամում է մարդկանց, ինչպես նաև բնությանն իր երկու գլխավոր՝ արարչական ու շնորհաբաշխ և սահմանադրող ու պատժող ուժերի միջոցով, ուստի և Աստված գիտակցվում է ըստ մարդու բանական կարողության՝ մե՛րթ որպես բացարձակ եզակիություն, մե՛րթ որպես երրորդություն: Աստծո Նախախնամությունն ու Իմաստությունը, որն իր մեջ է ամփոփում հավերժ աստվածային կաղապարներ՝ աշխարհ ստեղծելու և ղեկավարելու համար, դա «Աստծո մարդ» կամ «երկրորդ Աստված» կամ «Նախածին Աստծո Որդի» Բանն է (Լոգոս): Բանը միջնորդում է մարդու և Աստծո միջև՝ օգնելով մարդուն ճանաչել Աստծո գոյությունը, հայտնելով նրան Հոր կամքը: Փ. Ա-ու համոզմամբ՝ այսպիսի հայտնություններից ամենամեծը Մովսեսի միջոցով տրված Օրենքն է, որի տառացի պահպանումը պարտադիր է հրեաների համար, սակայն հոգևոր բովանդակության առումով Օրենքն ունի համամարդկային արժեք, քանի որ այն, հետ պահելով մարդուն նյութ. հաճույքներից և դրանցից բխող շահախնդրությունից, դաստիարակում է մարդու մեջ երկու գլխ. առաքինություն՝ բարեպաշտություն և մարդասիրություն: Օրենքի շնորհումը նշանակում է, որ մարդն ազատ, անձնիշխան էակ է և պատասխանատվություն է կրում սեփական արարքների համար, ուստի և ենթակա է նախախնամության պատժին ու պարգևներին: Սակայն իսկական երանության է հասնում միայն նա, ով մաքրելով բանականությունը և հրաժարվելով մեծամտությունից, Աստծո ողորմածությամբ մասնակից և «բարեկամ» է դառնում նրա կամքին: Մտավոր և բարոյական մաքրությունը հարկավոր է մարդուն՝ նաև Սուրբ Գրքում խրատական և խորհրդավոր («այլաբանական») տեղիները որոշելու և պատշաճ եղանակով մեկնելու համար:

Փ. Ա-ու աշխատությունները հայերեն են թարգմանվել «հունաբան» (տես Հունաբան դպրոց) ոճով (V դ. կամ VI դ. 2-րդ կես): Թարգմանական դիվանը բաղկացած է տասը վավերական և երկու կեղծանուն բնագրերից, որոնք հայ մեկնող. գրականության մեջ սովորաբար խմբավորվում են յոթ «գլուխներում»: Այս հավաքածուի միայն հինգ միավորներն են, որ պահպանել են հուն. բնօրինակը («Օրենքի այլաբանություն», «Նահապետներ», «Հեսսեների կամ տեսական կյանքի մասին», «Տասնաբանյա օրենքի մասին», «Մասնավոր օրենքների մասին»): Ինչ վերաբերում է մնացած թարգմանություններին՝ ապա դրանց հուն. բնագրերը կա՛մ մեզ հասել են հատակոտոր, կա՛մ առհասարակ չեն պահպանվել: Փ. Ա-ու երկերի թարգմանությունների ոճական ազդեցությունն առկա է հատկապես Եղիշեի, Ղազար Փարպեցու և Մովսես Խորենացու մոտ, թեև փիլոնյան երկերին ծանոթ են շատ այլ հեղինակներ: Փիլոնի գաղափարների ազդեցությունը հայ աստվածաբան. մտքի վրա դեռևս չի ուսումնասիրվել: Նրա երկերը թարգմանվելուց ի վեր պետք է որ ուսանելի լինեին հոգևոր դպրոցների սաների համար, սակայն առաջին ստույգ տեղեկությունն այդ մասին մեզ հասել է միայն XII դարից, Հովհաննես Սարկավագի դպրոցից: Փ. Ա-ու՝ հայերեն թարգմանված բոլոր աշխատությունների վերաբերյալ մեկնող. ընթերցանությունների արդյունքում պահպանվել են բազմաթիվ լուծմունքներ: Դրանք են՝ «Առաջաբանութիւն Փիլոնի» լուծմունք-սեղմագիր (կազմվել է, հավանաբար, Վանական Վարդապետի դպրոցում), «Նախախնամության մասին» և «Անասուն կենդանիների բանականությամբ օժտված լինելու մասին» երկերի երեք լուծմունքներ (որոնցից մեկը թերևս վերագրելի է Մխիթար Գոշին): Երկուական լուծմունքներ են պահպանվել «Օրենքի այլաբանության», «Նահապետների», «Ծննդոց գրքի խնդիրների և լուծումների» և «Հեսսեների կամ տեսական կյանքի մասին» երկերի վերաբերյալ: Մեկական լուծմունք նվիրված է «Ելք գրքի խնդիրներին և լուծումներին», «Տասնաբանյա օրենքին», «Մասնավոր օրենքների» չորս պատառներին և «Աստված՝ բարեգործ հուր» կտորին, ինչպես նաև կեղծ-փիլոնական «Հովնանու մասին» և «Սամփսոնի մասին» ճառերին: Լուծմունքներին են հարում «Նախախնամության մասին» երկի Հովհան Որոտնեցու «հավաքում»-վերապատումը, հինգ ներածական դասախոսություն Փ. Ա-ու և նրա աշխատությունների մասին (պատճառներ), որոնցից մեկը պատկանում է Մխիթար Գոշին, մեկը՝ Դավիթ Քոբայրեցուն և մի խումբ բառգրքեր («Բառք Փիլոնի», «Բառք խորանի», «Յոթներորդ գլուխ գրոց»), որոնք պարունակում են լուծմունքներից քաղած բառամթերք: Ձեռագրային նյութը ցույց է տալիս, որ հոգևոր դպրոցներում Փ. Ա-ու երկերով առավելապես հետաքրքրվել են XII–XIII դդ.: XIV դարից սկսած հայ փիլոնական ավանդությունը մտել է զուտ պահպանական փուլ և հետզհետե սպառվել:

Երկ. Բանք երեք ձև ի լոյս ընծայեալք…, աշխատասիր. Մ. Ավգերյանցի, Վնտ., 1822: Մնացորդք ի Հայս, աշխատասիր. Մ. Ավգերյանցի, Վնտ., 1826: Ճառք, Վնտ., 1892:

Գրկ. Գրիգորյան Գ., Փիլոն Ալեքսանդրացու աշխատությունների հայ մեկնությունները, ԲՄ, № 5, 1960: Անթաբյան Փ., Հովհաննես Սարկավագին վերագրված «Լուծմունք եօթնից գրոցն Փիլոնի» բնագրի առնչութեամբ, ՊԲՀ, 1983, № 1: Վարդազարյան Օ., Մեկնողական ընթերցանությունները և Փիլոն Ալեքսանդրացու երկերի հայերեն մեկնությունները, ԲՀ, № 3, 2000: Zuckerman C., A Repertory of Published Armenian Translations of Classical Texts, revis. by M. E. Stone, Jerusalem, 1995; Wolfson H.A., Philo. Fundations of Religious Philosophy in Judaism, Christianity and Islam, v. 1–2, Camb., 1962; Runia D.T., Philo in Early Christian Literature: A Survey. Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum, sec. III. Jewish Traditions in Early Christian Literature, v. 3, Minneapolis, 1993.

Օլգա Վարդազարյան

ՓՐԿԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆ, տես Դավանանք Հայաստանյայցառ աքելակ ան եկեղեցու հոդվածում:

ՔԱՀԱՆԱ (արամեերեն՝ kāhāna – Աստծո սպասավոր), քահանայություն, երեց, եկեղեցու նվիրապետական կարգի յոթերորդ աստիճանը: Ք. եկեղեցու խորհուրդները (բացի ձեռնադրությունից), ծեսերն ու արարողությունները կատարող անձն է և ծխի հովիվը: Նա միջնորդն է Աստծո և մարդկանց միջև և մեղքերին քավություն տվողը (Ղևտ. 4.26, 31, 35, 5.8, 13, 6.7 ևն): Հին ուխտի շրջանում քահանայության պաշտոնի կոչվածները եղել են ղևտացիները՝ Մովսես մարգարեի եղբայր Ահարոնը և նրա որդիները (Ահարոնի կարգի քահանայություն, տես Ելք 28.1, 41, 29.9 ևն), որոնք կատարել են մեղքերի քավության համար մատուցվող զոհաբերությունը: Նրանց կատարած ծեսերն ու փրկության զոհաբերումները Նոր ուխտի Քահանայապետի՝ Հիսուս Քրիստոսի կատարելիք զոհագործության ստվերներն էին: Սակայն Ղևտական քահանայությունն անկատար էր, որովհետև մահն արգելք էր լինում, որ նրանք տևապես Ք. մնային (տես Եբր. 7.23), և Աստված կարգեց նոր Ք.՝ «Դու հավիտյան քահանա ես, ըստ Մելքիսեդեկի կարգի» (Եբր. 5.6) կամ «… հավիտյանների Քահանայապետ, ըստ Մելքիսեդեկի կարգի» (Եբր. 5.10), ինչպես որ մարգարեացված էր Հին ուխտում (Սաղմ. 109.4):

Հիսուս Քրիստոսը կոչվել է հավիտենական Ք. և Քահանայապետ, որովհետև «… ունի անանց քահանայություն: Ուստի և կարո՛ղ է իր միջոցով Աստծուն մոտեցողներին մեկընդմիշտ փրկել. քանի որ նա միշտ կենդանի է՝ բարեխոս լինելու նրանց համար» (Եբր. 7.24– 25): Հիսուս Քրիստոսը հավիտյանների Քահանայապետ է, որովհետև ուղարկված էր Հայր Աստծուց քահանայանալու և բոլոր մարդկանց մեղքերին թողություն տալու, այլ ոչ թե Ղևտական քահանայապետների նման «…նախ իր մեղքերի համար զոհեր մատուցելու և ապա՝ ժողովրդի մեղքերի համար» (Եբր. 7.27): Հիսուս Քրիստոսն իր քահանայական պաշտոնը կատարեց՝ ինքն իրեն պատարագ մատուցեց և «…բոլոր իրեն հնազանդվողներին հավիտենական փրկության պատճառ դարձավ» (Եբր. 5.9): Հայր Աստված, իր Միածին Որդու քահանայապետական միջնորդությունն ու բարեխոսությունն ընդունելով, բացեց դրախտի դուռը, որ փակված էր Ադամի մեղքի պատճառով: Երուսաղեմի թագավորի՝ Մելքիսեդեկի (թարգմանվում է արդարության թագավոր) կարգի քահանայությունը, որ տրված է Հիսուս Քրիստոսին, հավիտենական և կատարյալ է՝ Որդու հավիտյան կատարյալ լինելու շնորհիվ:

Որպես հավիտենական Ք. ու Քահանայապետ՝ Քրիստոսը հաստատել է նոր քահանայություն, որին կոչվածները պետք է ավետարանեին իր կատարած Փրկագործության խորհուրդը: Ուստի իր աշակերտներին նա շնորհել է քահանայական կարգ և տվել իշխանություն մեղքի կապանքներից ապաշխարող մեղավորներին արձակելու, իր մարմնով ու արյամբ մարդկանց հաղորդություն տալու, հոտը հովվելու, Աստծո խոսքը քարոզելու, օրենքները սովորեցնելու, մկրտելու, հիվանդ ներին այցելելու ևն: Սկզբ. շրջանում առաքյալների կողմից ձեռնադրվող Ք-ներն իշխանություն են ստացել՝ կատարելու եկեղեցու բոլոր խորհուրդները, այդ թվում՝ ձեռնադրությունը, բայց հետագայում ձեռնադրության խորհրդի կատարումը վերապահվել է միայն եպիսկոպոսներին:

Հայ եկեղեցին ունի ամուսնացյալ և կուսակրոն քահանայություն (տես Կուսակրոնություն), որոնք առանձին կարգ չեն, որովհետև քահանայությունը մեկ է ձեռնադրությամբ և օծումով: Քահանայական ձեռնադրությունն ունի երկու մաս՝ կոչումն քահանայության (կատարվում է ձեռնադրության նախընթաց օրը, երեկոյան ժամերգությունից հետո) և ձեռնադրություն ու օծում:

Ներսես Շնորհալին իր «Թուղթ ընդհանրական»-ում առանձին գլուխ է նվիրել քահանայական դասին: Հայոց կաթողիկոսն իր հոգեշահ խրատներով, հորդորներով ու խորհուրդներով Ք-ներին կոչ է արել ճանաչել քահանայության երկնավոր գործի զորությունը, որը «… հրեշտակային գերաշխարհիկ զորություններից ավելի վեր է նրանց համար, ովքեր անարատությամբ և սրբությամբ են կատարում այն» (Ներ սես Շ ն որհալ ի,

«Թուղթ ընդհանրական», 1991, էջ 80): Երկարատև և բարեխիղճ ծառայության համար Ք-ներին տրվում է ավագության պատիվ, և նրանք կոչվում են ավագերեց կամ ավագ Ք.:

Արտաշես Ղազարյան

ՔԱՂԿԵԴՈՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, երկաբնակություն, երկբնություն, քրիստոսաբանական համակարգ, որն աստվածաբանական մտքի պատմության մեջ է մտել Քաղկեդոնի ժողովով: Վերջինս միայն առաջադրել է որոշակի քրիստոսաբան. պնդումներ, սակայն չի տվել V դ. քրիստոսաբան. միտքը հուզող կարևորագույն խնդիրների բացատրությունները և լուծումները: Մասնավորապես անորոշ էր մնում, թե ինչով է Քաղկեդոնի հանգանակը տարբերվում նեստորականությունից, և ինչպես հաղթահարել թե՛ Ք-յան, թե՛ նեստորականության մեջ բույն դրած «անտիոքյան» անլուծելի երկվությունը (Քրիստոսի մեջ երկու բնությունների պնդումը): Այս մեկնաբանությունները տրվել են ավելի ուշ՝ բյուզ. աստվածաբան Ղևոնդիոս Բյուզանդացու (VI դ.) կողմից և ապա զարգացել բյուզ. աստվածաբաններ Մաքսիմոս Խոստովանողի (VII դ.) և Հովհաննես Դամասկացու (VIII դ.) աշխատությունների շնորհիվ և ընդհանրացել Քաղկեդոնի ժողովն ընդունած եկեղեցիների դավան. համակարգում:

Քաղկեդոնի ժողովը չեն ընդունել Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիները, մասնավորապես՝ Հայ եկեղեցին, որի պատմությունը դարեր շարունակ ուղեկցվել է հակաքաղկեդոն. լարված պայքարով: Քաղկեդոնի դեմ գրված հակաճառ. գրականության մեջ նշանավոր է Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառություն» երկը, որը մեծ ազդեցություն է թողել հայ հակաճառ. մտքի ձևավորման վրա: Հայկ. աղբյուրներից կարելի է առանձնացնել «Կնիք հավատո» և «Գիրք թղթոց» ժողովածուները, Հովհաննես Գ Օձնեցու, Խոսրովիկ Թարգմանչի, Անանիա Սանահնեցու, Հովհաննես Սարկավագի, Մխիթար Սասնեցու, Եսայի Նչեցու, Գրիգոր Տաթևացու դավան. աշխատությունները:

Պատմականորեն Քաղկեդոնի ժողովը հրավիրելու պատճառը եվտիքականության դեմ պայքարն էր: Եվտիքականությունն առաջացել էր հականեստոր. պայքարի ծայրահեղություններից: Եվտիքեսն ակնհայտորեն չարաշահում էր «մեկ բնություն» բանաձևը և չէր ընդունում Քրիստոսի մարդեղության իրականությունը: 448-ի տեղական ժողովում Կ. Պոլսի Փլաբիանոս պատրիարքի գլխավորությամբ Եվտիքեսը դատապարտվել է, և առաջ է քաշվել «երկու բնություն» բանաձևը: 449-ին Ալեքսանդրիայի Դիոսկորոս պատրիարքի գլխավորությամբ մի նոր ժողով է հրավիրվել, որտեղ Եվտիքեսը ներկայացրել է երեք տիեզերաժողովներին համաձայն մի դավանություն և արդարացվել, իսկ Փլաբիանոսը դատապարտվել է: 449-ին Հռոմի Լևոն I պապը Փլաբիանոսին է ուղարկել մի թուղթ՝ Լևոնի տոմարը, որը մեծ ազդեցություն է թողել Քաղկեդոնի ժողովի որոշումների վրա: Լևոնի տոմարի քրիստոսաբանության մեջ առկա է նույն «անտիոքյան» անլուծելի երկվությունը, որն ընդունվել է որպես հավատի խոստովանության հիմք: Լևոնի տոմարի աստվածաբան. ընկալումներն իրենց որոշակիությանը և ամբողջականությանն են հասել Քաղկեդոնի ժողովի ընդունած որոշումներում:

Քաղկեդոնի հանգանակի կառույցը շատ նման է Լևոնի տոմարին, սակայն վերջինիս բառացի կրկնությունը չէ: Ընդունելով երկու բնությունների մեջ ճանաչելի, Քաղկեդոնի հանգանակը Քրիստոսին միավորում է մեկ անձով: Թե ինչ նկատի ունեին Քաղկեդոնի ժողովականները մեկ անձ ասելով և ինչով է այն տարբերվում նեստոր. «միացության դեմքից», մնում էր անորոշ: Քաղկեդոնը չի տվել այդ հարցի պատասխանը: Նրա լեզուն աստվածաբան. նորամուծություն էր, որը պարտադիր էր դարձնում եզրաբանական որոշակի համակարգ՝ արգելելով ցանկացած ուրիշը: Այն նախևառաջ արգելում էր Կյուրեղ Ալեքսանդրացու լեզուն:

Քաղկեդոնի ժողովն Ընդհանրական եկեղեցու պառակտման պատճառ է դարձել: Այն չեն ընդունել Ալեքսանդրյան դպրոցը և նրա ավանդությանը հարազատ մնացած Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիները (այդ թվում և Հայ եկեղեցին): Այդ մերժումը կապված էր աստվածաբան. համակարգերի այլությամբ, քրիստոսաբան. խոստովանությունների անհամընկնելիությամբ, առաքելական ավանդության իրարամերժ ընկալմամբ, Ալեքսանդրիայի և Անտիոքի աստվածաբան. դպրոցների առանձնահատկություններով: Ալեքսանդրյան աստվածաբանությունը չունի մտաբանական խճողումներ և հավատի խորհուրդը մտքի համար դյուրընկալելի դարձնելու հակումներ: Քրիստոսը կատարյալ Աստված է և կատարյալ մարդ: Աստվածությունը և մարդկությունն անփոփոխելի, անշփոթելի և անբաժանելի կերպով միացած են «մեկ բնության» մեջ: Այս միությունն էական ու բնական միություն է, միևնույն ժամանակ՝ անճառելի և անհասանելի մտքի համար: Ալեքսանդրյան ավանդությունը մերժում է ցանկացած բաժանություն և երկվություն Քրիստոսի մեջ: Մեկ է Քրիստոսը՝ մարմնացյալ Բանը. մեկ աստվածամարդկային բնություն, մեկ անձ, մեկ դեմք, մեկ կամք, մեկ ներգործություն [համածական (integral) սկզբունք]: Երկու բնությունների տրոհելը և անձով ու դեմքով միավորելը՝ արևելյան վարդապետության կողմից դիտարկվում է որպես Աստվածամարդու անճառ խորհրդի նսեմացում, հավատի հայեցողական խոստովանությունը մտաըմբռնելի մեխանիզմի վերածելու փորձ:

Քաղկեդոնի ժողովով որոշվել է վերջ տալ «Մի բնութիւն Բանին Աստուծոյ մարդացելոյ» ալեքսանդրյան «անհանգիստ» բանաձևին, քանի որ այն շահարկել էին Ապողինարը (տես Ապողինարիզմ) և Եվտիքեսն իրենց հերձվածող. ուսմունքներում: Քաղկեդոնի ժողովականները «մեկ բնություն» բանաձևում շփոթից և մարդաբանական թերացումից բացի ուրիշ ոչինչ տեսնել չէին ուզում:

Նրանք գտնում էին, որ միակ ճիշտ քրիստոսաբան. կառույցը կարելի է կառուցել անտիոքյան «երկու բնություն» բանաձևի հիման վրա: Սակայն անտիոքյան քրիստոսաբանությունն ուներ հայտնի թույլ կողմեր, որոնք ամենայն սրությամբ երևան էին եկել Նեստորի քրիստոսաբան. համակարգում (ուշագրավ է, որ Քաղկեդոնի ժողովը ոչ մի քննադատ. խոսք չի ասել Նեստորի վարդապետության մասին) և սուր քննադատության ենթարկվել Կյուրեղ Ալեքսանդրացու կողմից: Ըստ Անտիոքյան դպրոցի՝ Քրիստոսն ունի «երկու բնություն», և Քրիստոսի մեջ ամեն ինչ որոշակիորեն բաշխված ու բաղդատված (ածանցված) է ըստ աստվածության և մարդեղության բնական հատկությունների: «Երկու բնությունների» ընդունումը սպառնում էր «երկու կենտրոնների» և «երկու անձերի» վտանգով: Այս «ճեղքվածը» հաղթահարելու համար Նեստորը գնացել է հետևյալ ճանապարհով. «երկու բնությունները» կարող են միավորվել վերբնութենական կամ միջբնութենական ինչ-որ կապով, որը նա արտահայտել է «միացության դեմք» եզրով: Նեստորի մոտ երկու բնություններն անձնավոր և ինքնուրույն են, որոնք, սակայն, միացած են խոնարհման մեջ՝ «միացության դեմքով»: Ակնհայտորեն այս արհեստական համակարգում խախտվել է փրկաբանական իդեալը, այսինքն՝ Աստվածամարդու էական և գոյաբանական միությունը: Նեստորական հերձվածի բացահայտումն Ալեքսանդրյան դպրոցի փայլուն նվաճումներից էր:

Քաղկեդոնականները շարժվել են մեկ այլ ճանապարհով: Նրանք «երկու բնությունները» միավորել են ոչ միայն դեմքով, այլև՝ մեկ անձով, այսինքն՝ բնութագրական «դեմքը» փորձել են ամրապնդել գոյաբանական «անձով»: Այսուհանդերձ, դեռևս այս վիճակով քաղկեդոնյան միավորումը հեռու չէր նեստորականությունից, և տակավին անորոշ էր միության պահը: Եթե ընդունվում է բնությունների անձնականությունը և ինքնակենտրոնությունը, ապա նորից խախտվում է Աստվածամարդու միությունը: Այս հարցն այնքան էլ պարզ չէր Քաղկեդոնի ժողովականների համար: «Լուծումը» առաջադրվել է Քաղկեդոնի ժողովից շուրջ հարյուր տարի հետո՝ Ղևոնդիոս Բյուզանդացու կողմից և քաղկեդոն. վարդապետության մեջ վերջնականապես ամրապնդվել Մաքսիմոս Խոստովանողի և Հովհաննես Դամասկացու աշխատությունների շնորհիվ: Ըստ Ղևոնդիոս Բյուզանդացու, բնությունը կարող է իրականանալ կամ անձնավորվել մեկ այլ բնության անձով, այսինքն՝ հնարավոր են մեկ անձով անձնավորված (կայացած) բնություններ (այս բաղադրյալ բնությունների միությունն արտահայտվում է անձի եզակիությամբ): Այս արհեստական համակարգը, ըստ որի հնարավոր են մեկ անձով անձնավորված բազմակի բնություններ, Ղևոնդիոս Բյուզանդացին ստեղծել է զուտ իր քրիստոսաբան. ենթադրությունները հիմնավորելու համար: Ըստ նրա, Քրիստոսի մեջ մարդկային անանձ բնությունն անձնավորվում է Աստծո Միածին Որդու՝ Բանն Աստծո Անձով: Հետևաբար երկու բնությունները միավորվում են Բանի Անձի մեջ (hypostatic union): Այսպիսով, քաղկեդոնյան համակարգում որոշակիորեն խոստովանվում է մարդկային անձի բացակայությունը, այսինքն՝ մարդկային բնության անանձնականությունը Քրիստոսի մեջ (հենց այստեղ է Ք-յան տարբերությունը նեստորականությունից): Եթե Նեստորը երկու անձնավոր բնությունները փորձել է միավորել վերբնութենական կամ միջբնութենական կապակցումով, ապա, ըստ Ք-յան, մեկ անձնավոր բնությունը սերտաճում է մյուս անանձ բնության հետ կամ մեկ անձնավոր բնությունն իր անձով անձնավորում և գոյության է կոչում մյուս բնությանը: Հայ եկեղեցու հայրերն իրավամբ գտել են, որ քաղկեդոնյան համակարգում կա քողարկված մարդաբան. առնվազություն (մինիմալիզմ), այսինքն՝ քաղկեդոնականները չեն ընդունում կատարյալ մարդկայինը Քրիստոսի մեջ կամ խոստովանում են թերի մարդեղություն: Նրանք սուր քննադատության են ենթարկել բնությունների այս արհեստ. կապակցումը: Մարդկային բնությունն անձնավոր բնություն է: Անանձ մարդկային բնություն գոյություն չունի, հետևաբար այն սոսկ տեսական ըմբռնում է և իրական չէ: Մարդկային անձի ժխտումը Քրիստոսի մեջ նշանակում է մարդկային անկատարություն կամ անգոյություն ներմուծել Քրիստոսի մեջ և դրանով անկատար ու անիրական խոստովանել մեր փրկությունը: Եթե անեղ աստվածային Անձին հնարավոր է եղական բնություն շարակցել և մարդկային եղական անձը հնարավոր է փոխարինել Բանի անեղ Անձով, ապա մարդկային կրքերը վերագրելի են Աստծուն, և մարդկային եղական անձը հավասարազոր է դառնում աստվածային անեղ Անձին: Եթե Քրիստոսի մեջ մարդկային բնությունն անձ չունի, ապա Քրիստոսի մեջ ոչընչանում է մարդկային անհատականությունը և ինքնությունը (մարդաբան. կատաստրոֆա), և բոլոր մարդիկ Քրիստոսի մեջ են, խաչվում են նրա հետ, թաղվում, հարություն առնում (առանց անհատականորեն և կամովին այդ ամենին մասնակցելով): Եթե մարդկային բնությունը գոյության է կոչվում (կայանում է) աստվածային Անձով, ապա մարդկայինը Քրիստոսի մեջ ազատ ու ինքնաշարժ չէ և միաձուլված է աստվածությամբ: Անանձ մարդկային բնությունն անգո է և ընդամենը տեսական հասկացություն, որը բնորոշում է մարդեղությունն ընդհանրապես: Եթե Քրիստոսը մարմնավորվել է անանձ մարդկությամբ, ապա նա որոշակի մարդ չէ, նրա մարդեղությունն ուղղակի մի աստվածային «հրաշք» է, «հնարամտություն»: Նման համակարգը հղի է փրկաբանական իդեալի խախտմամբ, քանզի եթե Քրիստոսը որպես կատարյալ մարդ չի գործում ազատ և ինքնիշխան կերպով, ապա փրկությունը դառնում է «գերբնական երևույթ» մարդկության համար: Ըստ Հայ եկեղեցու հայրերի, Բանն Աստված Կույսից վերցրել է անձնավոր և դիմավոր մարդկային բնությունը, այսինքն՝ իրեն է միավորել կատարյալ և անթերի մարդկություն՝ իրենից օտարացած մարդկությանը փրկագործելու համար: Քրիստոսի մեջ աստվածամարդկային միությունը ոչ թե բնությունների հարակցություն, կապակցություն կամ վերաբերություն է, այլ՝ էական, գոյաբանական և բնութենական միություն, որի մեջ հնարավոր չէ ներմուծել որևէ բաժանում կամ լուծարում: Աստվածայինը և մարդկայինը անձով, բնությամբ, կամքով և ներգործությամբ անբաժանելիորեն միավորված են մեկ Տեր Հիսուս Քրիստոսի մեջ: Ուստի մեկ է մարդացած Բանն Աստծո անձը, բնությունը, կամքը և ներգործությունը, և մերժելի են մեր փրկության իսկությունը սասանող որևէ բաժանություն կամ երկվություն Հիսուս Քրիստոսի մեջ: Հովհաննես Գ Օձնեցու խոսքերով՝ «Միության մեջ պետք չէ ուրանալ յուրաքանչյուրի կատարելությունը, ոչ էլ յուրաքանչյուրի կատարելության պատճառով հրաժարվել մեկ կատարելությունից՝ միություն խոստովանելով անայլայլության մեջ և անայլայլություն՝ միության մեջ: Ուրեմն մեկ բնություն և մեկ դեմք ունի Քրիստոսը ոչ թե ըստ բնության նույնության կամ ըստ մեկանձնականության, քանզի այս երկուսը միասին գրեթե զրկում են Աստծուն մարդանալուց և մարդուն՝ աստվածանալուց, այլ ըստ Բանի՝ իր մարմնի հետ անճառ միավորության» (տես «Ընդդէմ երեւութականաց», «Մատենագրութիւնք», 1833, էջ 51–52): Դարեր տևած քաղկեդոն. վեճերն այսօր փոխարինվել են աստվածաբան. երկխոսությամբ: Միմյանց նկատմամբ ատելությունը հետզհետե փոխարինվում է հանդուրժողականության և փոխադարձ ըմբռնման մթնոլորտով: Թարգմանվում են սկզբնաղբյուրներ, որոնք թույլ են տալիս ոչ միջնորդավորված պատկերացումներ ձեռք բերել այս կամ այն ավանդության մասին: Բայց, այսուհանդերձ, կողմերի միջև մնում են մի շարք կարևոր դավան. տարաձայնություններ և Փրկագործության խորհրդի իրարամերժ ընկալումներ:

Գրկ. Կյուրեղ Ալեքսանդրացի, Գիրք պարապմանց, ԿՊ, 1717: Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Սկզբնագիրք տումարի սրբոյն Լեւոնի եւ սահմանի սուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի, Վնտ., 1805: Հովհաննես Իմաստասեր Օձնեցի, Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1833: Տիմո թեոս Ալեքսանդրացի, Հակաճառութիւն առ սահմանեալսն ի ժողովոյն Քաղկեդովնի, Էջմիածին, 1908: Կնիք հաւատոյ…, Էջմիածին, 1914: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Հովսեփյան Գ., Խոսրովիկ Թարգմանիչ, Վաղ-պատ, 1899: Արամյան Մ., Հայ եկեղեցու քրիստոսաբանական մտքի ուրվագծեր (VI–VIII դդ.), «Գանձասար», 2, 1992: Поснов М.Э., История христианской церкви, Брюссель, 1964; Болотов В.В., Лекции по истории древней церкви, т. 4, М., 1994; Grillmeier A., Christ in Christian Tradition, v. 1,2, 1975; The Seven Ecumenical Councils, Nicene and Post-Nicene Fathers, second series, v. 14, 1995.

Մեսրոպ քհն. Արամյան

ՔԱՂԿԵԴՈՆԻ ԺՈՂՈՎ 451, գումարվել է Փոքր Ասիայի Քաղկեդոն քաղաքում, հոկտեմբերի 8–31-ը՝ բյուզ. կայսր Մարկիանոսի և Հռոմի պապ Լևոն I-ի նախաձեռնությամբ: Ժողովին մասնակից 636 եպիսկոպոսներից գրեթե բոլորը Կ. Պոլսի և Անտիոքի պատրիարքություններին ենթակա շրջաններից էին: Ժողովը վարել են Մարկիանոս կայսրի և Պուլքերիա կայսրուհու նշանակած պաշտոնյաները, որոնք Հռոմի պապի երեք պատվիրակներն էին, իսկ կայսրը մասնակցել է միայն վեցերորդ նիստին: Ք. ժ-ում քննարկվող գլխ. խնդիրները երկուսն էին. ա. Եվտիքեսի վարդապետության (տես Եվտիքականություն) դատապարտումը և առաջ եկած դավան. խնդրի լուծումը, որի ընթացքում քննարկվել է նաև այն հոգևորականների հարցը, որոնք մասնակցել են այդ աստվածաբան. վեճին, և բ. պատրիարքական աթոռների գերագահության և փոխհարաբերությունների, Ալեքսանդրիայի, Անտիոքի և Կ. Պոլսի պատրիարքությունների եկեղեց. կառավարման կարգավորումը:

նեստորականության նախահայրեր համարվող Դիոդորոս Տարսոնացուն և Թեոդորոս Մոպսուեստացուն: Երկար վեճերից հետո բավարարվել է միայն Եվտիքեսին և Նեստորին նզովելով, ուղղափառ ճանաչել Լևոն I պապի դավանական թուղթը՝ Լևոնի տոմարը: Ք. ժ. ընդունել է դավան. դրույթների մի հանգանակ, որը հայտնի է Քաղկեդոնի հանգանակ անունով:

Ք. ժ. միայն առաջադրել է որոշակի քրիստոսաբան. պնդումներ, սակայն չի տվել դրանց բացատրություններն ու լուծումները: Դրանք արվել են ավելի ուշ՝ բյուզ. աստվածաբաններ Ղևոնդեոս Բյուզանդացու (VI դ.), Մաքսիմոս Խոստովանողի (VII դ.), Հովհաննես Դամասկացու (VIII դ.) աշխատություններում և ընդհանրացել Ք. ժ. ընդունած եկեղեցիների դավան. համակարգում: Քրիստոսաբան. այդ համակարգը կոչվում է քաղկեդոնականություն: Ք. ժ. ընդունել է 2 կանոն, որոնցից վերջինը վերստին հաստատում էր Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովի (381) երրորդ կանոնը՝ առավել ընդարձակությամբ և իրավունքներով, այն է՝ Կ. Պոլսի աթոռը ճանաչվում է երկրորդը Հռոմից հետո, իսկ Թրակիայի, Ասիայի և Պոնտոսի դիոցեզերը (թեմերը) վերածվում էին Կ. Պոլսի աթոռին ենթակա մետրոպոլիտությունների: Լևոն I պապը, հասկանալով այդ կանոնի վտանգավորությունը Հռոմի համար, չի ընդունել այն, իսկ պապի պատվիրակները բողոքելով հեռացել են Քաղկեդոնից:

Ք. ժ. Ընդհանրական եկեղեցու պառակտման պատճառ է դարձել: Այն չեն ընդունել Ալեքսանդրյան դպրոցը և նրա ավանդությանը հարազատ Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիները (այդ թվում և Հայ եկեղեցին): Քաղկեդոնը մեծ հուզումներ է առաջ բերել ողջ Արևելքում, նրա որոշումները դիմադրության են հանդիպել Երուսաղեմում, Եգիպտոսում, Արևելքի բոլոր նշանավոր աթոռներում, անգամ Անտիոքում, որը միշտ Ալեքսանդրիայի հակառակորդն է եղել: 451-ից մինչև 518-ը Բյուզ. կայսրությունը քաղկեդոնականների և հակաքաղկեդոնականների կրոն. վեճերի ու պայքարի մեջ է եղել: Այդ խռովությունները մեծ վտանգ են ներկայացրել պետության միասնության համար, ուստի կայսրերը (Լևոն, Զենոն, Անաստաս) միջոցներ են ձեռնարկել հակառակությունները մեղմելու համար: 476-ին Բասիլիկոս կայսրը հրապարակել է մի հրովարտակ, որով նզովել է Ք. ժ. և վերացրել հակաքաղկեդոնականների դեմ հալածանքները: Երկու կողմերին հաշտեցնելու փորձ էր Զենոն կայսրի նշանավոր «Հենոտիկոնը» («Միության գիր»), որը Ք. ժ-ի լռելյայն դատապարտությունն էր՝ առանց նրա անունը տալու: Սակայն 518-ին գահ բարձրացած Հուստինոս I կայսրը, ձգտելով վերականգնել իր նախորդների կրոնաեկեղեց. քաղաքականության պատճառով Հռոմի հետ խզված հարաբերությունները, դատապարտել է Զենոնի «Հենոտիկոնը», Ք. ժ. հռչակել «սուրբ և տիեզերական», հալածանքներ սկսել հակաքաղկեդոնականների դեմ և ողջ Բյուզ. կայսրությունում, բացի Եգիպտոսից, Ք. ժ-ի որոշումներն ու Լևոնի տոմարը հռչակել պաշտոն. դավանանք:

Հայ եկեղեցին սկսած V դ. վերջից՝ Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Ա Մանդակունու օրոք, երբ ընդունվել է «Հենոտիկոնը» և հայերեն է թարգմանվել Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառություն» հակաքաղկեդոն. աշխատությունը, հստակեցրել է իր վերաբերմունքը Ք. ժ-ի հանդեպ և կանգնել հակաքաղկեդոն. դիրքերի վրա: Իսկ 506-ի Դվինի առաջին ժողովում (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ) Հայ եկեղեցին մերժել է Ք. ժ. և, ինչպես այդ ժամանակ ընդունված էր Արևելքում, առանց ժողովի անունը տալու դատապարտել այն: Ք. ժ. առաջին անգամ հայ դավան. գրվածքներում և մատենագրության մեջ հիշատակվում է Հայոց կաթողիկոս Բաբկեն Ա Ոթմսեցու՝ Դվինի 506-ի ժողովից անմիջապես հետո ուղղափառ ասորիներին գրած «Թուղթ Հայոց ի Պարսս, առ ուղղափառս» երկրորդ թղթում և անվանվում «ստութիւն» ու նեստորականներին զորություն տվող: Հայ եկեղեցու պատմությունը դարեր շարունակ ուղեկցվել է հակաքաղկեդոն. լարված պայքարով, քաղկեդոնականության միջոցով Հայ եկեղեցին Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիներին ենթարկելու և դավանափոխելու փորձերով, քաղ. ճնշումներով: Հայ եկեղեցու հայրերն ու վարդապետները գրել են բազմաթիվ հակաճառ. գործեր, կազմվել են դավան. բնույթի ժողովածուներ («Կնիք հաւատոյ», «Գիրք թղթոց», «Արմատ հաւատոյ» ևն), որտեղ հիմնավորվել է Հայ եկեղեցու ուղղափառ ընկալումը քրիստոսաբան. այդ կարևոր հարցում (տես Դավանանք Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու):

Գրկ. Սկզբնագիրք տումարի սրբոյն Լեւոնի եւ սահմանի սուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի, Վնտ., 1805: Տիմոթեոս Ալեքսանդրացի, Հակաճառութիւն առ սահմանեալսն ի ժողովոյն Քաղկեդովնի, Էջմիածին, 1908: Կնիք հաւատոյ…, Էջմիածին, 1914: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Տեր-Միքելյան Ա., Հայաստանեայց եկեղեցին եւ բիւզանդեան ժողովոց պարագայք, Մ., 1892: Տեր-Մինասյան Ե., Ընդհանուր եկեղեցական պատմութիւն, Էջմիածին, 1908: Արամյան Մ., Հայ եկեղեցու քրիստոսաբանական մտքի ուրվագծեր (VI–VIII դդ.), «Գանձասար», 2, 1992: Grillmeier A., Bacht H., Das Konzil von Chalkedon, 3 Bd., Würzburg, 1951–54; Mansi J. D., Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, t. 6–7, Graz, 1960; Sarkissian K., The Council of Chalcedon and the Armenian Church, L., 1965.

ՔԱՌԱՍՆՈՐԴԱՑ ՊԱՀՔ, տես Մեծ պահք:

ՔԱՎՈՒԹՅՈՒՆ, փրկանք, հատուցում, փրկագ ին, մարդկանց գործած մեղքերի, հանցանքների պատժապարտության վերացումը Աստծո կողմից և նրա կամքով, ա՛յն պարագայում, երբ լրացվում կամ հագեցվում է նրա սրբությունն ու արդարությունը այնպիսի՛ զոհաբերությամբ, որը պատշաճում կամ ընդունելի է Աստծուն:

Հին ուխտի՝ Ք-յան համար Աստծուց սահմանված խորհրդավոր զոհերը նախօրինակներն ու նշանակներն էին Հիսուսի և նրա թափած քավչարար արյան: Հիսուսի նախանշանն էր զատկական մեկ տարեկան արու և անարատ ոչխարի (գառան, ուլի) զոհաբերումը հրեական տարվա առաջին ամսի տասնչորսին, Աստծուց սահմանված առաջին Զատկին, Եգիպտոսից իսրայելացիների դուրս գալու նախընթաց օրվա երեկոյան:

Այնուհետև Ք-յան օր է սահմանվել յոթերորդ ամսվա 10-րդ օրը (հոկտ. սկզբին), Տաղավարահարաց տոնից հինգ օր առաջ. (Ղևտ. 23.26–32): Դա տարվա մեջ միակ պարտադիր ծոմի օրն էր, որի արարողությունները մանրամասնորեն նկարագրված են Ղևտացիների գրքի 16-րդ գլխում: Այդ օրը Ք. կատարելու համար քահանայապետը, մտնելով Վկայության խորանի Սրբությունների Սրբությունը, հատուկ արարողակարգով նոխազի արյունը սրսկել է երկու քերովբեների միջև գտնվող Ուխտի տապանակի ոսկե կափարիչին (որը կոչվել է Ք. կամ Ք-յան սեղան): Նույն օրն է կատարվել նաև ազատ արձակվող նոխազի արարողությունը, որ Տերը պատվիրել էր Մովսեսին (Ղևտ. 16.1–10). երկու նոխազ են ընտրել, մեկի գլխի վրա ձեռք դնելով՝ իրենց մեղքերն ու անօրենությունները թափել են կենդանու գլխին կամ փոխանցել նրան և ժողովըրդի մեղքերով բեռնավորյալ՝ ազատ արձակել դեպի անապատ (տես Ղևտ. 16.20–28). մյուսը զոհաբերել են Տիրոջը՝ քահանայապետի, նրա ընտանիքի և ողջ ժողովրդի մեղքերի Ք-յան

համար: Հատուկ ծիսակարգով կատարել են նաև այլ ողջակեզներ (փրկության, հատուցման, թողության ևն) և անարյուն զոհաբերություններ (տես Ղևտ. 1–6 ևն), որոնց վերջնական նպատակը մեղքերի Ք. էր, մեղքերի թողությամբ՝ մարմնավոր ու հոգևոր մաքրագործումը և ուխտի նորոգումը: Հին ուխտում Աստված Ք. շնորհում էր կենդանիների զոհաբերությամբ, իսկ նորում՝ Աստծո Գառի՝ ճշմարիտ ու կատարյալ զոհի՝ Հիսուս Քրիստոսի արյամբ. «Ահա՛ Գառն Աստուծո, որ վերացնում է աշխարհի մեղքը» (Հովհ. 1.29, տես նաև Մատթ. 26.28,

Մարկ. 14.24, Ա Կորնթ. 5.7, Եփես. 1.7, Եբր. 9.26 ևն): Պողոս առաքյալի խոսքերի համաձայն, Ք-յան «…պատարագները, որ մատուցում էին տարեցտարի, չէին կարող կատարյալ դարձնել մատուցողներին» (Եբր. 10.1) և «…նոխազների և ցուլերի արյունը չէր կարող վերացնել մեղքերը» (Եբր. 10.4), քանի որ դրանք ժամանակավոր և երկրային Ք-ներ էին:

Աստված նախատեսել էր կատարյալ և հավիտենական Ք՝. Հիսուս Քրիստոսին, որն իր անձի պատարագումով հավիտենական Ք. շնորհեց իրեն հավատացողներին (Եբր. 9.6–10, 18, 10.10, 13.12, Հովհ. 4.9–10 ևն). «եվ նա՛ է քավությունը մեր մեղքերի, և ոչ միայն մեր մեղքերի, այլև՝ ամբողջ աշխարհի» (Ա Հովհ. 2.2): Ք-յանը հետևում է մեղքերի թողությունը, փրկությունը, Տիրոջ մարմնի և արյան Հաղորդությունը: Տես նաև Ապաշխարություն:

Լևոն Սարգսյան

ՔԱՐԿՈՓԻ ՎԱՆՔ, տես Խոտակերաց վանք:

ՔԱՐՈԶ, քրիստոնեական հավատի ուսուցման և տարածման միջոց, կրոնադավանական, բարոյախրատական պատվիրանների հրապարակային ուսուցում, խրատ: 1. Եկեղեցու բեմից հոգևորականի՝ ժողովրդին ուղղված խոսք: Լայն առումով վաղքրիստ. լեզվում հասկացվել են նաև հավատացյալներին և քրիստ. առաջին համայնքներին ուղղված թղթերը, ավելի ուշ՝ ճառերը: Թեմատիկ առումով թղթերից և ճառերից Ք. տարբերվում է նրանով, որ ավելի շատ նվիրված է ոչ թե կրոնադավան. զանազան հարցերի արծարծմանն ու բացատրությանը, այլ՝ այդ հասկացությունների միջոցով ունկնդրի և ընթերցողի վրա ներազդելուն՝ նրան մղելով ապրել քրիստ. հավատով և բարոյականությամբ: Ք., ունենալով ընդհանուր ճանաչող., մեկնող., ջատագով. և ներբող. բնույթ, հիմնականում բարոյադաստիարակչական է: Ք-ի ժամանակ քրիստ. հիմն. հավատալիքները՝ Սուրբ Երրորդություն, Քրիստոսի Աստվածություն, Մարդեղություն, Փրկագործություն ևն, փոխանցվում են ժողովրդին ոչ թե դավանաբան. խրթին բանաձևումներով, այլ՝ բարոյական սկզբունքների հետ ընդելուզված ձևով: Քրիստ. Ք-ի առարկան Քրիստոսի քարոզած խոսքերն ու ճշմարտություններն են, որոնք ուղղակի, անմիջական աղերս ունեն մարդկանց առօրյա կյանքի, ապրելակերպի, գործերի և փոխհարաբերությունների հետ: Քարոզխոսության բարձրագույն նպատակը Քրիստոսի անձի և գործի մշտնջենական վերակենդանացումն է եկեղեցու հավատացյալների գիտակցության և կյանքի մեջ:

Ք-ի կարևորությունը, անհատի ու հասարակության վրա ունեցած ներազդեցությունը շեշտվում է դեռևս Հին կտակարանում, իսկ Նոր կտակարանում թե՛ Հովհաննես Մկրտչի, թե՛ Քրիստոսի և թե՛ առաքյալների գործունեությունն սկսվում է Ք-ով: Առաքյալներին պատվիրելով տարածել նոր վարդապետությունը՝ Հիսուսն ասում է. «Գնացե՛ք ամբողջ աշխարհով մեկ և քարոզեցեք Ավետարանը բոլոր մարդկանց» (Մարկ. 16.15): Քարոզությունը Քրիստոսի առաքելության տարածման գլխ. միջոցն է: Քանի որ առաքյալների գործունեությունն սկսվել է քարոզությամբ, քրիստոնեության վաղ շրջանում ավետարանելը և քարոզելը նույնացվել է ու միմյանց համարժեք ներկայացվել: Հետագայում Ք-ի գործառնական նշանակությունը փոխվել է: Եթե սկզբ. շրջանում այն ծառայել է ավետարան. քարոզչությանը, քրիստոնեության տարածմանն ու ամրապնդմանը, ապա ավելի ուշ՝ քրիստ. գաղափարների, արժեքների և բարոյականության անխաթար պահպանմանը, այսինքն՝ ավետարանելուն փոխարինել է ավետարանված գաղափարներին հետևելու քարոզությունը: Եթե ավետարանելը ծառայում է նոր կրոնի տարածմանը, անհատական և հաս. գիտակցության հեղաբեկմանը, ապա Ք.՝ ընդունված հոգևոր-բարոյական նորմերից չշեղվելուն (որն իրականացվում է հրապարակախոս. ներազդման միջոցով):

Ք. և Քրիստոսի խոսքի տարածումը, սկսած առաքելական շրջանից, եկեղեցու հովիվների կյանքի և գործունեության կարևոր տեղն է գրավում: Քարոզությունը առաքյալներից և առաքելական հայրերից փոխանցվել է Ընդհանրական եկեղեցու հայրերին, և Ք. դարձել է հեթանոսության դեմ մղվող պայքարում քրիստոնեության գլխ. զենքը: Եկեղեցու առաջին չորս դարերի հայրերը հռչակվել են իրենց կենդանի քարոզխոսությամբ, որը հիմնականում կրել է ջատագով. բնույթ: Ք-ի ներգործուն ուժը և թողած տպավորությունը լավագույնս արտահայտվել է Ընդհանրական եկեղեցու հռչակավոր հայրերից Հովհան Ոսկեբերանին տրված «Ոսկեբերան» բնորոշման մեջ:

Ք. իր գործուն ազդեցությունն է ունեցել նաև հայոց կյանքում, մեծ կարևորություն և նշանակություն ստացել Հայ եկեղեցում: Հայոց դարձը սկսվել է քարոզությամբ: Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Խոր վիրապից ելնելուց հետո իր քարոզությամբ ժողովրդին նախապատրաստել է քրիստոնեության ընդունմանը: Գրիգոր Ա Լուսավորիչով սկիզբ առած հայկ. քարոզխոսությունն իրենց հովվական և ուսուցողական գործունեությամբ շարունակել են Հայ եկեղեցու հայրերը (Ներսես Ա Մեծ, Մեսրոպ Մաշտոց, Սահակ Ա Պարթև, Հովհաննես Ա Մանդակունի, Հովհաննես Գ Օձնեցի, Ներսես Շնորհալի, Ներսես Լամբրոնացի, Եսայի Նչեցի, Հովհան Որոտնեցի, Գրիգոր Տաթևացի, Մ. Օրմանյան, Ե.Դուրյան և ուր.), որոնք նաև իրենց ժամանակի մեծագույն քարոզիչներն են եղել: Քարոզխոսությունն այնքան է կարևորվել, որ Գրիգոր Տաթևացին այն ավելի հեղինակավոր դարձնելու նախապայման է համարել վարդապետ. իշխանություն ունենալը: Վարդապետ. և ծայրագույն վարդապետ. գավազանի տվչությունը, որպես նշան ուսուցող., քարոզչ. իշխանության, խորհրդանշում է Հայ եկեղեցում քարոզխոսության կարևորությունն ու արժեքը: Ք-ի կառուցվածքին, ունեցած նշանակությանը, դերին ու ազդեցությանն անդրադարձել է Գրիգոր Տաթևացին իր «Վասն մեղաց լեզուի» և «Վասն երկրագործաց» Ք-ներում, որոնցից առաջինը նվիրված է Ք-ի մատուցման կերպին ու միջոցներին, երկրորդը՝ կառուցվածքին: Նա Ք-ի ժանրային կառուցվածքը բաժանել է հինգ մասի՝ բնաբան, նախերգան, քարոզ, հորդորակ և օրհնություն:

Ք. ասվում է բարձր տեղից, ըստ Սուրբ Գրքի՝ «պարիսպների գլխից» (Առակ. 1.21): Ժողովրդից վեր մի կետից քարոզելու գաղափարն իր արտահայտությունն է գտել նաև եկեղեցու ընդհանուր կառուցվածքում: Եկեղեցու բեմը, որի բարձրությունից քարոզում է քահանան, համաձայն քրիստ. խորհրդաբանության, միջանկյալ տեղ է գրավում երկնքի ու երկրի միջև: Ս. Գրքում շեշտվում է նաև, որ Ք. պետք է լինի հրապարակային: Դրա լավագույն օրինակը «Լեռան քարոզն» է (Մատթ. 5.1–12), որը նաև կոչվում է «փոքր Ավետարան», իսկ Խրիմյան Հայրիկի խոսքերով՝ «մարգարիտ Արքայության երկնից», և խտացված ձևով բովանդակում է քարոզած ճշմարտությունների բուն կորիզը: Ըստ Պողոս առաքյալի, Ք. բխում է ոչ թե մարդկային կամեցողությունից կամ իմաստությունից, այլ՝ աստվածային Սուրբ Հոգուց, և պետք է ասվի Սուրբ Հոգու զորությամբ ու վարդապետությամբ (Ա Կորնթ. 2.3–5, 11–14): Ք. հիմնվում է Աստվածաշնչի, մասնավորապես՝ Նոր կտակարանի վրա: Սուրբ Գրքի ընթերցումից հետո քարոզիչը բեմ է բարձրանում և օրվա ընթերցումներից ընտրում իր Ք-ի բնաբանը: Ավելի ուշ շրջանում բնաբաններ են ընտրվում նաև շարականներից և առանձին դեպքերում՝ հայ դասական մատենագրության՝ եկեղեցու կողմից նվիրագործված հատվածներից: Ք-ները, նվիրված լինելով օրվա տոնին կամ այդ օրը եկեղեցում կարդացվող սուրբգրային համապատասխան ընթերցվածին (սաղմոսներ, մարգարեական, առաքելական և ավետարան. հատվածներ, որոնք որոշված են հաստատուն կերպով), այնուհետև տվյալ տոնը շաղկապում են ժամանակի խնդիրներին և ազգ. կարևոր իրադարձություններին, իսկ օրվա ընթերցվածների վրա խարսխված Ք-ներում, նույն կերպ ավետարան. գաղափարներն արծարծելուց հետո, քարոզիչներն անդրադառնում են այն հարցին, թե որքանով են մարդիկ կարողանում հավատարիմ մնալ այդ գաղափարներին: Դրանով սուրբգրային մնայուն գաղափարներին, քրիստ. բարոյականությանը և արժեքներին հաղորդվում է արդիական հնչեղություն: Ք. սոսկ իր բնաբանի մեկնությունը չէ, այլ ուղղված է տվյալ ժամանակի ունկնդրին, որի համար տարբեր ժամանակներում աստվածաշնչյան միևնույն մնայուն մտքի ու հոգևոր խորհրդի արտահայտությունն իմաստային տարբեր նրբերանգներ է ձեռք բերում և ըստ այդմ էլ ընկալվում ու կարևորվում:

Հայ եկեղեցու քարոզիչը, եթե եպիսկոպոս կամ վարդապետ է, կրում է իր իշխանությամբ տրված գավազանը: Քահանա քարոզիչը կրում է ձեռաց խաչ, սարկավագը՝ Ավետարան: Հոգևորականը, «Ամեն»-ով ավարտելով Ք., ձեռքի խաչով խաչակնքում է՝ «կնքէ զբանն»: Ծիսական այս ընթացքի հոգևոր խորհրդի բացատրությունը Գրիգոր Տաթևացին խարսխում է Ղուկասի Ավետարանի «սերմը Աստծո խոսքն է» (Ղուկ. 8.11) և Մարկոսի Ավետարանի «Եվ լավ հողի մեջ սերմանվածները այն մարդիկ են, որ լսում են խոսքը և ընդունում ու պտուղ են տալիս…» (Մարկ. 4.20) խոսքերի վրա: Ըստ այդ զուգահեռի, Ք. այն

սերմն է, որ ծլարձակում է մարդու հոգում, այսինքն՝ ներազդում նրա վրա, և ինչպես հողագործները սերմանելուց հետո ջրում են, նույն կերպ և քարոզիչները քարոզելուց հետո խաչով կնքում են, այսինքն՝ օրհնում այն հոգիները, որտեղ սերմանել են «Բանն Աստուծոյ»: Գրիգոր Տաթևացին զգուշացնում է նաև, որ Ք. կարող է ներազդել միայն այն դեպքում, եթե քարոզիչը հետևում է իր քարոզածին և ապրում իր քարոզած կյանքով:

2. Եկեղեցական մատենագրության ժանր: Եկեղեցու հայրերը և մատենագիրները Քրիստոսի խոսքի մեկնության և տարածման համար գրել են Ք-ներ, որոնք հայոց մեջ երբեմն հայտնի են ճառ անունով: Դրանք ունեցել են աստվածաբան., դավանաբան., փիլ., մեկնող., ջատագով., ներբող., բարոյադաստիարակչ. բնույթ և եկեղեց. քարոզխոսության ու հրապարակախոսության լավագույն նմուշներից են: Հայկ. քարոզագրությունն սկսվել է V դ., Աթանաս Ալեքսանդրացու, Բարսեղ Կեսարացու, Գրիգոր Նազիանզացու, Եփրեմ Ասորու, Հովհան Ոսկեբերանի, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու և եկեղեցու այլ նշանավոր հայրերի Քճառերի թարգմանությամբ ու մեկնությամբ: Ք-ներից կազմվել են ժողովածուներ՝ Քարոզգրքեր: Գրիգոր Ա Լուսավորչին վերագրվող «Յաճախապատում ճառք»-ը և Հովհաննես Ա Մանդակունուն վերագրվող «Ճառք»-ը Հայ եկեղեցու առաջին Քարոզգրքերն են: Հայ քարոզագրության լավագույն նմուշներից է Գրիգոր Տաթևացու «Գիրք քարոզչութեանը»՝ իր «Ամարան» և «Ձմերան» հատորներով:

Գրկ. Տեր-Մկրտչյան Կ., Քարոզի նշանակությունը և գործադրության եղանակը, «Արարատ», 1895, № 2, էջ 41–43: Կյուլեսերյան Բ., Քարոզելու արվեստը, «Լույս», 1905, № 3, էջ 49–54: Հովսեփյան Գ., Դեպի լույս և կյանք, Անթիլիաս, 1986, էջ 7–10: Գարեգին Ա, Համառոտ ձեռնարկ հովվական աստվածաբանության, Էջմիածին, 1995: Վարդանյան Մ., Քարոզը որպես միջնադարյան հրապարակախոսության հոգևոր արտահայտություն, «Էջմիածին», 2000, № 4:

ՔԱՐՈԶ, որպես հայ հոգևոր երաժշտության ժանր ունի հետևյալ իմաստները. 1. թվերգի տեսակներից, որը համընդհանուր է քրիստոնյա եկեղեցիների համար իբրև ժամերգության մեջ գործածվող ասերգ, առհասարակ՝ ժամերգության ընթացքում սարկավագի կողմից կատարվող բոլոր մասերը: Ք-ի ցայտուն օրինակ են Պատարագի Ք., սարկավագի ազդարարող և համայնքին ընդհանուր աղոթքի հրավիրող կոչերը, որոնք կարևոր դեր են կատարում Պատարագի առանձին ավարտուն երգեցիկ մասերն իրար կապելու գործում, ինչի շնորհիվ ստեղծվում է Պատարագին բնորոշ միջանցիկ երաժշտածիս. ձևը: Ք-ի հնչյունային ծավալը չի գերազանցում մաքուր հնգյակի սահմանները, մեղեդին ունի շեշտված հռետոր., երաժշտաարտասանական բնույթ՝ դիատոնիկ հիմքով և վանկային կառուցվածքով: 2. Հայ հոգևոր երգաստեղծության հնագույն տեսակներից մեկը, որի նմուշները գրանցված են Ժամագրքում: Ի տարբերություն Պատարագի Ք-ի, որը հիմնված է համընդհանուր քրիստ. ծիս. բանաձևերի վրա, ժամագրքային Ք. կրում է հեղինակային ստեղծագործության դրոշմը, որն առավել զգալի է գրական բաղադրիչում: Ժամագրքային երգվող Ք-ների ձևավորման վրա առավելապես ազդել են հին եբր. երգեցիկ ընթերցանության, հին հուն. պրոսոդիայի սկզբունքները, ինչպես նաև՝ հույն և ասորի վաղքրիստ. հեղինակների արձակ և չափածո Ք-ների ոճական առանձնահատկությունները: Երգվող Ք-ները չունեն կայուն ծավալ: Բաղկացած են փոքր պարբերություններից կամ մի շարք տներից, որոնք սկսվում և վերջանում են բնորոշ բանաձևային կոչերով: Ք-ներն ունեն հատկանշական անփոփոխ ավարտական մաս: Երգվող Ք-ի հնագույն նմուշները հանդես են եկել դեռևս IV–V դդ. սկսած: Ձեռագրերում զետեղվել են Բարսեղ Կեսարացուն, Գրիգոր Ա Լուսավորչին վերագրվող խազագիր Ք-ներ: Պահպանվել են Սահակ Ա Պարթևի և Հովհաննես Ա Մանդակունու անուններով հասած գիշերային ժամի երգվող Ք-ները՝ իրենց եղանակներով: Պահպանված բնորոշ նմուշներից են նաև Մաշտոց ծիսարանում տեղ գտած Ջրօրհնեքի, Ոտնլվայի և Անդաստանի երգվող Ք-ները: Ժամագրքային հնագույն երգվող Ք. հետագայում հիմք է հանդիսացել գանձ երաժշտաբանաստեղծ. տեսակի ձևավորման համար, որի հետ այն պահպանել է մի շարք ընդհանուր գծեր: Գրիգոր Նարեկացու և Ներսես Շնորհալու գանձերը ձեռագրերում ունեն «Քարոզ» վերնագիրը:

Գրկ. Արեվշատյան Ա., Քարոզի ժանրը հայ հոգևոր երգաստեղծության մեջ, ՊԲՀ, 1992, № 2–3:

Աննա Արևշատյան

ՔԵՍՈՒՆԻ ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ, Կիլիկիայի Սև լեռան վրա: Եղել է հայ իշխան Գող Վասիլի՝ 1082–1112-ին ստեղծած հայկ. իշխանության հոգևոր կենտրոնը, 1105–16-ին՝ կաթողիկոսանիստ: Հայաստանից արտագաղթած վանականների ուժերով Ք.Կ.վ-ում գործել է բարձրագույն դպրոց: Գրիգոր Բ Վկայասերը իշխան Գող Վասիլի և նրա կնոջ հրավերով կյանքի վերջին տարիներն անցկացրել է Ք.Կ.վ-ում, որտեղ էլ 1105-ին վախճանվել է ու մեծ շուքով թաղվել: Նրա հաջորդը՝ Բարսեղ Ա Անեցին, իր աթոռը հաստատել է Ք.Կ.վ-ում՝ 1105ին կաթողիկոսարանը Անիից այստեղ տեղափոխելով: 1112-ին Ք.Կ.վ-ում է թաղվել նաև իշխան Գող Վասիլը: Բարսեղ Ա կաթողիկոսը Ք.Կ.վ-ում ժողով է գումարել և Քեսունի իշխանությունը հանձնել ծագումով Կամսարական Վասիլ Տղա իշխանին:

XII դ. 1-ին տասնամյակներում Ք.Կ.վ. հռչակվել է որպես կրթական բարձրագույն կենտրոն, որտեղ ուսանելու են եկել ողջ Հայաստանից: Վանքում պատրաստվել են բազմակողմանի կրթված և կրոն. բարձր նկարագիր ունեցող վարդապետներ: Այստեղ ուսուցանել են Ս. Գիրք, կրոնի և եկեղեցու պատմություն, տոմարագիտություն, երաժշտություն, գրչության արվեստ ևն: Րաբունապետ Ստեփանոս Մանուկ վարդապետը եղել է XII դ. Հայաստանի կրթության և եկեղեց. բարեկարգման եռանդուն ու արդյունավետ գործիչ: Ք. Կ.վ-ի վարդապետարանի ամենանշանավոր սանը եղել է Ներսես Շնորհալին: 1113-ին վախճանվել է Բարսեղ Ա Անեցին, և կաթողիկոս է ընտրվել Գրիգոր Գ Պահլավունին: Այս ընտրությանը հակառակ, Աղթամարի վանքի եպիսկոպոս Դավիթ Թոռնիկյանը համախոհների օգնությամբ հռչակվել է կաթողիկոս: Նույն՝ 1113-ին Ք.Կ.վ-ում հրավիրվել է Հայաստանի 2500 եպիսկոպոսների, վարդապետների, վանահայրերի ժողով, որը բանադրել է Աղթամարի աթոռի ոտնձգությունը (տես Սև լեռան ժողով 1113): 1114-ին երկրաշարժից Սամոսատի, Մասիսի, Մարաշի հետ ավերվել են նաև Սև լեռան վանքերը: 1116-ին Եդեսիայի կոմս Բոլդուինը զավթել է Քեսունի իշխանությունը, և նույն թվին Գրիգոր Գ Պահլավունին կաթողիկոս. աթոռը տեղափոխել է ավելի ապահով Ծովք դղյակը: Սակայն Ք.Կ.վ-ի վարդապետարանը շարունակել է գործել: Այնտեղ է աշխատել ժամանակագիր Մատթեոս Ուռհայեցին, որը վանքում ավարտել է իր «Ժամանակագրությունը»: Ըստ Մատթեոս Ուռհայեցու, 1136ին Սուլթան Մահմուդը հարձակվել է Ք.Կ.վ-ի վրա, հրդեհել վանքի շինությունները, ջարդել խաչերը, պատարագամատույց սեղանն ու քանդակազարդ դուռը, կողոպտել սպասքը: Ք.Կ.վ. անկում է ապրել XVI–XVII դդ., բազմիցս կողոպտվել է, իսկ XVIII–XIX դդ. բռնագրավվել են հողերը: Հովհաննես վրդ. Գառնեցին 1849-ին փորձել է վերակենդանացնել վանքը, սակայն՝ ապարդյուն: Ք.Կ.վ. մնացել է որպես ուխտավայր. Հռոմկլայի Ս. Ներսես Շնորհալի վանքն ուխտի գնացողները ավանդաբար կանգ են առել լքված Ք.Կ.վ-ում և մատաղ ու Պատարագ մատուցել: Ք.Կ.վ-ի մեծաքանակ ձեռագիր մատյանները, որոնք պահվել են Քեսուն քաղաքի հայկ. եկեղեցում, ոչնչացել են 1915-ին:

Գրկ. Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Ե., 1991: Սմբատ Սպարապետ, Տարեգիրք, Վնտ., 1956: Ալիշան Ղ., Շնորհալի եւ պարագայ իւր, Վնտ., 1873: Նույնի, Սիսուան, Վնտ., 1885: Ոսկյան Հ., Կիլիկիայի վանքերը, Վնն., 1957: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Յարտըմյան Տ., Քեսունի Կարմիր վանքը, Վնտ., 1976:

Մուրադ Հասրաթյան

ՔԻՐԱՄ ԿԱԶՄՈՂ (ծ. և մ. թթ. անհտ), XVI– XVII դարերի խաչքարերի ու տապանաքարերի քանդակագործ: Եղել է ամենաբեղմնավոր քարգործ վարպետը: Նրանից պահպանվել են 54 խաչքար և 10 տապանաքար: Հիմնականում աշխատել է Գեղարքունիքում (ծնունդով այս գավառից էր), սակայն հրավիրվել է և խաչքարեր կերտել նաև Այրարատի, Տավուշի բնակավայրերում (Էջմիածին, Աշտարակ, Եղվարդ, Բերդ ևն): Նշանավոր են Գավառի «Դարի գլուխ» գերեզմանատանը կանգնեցված նրա կերտած զույգ խաչքարերը, մեկը՝ Հախնազարի (1596, պահվում է Երևանի Մատենադարանում), մյուսը՝ Շահնազարի հիշատակին: Ք. Կ-ի գործերի մեծ մասը գտնվում է Նորատուսում (32 խաչքար): Նրա ստեղծագործությունները բնորոշվում են հեղինակի ճարտ. մտածողության ինքնատիպ դրսևորմամբ և նորարարությամբ: Ք. Կ-ի խաչքարերը և, առաջին հերթին, ընդհանուր պատվանդանով խաչքարերի խմբերը ճարտ. փոքր ձևեր են՝ նման կառույցին հատուկ ենթաբաժանումներով: Ք. Կ. առաջինն է կիրառել խաչքարերի սեղանաձև սալեր, խաչաքանդակը ներգծել ցռուկաձև կամարով խորշի մեջ, կատարելության հասցրել խաչքարերի «մանրաքանդակ ոճը»: Պատկերազարդումը տես ներդիր XVI-ում, 16.2, 1-ին պատկերը:

Գրկ. Բարխուդարյան Ս., Միջնադարյան հայ ճարտարապետներ և քարգործ վարպետներ, Ե., 1963: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 4, Ե., 1973: Հասրաթյան Մ., Խաչքարային արվեստի Գեղարքունիքի դպրոցը, «Արծիվ», Բեյրութ, 1995, № 24: շՍՏորՏվ Ը. խ., ԸՐՎÿվրՍՌպ ւՈփՍՈՐօ, ժ., 1986.

Մուրադ Հասրաթյան

ՔՈԲԱՅՐԱՎԱՆՔ, Քոբայրի վանք, ՀՀ Լոռու մարզում, Քոբեր երկաթուղային կայարանից արևմուտք, Դեբեդ գետի ձորալանջին, բարձրադիր ու դժվարամատչելի վայրում: Վանքի տարածքից վեր կան բազմաթիվ ժայռափոր կացարաններ, որոնց հետ է կապվում «Քոբայր» տեղանունը: Ք-ի վերաբերյալ հնագույն հիշատակությունները պահպանվել են XIII դ. պատմիչներ Վարդան Արևելցու ու Մխիթար Այրիվանեցու մոտ: Վանքը պատկանել է Կյուրիկյան Բագրատունիներին, ապա, անցնելով Զաքարյան իշխանական տոհմի վրացադավան ներկայացուցիչներին, XIII դ. կեսին վերածվել է քաղկեդոնիկ վանքի:

Ք. եղել է Հս. Հայաստանի գրչության, հոգևոր ու մշակութ. նշանավոր կենտրոն: Այստեղ է գործել XII դ. նշանավոր մատենագիր Դավիթ Քոբայրեցին: Վանքի համալիրը բաղկացած է երեք եկեղեցիներից, զանգակատուն-տապանատնից ու սեղանատնից և շրջապատված է եղել բրգավոր, բարձրաբերձ պարիսպներով: Շրջակայքում պահպանվել են բազմաթիվ մատուռների ավերակներ, խաչքարեր: Ք-ի հնագույն կառույցը Մարիամաշեն միանավ, թաղածածկ եկեղեցին է՝ տեղադրված համալիրի արլ. մասում, ժայռի եզրին: Ըստ բարավորի վրա պահպանված շին. արձանագրության (1171), կառուցել է Կյուրիկե Բ թագավորի դուստր Մարիամը: Եկեղեցուն հետագայում հվ-ից կցվել է ուղղանկյուն հատակագծով մատուռ: Ք-ի գլխ. եկեղեցին (XII դ. վերջ – XIII դ. սկիզբ) գտնվում է վանքի հվարլ. մասում: Ուղղանկյուն հատակագծով միանավ դահլիճ է՝ ծածկված կիսագլանաձև թաղով: Աղոթասրահն արլ-ից ավարտվում է կիսաշրջանաձև խորանով, որը լուսավորվում է եր կու շարքով տեղադըր ված հինգ պատուհաններով: Եկեղեցու արլ. ճակատը մշակված է քանդակազարդ պարակալներով պսակված պատուհաններով և ճակատի ուղղաձիգ առանցքը շեշտող բարձրաքանդակ խաչով: Եկեղեցին 1276-ին վերանորոգել է Շահնշահ Զաքարյանի որդի Գիորգի աբեղան: Սալարկվել են եկեղեցու սրահն ու բակը, ամրացվել ու նորոգվել խարխլված հատվածները (այժմ եկեղեցին կիսավեր է): Գլխ. եկեղեցուն հս-ից կցվել է մատուռ-ավանդատունը: 1279ին Շահնշահ Զաքարյանի որդի Մխարգրձելին և նրա կին Վանենին կառուցել են վանքի զանգակատուն-տապանատունը՝ արլ-ում խորանով սրահ, ութասյուն զանգաշտարակով (պահպանվել են միայն սյուների խարիսխները): Հատակը ծածկված է տապանաքարերով: Վանքի հս. կողմում, գլխ. մուտքի դիմաց թաղածածկ, միանավ, երկրորդ եկեղեցին է (XIII դ.): Ք-ի սեղանատունը (XIII դ.) գտնվում է տապանատուն-զանգակատնից արմ.: Ք. եզերող բարձր պարսպապատերից պահպանվել են միայն հս. և արլ. հատվածները: Ք-ում են թաղված Զաքարե Բ Զաքարյանի որդի Շահնշահը, վերջինիս որդիներ Գիորգին, Մխարգրձելին և եղբայրը՝ աթաբակ Վահրամը:

Ք. հռչակված է իր բարձրարվեստ որմնանկարներով, որոնք զարդարում են նրա 4 շինությունները՝ մեծ եկեղեցին, մատուռ-ավանդատունը, սյունասրահը և զանգակատան տապանատունը: Վերջին երկուսում մնացել են որմնանկարների միայն աննշան մասերը: Մեծ եկեղեցում պահպանվել է միայն բեմի որմնանկարը: Գմբեթարդին պատկերված է Աստվածածինը Մանկան հետ, երկու կողքերին՝ հրեշտակապետները, միջին շարքում «Հաղորդության» տեսարանն է, ներքևում, ողջ հասակով՝ ութ սուրբ, որոնց թվում՝ ս. Գրիգոր Աստվածաբանը, ս. Բարսեղ Մեծը, ս. Հովհաննես Ոսկեբերանը և ս. Կյուրեղ Ալեքսանդրացին: Մատուռ-ավանդատնում որմնանկարներից պահպանվել են միայն հատվածներ, համեմատաբար ամբողջականը բեմի վրայինն է: Գմբեթարդին պատկերված է «Բարեխոսության» տեսարանը, միջին շարքում՝ «Հաղորդությունը», ներքևում՝ սրբերը: Արմ. և հս. պատերին նկարված են «Տիրամոր ննջումը» և պատվիրատու-մեկենասները՝ ս. Գևորգի առջև կանգնած: Ք-ի որմնանկարների պատկերագրությունն առնչվում է բյուզ. գեղազարդման համակարգին, սակայն նրանց ոճական առանձնահատկությունները վկայում են, որ գերիշխողը տեղական ավանդույթն է, արևելաքրիստ. միտումով (հարթապատկերայնության հակումը, շարժումների պայմանականությունը, եզրագծերի օգտագործումը որպես գեղ. արտահայտչականության միջոց, սրբերի արևելյան դիմագծերը ևն):

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Մխիթար Այրիվանեցի, Պատմութիւն Հայոց, Մ., 1860: Մուրադյան Պ., Հայաստանի վրացերեն արձանագրությունները, Ե., 1977: Շախկյան Գ., Լոռի. Պատմության քարակերտ էջերը, Ե., 1986: Дурново Л., Очерки изобразительного искусства средневековой Армении, М., 1979; Драмбян И., Фрески Кобайра, Е., 1979; Thierry N., Les peintures de la Cathռdrale de Kobayr (Tachir), “Cahiers archeologiques”, v. 1, P., 1980–81.

Ալեքսանդր Ջալալյան

Իրինա Դրամբյան

ՔՈՐԵՊԻՍԿՈՊՈՍ, հոգևոր աստիճան Հայ եկեղեցու պատմության վաղ շրջանում: Կարգվել է ընդարձակ եպիսկոպոսական թեմերում և կատարել առաջնորդական փոխանորդի, գավառների և գյուղերի հոգևոր տեսչի պարտականություններ: Նրանց երբեմն կոչել են նաև գավառական եպիսկոպոսներ: Պատմիչներ Զենոբ Գլակը (IV դ.), Փավստոս Բուզանդը (IV– V դդ.), Եղիշեն (V դ.) հիշատակել են Ք-ների: Ք-ի աստիճան անցյալում ունեցել են նաև Հույն և Վրաց եկեղեցիները: Ներկայումս Հայ եկեղեցում նման հոգևոր աստիճան չկա:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան

ՔՌՆԱՅԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ, պատմական Երնջակ գավառում (այժմ՝ Նախիջևանի ԻՀ Ջուլֆայի շրջանում), Օձասար լեռան հարավ-արևմտյան լանջին: 1330-ին հիմնադրել է Գլաձորի համալսարանի սան Հովհաննես Քռնեցի վարդապետը: Նա 1328-ին մեկնել է Մարաղայի Դոմինիկյան միաբանության առաջնորդ Բարդուղիմեոս Բոլոնիացու մոտ, կաթոլիկություն ընդունել, սովորել լատիներեն, Բարդուղիմեոսին և նրա գործընկերներին հայերեն սովորեցրել և նրանց հետ լատից հայերեն մի շարք գրքեր թարգմանել: Վերադառնալով Քռնա՝ ժողով է հրավիրել Երընջակ գավառի 12 վարդապետների մասնակցությամբ, որոնք որոշել են գավառի իրենց ենթակա համայնքներում կաթոլիկություն տարածել: Քռնայի վանքի Ս. Աստվածածին («Կուսաբեր») եկեղեցին 1330-ին կառուցվել է Հովհաննես Քռնեցու քեռու՝ Քռնայի գյուղապետ Գորգի միջոցներով, ընդամենը 70 օրում: Այն ունի կենտրոնագմբեթ հորինվածք, սրբատաշ և կիսամշակ քարերով, իսկ վերին մասը՝ աղյուսով իրականացված: Եկեղեցու պարսպապատ տարածքում եղել են երկու տասնյակի հասնող վանքապատկան շինություններ (հիմնովին ավերված են): Ս. Աստվածածին եկեղեցուց մոտ 600մհվ-արմ. մինչև 1970-ական թթ. նշմարելի էին Քռնայի Ս. Հռիփսիմե եկեղեցու ավերակները:

Ունիթորական միաբանություն (տես Ունիթորություն) ունեցող վանքում գործել է բարձր տիպի կրթ. հաստատություն, գրադարանում ընդօրինակվել են ձեռագրեր, թարգմանություններ ու մեկնողական աշխատություններ: Քռնայի դպրոցի ուսուցիչներ են եղել Մարաղայից հրավիրված Բարդուղիմեոս Բոլոնիացին, Պետրոս Արագոնացին, Հովհաննես Անգլիացին, Հովհաննես Քռնեցին և Հակոբ Քռնեցին, Զաքարիան և ուր.: 1333-ին Բարդուղիմեոս Բոլոնիացու մահից հետո դպրոցը, մինչև 1347-ը, ղեկավարել է Պետրոս Արագոնացին: 1333-ին Հովհաննես Քռնեցին մեկնել է Հռոմի պապի մոտ և վերադարձից հետո դարձել Երնջակ գավառի ունիթորական եկեղեցու առաջնորդ: Քռնայի դպրոցում հայերեն են թարգմանվել աստվածաբան. և դավանաբան. բնույթի, իմաստասիր. և բնագիտ. թեմաներով գրքեր (հայտնի է ավելի քան 15-ը) կամ ինքնուրույն աշխատություններ շարադրվել: Այս երկերը տարածվել են նաև Հայ առաքելական եկեղեցու կրթ. կենտրոններում, ինչը հնարավորություն է տվել ծանոթանալու բնական ու հաս. երևույթների մասին XIII–XIV դդ. Եվրոպայում հայտնի գիտելիքներին: Ք.Ս.Ա.վ. գոյատևել է մինչև XVIII դ. կեսը:

Գրկ. Սեդրակյան Ա., Հնութիւնք հայրենեաց ի գաւառին Երնջակու, Վաղ-պատ, 1872: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Այվազյան Ա., Նախիջևանի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Ե., 1978:

Մուրադ Հասրաթյան

ՔՐԻՍՏԱՓՈՐ Ա ՏԻՐԱՌԻՋՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Տիրառիջ (Այրարատ աշխարհի Բագրեվանդ գավառ) – 545], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 539-ից: Հաջորդել է Սահակ Բ Ուղկեցուն: Հայտնի է, որ Ք. Ա Տ. Հայաստանում և հարևան երկրներում բուռն պայքար է մղել նեստորականության ևքաղկեդոնականության դեմ: Ուղևորվել է Միջագետք, Պարսկաստան, Վերին Ասորիք, ամենուրեք քարոզել Եփեսոսյան ուղղափառ դավանությունը (տես Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողով 431) և ամրապնդել Հայ եկեղեցու դիրքն ու հեղինակությունը Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների մեջ:

Կաթողիկոս. գահին Ք. Ա Տ-ուն հաջորդել է Ղևոնդ Ա Եռաստեցին:

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Պատմութիւն Հայոց, Ե., 1996: Ստեփանոս Տարոնացի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ՔՐԻՍՏԱՓՈՐ Բ ԱՊԱՀՈՒՆԻ (ծ. և մ. թթ. անհտ), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 628–630-ին: Հաջորդել է Կոմիտաս Ա Աղցեցուն: Ք. Բ Ա. սերել է Ապահունյաց նախարար. տոհմի Աբրահամյան ճյուղից: Եղել է Ապահունյաց եպիսկոպոսը: Հայոց իշխան Թեոդորոս Ռշտունու առաջադրմամբ ընտրվել է կաթողիկոս: Սակայն երկամյա գահակալությունից հետո հակադրվել է ժամանակի մարզպան Վարազտիրոց Բագրատունուն: Մարզպանը և նրա կողմնակիցները Ք. Բ Ա-ու դեմ հարուցել են կեղծ մեղադրանքներ: Վերջինս հարկադրված 630-ին հրաժարվել է գահից: Կյանքի մնացած մասն անցկացրել է Մասյացոտն գավառի Ուղիք գյուղի մոտ կառուցված մենարանում: Կաթողիկոս. գահին Ք. Բ Ա-ուն հաջորդել է Եզր Ա Փառաժնակերտցին:

Գրկ. Սեբեոս, Պատմութիւն, Ե., 1979: Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Պատմութիւն Հայոց, Ե., 1996: Ստեփանոս Տարոնացի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆ ԴԱՍՏԻԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՔԱՐՈԶՉՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ (ՔԴՔԿ) Հայաստանյայց առաքելականեկեղեցու, ստեղծվել է 1995-ի սեպտեմբերին, Ս. Գայանե վանքում՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի կոնդակով:

Կենտրոնի խնդիրներն ու նպատակներն են քրիստ. կրոն դասավանդող ուսուցիչների պատրաստումը, կիրակնօրյա դպրոցների հիմնումը, հանրակրթ. դպրոցներում քրիստ. կրոնի դասավանդումը, քրիստ. կրթության և դաս տիարակության ծրագրերի մշակումը, դասագրքերի և կրթ. համակարգին վերաբերող նյութերի հրատարակումը: Քարոզչական գործունեության ուղղություններն են դավան., մեկնող., տոնախոս., ջատագով., քարոզխոս. և խրատ. գրքերի հրատարակումը, հեռուստատեսային ու ռադիոհաղորդումների պատրաստումը, հոգևոր կրոն. թերթի հրատարակումը, ազգային եկեղեց. տոնախմբությունների, ուխտագնացությունների կազմակերպումը: Կենտրոնում գործում են հրատարակչ., մշակույթի, կրոն դասավանդող ուսուցիչների պատրաստման բաժիններ: 1995–99-ի ընթացքում կրոնի դասավանդումը կիրակնօրյա վարժարաններում և հանրակրթ. դպրոցներում ապահովելու նպատակով ՀՀ 11 քաղաքներում կազմակերպվել են քրիստ. կրոնի ուսուցիչների լսարաններ: 1995–99-ին Հայաստանի թեմերում բացվել են շուրջ 50 կիրակնօրյա դպրոցներ: 1998-ից ԼՂՀ և Քաշաթաղի տարածաշրջանի դպրոցներում դասավանդվում է «Քրիստոնեական կրոն» առարկան: ՔԴՔԿ հրատարակում է կրոն. դասագրքեր, կրոնի դասավանդման ուս. ուղեցույց ծրագիր, «Հոգևոր գրադարան» մատենաշարի գրքեր: Կենտրոնը ՀՀ հանրային հեռուստատեսության հետ համատեղ եթեր է հեռարձակում հոգևոր հաղորդաշարեր:

1997-ից հրատարակվում է «Քրիստոնյա Հայաստան» երկշաբաթաթերթը: Կենտրոնի հովանավորությամբ գործում են պատանի ջութակահարների խումբ, մանկ. հոգևոր երգչախումբ: ՔԴՔԿ համագործակցում է քրիստ., մշակութ. կազմակերպությունների հետ:

ՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅՈՒՆ, միակ ճշմարիտ Աստծո՝ տիեզերքի Արարչի և Նախախնամողի հայտնությունը երկիր ուղարկած իր միածին Որդու՝ մարդկության Փրկչի՝ Հիսուս Քրիստոսի միջոցով (այստեղից էլ՝ Ք. անվանումը): Համաշխարհային կրոններից: Բառն առաջին անգամ օգտագործել է Իգնատիոս Անտիոքացին (մահ. 113/117) Մագնեզիայի, Հռոմի և Ֆիլադելֆիայի եկեղեցիներին հղած նամակներում: Ք-յան գլխ. հատկանիշներն են՝ ա. միաստվածությունը՝ օրինակարգված Աստվածության միության (միակության) մեջ դրսևորվող դեմքերի՝ Երրորդության (Հայր Աստված, Որդի Աստված, Սուրբ Հոգի Աստված) վերաբերյալ վարդապետությամբ: Դարերի ընթացքում Երրորդության վարդապետությունը դրսևորել և դրսևորում է քրիստ. հայտնության բոլոր հնարավոր կողմերը: բ. Հասկացություն Աստծո՝ ոչ միայն որպես բացարձակ Հոգու, բացարձակ Բանականության և Ամենազորության, այլև բացարձակ Բարու և Սիրո մասին: գ. Վարդապետություն մարդկային անձի՝ իբրև Աստծո պատկերով և նմանությամբ արարված անմահ հոգևոր գոյության, բոլոր ադամորդիների՝ երկնավոր Հոր առջև հավասար լինելու, ազատ կամքի և աստվածային շնորհի միջոցով Աստծուն միանալու, աստվածային կատարելությանը հասնելու և հավիտենական երանությունը վայելելու վերաբերյալ: դ. Վարդապետություն նյութի նկատմամբ հոգու լիակատար գերիշխանության մասին: Աստված է նյութ. աշխարհի Արարիչը, մարդուն վերապահված է տերը լինել նյութ. արարչության՝ մարմնի միջոցով նյութ. աշխարհում իր վերին կոչումը իրականացնելու համար: Ք. նյութն իբրև արարչություն դնում է հոգուց լիակատար կախվածության մեջ՝ նյութը նկատելով հոգու գործունեության միջավայր: Ք-յան համար հավասարապես խորթ է ինչպես բնազանցական և բարոյական նյութապաշտությունը (մատերիալիզմ), այնպես էլ՝ նյութի և նյութ. աշխարհի հանդեպ մերժող. կեցվածքը: Չարիքը ոչ թե նյութի մեջ է և նրանից, այլ՝ հոգևոր էակների (հրեշտակ, մարդ) ազատ կամքի շեղ գործադրումից: Նյութի և նյութ. իրականության հանդեպ Ք-յան իրատես վերաբերմունքն իր պատշաճ արտահայտությունն է գտել՝ ե. մարմնի հարության, արդարների հարություն առած մարմնի երանության և նրանց հոգիները լուսավոր, հավիտենական, նյութ. աշխարհում հարատևելու, ինչպես նաև՝ զ. Ք-յան կարևորագույն հրամանակարգի (դոգմա)՝ մեղքից, մահից և անեծքից մարդուն ազատելու նպատակով իրապես մարմնացած և մարդացած Աստվածամարդու, Նախահավիտենական Աստծո Որդու՝ Հիսուս Քրիստոսի մասին վարդապետության մեջ: Ք-յան մեջ դրսևորվում է հոգու և նյութի համերաշխ ներդաշնություն, ընդունվում է թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը՝ ցույց տալով, որ դրանք միայն միջոցներ են աստվածային կատարելության և աստվածանմանության հասնելու համար:

Ժամանակի ընթացքում, պատմ. հանգամանքների և աստվածաբան. մտքի զարգացման թելադրանքով, առաջին երկու դարերի քարոզխոս. Ք-յանը աստիճանաբար փոխարինել է երախայից (չմկրտվածներ կամ մկրտության նախապատրաստվողներ) ուսուցումը, որն ամփոփել է քրիստ. վարդապետության գլխ. սկզբունքները: Ք-յան պաշտպանությանը (տես Ջատագովություն) զուգընթաց Արևելքում և Արևմուտքում երևան են եկել հայտնության այս կամ այն կողմի յուրովի ընկալում և կարևորում, ինչը III դ-ից վերածվել է համակարգի և ուսմունքի: Դա իր հերթին նոր խնդիրներ է դրել աստիճանաբար ձևավորվող ու զորեղացող եկեղեցու՝ իբրև հայտնությունը կրող և արդեն վարչ. և կազմակերպչ. ձև ստացող միավորի վրա: Այս հիմքի վրա աստվածաբանությունը երկփեղկվել է արևելյանի և արևմտյանի, ինչը հետևանք էր ոչ միայն հայտնության ընկալման, այլև՝ պատմաքաղ. կացության առանձնահատկությունների: Եկեղեցագործվող Ք. բաժանվել է արևելաքրիստ. և արևմտաքրիստ. ուղղությունների (տես Ուղղափառություն և Կաթոլիկություն), իսկ XVI դ., Ռեֆորմացիայի արդյունքում ձևավորվել է Ք-յան երրորդ մեծ ուղղությունը՝ բողոքականությունը:

Ք-յան սրբազան գիրքը Աստվածաշունչն է (իր երկու անխախտելի մասերով՝ Հին կտակարան և Նոր կտակարան), որն Աստծո խոսքն է՝ ուղղված իր իսկ արարած աշխարհին: Հայտնությամբ դրված քրիստ. դավանանքի հիմն. դրույթները համառոտ և ամփոփ բանաձևված են Հավատո հանգանակներում: Դարերի ընթացքում Ք. ստեղծել է հարուստ գրականություն, մշակույթ, արվեստ, գիտություն: Հայտնութենական ներուժը կրող Նոր կտակարանից են սնվում քրիստ. միտքը զարդարող բազմաթիվ ստեղծագործություններ, որոնց նպատակն է բարոյացնել ադամորդուն, նրա մեջ ուժեղացնել անթեղված գեղեցիկի բնազդը՝ նրան մոտեցնելով բացարձակ Գեղեցիկին:

(Տես նաև Անապատականություն, Ավանդություն, Ավետարան, Եկեղեցու հայրեր, Ժամերգություն, Խաչ, Խորհուրդներ եկեղեցական, Ծես, Հավատ, Ճգնավորություն, Նվիրապետություն, Պահք, Պատարագ, Սուրբ, Վանականություն, Տիեզերական ժողովներ, Տոներ եկեղեցական հոդվածները):

Ք. Հայաստան մուտք է գործել I դ., Հայոց առաջին լուսավորիչներ, Հիսուս Քրիստոսի առաքյալներ Թադեոսի և Բարդուղիմեոսի քարոզչությամբ: Հայաստանում առաքյալների գործունեությամբ և I դ. կեսին դրվել է Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու հիմքը, իսկ Մեծ Հայքը Թադեոս առաքյալի անունով (առաջինը նա է քարոզել Հայոց կողմերում) ստացել է «Թադեի վիճակ» կամ «Թադեի աթոռ» անվանումը: Առաքելական քարոզչությունից սկսած Հայաստանում կազմավորվել են քրիստ. համայնքներ (եկեղեցիներ), եղել են նոր հավատի սպասավորներ, եպիսկոպոսներ, որոնք կապեր են ունեցել հարևան երկրների, հատկապես Միջագետքի, Ասորիքի, Կապադովկիայի հավատակիցների, Ալեքսանդրիայի, Սամոսատի, Եդեսիայի, Անտիոքի, Կեսարիայի աթոռների և համայնքների հետ: Հայտնի է, որ Ծոփքի Մեհրուժան եպիսկոպոսը, ըստ Եվսեբիոս Կեսարացու, III դ. կեսին նամակագր. կապ է ունեցել Ալեքսանդրիայի Դիոնիսիոս պատրիարքի հետ: II–IV դդ. Հայաստանում նոր հավատի բազմաթիվ հետևորդներ՝ Ոսկյանք, Սուքիասյանք, Սանդուխտ արքայադուստր, Գայանյանց կույսեր, Հռիփսիմյանց կույսեր ևն, հալածանքի զոհ են դարձել. նրանք Հայ եկեղեցու առաջին սրբերն ու նահատակներն են: Քրիստ. առաջին համայնքների հիմնումը, մատուռների ու վկայարանների կառուցումը, քրիստոնյաների նահատակությամբ ժողովրդի ամենատարբեր խավերի, այդ թվում արքունական ընտանիքի անդամների շրջանում ամրապնդվող նոր հավատը նպաստավոր պայմաններ է ստեղծել Հայոց առաջին հայրապետ Գրիգոր Ա Լուսավորչի համար՝ երկրում Ք-յան արմատավորման, հեթանոսության դեմ պայքարի, Հայ եկեղեցու նվիրապետության հաստատման գործում: 301-ին՝ Հայոց Տրդատ Գ Մեծ թագավորի օրոք, Ք. պաշտոնապես հռչակվել է Մեծ Հայքի թագավորության պետ. կրոն: Պատմության մեջ առաջին անգամ Ք. հալածված և հետապնդվող հավատից դարձել է պետության կողմից հովանավորվող: Գրիգոր Լուսավորիչը, դառնալով առաջին քահանայապետ, շարունակել է Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալների գործը և ապահովել Հայոց առաքելահաստատ Աթոռի ժառանգականությունն ու հարատևությունը պատմ. նոր իրադրությունում: Հայոց դարձը չի ամփոփվել և չի սահմանափակվել էթնիկ. շրջանակով: Իր աշխարհագր. և պետքաղ. դերի թելադրանքով Հայաստանը դարձել է կենտրոնատեղի՝ խթանելով Ք-յան տարա ծումը Վրաստանում, Աղվանքում, Հս. Կովկասում: Ք-յան ընդունումով արմատական, բովանդակային խոր փոփոխություններ են կատարվել հայ ժողովրդի կյանքում: Ք. նպաստել է հայ հոգևոր մշակույթի աննախադեպ վերելքին ու հետագա զարգացմանը, մայրենի լեզվի և գրականության պահպանմանն ու ծաղկմանը, ազգ. ինքնագիտակցության զարթոնքին, համամարդկային մշակույթին և քաղաքակրթությանը հայ ժողովրդի բերած անկրկնելի ավանդին, ինչպես նաև երկար դարեր համախմբել է ժողովրդին, եկեղեցու շնորհիվ կապել ազգի տրոհված հատվածները:

Հակոբ Քյոսեյան

«ՔՐԻՍՏՈՆՅԱ ՀԱՅԱՍՏԱՆ», Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի կրոնական, մշակութային երկշաբաթաթերթ: Հիմնադրվել է 1997-ի մարտին, Վաղարշապատում՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի կոնդակով: Գործում է Ս. Էջմիածնի Քրիստոնեական դաստիարակության և քարոզչության կենտրոնի կազմում: Լույս է տեսնում Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնում: Հրատարակում է Հայ եկեղեցու կյանքին վերաբերող տեղեկատվական, տոնախոս., կրոնագիտ., պատմամշակութային և այլ նյութեր: Առաջին խմբագիրն էր Կ. Մաթևոսյանը (1997–2000), նրան հաջորդել է Ս. Ստամբուլցյանը (2000-ից):

Կարեն Մաթևոսյան

ՔՐԻՍՏՈՍԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, տես Դավանանք Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոդվածում:

ՕԾՈՓԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ, Շահապոնք գավառի Օծոփ գյուղի մոտ (այժմ՝ Նախիջևանի ԻՀ Շահբուզի շրջանում): Հիշատակվում է XII դ. վերջից, երբ իշխան Վասակ Խաղբակյանը վերցրել է վանքին Ստեփանոս Օրբելյանի նվիրած «Կամարակապ» կոչվող խաչը և տվել Կեչառիսի վանքին: 1292-ին Օ. Ս. Ա. վ-ում գրվել է շքեղ կազմով և նկարազարդ Ավետարան, որի հիշատակարանում նշված է վանքի միաբանության բազմանդամ լինելը: XIII դ. 1-ին քառորդում վանքը եպիսկոպոսանիստ էր, նրա վանահայր Շմավոն եպիսկոպոսը մասնակցել է 1307-ի Սսի ժողովին: XIV դ. կեսին Եսայի Նչեցու աշակերտ Մարգարե Օծոփեցի վարդապետը հարել է ունիթորներին (տես Ունիթորություն) և դարձել Հովհաննես Քռնեցու գործակիցը:

Ըստ XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու, 1477-ին Օ. Ս. Ա. վ-ի Վրթանես եպիսկոպոսը Լուսավորչի Աջը փախցրել է Աղթամարից և բերել Նախիջևան, որի համար որպես վարձատրություն ցմահ նշանակվել է կաթողիկոսների աթոռակալ, իսկ նրա վախճանվելուց հետո (1493) մինչև XVII դ. Ամենայն հայոց կաթողիկոսները յուրաքանչյուր տարի այցելել են Օ. Ս. Ա. վ., նրա հիշատակին Պատարագ մատուցել, դրամ բաժանել վանականներին և կերակրել աղքատներին:

Վանքի ներկայիս եկեղեցին կառուցվել է 1651-ին, սրբատաշ բազալտից՝ քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածքով, արմ-ից կից փոքր գավթով (այժմ՝ ավերակ): Ավանդատների մուտքերի վերևում ագուցված են քանդակազարդ խաչքարեր, որոնցից մեկին Գրիգոր Լուսավորչի պատկերաքանդակն է: Հվ. մուտքի բարավորին քանդակված են մանուկ Հիսուսին գրկած Աստվածածինը և «ՌՃ» (1651) տարեթիվը, հվ. պատին՝ օձ կտցահարող արագիլ, իսկ ներսում, հվ-արմ. մույթին՝ առյուծ: Վանքի պարսպից դուրս, դեպի արլ. գերեզմանատունն է՝ XIV–XVII դդ. տապանաքարերով: Եկեղեցու հվ. մուտքը վերակառուցվել է 1671-ին, գլանաձև թմբուկով գմբեթը՝ 1701-ին: XVII–XVIII դդ. վանքը ստացել է բազմաթիվ նվիրատվություններ՝ այգիներ, ձեռագրեր, արծաթե սպասք, Մարտիրոս եպիսկոպոսից 1624-ին՝ «Խոտակերաց Սուրբ Մինաս» կոչվող խաչը, 1750-ին գնել է այգիներ և հնձան: Կաթողիկոս Ղազար Ա Ջահկեցին 1749-ին կոնդակով թույլատրել է վանահայր Մարկոս վարդապետին միջոցներ հանգանակել՝ Օ. Ս. Ա. վ. նորոգելու համար:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք հայոց պատմութեան մէջ, մաս 3, Նյու Յորք, 1942: Այվազյան Ա., Օծոփի և Կուքիի հուշարձանները, ՊԲՀ, 1976, № 2:

Մուրադ Հասրաթյան

ՕԾՈՒՄ, Օծություն, Սուրբ Հոգով օծվելը, կնքվելը կամ Սուրբ Հոգու կնիքն իր վրա ընդունելը, որ կատարվում է Հիսուս Քրիս տոսի՝ Օծյալ Փրկչի անունով մկրտվելուց հետո: Այդ Օ. ի վերուստ սահմանված է Հիսուսին հավատացողների համար, ովքեր մաքրված են նրա քավչարար արյան և հրաշափառ Հարության զորության շնորհիվ: Սուրբ Հոգու Օ. Աստծո Ուխտի հաստատումն է, որով քրիստոնյան կնքվում է որպես Աստծո ընտրյալ, և որով հաստատագրվում է նրա սրբացումը:

Օ-ի տեսանելի, զգայելի դրսևորումը կամ նրա առարկայական խորհրդանշանը ներկայումս ս. Մյուռոնն է: Մյուռ ոն օ ծությունը կատարվում է Հայ եկեղեցու յոթ խորհուրդներից մեկի՝ Դրոշմի արարողության ժամանակ: Հնում, ինչպես նշվում է Աստվածաշնչում, Օ-ի առարկայական խորհրդանիշը սրբազան յուղն էր կամ օծության յուղը՝ ներկայիս Մյուռոնի նախօրինակը: Այն, որպես սրբարար և նվիրագործյալ յուղ, խորհրդանշում էր գալիք Մեսիային, որն իր գալուստից դեռ շատ առաջ կոչվում էր «օծյալ» (այսինքն՝ Քրիստոս), որի շնորհիվ եղավ Սուրբ Հոգու պարգևը՝ բուն և ճշմարիտ Օ.: Այսինքն՝ Օծյալից եղավ Օ.:

Հին կտակարանում Օ-ի յուղն առաջին անգամ հիշատակվում է Ելք գրքում, երբ Տերը Մովսեսին պատվիրում է, ի թիվս սուրբ խորանին տրվող այլ ընծաների՝ վերցնել նաև «… օծության յուղի ու խնկի համար բաղադրանյութեր» (25.6): Այնուհետև պատվիրում է ոսկեխույրի վրա «Սրբություն Տյառն» փորագիրը տանող Ահարոնին և քահանայագործող ահարոնյան դասին օծել. «… Կ’օծես նրանց, կ’օրհնես ու կսրբագործես նրանց, որպեսզի ինձ համար քահանայություն անեն» (Ելք 28.41): Օ-ի յուղի բաղադրության, կիրառման և սրբագործ նշանակության մասին առավել մանրամասն խոսվում է Ելք գրքի հետագա գլուխներում (30.22–33, 40.9–13), որոնցից պարզ է դառնում, որ Օ-ով սրբացվել են ոչ միայն անձինք, այլև՝ խորանը, սպասքը, ողջակեզների սեղանը, ավազանը, Ահարոնի պատմուճանը ևն: Օ-ի խորհրդավոր ծեսը, Հին ուխտի համաձայն, պիտի անպայման կատարվեր օծյալի վրա. օծվում էին քահանայապետները, քահանաները, մարգարեները, Իսրայելի ժողովրդի դատավորներն ու թագավորները՝ որպես Աստծո պատգամաբերներ ու պատվիրանները գործադրողներ: Նրանք միայն սուրբ Օ-ով կարող էին վերահասու լինել աստվածային պատգամին և արժանանալ հոգևոր պարգևների ու շնորհների:

Մարգարեություններում ակնարկվում է Բացարձակ Օծյալի՝ Հիսուս Քրիստոսի գալստյան և նրա բերած բացարձակ օծության մասին: Հիսուսը դիտվում է և՛ իբրև օծյալ, և՛ որպես Սուրբ Հոգին՝ Բացարձակ Օծությունը շնորհող, ուստի և՝ Բացարձակ Օծությունն ինքը: Նա բնորոշվում է իբրև Տիրոջ Հոգով օծված («Տիրոջ Հոգին ինձ վրա է, դրա համար իսկ նա օծեց ինձ…». Եսայի 61.1), Օծիչ («Գլուխս յուղով օծեցիր». Սաղմ. 22.6), Օծյալ («Այնտեղ պիտի Դավթին եղջյուրներ ծլեցնեմ, իմ օծյալի համար ճրագ պատրաստեմ». Սաղմ. 131.17):

Օ-ի յուղի՝ որպես աստվածային սրբության գործածումը օտար և արգելյալ բաների նկատմամբ դիտվել է անպատշաճ, իսկ օծյալ վիճակում մեղք գործելը համարվել մահացու հանցանք (Ելք 30.23–33, Եզեկ. 23.41): Չօծվելը նշան էր սգավորության, իսկ օծվելը՝ ուրախության (Սաղմ. 103.15): Օծվել են ենթակայի մազերը, գլուխը, մորուքը, ոտքերը, երբեմն՝ ողջ մարմինը (Սաղմ. 132):

Օ. ընդունված էր նաև Հիսուսի ժամանակ, և ինքը՝ Հիսուս ևս, իբրև իր թաղման կանխանշան, ընդունում է Օ. բորոտ Սիմոնի տանը, Բեթանիայում (Մատթ. 26.6–13, Մարկ. 14.3–9, Հովհ. 12.1–8):

Առաքյալներն Օ-ին տվել են բուժիչ նշանակություն («Եվ բազում դևեր էին հանում, բազում հիվանդների օծում էին յուղով ու նրանց բժշկում». Մարկ. 6.13, «Հիվա՞նդ է ձեզնից մեկը, թող կանչի եկեղեցու երեցներին, և նրանք նրա վրա թող աղոթք անեն, թող յուղով օծեն նրան Տիրոջ անունով: Եվ հավատով եղած աղոթքը կփրկի հիվանդին, ու Տերը նրան ոտքի կկանգնեցնի…». Հակ. 5.14–15): Դեռևս առաքելական ժամանակներից է սերում հիվանդին օծելու ավանդույթը, որ Հայ եկեղեցում ստացել է Կարգ հիվանդաց և Վերջին օծում անունը:

Հայ եկեղեցու ծեսի համաձայն, սրբալույս Մյուռոնով օծվում են եկեղեց. պաշտոնյաները՝ քահանայից մինչև կաթողիկոս: Ձեռնադրության ժամանակ օծվում են ենթակայի ճակատն ու ձեռքերը, կաթողիկոսի օծվելու պարագային Մյուռոնը հեղվում է նրա գլխին՝ իբրև խորհըրդանշան եկեղեցու գերագույն գլխի: Օ-ի մաս է կազմում նաև մի շարք սրբազան իրերի ու անոթների սրբագործումը: Օ. են ստանում եկեղեցիները, եկեղեցու սեմը, ս. Սեղանը, մկրտության ավազանը, եկեղեց. սպասքը, սրբոց պատկերները, խաչը, խաչքարերը ևն: Նախնական շրջանում Քրիստոսին հավատացողները սուրբ յուղով օծվել են մկրտությունից հետո: Այս Օ. Հայ եկեղեցին ներկայումս անվանում է Դրոշմ, Հույն եկեղեցին՝ Մյուռոն:

Գրկ. Բառարան Սուրբ գրոց, ԿՊ, 1881: Նալբանդյան Զ., Հովիւը և հօտը, Նյու Յորք, 1989, էջ 17–19: Սրբալույս Մյուռոնը, աշխատասիր. Մ. Ժոռոյանի, Էջմիածին, 1996: Սրբալույս Մյուռոն, Ս. Էջմիածին, 2001:

Լևոն Սարգսյան

ՕՁՈՒՆԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, Խաչգունդ եկեղեցի, ՀՀ Լոռու մարզի Օձուն գյուղի կենտրոնում: XIII դ. պատմիչներ Կիրակոս Գանձակեցին և Վարդան Արևելցին եկեղեցու կառուցումը վերագրում են Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Գ Օձնեցուն (717– 728), սակայն ճարտ-գեղ. վերլուծությամբ Օ. Ս. Ա. ե. թվագրվում է VI դ. վերջ:

Եկեղեցին ունի գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածք (20,7×31,6մարտաքին չափերով), կիսաշրջանաձև խորանի երկու կողքերին երկհարկ ավանդատներով: Աղոթասրահը երեք զույգ մույթերով բաժանվում է երեք նավի, որոնցից միջինը երեք անգամ լայն է կողայիններից: Ի տարբերություն նմանատիպ հայկ. եկեղեցիների, որոնք քառամույթ են, Օ. Ս. Ա. ե. մույթերի երրորդ զույգի շնորհիվ ունի դասական գմբեթավոր բազիլիկներին բնորոշ համաչափություններ: Եկեղեցին հս., հվ. և արմ. կողմերից եզերվում է արմ. կողմում սենյակով և հվ-ում աբսիդով արտաքին կամարաշարով, որը, դատելով պատերին պահպանված քարե պահունակներից, կառուցվել է շենքի հիմն. ծավալի հետ միաժամանակ: Սրահը վաղ միջնադարում վերակառուցվել է (հավանաբար՝ Հովհաննես Գ Օձնեցու կողմից): Օ. Ս. Ա. ե-ու հորինվածքը կարևոր նշանակություն ունի վաղմիջնադարյան եռանավ բազիլիկներից գմբեթավորին անցնելու ընթացքի բացահայտման համար:

Եկեղեցու պատերին կան վաղքրիստ. քանդակագործ. արվեստի արժեքավոր մի շարք պատկերաքանդակներ: Արլ. ճակատի կենտր. լուսամուտի պսակի գագաթին, արմավենու ոճավորված տերևների մեջ Քրիստոսի անդրին է՝ ձախ ձեռքով բաց գիրք բռնած, որի երկու էջերին Հովհաննեսի Ավետարանի առաջին խոսքերն են: Հվ. պատի լուսամուտի պսակին, երկու կողմերում սա- վառնող հրեշտակների հարթաքանդակն է, ներսում, մկրտության ավազանի խորշում՝ «Աստվածածինը Մանկան հետ» պատկերաքանդակը: Տպավորիչ է արմ. շքամուտքի շրջանակը՝ զարդարված խաղողի տերևի և ողկույզի քանդակների շարքով:

1888-ին եկեղեցին նորոգել են Զ. և Բ. Աբովյանները: Օ. Ս. Ա. ե-ուց մոտ 10մհս-արլ. կանգուն կոթողը (V–VI դդ.) վաղքրիստ. արվեստի կարևոր հուշարձաններից է: Աստիճանաձև պատվանդանի վրա, երեք մույթերով կամարակապ բացվածքներում տեղադրված են մոտ 4մբարձրությամբ երկու քառակող սյուներ՝ քանդակազարդ նիստերով: Դեպի հուշարձանի պատերը նայող նիստերին բուս. և երկրաչափ. զարդաքանդակներ են, հս. սյան արմ. երեսին՝ «Աստվածածինը Մանկան հետ», «Հիսուսի մկրտությունը», Կոստանդիանոս Մեծ կայսրը քրոջ հետ, հվ. սյան արմ. նիստին՝ 12 առաքյալները լուսապսակներով, ձեռքերին՝ Ավետարան: Սյուների արլ. նիստերին պատկերված են Տրդատ Գ Մեծի խոզակերպ դառնալը, նրա բուժվելը, թագավորի քույր Խոսրովիդուխտը, Հռիփսիմեի վկայարանը, Տրդատ Գ Մեծի և Գրիգոր Ա Լուսավորչի երթը: Օձունի կոթողի քանդակները պատկերում են քրիստոնեության հաղթանակը Բյուզանդիայում և Հայաստանում: Իրենց ինքնատիպությամբ դրանք վաղքրիստ. արվեստի լավագույն ստեղծագործություններից են:

Գրկ. Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, հ. 1, Թ., 1842: Լալայան Ե., Բորչալուի գավառ, ԱՀ, 1901, գիրք 7–8: Առաքելյան Բ., Հայկական պատկերաքանդակները IV–VII դարերում, Ե., 1949: Ազարյան Լ., Օձունի և Բրդաձորի կոթողները, ՊԲՀ, 1965, № 4: Շախկյան Գ., Օձունի եկեղեցին, Ե., 1983: Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմության, հ. 2, Ե., 1987:

Մուրադ Հասրաթյան

ՕՇԱԿԱՆԻ Ս. ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀՀ Արագածոտնի մարզի Օշական գյուղում: Արագածոտնի թեմի առաջնորդանիստ եկեղեցին (1996-ից): 443-ին կառուցել է իշխան Վահան Ամատունին՝ Մեսրոպ Մաշտոցի գերեզմանի վրա: XVII դ. Օ. Ս. Մ. Մ. ե. եղել է կիսավեր: Առաքել Դավրիժեցին գրել է. «… հոյակապ, լայնանիստ, բարձրա բերձ… այս տաճարհանգստարանի ողջ տանիքը վաղ ժամանակներից փլվել, նստել էր, միայն Ավագ խորանն էր մնացել ծածուկ»: 1639–45-ին Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսը հիմնովին նորոգել է եկեղեցին: XIX դ. Օ. Ս. Մ. Մ. ե. վերստին եղել է խարխուլ և վթարային վիճակում, ուստի 1850-ին Ներսես Ե Աշտարակեցին կոնդակով դիմել է Սինոդին՝ եկեղեցին նորոգելու առաջարկով: 1860-ին Միքայել Նալբանդյանը, Հնդկաստան մեկնելուց առաջ, ուխտի է եկել Օշական, և Օ. Ս. Մ. Մ. ե-ու անմխիթար վիճակը տեսնելով, բանաստեղծությամբ իր վիշտն ու դառնությունն արտահայտել: 1668–72-ին եկեղեցու վերակառուցման համար Գրիգոր վարդապետի ղեկավարությամբ նախապատրաստական աշխատանքներ են կատարվել: 1872-ին Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցին կոնդակով հայ ժողովըրդին կոչ է արել՝ նյութապես սատարել եկեղեցու վերակառուցմանը: 1873–79-ին օշականցիների մասնակցությամբ Օ. Ս. Մ. Մ. ե. հիմնովին վերակառուցվել է և 1879-ի հոկտ. 21-ին օծվել: Փաստորեն նոր եկեղեցի է կառուցվել, նոր հորինվածքով (մինչև XX դ. դեռևս պահպանված են եղել նախկին շենքի պատերի հետքերը, արլ-ում՝ արտաքուստ բազմանիստ Ավագ խորանով): Նոր եկեղեցին թաղածածկ դահլիճ է՝ երեք թաղակիր կամարներով, ձվաձև հատակագծով Ավագ խորանի երկու կողմերում՝ ուղղանկյուն ավանդատներով: Արտաքին ճակատները զարդարված են դեկորատիվ կամարաշարով: Ավագ խորանի տակ Մեսրոպ Մաշտոցի դամբարանն է (443). ուղղանկյուն թաղածածկ խուց է, արլ-ում՝ խորշով, հս-ից և հվ-ից՝ մուտքերով (հս-ը փակվել է, իսկ հվ-ը բացվել է դեպի ավանդատուն): 1880-ին, եկեղեցու հվ. կողմում, Վահան Ամատունու գերեզմանի վրա, կանգնեցվել է հուշակոթող, 1884-ին եկեղեցուն արլ-ից կցել են երկհարկ, 8-սյունանի ռոտոնդայով պսակված զանգակատուն, որը բացառիկ է հայկ. ճարտ-յան մեջ իր տեղադրությամբ, գլանաձև ծավալով և Ավագ խորանից բացվող մուտքով:

1913-ին եկեղեցու հվ. կողմում կառուցվել է դպրոցի շենք: 1960–64-ին Վազգեն Ա Պալճյանի հոգածությամբ, միլանահայ Հ. և Թ. Ղազարոսյան եղբայրների բարերարությամբ, բարեկարգվել է եկեղեցու շրջապատը, նորոգվել են Մեսրոպ Մաշտոցի դամբարանը և եկեղեցին, դեպի դամբարան տանող մուտքի դիմաց կանգնեցվել է կոթող՝ մեսրոպյան այբուբենի երկաթագիր տառերով, և դրվել դամբարանի արլ. խորշում (ճարտ.՝ Բ. Արզումանյան), աղոթասրահում կախվել է երկաթակուռ ջահ (ճարտ.՝ Ռ. Իսրայելյան): 1962-ին Մեսրոպ Մաշտոցի բազալտե գերեզմանաքարը փոխարինվել է օնիքս քարից պատրաստված նոր տապանաքարով: 1964-ին եկեղեցու հվ-արմ. անկյան մոտ կառուցվել է աղբյուր (ճարտ.՝ Ա. Իսրայելյան): 1966-ին Ավագ խորանում մարմարե նոր սեղան է պատրաստվել՝ վրան «Աստվածածինը Մանկան հետ» սրբապատկերով (նկարիչ՝ Հ. Մինասյան): 1964–66-ին, հնդկահայ Պ. Ալեքսանյանի բարերարությամբ, եկեղեցու ներսը նկարազարդարվել է «Փառք հայ գրի և դպրության» որմնանկարով (նկարիչներ՝ Հ. Մինասյան, Հ. Մամյան): Որմնանկարն իրականացվել է եռապատկեր հորինվածքով՝ ճարտ-յանը ներդաշնակ: Արմ. պատի որմնանկարում պատկերված է Մեսրոպ Մաշտոցը՝ նորաստեղծ այբուբենը ձեռքին: Որմնանկարը կամարակապ լուսամուտով բաժանվում է երկու մասի՝ ձախ կողմում Մեսրոպ Մաշտոցն է՝ շրջապատված աշակերտներով, աջ կողմում՝ հայրապետական գահին բազմած Սահակ Ա Պարթևը, կողքին կանգնած են Վռամշապուհ թագավորը և թագուհին, Վահան Ամատունի իշխանը և նախարարները, նրանց վերևում Արարատի ձյունազարդ գագաթն է և Հռիփսիմեի տաճարը: Կենտրոնում հնարամտորեն օգտագործված է լուսամուտի բացվածքը, որի ապակու վրա, դրսից պայծառ լույսով ողողված, գրված է հայոց այբուբենը: Հվ. պատին կանգուն և ծնրադիր նետաձիգ զինվորներն են՝ Հայոց աշխարհի պահապանները, նրանց գլխավերևում՝ ուժի, հայրենիքի կենսունակության խորհրդանիշ թևատարած արծիվը: Հս. պատին պատկերված է Հայաստանի գարունը՝ ծաղկած ծառերով, զվարթ աղջիկներով: Որմնանկարը զուգակցում է հայկ. մանրանկարչության, միջնադարյան քանդակագործության ու որմնանկարչության ավանդները և XX դ. հայկ. մոնումենտալ արվեստի լավագույն ստեղծագործություններից է: 1995-ին եկեղեցու արմ. կողմում կանգնեցվել է հուշակոթող: 1996-ին Գարեգին Ա Սարգիսյանի հովանավորությամբ և Արագածոտնի թեմի առաջնորդ Նավասարդ եպս. Կճոյանի ջանքերով, ամերիկահայ Ջ. Կոբոյանի բարերարությամբ, եկեղեցամերձ դպրոցի շենքը հիմնովին վերակառուցվել է, և 1997-ին այնտեղ բացվել է Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց դպրատունը (ճարտ.՝ Բ. Արզումանյան): Երկհարկանի, սյունազարդ և գմբեթավոր դահլիճներով, ցուցասրահներով, հարուստ գրադարանով, շքեղ կահավորված շենք է, որի սրահներում ներկայացված են հայ անվանի արվեստագետների ստեղծագործություններ: 1999-ին Դպրատանը կազմակերպվել է «Աստվածաշնչական Հայաստան» միջազգային գիտաժողովը, իսկ նույն թվականից, Թարգմանչաց տոնին, ամենամյա «Մաշտոցյան ընթերցումներ» գիտաժողովները: 1997-ին եկեղեցու արմ. կողմում, Ժ. և Հ. Գաբրիելյանների բարերարությամբ կառուցվել է առաջնորդարանի շենքը (ճարտ.՝ Հ. Բաբախանյան), 2000-ին Ջ. Կոբոյանի միջոցներով բարեկարգվել է Օ. Ս. Մ. Մ. ե-ու տարածքը:

Գրկ. Կորյուն, Վարք Մեսրոպ Մաշտոցի, Ե., 1994: Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1848: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Տերյան Վ., Օշականի Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցին, «Էջմիածին», 1963, № 3: Խանջյան Գ., Օշականի եկեղեցու վերանորոգության առթիվ, «Էջմիածին», 1968, № 3: Հարությունյան Վ., Եկայք շինեսցուք, Էջմիածին, 1988:

Մուրադ Հասրաթյան

ՕՐՀՆԵՐԳ, տես Շարական:

ՕՐՀՆՈՒԹՅՈՒՆ, Աստծո բարեհաճության և սիրո հեղումը մարդու վրա. շնորհ, նախապայման հոգևոր և նյութական բարգավաճման. գոհաբանական, փառաբանական աղոթք (օրհնության սաղմոսներ) առ Աստված. որևէ անձի սիրո դրսևորումը մերձավորի նկատմամբ՝ նրա վրա աստվածային բարեհաճության հրավիրումով: Նզովքի կամ անեծքի հակոտնյան:

Ըստ Աստվածաշնչի՝ Օ-ները կարող են հեղվել Աստծուն սիրելի անձի վրա, եթե նա շարժվում է Աստծո կամքի համաձայն, ինչպես հավատքի հայր Աբրահամի դեպքում. «Անչափ պիտի օրհնեմ քեզ և երկնքի աստղերի, ծովեզերքի ավազի չափ պիտի բազմացնեմ քո սերունդը» (Ծննդ. 22.17): Մարդ էակին տրվող աստվածային Օ. կարող է լինել հավիտենական, ինչպես Աբրահամին և նրա սերնդին տրված Օ., և ժամանակավոր, ինչպես Լաբանի վրա իջած Օ., որը Հակոբի՝ Աստծո սիրելիի շնորհիվ եղավ. «Լաբանը պատասխանեց նրան. «Քանի որ արժանացա քո բարեհաճությանը, փորձով համոզվեցի, որ Աստված ինձ օրհնեց իմ տուն քո ոտք դնելու առթիվ» (Ծննդ. 30.27):

Աստծուն հղված Օ-յան, փառաբանության ցայտուն օրինակ է Մովսեսի երգը, որը Մովսեսն ու իսրայելացիներն ուղղեցին Աստծուն՝ աստվածային հրաշագործությամբ Կարմիր ծովն անցնելուց հետո. «Օրհնենք Տիրոջը, որ փառքով է փառավորված… Նա՛ է իմ Աստվածը և ես նրան եմ փառավորելու…» (Ելք 15.1, 3): Մերձավորին օրհնել՝ նշանակում է նրա վրա հրավիրել Աստծո բարեհաճությունը՝ Օ., պահպանությունը, զորությունը: Այդպես օրհնեց Հակոբը Հովսեփի որդիներին՝ Եփրեմին ու Մանասեին. «Աստված, որին հաճո եղան իմ նախնիները՝ Աբրահամն ու Իսահակը… Հրեշտակը, որ փրկեց ինձ ամեն տեսակ փորձանքներից, թող օրհնի այս մանուկներին…, նրանք օրհնյալ լինեն երկրի վրա և շատ բազմանան» (Ծննդ. 48.15–16):

Օ-յան աղբյուրը Աստվածն է՝ Հայրը, Որդին և Սուրբ Հոգին, և նա՛ է մարդու մեջ ներդնում բարի կամեցողությունը, բարեխոսությունը, աղոթքը և սուրբ իղձերը: Օրհնյալ մարդը, օժտվելով աստվածային շնորհներով, հաղորդակցվում է աստվածային բնությանը և երանական կյանքին:

Նոր կտակարանում Աստծո օրհնյալ է անվանվում Մարիամ Աստվածածինը. «Օրհնյա՜լ ես դու կանանց մեջ, և օրհնյա՜լ է քո որովայնի պտուղը» (Ղուկ. 1.42):

Աստվածային գերագույն Օ-յան և իշխանության աղբյուրն ու միաժամանակ կրողն է Աստծո Որդին՝ Հիսուս Քրիստոսը, ինչպես և ասվում է Հովհաննեսի Հայտնությունում. «Արժանի է այդ մորթված Գառը [Հիսուս] ընդունելու մեծություն, իմաստություն, զորություն, պատիվ, փառք և օրհնություն» (Հայտն. 5.12). «Նա, որ նստած է աթոռի վրա, ինչպես և Գառը [Հիսուս], թող օրհնյալ, բարձրացյալ և փառավորյալ լինի հավիտյանս հավիտենից» (Հայտն. 5.13):

Սուրբ Երրորդության անունից օրհնվում են եկեղեցու բոլոր խորհուրդները, հոգևոր բարեպաշտական արարողությունների ընթացքում կիրառվող նյութերն ու առարկաները (օր., խունկը): Քահանան, խաչակնքելով, կարող է Աստծո Օ. հրավիրել նաև որևէ անձի կամ նվիրական առարկայի վրա: Համապատասխան ծիսակարգով օրհնվում են տունը (տնօրհնեք), խաչը (խաչի օրհնություն և օծում), աղը (աղօրհնեք), սրբալույս Մյուռոնը (մյուռոնօրհնություն), սուրբ Սեղանը, ջուրը (տես Ջրօրհնեք), բերքը (տես Խաղողօրհնեք) ևն: Եկեղեցում, սաղմոսներից զատ, կատարվում են Օյան շարականներ:

Լևոն Սարգսյան

ՕՐՄԱՆՅԱՆ Մաղաքիա (ավազանի անունը՝ Պողոս) [11(23).2.1841, Կ. Պոլիս – 6(19).11.1918, Կ. Պոլիս], Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք (1896– 1908), աստվածաբան, հայագետ, պատմաբան, բանասեր, հրապարակախոս, ազգային պահպանողական ուղղության հասարակական գործիչ:

Նախն. կրթությունն ստացել է Կ. Պոլսում, 1851-ից ուսումը շարունակել Հռոմի Անտոնյանց Ս. Լուսավորիչ վանքում, 1858-ից՝ Վատիկանի հոգևոր դպրոցում: Նույն թվին ստանալով աստվածաբանության ագիստրոսի աստիճան՝ նշանակվել է Հռոմի Քարոզչության դպրոցում հայերենի ուսուցիչ:

1866-ին վերադարձել է Կ. Պոլիս, նշանակվել Անտոնյանց միաբանության քարտուղար, իսկ 1867-ին՝ ստանձնել Հռոմի Անտոնյանց վարժարանի տեսչի պաշտոնը: 1868-ին Հռոմում ստացել է իմաստասիրության, աստվածաբանության և եկեղեց. իրավագիտության մագիստրոսի գիտ. աստիճան, ընտրվել Հռոմի աստվածաբան. ակադեմիայի անդամ: 1870-ին, խուսափելով կաթոլիկ հոգևորականության հալածանքներից, վերադարձել է Կ. Պոլիս, որտեղ զբաղվել է հրապարակախոսությամբ՝ ֆրանս. և հայ. թերթերում տպագրած հոդվածներով բացահայտ պայքարել հայ կաթոլիկ համայնքը պառակտելու, հայ կաթոլիկների մեջ հայկ. ավանդությունները վերացնելու Վատիկանի քաղաքականության դեմ: Այդ շրջանում է գրել Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու և հայոց վեճը լուսաբանող աշխատություններ, ինչպիսիք են՝ «Արևելյան հայ-կաթողիկե հայերը» (1870, իտալ.), «Արևելյան կաթոլիկաց կրոնական ազատությունը և քաղաքացիական իրավունքները» (1872, ֆրանս.), «Ռևերսորուս կամ Հայք և պապություն» (1872, իտալ.), «Վատիկան և Հայք» (1873, ֆրանս.) գրքերը, որոնք 1874-ին ներառվել են Վատիկանի արգելած գրքերի ցանկի մեջ: 1875-ին Իտալիայում հանդիպել է երկրի ազգ-ազատագր. պայքարի ղեկավար Ջ. Գարիբալդիին, նրա հետ քննարկել հայ և իտալացի ժողովուրդների ազատագր. պայքարին վերաբերող հարցեր: 1876-ին Օ. վերջնականապես որոշել է խզել իր կապերը Վատիկանի հետ և հրաժարվել է կաթոլիկությունից: 1877-ին դիմել է Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Ներսես արք. Վարժապետյանին՝ Հայ եկեղեցու գիրկը դառնալու խնդրանքով: 1879-ին Կ. Պոլսի Գումգափուի Մայր եկեղեցում Վարժապետյան պատրիարքի ձեռքից ստացել է Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու ծայրագույն վարդապետ. աստիճան: Հայ եկեղեցու ծոցում Օ. իր գործունեությունն սկսել է որպես քարոզիչ Կ. Պոլսի Ղալաթիա թաղամասի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցում: 1880-ին նշանակվել է Կարինի թեմի առաջնորդ, վճռական դեր խաղացել Կարինի Սանասարյան վարժարանի բացման (1881) գործում, ստանձնել վարժարանի տեսչական մարմնի նախագահությունը, կապեր հաստատել իր աթոռանիստ Կարինում 1881-ին ստեղծված «Պաշտպան Հայրենյաց» ազատագր. գաղտնի կազմակերպության ղեկավարների հետ, աջակցել նրանց կազմակերպչ. աշխատանքներում: 1886-ին Ս. Էջմիածնում Մակար Ա Թեղուտցի կաթողիկոսը նրան ձեռնադրել է եպիսկոպոս: 1887-ին Օ. թողել է Կարինի առաջնորդությունը և Մակար Ա Թեղուտցու կոնդակով հրավիրվել Ս. Էջմիածին՝ Գևորգյան ճեմարանում աստվածաբանություն դասավանդելու: Սակայն Օ-ի ազատագր. տոգորումները և ազատախոհ ճառերը գրավել են ցար. իշխանությունների ուշադրությունը, և նա, ռուսահպատակ չլինելու պատրվակով, արտաքսվել է ռուս. կայսրության սահմաններից: 1889-ին վերադարձել է Կ. Պոլիս և նշանակվել Արմաշի վանքի վանահայր և իր կազմակերպած դպրեվանքի տեսուչ:

Օ. Կ.Պոլսի հայոց պատրիարք է ընտրվել սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ի արյունոտ բռնապետության պայմաններում, երբ Կ. Պոլսում ու Արմ. Հայաստանի նահանգներում սկսվել էին հայկ. ջարդերն ու տեղահանությունները: Ստեղծված իրավիճակում Օ. հնարավոր միջոցներով փորձել է մեղմացնել Աբդուլ Համիդ II-ի՝ հայերի դեմ ունեցած ատելությունը, կանխել ավելի մեծ աղետները և քիչ թե շատ տանելի վիճակ ստեղծել: Օ., Հայ եկեղեցու գիրկը վերադառնալուց հետո, մանավանդ՝ իր պատրիարքության տարիներին, «բանիւ և գործով» միշտ բարձր է պահել Ամենայն հայոց կաթողիկոսության հեղինակությունը: Նա եղել է Մայր աթոռի՝ որպես Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու գերագահ աթոռի, դերի և հեղինակության բարձրացման ամենաջերմ ջատագովներից և պայքարել է նրանց դեմ, ովքեր փորձել են պառակտել և թուլացնել այն: Իր պատրիարքության գրեթե ամբողջ ընթացքում Հայոց հայրապետն էր Խրիմյան Հայրիկը և, չնայած վերջինիս գործունեության ու մեթոդների հանդեպ իր ունեցած բոլոր վերապահումներին, Օ. եղել է Ամենայն հայոց կաթողիկոսի և Մայր աթոռի ամենահուսալի հենարանն ու գործակիցը ամենադժվարին տարիներին՝ 1903-ի եկեղեց. գույքի բռնագրավման (տես Եկեղեցական գույքի բռնագրավման օրենք 1903), ինչպես նաև Կիլիկիո աթոռի և Ս. Էջմիածնի իրավասությունների վերաբերյալ խնդիրներում: Օ-ի պատրիարքությունը եղել է ինչպես նրա փառքի, այնպես էլ դառնության ժամանակաշրջանը: Նա իր զգույշ և պահպանողական քաղաքականությամբ առաջ է բերել Կ. Պոլսի ազգ. որոշ շրջանակների, ինչպես նաև՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանի հոգևորականության մի մասի դժգոհությունը և հանիրավի ամբաստանվել է: 1906-ին, Հայոց Ազգային սահմանադրության վերաքննման և, փաստորեն, արգելման վերաբերյալ Աբդուլ Համիդ II-ի հրամանի առիթով Օ. սուլթանին ներկայացրել է հրաժարական, որը չի ընդունվել: 1908-ի հուլիսի 16-ին Կ. Պոլսում կազմակերպված բազմամարդ ցույցի մասնակիցները խուժել են պատրիարքարան և Օ-ին հայտարարել պաշտոնանկ: «Հիշատակագիրք երկոտասանամյա պատրիարքության» գրքում (1910) Օ. հերքել է իր դեմ եղած այն ամբաստանությունները, թե իբր խուլ է եղել ազգի ցավերին, դավաճանել է Ազգային սահմանադրությանը, ծնկի է եկել բռնակալի առաջ, կառչած է մնացել պատրիարքական աթոռին և մենատիրություն հաստատել ազգ-եկեղեց. գործերում: 1913-ի հունվ. 3-ին Ազգային երեսփոխանական ժողովը, որտեղ ի պաշտպանություն Օ-ի ճառով հանդես է եկել գրող Գրիգոր Զոհրապը, արդարացրել է նախկին պատրիարքին: Նույն թվին Օ. ընտրվել է եկեղեց. համագումարի պատգամավոր, կրոնական ժողովի անդամ և ապա՝ Եգիպտոսի հայոց թեմի առաջնորդ, բայց հրաժարվել է ստանձնել այդ պաշտոնը: 1914–17-ին Օ. Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքում վարել է մի շարք պաշտոններ, դասավանդել ժառանգավորաց վարժարանում: 1918-ին վերադարձել է Կ. Պոլիս, որտեղ և վախճանվել է: Օ. եղել է ժամանակի ամենանշանավոր և բեղմնավոր հայ գիտնական հոգևորականը: Նա թողել է գրական, գիտ., մատենագր. հարուստ ժառանգություն, եկեղեցապատմ. մի շարք կոթողային աշխատություններ: Հայ կրոն. գրականության ամենաուշագրավ երկերից է «Համապատումը» (1911), որն անմիջապես ջերմ ընդունելություն է գտել հայ հոգևորականության շրջանում: Հեղինակի խոսքերով, այն «փորձ մըն է համաձայնեցնելու չորս Ավետարանները իրարու և ընթերցողին պարզելու բոլոր շփոթությունները»: Նպատակն էր հստակ և դյուրըմբռնելի ոճով ժողովրդին բացատրել Ավետարանների բովանդակությունը, լուսաբանել դեպքերի, երևույթների, ինչպես նաև բառերի իմաստը:

Հայ եկեղեցու դավանանքն ու վարդապետությունը, ծեսերն ու ավանդույթներն օտարին ճանաչել տալու, դարերի ընթացքում կուտակված թյուրիմացություններն ու առասպելները մեկընդմիշտ ցրելու, Հայ եկեղեցու դիմագիծը, նրա տեղը մյուս եկեղեցիների ընտանիքի մեջ ճշտելու մտահոգությամբ է Օ. ձեռնարկել «Հայոց եկեղեցին» (1911) աշխատությունը: Ուղղված լինելով Եվրոպային՝ այն սկզբում լույս է տեսել (1910) ֆրանսերեն և մեծ արձագանք գտել ժամանակի եվրոպացի աստվածաբանների և գիտնականների շրջանում: «Հայոց եկեղեցին» ևս անցել է Վատիկանի նզոված գրքերի ցանկը, ինչը խթան է դարձել այդ գրքի ավելի ևս տարածվելուն և կարճ ժամանակում տարբեր լեզուներով թարգմանվելուն: Գրքում շոշափված հարցերը վերաբերում են Հայ եկեղեցու պատմությանը, վարդապետությանը, վարչությանը, բարեկարգությանը, գրականությանը և ներկա կացությանը, նրա առաքելական ծագմանը, ի սկզբանե ինքնուրույնության ու անկախության կարևորությանը ևն: Օ. ձգտել է հատկապես ներկայացնել Հայ եկեղեցու ժողովրդավար ոգին և ազատախոհ նկարագիրը:

Հայ եկեղեցին ներկայացնել նաև իր ծեսերով, որպեսզի ժողովրդին հասկանալի դարձնի եկեղեց. պաշտամունքն ու արարողությունների իմաստը: Իր պատրիարքության տարիներին, Կ. Պոլսի Ազգային հիվանդանոցի «Ընդարձակ օրացույց»-ում, 1905ից սկսած, չորս տարի հաջորդաբար լույս են տեսել նրա «Ծիսական բառարան»-ի առանձին մասերը, որտեղ հակիրճ ներկայացված են Հայ եկեղեցու տոները, եկեղեց. սպասքն ու զարդերը, եկեղեց. արարողություններն ու պաշտամունքը: «Ծիսական բառարան»-ի անտիպ մասերը՝ հիմնականում ժամերգություններին վերաբերող, Գնել եպս. Գալեմքյարյանի ջանքերով լույս են տեսել հետմահու՝ Կ. Պոլսի «Հայ խոսնակ»-ի 1933–35-ի համարներում: Հայ եկեղեցու պատմությանը և դերին է նվիրված Օ-ի «Ազգապատում» կոթողային աշխատությունը: Հեղինակը սկզբնապես մտադիր էր շարադրել միայն Հայ եկեղեցու պատմությունը, բայց աշխատանքի ընթացքում չի մնացել իր գծած շրջանակում, քանզի Հայ եկեղեցին հնարավոր էր լիարժեքորեն ներկայացնել միայն հայ ժողովրդի պատմության համատեքստում: Այս նկատառումով շարադրվել են «Հայ Ուղղափառ Եկեղեցվո անցքերը սկզբեն մինչև մեր օրերը՝ հարակից ազգային պարագաներով պատմված»: Գրքի առաջին երկու հատորները լույս են տեսել Կ. Պոլսում, 1912–14-ին, իսկ երրորդը՝ հետմահու (Երուսաղեմ, 1927): Օ. Հայ եկեղեցու պատմությունը հասցրել է մինչև Մատթեոս Բ Կոստանդնուպոլսեցու ընտրությունը (1908): Սակայն հեղինակի «Խոհք և խոսք» (Երուսաղեմ, 1929) աշխատության մեջ, որը գրել է կյանքի վերջին տարիներին, արժեքավոր նյութեր կան Հայ եկեղեցու (մանավանդ՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության) և հայ ժողովրդի պատմության վերաբերյալ մինչև 1918-ը: Օ., շեշտելով հայ ժողովրդի պատմության մեջ Հայ եկեղեցու կատարած դերը, մանավանդ այնպիսի պայմաններում, երբ եկեղեցին ազգային կյանքի միակ խարիսխն էր և չընդհատված իրողությունը, չի վախեցել ի ցույց դնել նաև այն սայթաքումներն ու ցավալի վրիպումները, որ ունեցել են հայոց կաթողիկոսները: «Ազգապատում» աշխատության մեջ հեղինակը ցանկացել է դեպքերը ներկայացնել ժամանակագր. կարգով, սակայն, կենտրոնանալով կաթողիկոսների հաջորդականության խնդիրների վրա, հայ ժողովրդի և Հայ եկեղեցու պատմությունը շարադրել է ըստ կաթողիկոսների գահակալության տարիների և պատմության անցքերը կապել ժամանակի կաթողիկոսի հետ: Իր թերի կողմերով և պատմագիտ. վիճելի հայացքներով հանդերձ «Ազգապատում»-ը, իբրև հայ կյանքի յուրօրինակ հանրագիտարան, շատ առումներով այսօր էլ մնում է չգերազանցված: Օ. հրապարակախոս., դավան., գիտ. և գրական բազմաթիվ հոդվածներ է տպագրել «Մասիս», «Արևելք», «Արարատ», «Լումա» պարբներում, հանդես եկել եվրոպ. մամուլում: Ունի մի շարք անտիպ և անավարտ գործեր:

Երկ. Աթոռ Հայաստանյայց, Էջմիածին, 1972: Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Հայոց եկեղեցին…, Ե., 1993: Համապատում. Չորս Ավետարանների պարունակությունը, Էջմիածին, 1997:

Գրկ. Պոզապալյան Հ., Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանյանի համառոտ կենսագրությունը, «Էջմիածին», 1961, № 5: Սիրունի Հ., Օրմանյան և իր ժամանակը, «Էջմիածին», 1961, № 5–9, 11–12, 1962, № 1–5:

---

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան:
Գիտախմբագրական խորհուրդ՝ Հ.Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր-տնօրեն) և ուրիշներ:
© Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրություն, 2002
ISBN 5-89700-016-6
«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան |  Կարդալ առցանց | Ներբեռնել

---