ՉԱՄՉՅԱՆ Միքայել (Կարապետ) Աբրահամի (4.12.1738, Կ.Պոլիս – 30.11.1823, Կ.Պոլիս), պատմաբան, լեզվաբան, աստվածաբան: Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամ (1762-ից), վարդապետ (1769-ից), Կ.Պոլսի Մխիթարյանների Մեծավոր (1795–1823): Սովորել է Վենետիկի Ս. Ղազարի Մխիթարյան վարժարանում (1757–62), տիրապետել հին և նոր բազմաթիվ լեզուների: Զբաղվել է քարոզչությամբ և ուսուցչությամբ. եղել է Ս. Ղազարի Մխիթարյան դպրոցի վերատեսուչ (1776–89): Նրան աշակերտել են Մ. և Հ. Ավգերյանները, Մ.Ջախջախյանը, Ղ. Ինճիճյանը և ուրիշներ: Չ. հեղինակել է «Քերականութիւն Հայկազեան լեզուի» աշխատությունը (1779), որն ակնառու դեր է խաղացել հայոց լեզվի ուսուցման գործում և շուրջ հարյուր տարի օգտագործվել որպես գրաբարի քերականության լավագույն դասագիրք (1801–59-ին ունեցել է 15 վերահրատարակություն): Մերժելով լատինաբան հեղինակների քերականությունները, նրանց նորամուծությունները, որոնք, կաղապարվելով լատիներենին, չեն ներկայացրել գրաբարի քերականության իրական նկարագիրը, նա վերջնական ու վճռական հարված է հասցրել լատինաբանությանը և նպաստել հայերենի քերականության նախնական ու հարազատ վիճակը վերականգնելու և հայերենը խորթ ու օտար տարրերից մաքրելու գործին: Չ-ի գիտ. ժառանգության գլուխգործոցը «Պատմութիւն Հայոց ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ Տեառն 1784» (պր. 1–3, 1784–86) երկասիրությունն է, որը Մովսես Խորենացու Պատմությունից հետո Հայոց ամբողջական, համահավաք պատմություն ստեղծելու առաջին փորձն է: «Պատմութիւն Հայոց»-ը պատմ. իրադարձությունները դիտել է որպես Աստծո կամքի արտահայտություն, նախախնամության հետևանք, նույնացրել ժողովրդի և եկեղեցու պատմությունը: Հայոց պատմության շատ հարցեր քննարկել է կաթոլիցիզմի շահախընդրության դիրքերից:

Մեծ է Չ-ի վաստակը հայ աստվածաբանության ու մեկնողական գրակ-յան զարգացման գործում: Նրա աստվածաբան. առաջին աշխատությունը «Վահան ուղղափառութեան» քառահատորյակն է (չի պահպանվել): Սա դավանաբան. վիճաբանություն է ընդդեմ Կ. Պոլսի Հակոբ Նալյան պատրիարքի «Գիրք կոչեցեալ վէմ հաւատոյ» և «Ճրագ ճշմարտութեան» հակակաթոլիկ. երկասիրությունների: Չ-ին առանձնակի հետաքրքրել են Սաղմոսարանն ու նրա հայերեն թարգմանությունները: Երկարատև տքնաջան աշխատանքի արդյունք են սաղմոսների Ավագ օրհնություններին նվիրված «Նուագարան օրհնութեանց…» (1801) երկասիրությունը և սաղմոսները մեկնող «Մեկնութիւն սաղմոսաց» տասը մեծադիր հատորները (հ. 1–10, 1815–23): Վերջինս հայ մեկնողական գրակ-յան գլուխգործոց է: Սաղմոսների հայերեն տեքստերը համեմատելով հուն., լատ., ասոր., եթովպ., արաբ. թարգմանությունների հետ և ապա՝ եբր. բնագրի օգնությամբ Չ. ներկայացրել է սաղմոսների հայերեն հնագույն թարգմանությունների նախնական ու հարազատ օրինակները՝ մանրամասն ծանոթագրություններով և բացատրություններով: Չ. մեկնաբանել է նաև սաղմոսների գեղ., իմաստասիր. և գեղագիտ. արժեքները: Անտիպ է Չ-ի նույն եղանակով մեկնված «Մեկնութիւն Ավետարանին Յովհաննու» աշխատությունը (գտնվում է Վենետիկի Մխիթարյանների ձեռագրատանը):

Չ. գործել է այն ժամանակ, երբ հայ ժողովուրդը մայր հայրենիքում և գաղթավայրերում տարաբաժանված էր դավան. երկու հակամարտ հատվածների: Առավել չափավոր ու ազգ. նկարագիր ունեցող հայ կաթոլիկ որոշ գործիչների, այդ թվում և Չ-ին, մտահոգել է այդ վիճակը: Գիտակցելով, որ դավան. անզիջում պայքարն է՛լ ավելի է մասնատում ժողովրդին և նրան դարձնում անպաշտպան ու թույլ, Չ. փորձել է հաշտեցնել հակամարտ կողմերին և քարոզել եղբայրական սեր ու միություն: Նա դեմ է եղել հայերի շրջանում կաթոլիկ միսիոներների հավատափոխ. գործունեությանը և հանդես եկել հայերի ազգ., մշակութ., կրոն. և կենցաղային ավանդույթներն անխաթար պահելու օգտին: Նրա ջանքերը նպաստել են լատինամոլների դեմ մղվող պայքարին: Չ. ձգտել է օսմ. կայսրությունում բնակվող հայ կաթոլիկների համար տանելի կացություն ստեղծել՝ օսմ. օրենքների համակերպությամբ, հայ կաթոլիկ հոգևոր վերնախավի և Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքության հովանավորությամբ: Իր որդեգրած քաղաքականությունն իրականացնելու նպատակով հեղինակել է դավանաբան. բնույթի մի աշխատություն, որի հիմն. խնդիրը Հայ առաքելական եկեղեցու ուղղափառությունը հիմնավորելն էր: 40 տարուց ավելի նա աշխատել է «Վահան հաւատոյ, յորում հաստատի ուղղափառութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ սկսեալ ի Սրբոյն Գրիգորէ Հայաստանեայց Լուսաւորչէ մինչև ցայսօր» մեծածավալ (շուրջ 900 էջ) երկասիրության վրա: Աշխատության յուրաքանչյուր տասը գլուխներում Չ. մեկ առ մեկ հերքել է Վատիկանի կողմից Հայ եկեղեցուն ներկայացված տասը կարծեցյալ մոլորությունները: «Վահան հաւատոյ»-ն դավան. հաշտության կոչ էր հատկապես Կ. Պոլսի առաքելական և կաթոլիկ հայկ. համայնքներին: Ապացուցելով Հայ եկեղեցու ուղղափառությունը և մերժելով լատինամոլների ներկայացրած հերետիկոս և հերձվածող որակումները՝ Չ. շեշտել է, որ ինչպես Կաթոլիկ եկեղեցին, այնպես էլ Հայ եկեղեցին լիիրավ, համազոր և համահավասար անդամն է Ընդհանրական քրիստ. եկեղեցու, և որոշ վերապահությամբ է մոտեցել նույնիսկ պապական գերիշխանության հիմնահարցին: Չ. և նրա գաղափարակիցները չեն համարձակվել բացահայտ քարոզել «Վահան հաւատոյ»-ում արծարծված գաղափարները և թաքցրել են գիրքը: Սակայն 1815-ի մարտին Վատիկանի գործակալները գողացել են այն և ուղարկել Հռոմ: 1819-ի մայիսի 5-ին Հռոմի Հավատաքննության գերագույն ատյանը «Վահան հաւատոյ»-ն ճանաչել է չափազանց վտանգավոր, մոլորական ու հերետիկոսական և ոչնչացրել: Հայտնի է «Վահան հաւատոյ»-ի համառոտ մի տարբերակ, որից ծագել են տարբեր մատենադարաններում գտնվող բազմաթիվ գրչագիր օրինակներ: Դրանցից մեկը 1873-ին տպագրվել է Կալկաթայում՝ «Վահան հաւատոյ ուղղափառութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ» վերնագրով: Տեսական աշխատանքներից բացի Չ. դիմել է նաև գործնական քայլերի՝ Կ. Պոլսի հայ առաքելական և կաթոլիկ համայնքները միաբանելու ուղղությամբ: Այդ նպատակով բանակցություններ է վարել Կ.Պոլսի հայոց պատրիարքներ Հովհաննես Չամաշրճյանի և Պողոս Գրիգորյանի հետ: Հրավիրվել են խորհրդակցություններ, պատրաստվել «Հրավեր սիրոյ» հատուկ շրջաբերականը, սակայն՝ անարդյունք: Միութենական այդ ճիգերը դատապարտել են թե՛ Էջմիածինը, թե՛ Վատիկանը:

Երկ. Խրախճան պատմութեան հայոց, Վնտ., 1811: Հրահանգ յոթնեկի…, Վնտ., 1802: Պատկեր տօնից Սուրբ Աստուածածնին, Վնտ., 1805: Սեղան խնկոց, Վնտ., 1816:

Գրկ. Սարգիսյան Բ., Երկհարիւրամեա գրականական գործունեութիւն և նշանաւոր գործիչներ Վենետկո Մխիթարեան միաբանութեան, Վնտ., 1905, էջ 8–42: Ութուջյան Ա., Պոլսահայ համայնքների միության խնդիրը և Մ.Չամչյանը, ԲԵՀ, 1978, № 3: Նույնի, Միքայել Չամչյան (կյանքի և գործունեության համառոտ ուրվագիծ), ԼՀԳ, 1988, № 9: Ճեմճեմյան Ս., Հ. Միքայել Չամչյան և իր Հայոց պատմությունը, Վնտ., 1983:

Աղավնի Ութուջյան

ՉԱՐԵՔԱ ԱՆԱՊԱՏ, Չար եքագետ ի անապատ, Չարեքավանք, Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգի Գարդմանաձոր գավառում, Շամքոր գետի ձախ ափին (այժմ՝ Ադրբեջանի Գետաբեկի շրջանում): Ըստ պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու, XVII դ. հիմնադրել է Սյունյաց Մեծ անապատի սան Դավիթ եպիսկոպոսը և կառուցել երկու զույգ մույթերով եռանավ բազիլիկի հորինվածքով Ս. Աստվածածին եկեղեցին: Կարապետ Բ Ուլնեցի կաթողիկոսը (1726–29) Չ.ա-ին նյութ. օգնություն հասցնելու առթիվ գրած կոնդակում այն անվանել է «գլուխ ամենայն անապատաց, անուանի և հռչակեալն յամենայն երկրի, մեծ և սուրբ»: 1659-ին Չ. ա-ի հս-արմ. կողմում վանահայր Սարգիս վարդապետը կառուցել է քառակուսի հատակագծով, 8-սյունանի աղյուսաշեն գմբեթով զանգակատունը՝ նվիրված Գաբրիել ու Միքայել հրեշտակապետներին: Զանգակատան հվ. ճակատին, լուսամուտի երկու կողմերում տեղադրված են սրնգահար հրեշտակների հարթաքանդակներ: 1684-ին վանահայր Ներսես վարդապետը Չ. ա-ի 70 միաբանների մասնակցությամբ կառուցել է Ս. Աստվածածին եկեղեցուն արմ. կողմից կից, բազիլիկ հորինվածքով գավիթը, որի հվ. ճակատը եռակամար սյունասրահ է: 1667-ին Սարգիս վարդապետը Չ. ա-ի հս-արմ. բլրի գագաթին կառուցել է «Հարանց» կոչվող թաղածածկ մատուռը, որը հետագայում ծառայել է որպես անապատի վանահայրերի տապանատուն: 1717-ին Մկրտիչ վարդապետը կառուցել է Չ. ա-ի կամարակապ դարպասով պարիսպը, որին կից են թաղածածկ 30 խուց: Համալիրի արմ. կողմում խոհանոցով սեղանատունն է՝ քարե երկշարք սեղաններով: 1730-ին վանահայր Մկրտիչ վարդապետը հանգանակությամբ ձեռք բերած միջոցներով նորոգել է լեզգիների արշավանքից ավերված Չ. ա.: XVII–XVIII դդ. Չ. ա-ում ձեռագրեր են նորոգվել և գրվել: XVIII դ. անապատն ունեցել է ընդարձակ կալվածքներ, անտառ, ձմեռանոցներ, ջրաղաց ևն, որոնք բազմիցս կողոպտել են շրջակա մահմեդ. բնակիչները: 1862-ին Սարգիս վարդապետը նորոգել է Չ. ա.: 1902ին մահմեդ. ավազակախումբը կողոպտել է անապատը և սպանել վանահայր Աստվածատուր վարդապետին: 1918-ից Չ.ա. լքվել է և ամայացել:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 1, Թ., 1842: Բարխու դարյանց Մ., Արցախ, Բաքու, 1895: Լալայան Ե., Գանձակի գավառ, ԱՀ, 1899, № 1: Ոսկյան Հ., Արցախի վանքերը, Վնն., 1953: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 5, Ե., 1982: Կարապետյան Ս., Գարդմանաց աշխարհի վանքերը. Չարեք, «Գարդմանք», 1996, № 2:

Մուրադ Հասրաթյան

ՉԱՐՉԱՐԱՆԱՑ ԵՐԳԵՐ, տես Ավագ շաբաթ հոդվածի Երաժշտություն մասը:

ՌՈՒՄԻՆԻԱՅԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1931-ին: Առաջնորդանիստը՝ Բուխարեստի Ս. Հրեշտակապետաց Մայր տաճար: Ռումինիայի հայերը դեռևս XIV դարում Բոտոշանում (1350), Ռոմանում (1355), Յասսիում (1395) կառուցել են քարաշեն եկեղեցիներ և ունեցել իրենց հոգևոր թեմը, որը 1365-ից ենթարկվել է Լվովի հայոց եպիսկոպոսությանը: XIV դ. Ռումինիայում հայերի թիվն այնքան է ստվարացել, որ Մոլդովայի իշխան Ալեքսանդր Բարեպաշտը 1401-ի հուլիսի 30-ի հրովարտակով մայրաքաղաք Սուչավայում արտոնել է հայերին հիմնել հայոց եպիսկոպոսական թեմ՝ Հովհաննես եպիսկոպոսի գլխավորությամբ (1401–15): Հետագայում, երբ Մոլդովայի մայրաքաղաքը տեղափոխվել է Յասսի, 1565-ին այստեղ է հաստատվել նաև թեմի կենտրոնը: XVIII դ. վերջից մինչև XX դ. սկիզբը Մոլդովայի հայոց թեմի առաջնորդի պաշտոնը վարել են Կ.Պոլսի հայոց պատրիարքությունից ուղարկված հոգևորականներ: 1922-ին Ռումինիայի հայերի թեմական պատգամավորական ժողովն ընդունել է համայնքի կանոնադրությունը և ընտրել թեմական գործադիր մարմին (կառավարությունը վավերացրել է 1931-ին): 1931-ի հուլիսի 31-ին հիմնվել է Ռումինիայի հայոց թեմը: 1943–55-ին Ռ. թ-ի առաջնորդն էր Վազգեն եպս. Պալճյանը (1955–94-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյան): Ռումինիայում կառուցված հայկ. եկեղեցիներից ցարդ պահպանվել են. Բոտոշանում՝ Ս. Աստվածածինը (հիմն. 1350-ին, նորոգվել է 1826-ին), Ս. Երրորդությունը (1560-ին կառուցված Ս. Օգսենտ եկեղեցին 1795-ին վերակառուցումից հետո վերանվանվել է Ս. Երրորդություն), հայոց գերեզմանոցում՝ Ս. Ավետում մատուռը (հիմն. 1884-ին), Սուչավայում՝ Ս. Սիմեոնը կամ Կարմիր Աշտարակը (հիմն. 1513-ին), Ս. Խաչը (հիմն. 1521-ին, խորանի մոտ կա 1428-ի ապրիլի 14-ի թվագրությամբ տապանաքար): 1619-ին կառուցվել է Ս. Խաչ եկեղեցու զանգակատունը, կից՝ Ս. Հովհաննես Մկրտիչ մատուռը (հիմն. 1776-ին), Ս. Աստվածածին կամ Հաճկատար (հիմն. 1512ին, զանգը բերվել է Տաթևի վանքից, վրան փորագրված է 1244-ի արձանագրություն) և Ս. Օգսենտ կամ Զամկա (հիմն. 1551-ին) վանքերը: Վերջինս մինչև 1686-ը եղել է Մոլդովայի հայերի հոգևոր կենտրոնը, որտեղ գործել են դպրոց և մատենադարան: Հայոց նոր գերեզմանոցում կառուցվել է Ս. Հարություն մատուռը (1902): Ռոմանում պահպանվել են Ս. Աստվածածին (հիմն. 1609-ին, վերակառուցվել է 1864-ին), Գալացում՝ Ս. Աստվածածին (հիմն. 1669-ին, վերակառուցվել է 1858ին), Տուլչայում՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (հիմն. 1882-ին, 1830-ին կառուցված փայտաշեն մատուռի տեղում), Պիտեշտում՝ Ս. Հովհաննես Մկրտիչ (հիմն. 1693-ին, վերակառուցվել է 1852-ին) եկեղեցիները: Հայերը Ֆոկշանում կառուցել են Ս. Գևորգ (1710–15, այժմ՝ ավերված), Ս. Աստվածածին (1730, տրված է ռումինացի ուղղափառներին) եկեղեցիները, հայոց գերեզմանոցում՝ Ս. Հարություն մատուռը (1891), Բրըիլայում՝ Ս. Աստվածածին (1837, օգտագործում են ռումինացիները) եկեղեցին: Առաջնորդանիստ Ս. Հրեշտակապետաց Մայր տաճարը (1911–15) կառուցվել է 1638ին հիմնված եկեղեցու տեղում: Քաղաքի հայկ. գերեզմանատանը կանգուն է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ մատուռը (1920), կան պատմափաստագր. արժեք ներկայացնող տապանաքարեր: Կոստանցայում հայ համայնքը ներկայումս եկեղեց. շենք չունի. 1880-ին կառուցվել է Ս. Աստվածածին փայտաշեն եկեղեցին, որը 1940-ին այրվել է: Այսօր եկեղեցին զբաղեցնում է աղոթատեղիի վերածված դպրոցի վերնասրահը: Կից կառուցվել է զանգակատուն (1990): Ներկայումս (2001) Ռումինիայում գործում են Բուխարեստի Ս. Հրեշտակապետաց Մայր տաճարը, Կոստանցայի աղոթատեղին և Պիտեշտի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին: Ռումինահայերը դեռևս միջնադարում վանքերին և եկեղեցիներին կից դպրոցներ են հիմնել Սուչավայում (XV դ.), Բոտոշանում (XV դ.), Յասսիում (XVI դ.), Գեռլայում (XVII դ.), Դումբրըվենում (XVII դ.): Հայկ. գրչության կենտրոններն են եղել Սուչավան, Յասսին, Աքքերմանը, Բրըիլան, Գեռլան, Բուխարեստը: Աքքերմանի հայ գրչության դպրոցում դեռևս 1459-ին գործել է գրիչ և մանրանկարիչ Նիկողայոս եպիսկոպոսը: XVII դ. 2-րդ տասնամյակում Սուչավայում բազմաթիվ ձեռագրեր է ստեղծել գրիչ և հեղինակ Ղազար Բաբերդացին: Ստեղծված ձեռագրերը պահվում են Երևանի, Վենետիկի և Վիեննայի Մխիթարյանների մատենադարաններում:

Յասսի, Գալաց, Տուլ չա, Բրըիլա, Բուխարեստ քաղաքներում գործել են տպարաններ, որտեղ տպագրվել են հայերեն գրքեր, շուրջ 50 անուն պարբ-ներ (առաջինը՝ Գալացի Ղևոնդ քհն. Փափազյանի տպարանում 1895–99-ին հրատարակված «Հայկական տարեցույց»-ները ևն): Հայերը Զամկա վանքին կից ունեցել են մատենադարան, դիվանատուն: 1927-ից առաջնորդարանին կից հիմնվել է մատենադարան, գրադարան, թանգարան (որտեղ պահվում են 1351-ին Կաֆայում ընդօրինակված Ավետարան, 1666-ին Ամստերդամում տպագրված Աստվածաշունչ, 1649-ին Հաճկատարում ընդօրինակված Աղոթագիրք ևն): Թանգարանում է պահվում Ալեքսանդր Բարեպաշտի հրովարտակը, որով արտոնվել է Սուչավայում 1401-ին հիմնել հայոց թեմ: Գրքերի, մանրանկար ձեռագրերի հավաքածուներ ունեն Կոստանցայի, Պիտեշտի, Սուչավայի, Յասսիի եկեղեցիները: Համայնավար. վարչակարգի պայմաններում (1945–90-ական թթ. սկիզբ) հայոց կրոն. համայնքի գործունեությունը սահմանափակվել է, մի շարք եկեղեցիներ փակվել են: Երկրում ժողովրդավար. կարգի հաստատումից հետո զարթոնք է ապրել նաև հայոց հոգևոր կյանքը: 1994-ին թեմ. խորհուրդը որոշում է կայացրել հայկ. նախկին եկեղեցիները վերաբացելու և նորերը կառուցելու մասին:

Սարգիս Սելյան

ՍԱՀԱԿ Ա ՊԱՐԹԵՎ, Իսահակ Պարթև, Մեծն Սահակ, Սուրբ Սահակ [29.9.348, Կեսարիա – 7.9.439, գ. Բլուր (Բագրեվանդ գավառ)], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 387-ից, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Հաջորդել է Ասպուրակես Ա Մանազկերտցուն: Ներսես Ա Մեծ Պարթևի և Տարոնի իշխան Վարդան Մամիկոնյանի դուստր Սահանդուխտի որդին: Հոր աթոռակալման ժամանակ երկար տարիներ ուսանել է Կեսարիայի, Ալեքսանդրիայի և Կոստանդնուպոլսի դպրոցներում: Տիրապետել է հուն., ասոր. և պարսկ. լեզուների: Ձեռնադրվելով եպիսկոպոս՝ իր 60 աշակերտների հետ կրոնավորել է Վաղարշապատի Ս. Էջմիածին վանքում: Կաթողիկոս ընտրվելուց հետո աջակցել է Հայոց Խոսրով Գ թագավորին, որը ջանում էր վերամիավորել հայկ. հողերը և վերականգնել Մեծ Հայքի միասնականությունը: Սասանյան արքունիքը 389-ին Խոսրով Գ-ին բանտարկել է Անհուշ բերդում, իսկ Ս. Ա Պ-ի հայրապետությունը համարել անվավեր: Հայոց նոր թագավոր Վռամշապուհի աջակցությամբ վերահաստատվել է իր աթոռին: Ս. Ա Պ-ի միջնորդությամբ Պարսից արքա Վռամ III Կրմանը վավերացրել է հայ նախարարությունների Գահնամակը, Մամիկոնյաններին շնորհել 5-րդ պատվավոր գահը, Ս. Ա Պ-ի փեսային՝ Համազասպ Մամիկոնյանին, ճանաչել Հայոց սպարապետ, ներում շնորհել Ամատունիներին ու Կամսարականներին: Ս. Ա Պ-ի ջանքերով 422-ից Հայոց թագավոր է ճանաչվել Վռամշապուհի 18-ամյա որդի Արտաշես Գ: Այնուհետև, շուրջ քառորդ դար տևած խաղաղ պայմաններում Ս. Ա Պ. իր տեղապահ Մեսրոպ Մաշտոցի համագործակցությամբ ծավալել է մշակութ. եռանդուն գործունեություն, Վռամշապուհ թագավորի և Առավան Հազարապետի հովանավորությամբ խթանել ազգ. կրթության և լուսավորության նոր վերելքը: Հայոց նոր գրերի ստեղծումից (405–406) հետո Ս. Ա Պ-ի հրամանով արգելվել են օտար լեզուներով և գրություններով ուսուցումները, և ամենուրեք կրթությունն իրականացվել է հայերենով: Ս. Ա Պ-ի և Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտները սկսել են ուսուցանել մաշտոցյան գրերը, ասոր. և հուն. լեզուներից թարգմանել աստվածաբան., իմաստասիր., պատմ. և այլ գրքեր: Ս. Ա Պ. աշխույժ գործունեություն է ծավալել նաև Հայաստանի բյուզ. մասում: 417ին հատուկ պատգամավորությամբ (Մեսրոպ Մաշտոց, Դերջանի Գնիթ եպիսկոպոս, Համազասպի որդի Վարդան Մամիկոնյան) նա դիմել է բյուզ. կայսրին և Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Ատտիկոսին՝ խնդրելով ճանաչել Հայոց կաթողիկոսության հոգևոր իշխանությունը, ինչպես նաև Հայոց սպարապետ՝ իր թոռ Վարդան Մամիկոնյանին: Հայաստանում ազդեցությունն ամրապնդելու և հայերի թշնամանքը չբորբոքելու համար բյուզ. արքունիքը բավարարել է Ս. Ա Պ-ի խնդրանքը: Պարսից Վռամ V արքան, քաղ. մեղադրանքներ հարուցելով Ս. Ա Պ-ի և Հայոց թագավոր Արտաշես Գ-ի դեմ, 428-ին նրանց հրավիրել է Տիզբոն և ձերբակալել: Սակայն հայերի դժգոհությունները մեղմելու համար Վռամ V 432-ին աքսորից ազատել է Ս. Ա Պ-ին՝ նրան վերապահելով Մեծ դատավորության պաշտոնը, եկեղեց. տուրքերի տնօրինությունը և ձեռնադրության իրավունքը, պայմանով, որ նա գործակցի Հայոց մարզպանի՝ պարսիկ Վեհմիրշապուհի հետ: 439-ին, երբ Պարսից արքա Հազկերտ II-ը պատերազմ է հայտարարել Բյուզանդիային, ռազմաբեմ դարձնելով Հայաստանն ու Հայոց Միջագետքը, Ս. Ա Պ., ընդառաջ ելնելով, փորձել է կանխել արյունահեղությունը, բայց վախճանվել է ճանապարհին (Բլուր գյուղում): Նրա աճյունը փոխադրվել է Տարոն և ամփոփվել Աշտիշատում:

Նշանակալի է Ս. Ա Պ-ի մատենագր. ժառանգությունը: Նա կարգավորել է հայկ. Տոնացույցը, գրել եկեղեց. ու աշխարհիկ դասերին, պաշտոնյաներին, հայ ընտանիքին, ամուսնությանը և այլ հարցերին վերաբերող բազմաթիվ կանոններ, գրել և եղանակավորել է շարականներ, պատարագամատույց, ծիսական աղոթքներ, հատկապես վճռական դեր է խաղացել հուն. Աստվածաշնչի թարգմանության և կանոնացման գործում: Ղազար Փարպեցին գրում է, որ Մեսրոպ Մաշտոցը և մյուս թարգմանիչները, հայ. և հուն. հնչյունաբանությունը համեմատելիս, հաճախ դիմել են Ս. Ա Պին, որովհետև նա ստացել էր հիմնավոր ուսում, կատարելապես տիրապետում էր հնչյունաբանությանն ու հռետորական մեկնաբանությանը, քաջատեղյակ էր փիլ. ճարտասանություններին: Ս. Ա Պ-ի անունով պահպանվել են դավանաբան. թղթեր՝ ընդդեմ նեստորականության, բորբորիտների ու մծղնեների (տես Մծղնեություն), ինչպես նաև նամակներ՝ ուղղված Թեոդոսիոս II կայսրին, Անատոլիոս կուսակալին, Կոստանդնուպոլսի Պրոկղ պատրիարքին, Ատտիկոս, Ակակիոս եպիսկոպոսներին: Այս թղթերում (Գիրք թղթոց, էջ 1–21) Ս. Ա Պ. և Մեսրոպ Մաշտոցը Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովից հետո բանաձևել են Հայ եկեղեցու ուղղափառ դիրքորոշումը, հատկապես Պրոկղ պատրիարքին ուղղված պատասխան թղթում Հայ եկեղեցու ս. հայրերը հաստատել են Մարդեղության խորհրդի (ընդդեմ Նեստորի) վերաբերյալ Նիկիայի Հանգանակի բանաձևումը, երեք տիեզերաժողովների դավանական վճիռները: Այդ թուղթը, իբրև ուղղափառության փաստ, ընթերցվել է 553-ի Կ. Պոլսի ժողովում՝ Կյուրեղ Ալեքսանդրացու թղթից անմիջապես հետո:

Ս. Ա Պ. կարևոր դեր թյան, երաժշտածիս. գրքերի հայացման և կազմավորման գործում: Մեսրոպ Մաշտոցի հետ նա հայ հոգևոր ինքնուրույն երգերի սկզբնավորողն է: Նրա անունով հայտնի են Ժամագրքում զետեղված Գիշերային ժամի չորս երգեցիկ քարոզները, ինչպես նաև բազմաթիվ շարականներ՝ Ղազարի հարության, Ծաղկազարդի կանոնները, երկրորդ Ծաղկազարդի հին կանոնի երգերը և Ավագ շաբաթվա բոլոր օրերի կանոնների երգերի մեծամասնությունը: Ուշագրավ է նաև միջնադարյան գրչագիր Գանձարաններում պահպանված Ս. Ա Պ-ի «Պարագրի անպարագրելի բանն» սկզբնատող ունեցող տաղը: Մի շարք հայ միջնադարյան աղբյուրներ Ս. Ա Պ-ին են վերագրում հայոց եկեղեց. ձայնեղանակների՝ ութձայնի առաջին կարգավորումը: Հայ եկեղեցին ս. Ս. Ա Պ-ի հիշատակը տոնում է տարին երկու անգամ: Հիշատակի օրերից առաջինը նշվում է Մեծ Բարեկենդանին նախորդող կիրակիի նախընթաց շաբաթ օրը (Առաջավորաց պահքի կիրակիի 14-րդ օրը՝ հունվ. 24-ից փետր. 28-ը), երկրորդը՝ ս. Մեսրոպ Մաշտոցի հետ՝ Հոգեգալստյան 4-րդ կիրակիին հաջորդող հինգշաբթի օրը (հունիսի 1-ից հուլիսի 16-ն ընկած շրջանում): Կաթողիկոս. գահին Ս. Ա Պ-ին հաջորդել է Հովսեփ Ա Հողոցմեցին:

Գրկ. Պատմութիւն Սրբոյն Սահակայ հայրապետին և Ս. Մեսրովբայ վարդապետին, «Սոփերք հայկականք», հ. 2, Վնտ., 1853: Կորյուն, Վարք Մաշտոցի, Ե., 1981: Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Ղազար Փարպեցի, Պատմություն Հայոց. Թուղթ Վահան Մամիկոնյանին, Ե., 1982: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Ալիշան Ղ., Յուշիկք հայրենեաց հայոց, հ. 1, Վնտ., 1869: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Կանոնագիրք Հայոց, աշխատասիր. Վ. Հակոբյանի, հ. 1, Ե., 1964: Թահմիզյան Ն., Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը V–XV դարերում, Ե., 1985, էջ 133– 144: Արեվշատյան Ա., Քարոզի ժանրը հայ հոգևոր երգաստեղծության մեջ, ՊԲՀ, 1992, № 2–3:

Մաքսիմ Կատվալյան
Աննա Արևշատյան

ՍԱՀԱԿ Բ ՈՒՂԿԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Ուղկի (Հարք գավառ) – 539], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 534-ից: Հաջորդել է Մուշե Ա Այլաբերցուն: Ս. Բ Ու-ու հայրապետ. գործունեության մասին ոչինչ չի ավանդված: Կաթողիկոս. գահին Ս. Բ Ու-ուն հաջորդել է Քրիստափոր Ա Տիրառիջցին:

ՍԱՀԱԿ Գ ՁՈՐՈՓՈՐԵՑԻ, Ձորոփորցի, Ձորափորեցի [ծ. թ. անհտ, գ. Արքունաշեն (Գուգարքի Ձորոփոր գավառ) – 703, Խառան], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 677-ից: Հաջորդել է Իսրայել Ա Ոթմսեցուն: Աշակերտել է Թեոդորոս Քռթենավորին: Եղել է Ուտիքի Ռոտ Պարսյան գավառի եպիսկոպոս: Գահակալել է Հայաստանի նվաճման համար արաբաբյուզ. պատերազմների և արշավանքների ծանր ժամանակաշրջանում, երբ միաժամանակ, հատկապես 680-ի և 692-ի Կ. Պոլսի ժողովներից հետո, սաստկացել էին Հայ և Հույն եկեղեցիների դավան. վեճերը: Բյուզ. Հուստինիանոս II կայսրը, արշավելով Հայաստան, Ս. Գ Ձ-ուն մոտ 693-ին պատանդ է տարել Կ. Պոլիս՝ նրան և Հայ եկեղեցուն քաղկեդոնականություն պարտադրելու նպատակով: Հուստինիանոս II-ի գահընկեցությունից (695) հետո վերադարձել է հայրենիք և շարունակել աթոռակալությունը: Նորոգել է կապը Աղվանից եկեղեցու հետ, շարունակել Աղվանից Իսրայել եպիսկոպոսի՝ հոներին քրիստոնյա դարձնելու քարոզչությունը: Հայաստանի առաջին արաբ ոստիկան Աբդալլահը 702-ին ձերբակալել է Ս. Գ Ձ-ուն և ուղարկել Դամասկոս: Երբ ապստամբ հայ իշխանները 703-ին Վարդանակերտի ճակատամարտում ջարդել են Աբդալլահի ջոկատը, Ս. Գ Ձ. մեկնել է Խառան՝ կանխելու զորավար Մուհամմեդ իբն Օկբայի պատժիչ արշավանքը Հայաստան: Ս. Գ Ձ. Խառանում մահացել է՝ խնդրագիր թողնելով արաբ զորավարին, որը մեղմացած հետ է դարձել: Ղևոնդ պատմիչը (VIII դ.) կաթողիկոսի՝ արաբ զորավարին ուղղված խնդրագիրը զետեղել է իր երկում:

Ս. Գ Ձ. հեղինակ է ծիսական կանոնների և ճառերի, որոնցից նշանավոր է Ծաղկազարդին ձոնված «Ճառ Արմավենյացը»: Նա նաև հայ ամենահայտնի շարականագիրներից է, խաչին և եկեղեցուն նվիրված շարականների մեծագույն մասի հեղինակը: Նրա գրչի արգասիքն են Շողակաթի, Նավակատյաց և Վերացման ութ օրերի, Վարագա Ս. Խաչի և Գյուտ Խաչի (տես Խաչի տոներ) կանոնների մեծ մասի շարականները՝ շուրջ 60 երգ, որոնք աչքի են ընկնում բանաստեղծ. առինքնող ապրումով, լեզվի հարստությամբ, ձևի կատարելությամբ և մեղեդիական հղկվածությամբ: Դրանցից «Էջմիածինն ի Հօրէ», «Ուրախ լեր, սուրբ եկեղեցի», «Որ նշանաւ ամենայաղթ», «Ի Ս. Խաչն», «Այսօր ուրախացեալ» ևն հետագայի հեղինակների համար ձեռք են բերել չափանմուշի նշանակություն:

Կաթողիկոս. գահին Ս. Գ Ձ-ուն հաջորդել է Եղիա Ա Արճիշեցին:

Գրկ. Ղեվոնդ, Պատմություն, Ե., 1982: Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1996: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Թահմիզյան Ն., Սահակ Ձորափորեցին և Խաչի ու Եկեղեցու շարականները, «Էջմիածին», 1980, № 11:

Արտաշես Ղազարյան

Աննա Արևշատյան

ՍԱՀԱԿԱԴՈՒԽՏ, Սահակդուխտ (ծ. և մ. թթ. անհտ, թաղված է Գառնու ձորում), VIII դարի երգահան, երաժիշտ: Դվինի կաթողիկոսարանի ավագերեց Սահակի դուստրը, Ստեփանոս Սյունեցու քույրը: Պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի վկայությամբ, Ս. մանուկ հասակից ընդունել է «զվարս կուսութեան» և Դվինից հեռանալուց հետո ցմահ ճգնել Գառնիի կիրճի անձավներից մեկում: Հոգևոր երգեր հորինելուց զատ, նրան թույլատրվել է մանուկներին ուսուցանել (վարագույրի հետևից): Ստեփանոս արք. Օրբելյանը հիշատակում է, որ Ս. ավանդել է նաև երաժշտ. արվեստ: Ըստ Մխիթար Այրիվանեցու, գրել է Ծննդյան և փոխման բազմաթիվ քաղցրեղանակ մեղեդիներ և կցուրդներ. «Սա արար տաղս բազումս եւ մեղեդիս եւ կցուրդս ծնընդեան եւ փոխմանն, յորոց մի է Սրբուհի Մարիամն»: «Սրբուհի Մարիամ» երգն ունի անհամաչափ տաղաչափություն և գրված է ակրոստիքոսով. տների առաջին տառերով հոդվում է բանաստեղծուհու անունը (Սահակադուխտ): Այդ երգի մասին հիշատակել է նաև Ստեփանոս Օրբելյանը, առաջին տան մի տարբերակ հրապարակել է Ղ. Ալիշանը: Երգի ամբողջական բնագիրը հետագայում հայտնաբերել և 1951-ին «Հասկ» ամսագրում հրատարակել է Նորայր Պողարյանը (Ծովական):

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Մխիթար Այրիվանեցի, Երուսաղեմ, 1931: Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Թահմիզյան Ն., Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը V–XV դդ., Ե., 1985:

Մհեր Նավոյան

ՍԱՂՄՈՍ (Սաղմոսարան) [Սաղմոս < հուն. ψαλμοvς (փսալմոս – քնարի վրա երգ) բառից, որը համարժեքն է եբրայերեն բնագրի 57 սաղմոսների սկզբում հանդիպող միզմոր (օրհներգություն) եզրի], Սուրբ Հոգու ներգործությամբ ստեղծված աղոթք-մարգարեությունօրհներգություն, հոգևոր երգ, համաշխարհային գրականության մեջ անգերազանցելի քնարական երկ: Իսրայելում ի սկզբանե Ս-ները սահմանված էին երաժշտության ընկերակցությամբ Աստծո առաջ երգվելու համար: Սուրբ Գրքում Ս. բառը գործածվում է միայն Սաղմոսարանում, դրանից հետո՝ Նոր կտակարանում: Սաղմոսարանը կամ Սաղմոսաց գիրքը Ս-ների ժողովածու է, որն իբրև առանձին գիրք պատկանում է հինկտակարանային իմաստության գրականությանը: Սաղմոսարանում ընդգրկված են 151 Ս-ներ, որոնցից 150-ը կանոնական են, իսկ վերջինը՝ երկրորդականոն:

Այս գիրքը Աստվածաշնչի եբր. բնագրում մասնավոր անուն չի ունեցել, ուշ շրջանում կոչվել է Սեֆեր Թեհիլլիմ՝ Գովաբանության գիրք, իսկ հունարեն Յոթանասնից թարգմանությունում՝ Փսալտերիոն, որը թարգմանվում է տասնալար (տասնաղի) նվագարան, տավիղ, սաղմոսարան: Այդպես է նաև հայերենում. Սաղմոսարան նշանակում է և՛ Ս-ների ժողովածու, և՛ Ս-ներ երգելու նվագարան: Սաղմոսարանի եբրայական և հունական անվանումները փաստորեն պայմանավորված են՝ եբրայականը նրանց բովանդա-

Հեղինակները: Սուրբգրային ավանդության մեջ Սաղմոսարանը կոչվում է «Գիրք սաղմոսաց Դավթի»: Դավթի անունը հիշատակված է 73 Ս-ների խորագրերում և հատկապես ժողովածուի առաջին գրքում, որն այդ պատճառով կոչվում է «Դավթյան մեծ ժողովածու»: Ընդ որում՝ 13 անգամ նշված է նրա կյանքի որևէ իրադարձություն: Դավիթը միայն թագավոր ու քաջարի զինվոր չէր, այլև աստվածաշնորհ երգիչ, բանաստեղծ և երաժշտ. գործիքներ հնարող: Սուրբ Գիրքը նրան է վերագրում պաշտամունքի կազմակերպման և ծիսական երգեցողության երախտիքը: Թեև, անկասկած, Դավիթն է ժողովածուի գլխ. հեղինակը և կազմողը, այնուամենայնիվ նրա անվամբ այն կոչելը փոխանունություն է (մետոնիմիա), այսինքն՝ մասով ամբողջը կոչելու երևույթ: Խորագրերը հիշատակում են նաև մյուս հեղինակների անունները՝ Մովսես, Սողոմոն, Ասափ, Եման, Եթան, Իդիթուն, Կորխի որդիներ: Ս-ների զգալի մասն անանուն է:

Սակայն անկախ հեղինակների թվից ու զանազան ժամանակներում կազմված լինելուց, Ս-ները նույնական են ծագումով և աղբյուրով. հեղինակներին ներշնչողը Սուրբ Հոգին է: Եպիփան Կիպրացին Դավթին նմանեցնում է թանաքի մեջ թաթախված գրչի, որ «թացեալ և ներկեալ է շնորհօք Հոգւոյն Սրբոյ»:

Խորագրերը: Սաղմոսաց գրքի բոլոր Ս-ները համարակալված են և մեծ մասամբ ունեն զանազան երկարության խորագրեր, որոնք զատված չեն բնագրերից: Իրենցից ինքնության վկայական ներկայացնող այս խորագրերը տեղեկություններ են պարունակում հեղինակի, Ս-ի ծագման, տեսակի, մեղեդու, նվագակցող գործիքի, երաժիշտների ղեկավարի և ծիսական կիրառության մասին: Որոշ եզրեր անհասկանալի են, քանզի այսօր բավարար տեղեկություններ չկան հնամենի իսրայելական երաժշտության և գործիքների մասին: Ս-ների բովանդակությունը: Սաղմոսարանը թե՛ Իսրայելում, թե՛ քրիստ. աշխարհում առանձնացվել է աստվածաշնչյան մյուս սրբազան գրքերից՝ գործածվելու իբրև ընդհանրական և առանձնական աստվածապաշտության աղոթագիրք՝ ծիսարան: Սակայն աղոթքը կամ հոգևոր երգը Ս-ների արտաքին ձևն է՝ գրական ժանրը, մինչդեռ բովանդակային առումով նրանք խտացումն են հինկտակարանային օրենսդր., պատմ., իմաստության և մարգարեական գրքերի: Ըստ Հովհան Ոսկեբերանի՝ Ս-ները խոսում են և՛ ներկայի, և՛ ապագայի և՛ տեսանելի ու անտեսանելի էակների մասին, սովորեցնում բազում բաներ՝ հարություն, Հիսուս Քրիստոս, հանդերձյալ կյանք, արդարների հանգստություն և մեղավորների տառապանք, ինչպես նաև բարոյական ու դավան. վարդապետություններ. «Սաղմոսարանի յուրաքանչյուր բառը բովանդակում է մտքերի անհուն ծով» («Մեկնութիւն առ Հռովմայեցիս»): Այս չափածո, երբեմն էլ արձակ բանաստեղծություններն ի հայտ են բերում հայտնութենական ճշմարտություններ, ինչպես նաև՝ ըստ ամենայնի բացահայտում մարդու ներաշխարհը, նրա իղձերն ու զգացմունքները, մարդկային հոգու հուզումնալից զեղումներն ու ակնկալիքները, կրոն. փորձառությունը: Սաղմոսերգուները խոսում են Աստծո մասին, բայց և նրան ուղղում իրենց սրտի խոսքը:

Ս-ները ոչ միայն սովորեցնում են ապրել Աստծուն ապավինելով, երկյուղածությամբ և արդարությամբ, այլև ուսուցանում են, թե ինչպես և ինչ խոսքերով է պետք աղոթել կյանքի զանազան իրավիճակներում ու փորձությունների հորձանուտում: Ի՛նչ խոսքեր է պետք արտաբերել նեղվելիս, ի՛նչ խոսքերով ապաշխարել մեղանչելիս, գոհանալ՝ հոգևոր և նյութ. բարիքներ ստանալիս, ցնծալ՝ թշնամիներից ձերբազատվելիս: Այլ խոսքով՝ Սաղմոսարանը վայելուչ ու աստվածահաճո աղոթքների ձեռնարկ է, որի խոսքերը ժամանակի ընթացքում յուրացվում ու դառնում են յուրաքանչյուրի համար հոգեհարազատ. «… այնպես՝ կարծես թե իրենը լինեին, յուրաքանչյուր ոք երգում է այնպես՝ կարծես թե գրված լինեին իր համար» (Աթանաս Ալեքսանդրացի, Սաղմոսների մեկնություն, 2000, էջ 20): Ս-ների բովանդակային բաժանումը: Սաղմոսաց գիրքն իր ներկայիս տեսքով ի մի է բերվել և խմբագրվել Եզրասի կողմից, Ք.ծ.ա. V դ.: Ամբողջ ժողովածուն Հնգամատյանի օրինակով բաժանված է հինգ մասի (1–40, 41– 71, 72–88, 89–105, 106–150), որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իրեն հատուկ խորքն ու երանգը և ավարտվում է ծիսական փառաբանությամբ: Ս-ներին հատուկ բազմառարկայնությունն ու բազմազանությունը, մտքերի ու զգացմունքների հարստությունը, միևնույն ստեղծագործության մեջ մի թեմայից մյուսին հանկարծական անցումները, շարադրանքի տխուր բնույթի փոփոխությունն ուրախի և հակառակը, դժվարություններ են հարուցում նյութի բովանդակային ճշգրիտ ու ստույգ բաժանման համար: Այնուամենայնիվ ընդունված է Ս-ները դասակարգել ըստ չորս տարբեր խմբերի՝ 1. փառաբանական, 2. պաղատական, վստահության և գոհության, 3. ուսուցողական, 4. մեսիական Փառաբանական Ս-ներ: Այս խմբին են պատկանում բուն թեհիլլիմ նշանակությամբ Ս-ները, որոնցում գովերգվում է Միակ, Մշտնջենական, Ամենակարող, Ամենագետ Աստված: Ունեն հետևյալ կառույցը. սաղմոսերգուն դիմում է մե՛րթ իր անձին, համայնքին, ժողովրդին, մե՛րթ՝ բնության տարերքին և անգամ երկնային էակներին, նշում փառաբանության դրդապատճառները և հանգամանալից վերլուծության ենթարկում իրավիճակը (Ս. 102): Այս խումբը կազմված է առանձին հավաքածուներից: Ուխտի Տիրոջն օրհներգում են 8, 18, 32, 99, 102, 103, 110, 112, 113, 116, 134, 135, 144–150 Ս-ները: Այս շարքից են պատմական Ս-ները (77 և 104), որտեղ բարեբանվում են Տիրոջ գործերը փրկության պատմության մեջ: Թագավո րությ ան օրհներգերը (92, 95–98) հար և նման են նախորդ հավաքածուին և բարեբանում են իր գահին բազմած Թագավորին՝ Իսրայելի դատավորին և բոլոր ժողովուրդների Տիրոջը: Երգերը հատկանշվում են «Տերը թագավորեց» հաստատումով: Սիոնի երգերը (45, 47, 75, 83, 86, 121, նաև 23, 67 և 131) բարեբանում են Աստծո գահանիստ վայր ու հանգստավայր ընտրված Երուսաղեմը և Տաճարը: Աստիճանների օրհնություն կոչվող Ս-ները (119–133) տարեկան մեծ տոներին Երուսաղեմ ճանապարհվող ուխտագնացների օրհներգերն են: Իսկ ըստ եբրայական այլ ավանդության, այս օրհներգերը երգել են ղևտացիները՝ Տաճարի 14 աստիճանների վրա: Արքայական Ս-ները (2, 17, 19, 20, 44, 71, 88, 100, 109, 131 և 143) մեծարում են երկրային միապետներին: Նրանց մեծարումը վերագրվում է Աստծուն, ում անունից նրանք կառավարում են ժողովրդին:

Պաղատանքի, վստահության եվ գոհության Ս-ներ: Այս տարաբնույթ աղոթքներն ընդհանուր են մի բանում, այն է՝ նեղության և անձկության: Պաղատանքի աղոթքները բնույթով լինում են անհատական և հավաքական: Անհատականները թվով ամենամեծն են (5, 6, 7, 12, 16, 21, 24, 25, 27, 30, 34, 35,37, 38, 41, 42, 50, 53–56, 58, 60, 62, 63, 68, 69, 70, 85, 87, 101, 108, 119, 129, 139–142): Հիվանդները, դժբախտները, հալածվածները և փախստականները կանչում են Տիրոջ անունը, բնութագրում ծանր կացությունը, ապա արտահայտում լսված լինելու իրենց համոզվածությունը: Այս մարդիկ իրենց տառապանքը գնահատում են իբրև պատիժ՝ գործած մեղքերի համար և խոստովանում դրանք: Առանձին շարք են կազմում ապաշխարության Ս-ները (6, 31, 37, 50, 101, 129 և 141), որոնք զղջում են պարունակում: Հավաքական աղոթքները (11, 43, 57, 59, 73, 78, 79, 82, 84, 89, 93, 107, 122, 132, 136, նաև 76, 81, 105, 125) նույն սկզբունքով են կառուցված և ռազմ. պարտության, կոտորածի, Տաճարի պղծության, ընկերային անարդարության և կեղեքման ծնունդ են: Վստահության Ս-ները (3, 4, 9բ, 15, 22, 26, 61, 120, 130, նաև 90) պաղատական աղոթքների խթանն են և արտահայտում են խաղաղություն, ուրախություն, ապահովություն, խոստովանում իրենց հավատը, երգում Աստծո հետ իրենց բարեկամության մասին: Գոհության Ս-ներում (9ա, 9բ, 29, 31, 33, 39.2– 12, 40, 91, 114, 115, 137) արտահայտվում է մարդու երախտագիտությունն առ Աստված՝ իր խնդրածը ստանալու համար:

Ուսուցողական Ս-ներ: Թեև ուսուցողական-խրատական տարրը հատուկ է բազմաթիվ Ս-ների, սակայն լիիրավորեն այս խմբի մեջ են մտնում 1, 36, 48, 72, 111, 118, 126, 132, նաև 127 և 139 Ս-ները, որտեղ օգտագործված են զանազան գրական ժանրեր՝ քարոզ, խորհրդածություն բարոյականության շուրջ, պատմ. դաս ևն: Առանձնակի գեղեցկությամբ է շարադրված օրենքի թեման (1, 18.8–15, 118), արդարների երջանկությունն ու չարերի կործանումը (1, 36, 72):

Մեսիական Ս-ներ: Այս բանաստեղծությունները հինկտակարանային մյուս մարգարեությունների հետ ավետում են Հիսուս Քրիստոսի գալստյան, կյանքի, առաքելության, չարչարանքների, մահվան, հարության և բովանդակ տիեզերքում Աստծո արքայության հաստատման մասին: Մեսիական են համարվում հետևյալ Ս-ները՝ 2, 8, 15, 19, 21, 39, 40, 44, 46, 50, 67, 68, 71, 77, 88, 94, 96, 101, 109, 117, 118, 129, 131, 142, որոնք լինում են երկու տեսակ՝ մարգարեական և նախատիպային: Առաջինը հայտնության պարզ շարադրանքով է պատկերում Մեսիային (109), երկրորդը գալիք իրադարձությունը շարադրում է կատարված իրադարձության պատմ. գծերով: Օր., 8-րդ Ս.՝ Քրիստոսի մուտքը Երուսաղեմ մանկահասակ երեխաների փառաբանական բացականչությունների ներքո նկարագրում է այնպես, ինչպես Կարմիր ծովն անցնելիս իսրայելացի մանկահասակ երեխաները փառաբանում էին Աստծուն (Մատթ. 21.16): Քրիստոսը քանիցս վկայակոչել է այդ Ս-ներից՝ ի հաստատումն և ի վկայություն իր մեսիական առաքելության: Ընդհանրապես Նոր կտակարանում հինկտակարանային 283 մեջբերումներից 116-ը քաղված են Սաղմոսարանից: Առաջին և երկրորդ Ս-ները բովանդակ ժողովածուի ներածությունն են, ընդ որում, առաջինը բարոյական, ուսուցողական բնույթ ունի, իսկ երկրորդը՝ մեսիական:

Ս-ները ժամանակի մեջ: Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին, ինչպես նաև բոլոր քույր եկեղեցիները, առանձնահատուկ նախասիրություն ունեն Ս-ների նկատմամբ: Հայոց ծիսարանը և մասնավորապես Ժամագիրքը հիմնականում Ս-ներից է կազմված: Հայ հոգևոր երգերը, շարականները, գանձերը, տաղերը, ինչպես նաև Գրիգոր Նարեկացու, Ներսես Շնորհալու և այլոց աղոթքները նրանցից են

ներշնչված ու հարասված: Սաղմոսարանը հայերի ամենասիրելի ու գործածական գիրքն է եղել դարերի ընթացքում՝ Նոր կտակարանից հետո: Հին դպրոցներում Սաղմոսարանը օգտագործել են իբրև դասագիրք: Ղազար Փարպեցին վկայում է, որ Սուրբ Գրքի թարգմանությունից հետո մեծերն ու փոքրերը սովորել ու ամենուր զվարճացել են «սաղմոսներ ու կցուրդներ» ասելով: Իսկ ըստ Կիրակոս Գանձակեցու, եթե ուրիշ ազգերը «գրքով են երգում սաղմոսները», ապա հայերը «անգիր են ասում»: Հայոց վանքերում պարտադիր է եղել առնվազն Նոր կտակարանի (մանավանդ՝ Ավետարանների) և Սաղմոսարանի անգիր իմանալը: Ս-ները սերնդեսերունդ հրեաների և քրիստոնյաների աստվածապաշտ. կյանքի առանցքն են հանդիսացել և այդպիսին են ցայսօր:

Ս-ների մեկնությունները: Ս-ները մեկնել են Ընդհանրական եկեղեցու գրեթե բոլոր նշանավոր հայրերը՝ Աթանաս Ալեքսանդրացին, Եփրեմ Ասորին, Բարսեղ Կեսարացին, Հովհան Ոսկեբերանը և այլք: Հայոց մեջ առաջինը Ներսես Լամբրոնացին է հանգամանալից քննության առել 150 Ս-ները: Մեկնություններ են գրել Վարդան Արևելցին, Գրիգոր Տաթևացին և ուր.: Հովհաննես Հոլով Կոստանդնուպոլսեցին, Նահապետ Ագուլեցու խնդրանքով, 1686-ին ի մի հավաքելով Ս-ների հայերեն մեկնությունները, հրատարակել է բնագրի հետ մեկտեղ: Ս-ների ամենածավալուն մեկնությունը կատարել է Մ. Չամչյանը («Մեկնութիւն սաղմոսաց», հ. 1–10, 1815–23): Երևանի Մատենադարանում պահվում է 150 ձեռագիր Սաղմոսարան, որոնցից հնագույնը դ 6473 ձեռագիրն է՝ գրված 1298-ին, Գրիգոր գրչի կողմից: 1565– 1566-ին Աբգար Թոխաթեցին Վենետիկում առաջինն է տպագրել հայերեն Սաղմոսարան:

Գրկ. Գիրք սաղմոսաց Դաւթի, Երուսաղեմ, 1988: Տեր-Միքելյան Ա., Ուսումն Ս. Գրոց, Թ., 1900: Եղիայան Բ., Քննական պատմութիւն սուրբգրական ժամանակներու, գիրք 5, Անթիլիաս, 1976: Հացունի Վ., Աստուածաշունչն ու Հայաստան, տես Յուշարձան Աստուածաշունչի հայերեն թարգմանութեան 1500 ամեակի, Երուսաղեմ, 1938: Սաղմոսարան (աշխարհբ. թրգմ. Մ. Ճյուրյան), Ե., 1992: Ներածություն Հին կտակարանի, աշխատասիր. Գ. Դարբինյանի, Ս. Էջմիածին, 2000:

Գրիգոր Դարբինյան

ՍԱՂՄՈՍԱՎԱՆՔ, ՀՀ Արագածոտնի մարզի Սաղմոսավան գյուղի արևելյան կողմում, Քասաղ գետի աջ ափին, կիրճի եզրին: Ըստ ավանդության, հիմնել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: 1215-ին իշխան Վաչե Վաչուտյանը կառուցել է Ս-ի Ս. Սիոն եկեղեցին և վանքին գյուղ նվիրել: Ներքուստ՝ խաչաձև, արտաքուստ՝ ուղղանկյուն, անկյուններում երկհարկ ավանդատներով գմբեթավոր դահլիճ է: Եկեղեցու ճակատները մշակված են «հայկ. խորշերով»: Գմբեթի գլանաձև սլացիկ թմբուկը կառույցին հաղորդում է վերձիգ համաչափություն: XIII դ. առաջին քառորդում Վաչե Վաչուտյանը Ս. Սիոն եկեղեցուն արմ-ից կից կառուցել է քառասյուն գավիթ, որի առաստաղի կենտր. հատվածն ունի 12-նիստանի վրանաձև ծածկ, բոլորաձև երդիկ՝ վրան բարձրացող 6-սյունանի նրբագեղ ռոտոնդա: Միմյանցից տարբեր և ինքնատիպ են լուծված ծածկի մյուս հատվածները (հայելային, գլանաձև, խաչվող թաղերով, դեկորատիվ տրոմպներով ևն): Ս-ի գավթի ծածկի համակարգը հայկ. ճարտ-յան բացառիկ օրինակներից է: Ինքնատիպ են գավթի հվ. ճակատի խոշոր, զույգ լուսամուտները, պայտաձև կամարով արմ. բարձր շքամուտքը: 1255-ին իշխան Քուրդ Վաչուտյանը և նրա կին Խորիշահը իրենց վաղամեռիկ դստեր՝ Մամախաթունի հիշատակին կառուցել են գրատուն՝ օգտագործելով Ս. Սիոն եկեղեցուց և գավթից հվ-արլ. կողմում, նրանց և միանավ եկեղեցու միջև ընկած տարածքը: Ճարտարապետը վարպետորեն լուծել է տեղադրության հետ կապված դժվարությունները՝ խաչվող կամարներով իրականացնելով շենքի ծածկի բարդ համակարգը: Գրատան տանիքին կանգուն 8-սյունանի ռոտոնդայով Ս. ստացել է եռագմբեթ գեղատեսիլ ուրվագիծ: Վանքի գավիթը և գրատունը XIII դ. հայկ. աշխարհիկ ճարտյան բարձրարվեստ կառույցներից են: Ս-ի հս. կողմի գերեզմանատանը պահպանվել են XIII– XIV դդ. մի շարք ուշագրավ որմնափակ խաչքարեր: Վանքը շրջապատված է եղել կիսաշրջանաձև բուրգերով ուժեղացված պարիսպներով: 1267-ին Վարդան Արևելցին Ս-ում հիմնադրել է դպրոց: 1267-ին Գևորգ Սկևռացին ընդօրինակել է Տոնապատճառ ժողովածուն (ներկայումս Ս. Էջմիածնում է): Ս-ի դպրոցում կարճ ժամանակ դասավանդել է Գրիգոր Տաթևացին: Ս. եղել է գրչության կենտրոն: Պահպանվել են այստեղ գրված և ընդօրինակված մի քանի ձեռագրեր: Ուշագրավ են Մարկոս և Մխիթար գրիչների 1185–88-ին ընդօրինակած Ճառընտիրը, 1436-ին Կարապետ վարդապետի արտագրած Մաշտոցը, 1496-ին Հովհաննես աբեղայի ընդօրինակած Ավետարանը և այլ ձեռագրեր: Ս-ի գրիչներին ձեռագրեր են պատվիրել Մեծոփավանքը և Սանահինի վանքը:

1611-ին Ս-ի Սարգիս վարդապետը Երուսաղեմում հանդիպել է տրապիզոնցի Կիրակոս քահանային. միասին վերադառնալով Հայաստան՝ հիմնել են Սյունյաց Մեծ անապատը:

1661-ին Ս-ի առաջնորդ է դարձել Ոսկան Երևանցին: 1669-ին Ս. նորոգել է Գաբրիել վարդապետը: Վանքի եկամուտներն ստացվել են հիմնականում Նիգ գավառի տարածքի կալվածքներից և գյուղերից:

Գրկ. Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1848: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Պետրոսյանց Վ., Սաղմոսավանք, «Էջմիածին», 1981, № 3: Յակոբսոն Ա., Սաղմոսավանք, Ե., 1984: Jakobson A., Ghafadarian K., Kasakhi vanker, Milano, 1986 (Documenti di architettura armena, 15).

Մուրադ Հասրաթյան

ՍԱՂՄՈՍԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆ (հուն. ψαλμωδιαv, Cantatio psalmorum, psalmus, սաղմոսների երգեցողություն, սաղմոսասացություն, սաղմոս), համաքրիստոնեական երգարվեստի արտահայտություն, երգաձև, որն ունի ինչպես պարզ, ասերգային, այնպես էլ զարգացած երաժշտական նկարագիր: Հիմնականում բնորոշվում է ասերգային ոճով: Վերջինիս թելադրած պայմանով՝ խոսքային տեքստի (չափածո կամ արձակ) թե՛ կառուցվածքային, թե՛ շեշտական հատկանիշները ելակետային և վճռորոշ նշանակություն ունեն սաղմոսի երաժշտ. մարմնացման համար:

Մինչ գրերի գյուտը Հայ եկեղեցում երգասացությունը դրսևորվել է սաղմոսների միջոցով: Հայ եկեղեցին, IV դարից սկսած, լայնորեն գործածել է սաղմոսները ժամասացությունների ընթացքում, նույնիսկ հայկ. ժամերգություններից մեկը հնում կոչվել է Ս.: Հայ հոգևոր մշակույթի համատեքստում Ս-յան համար երաժշտ. առումով առաջին հերթին հիմք են հանդիսացել հայ երաժշտության տարբեր դրսևորումները, հատկապես՝ ժող. երգը և վիպական ասերգը: Ըստ Կոմիտասի՝ հայ իրականությունում սաղմոսները երգվել են «հավանաբար ժողովրդական հին եղանակներով»: Դրանք, դասակարգվելով ըստ կանոնների և ըստ ձայնեղանակների (տես Ութձայն), զետեղվել են Ժամագրքում: Լինելով ժամերգության կարևոր բաղկացուցիչ՝ սաղմոսները հիմք են հանդիսացել կցուրդների (տես Շարական հոդվածում) ձևավորման համար:

Հայ եկեղեցին Ս. բաժանում է երկու կարգի՝ սաղմոսասացություն և թվերգություն (տես Թվերգ): Ս-յամբ (իր երկու ճյուղերով հանդերձ) մատուցվում են սաղմոսները, օրհներգությունները, աղոթքները, քարոզը, Աստվածաշունչը (և՛ Հին կտակարանից, և՛ Ավետարանից քաղվող հատվածները): Սրանք միմյանցից կարող են տարբերվել արձակ կամ չափածո տեքստային հիմքով, առավել կամ պակաս զարգացած երաժշտ. նկարագրով և այլ հատկանիշներով:

Գրկ. Կոմիտաս, Հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, Ե., 1941: Тагмизян Н., Теория музыки в древней Армении, Е., 1977.

Մհեր Նավոյան

ՍԱՄՈՍԱՏ, Շամուշատ [այժմ՝ Սամսատ (Թուրքիայում)], հնագույն քաղաք Կոմմագենեում, Եփրատ գետի աջ ափին: Աքեմենյանների օրոք (Ք.ծ.ա. VI–IV դդ.) եղել է Կոմմագենեի հայկ. սատրապության կենտրոնը և հավանաբար կոչվել Կոմմագենե: Ք.ծ.ա. III դ. 1-ին կեսին դարձել է Ծոփք-Կոմմագենեի միացյալ թագավորության մայրաքաղաքը և հայ Երվանդունի Սամոս Ա (Շամես) թագավորի անունով վերանվանվել Ս.: Տիգրան Բ Մեծի և Արտավազդ Բ-ի օրոք (Ք.ծ.ա. I դ.) մտել է Մեծ Հայքի թագավորության մեջ: 72-ին Հռոմ. կայսրությունը Ս. (Կոմմագենեի հետ) կցել է իր տիրապետության տակ գտնվող Ասորիք նահանգին: Բյուզ. կայսրության տիրապետության շրջանում Ս. գտնվել է Եփրատացիք նահանգի (ապա՝ բանակաթեմի) կազմում: 639-ին արաբները գրավել են Ս. և մտցրել Զազիրա (Վերին Միջագետք) նահանգի մեջ: 958-ին բյուզանդացիները կրկին գրավել են Ս., որտեղ հաստատվել են մեծ թվով հայեր: XI դ. վերջին – XII դ. Ս-ին տիրել են սելջուկների գերիշխանությունն ընդունած հայ իշխանները, որոնց հիշատակում է ասորի պատմիչ Միքայել Ասորին: Միառժամանակ քաղաքը գտնվել է հայ իշխան Փիլարտոս Վարաժնունու ենթակայության տակ:

Ս. հայտնի է որպես քրիստոնեական հարուստ անցյալ և ավանդույթներ ունեցող քաղաք: Այստեղ, ինչպես և ողջ երկրում (Կոմմագենե), ի թիվս Հռոմ. մյուս պրովինցիաների (Ասորիք, Կապադովկիա, Փոքր Հայք ևն), քրիստոնեությունը տարածվել է դեռևս առաքելական շրջանում (I–II դդ.): III դարից Ս. դարձել է քրիստոնեության կարևոր կենտրոն, պատկանել է Անտիոքի աստվածաբան. դպրոցին, եղել նրա գաղափարաբանությունը սկզբնավորող կենտրոններից: Այստեղ է ծնվել և սկզբ. կրթությունն ստացել II դ. աստվածաբան, Արիոսի (տես Արիոսականություն) հոգևոր ուսուցիչ Լուկիանոս Սամոսատցին, որի աշխատությունները արիոսականները համարել են ի րենց ուսմունքի գլխ. սկզբնաղբյուր: 260 268-ին Ս-ի եպիսկոպոսն էր հայտնի աղանդապետ Պողոս Սամոսատցին (Սամոստացի), որը համարվում է նեստորական վարդապետության (տես Նեստորականություն) գաղափարական նախահայրը: Ս. եղել է հուն. և ասոր. դպրության կարևոր կենտրոններից: Մեսրոպ Մաշտոցն իր աշակերտների մի խմբին Ս. է ուղարկել՝ հունարեն և աստվածաբանություն ուսանելու, այնուհետև իր երկու օգնականների՝ Հովհան Եկեղեցացու և Հովսեփ Պաղնացու հետ անձամբ այցելել Ս., հույն գեղագիր Հռոփանոսի օգնությամբ վերջնականորեն ձևավորել հայկ. նշանագրերը: Այստեղ էլ կատարվել է հայերեն առաջին թարգմանությունը Աստվածաշնչի Սողոմոնի առակների գրքից, որն սկսվում է «Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ» տողերով: V–XII դդ. Ս. դարձել է բազմաթիվ աղանդների կենտրոն: Աղանդավորներն այստեղից մուտք են գործել Հայաստան և տարածել իրենց գաղափարները: V–VI դդ. Ս. հայտնի էր հատկապես մարկիոնական և մանիքեական (տես Մանիքեություն) համայնքներով: Ս. քաղաքից էին պավլիկյանների առաջին աղանդապետ համարվող Կալինիկեի որդի Պողոս Սամոսատցին (VII դ. սկիզբ), նրա եղբայր Հովհաննեսը: IX դ. կեսին Տևրիկի (Դիվրիգ) նման Ս. դարձել է պավլիկյանների գլխ. ռազմ. հենակետը, որտեղից արաբների հետ միասին նրանք պայքարել են բյուզանդացիների դեմ: Հայոց կաթողիկոս Ներսես Շնորհալին հիշատակում է XII դ. Ս-ում բնակվող՝ արևորդիներ կոչված աղանդավորներին, որոնք որոշել էին հրաժարվել հերձվածի գաղափարներից և վերադառնալ Հայ եկեղեցու գիրկը: Սելջուկյան արշավանքներից (XI դ.) հետո Ս. աստիճանաբար կորցրել է իր երբեմնի նշանակությունը և վերածվել աննշան քաղաքի: XII–XIV դդ. քաղաքին տիրել են խաչակիրները, բյուզանդացիները, Եգիպտոսի Այյուբյանները, մոնղոլները, թուրքմեն. ցեղերը: XV դ. Ս. նվաճել է օսմ. կայսրությունը: Մինչև Մեծ եղեռնը Ս-ի բնակիչները հիմնականում եղել են հայեր:

Երվանդ Մարգարյան

ՍԱՄՎԵԼ Ա ԱՐԾԿԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, ք. Արծկե (Բզնունիք գավառ) – 526], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 516-ից: Հաջորդել է Բաբկեն Ա Ոթմսեցուն: Սերել է Աղբիանոսյան տոհմից: Ս. Ա Ա-ու օրոք 517-ին, երբ հոները ասպատակել են Հայաստանի գավառները, Մժեժ Գնունին միավորել է հայ որոշ իշխանների զորաուժը և ջախջախել հոներին: Այդ հաղթանակի համար պարսից արքան հետ է կանչել պարսիկ մարզպանին և Մժեժ Գնունուն նշանակել Հայաստանի մարզպան: Կաթողիկոս. գահին Ս. Ա Ա-ուն հաջորդել է Մուշե Ա Այլաբերցին:

ՍԱՄՎԵԼ ԿԱՄՐՋԱՁՈՐԵՑԻ (ծ. և մ. թթ. անհտ), X–XI դարերի մատենագիր: Ենթադրվում է, որ ուսումը ստացել է Այրարատի Արշարունիք գավառի Կամրջաձոր վանքում, որի վանահայրն է դարձել հետագայում: Ըստ միջնադարյան աղբյուրների, 1007-ի Ծռազատկի խռովություններից հետո բյուզ. Վասիլ II կայսրի հրավերով մեկնել է Կ. Պոլիս, մասնակցել զատկական վեճերին և հիմնավորել Զատիկի վերաբերյալ Հայ եկեղեցու տոմարական հաշվարկների պատմականությունն ու ճշգրտությունը: Ս. Կ. հեղինակ է մի շարք աստվածաբան., մեկնողական երկերի: Խաչիկ Ա Արշարունու հանձնարարությամբ 986-ին գրել է ջատագովական մի թուղթ՝ ուղղված հունաց Թեոդորոս մետրոպոլիտին: Ս. Կ-ու անունով մեզ է հասել դավանաբան. մի հարցուպատասխանի, որը պարունակում է Ոսկեձեռն անունով մի իշխանի հարցերն ու Ս. Կ-ու պատասխանները: Նրա գրչին է պատկանում նաև Տերունի տոների իմաստը մեկնաբանող մի երկ: Համաձայն Ստեփանոս Տարոնեցու (Ասողիկ) և Մատթեոս Ուռհայեցու, Ս. Կ. գործուն մասնակցություն է ունեցել Հայսմավուրք և Տոնապատճառ ժողովածուների կազմման և խմբագրման աշխատանքին, նաև իր երկերով հարստացրել դրանք: Տոնապատճառում նրա գրչին են պատկանում արարչության օրվա պատճառը կամ մեկնաբանությունը: Այդտեղ տեղ են գտել նաև հատվածներ Ս. Կ-ու «Վերլուծութիւն ընթերցուածոց գրոց» և «Վասն աղուհացից» երկերից, որոնք պարունակում են ծիսական ընթերցվածների և պահքի բացատրությունը: Ս. Կ. թաղվել է Կամրջաձոր վանքում:

Գրկ. Անթաբյան Փ., «Տօնապատճառ» ժողովածուն, ԲՄ, № 10, 1971: Պ ո ղա րյ ան Ն., Հայ գրողներ, Երուսաղեմ, 1971, էջ 162–163:

Հակոբ Քյոսեյան

ՍԱՄՈՒԵԼ ԱՆԵՑԻ, Սամուել Երեց (մոտ 1100/05–1185/90), պատմիչ-ժամանակագիր, տոմարագետ, տիեզերագետ: Ենթադրվում է, որ ծնվել է Անիում կամ մոտակա բնակավայրերից մեկում: Աշակերտել է Հովհաննես Սարկավագին և, ըստ Կիրակոս Գանձակեցու, եղել Անիի Կաթողիկե եկեղեցու քահանա: Ս. Ա-ուց մեզ է հասել երկու երկասիրություն՝ «Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց յաղագս գիւտի ժամանակաց անցելոց մինչեւ ի ներկայս ծայրաքաղ արարեալ» և «Մեկնութիւն տումարի, զոր արարեալ է Սամուէլի քահանայի ի խնդրոյ Ստեփանոսի Իմաստասիրի» խորագրերով: Առաջինը գրվել է Գրիգոր Դ Տղա կաթողիկոսի պատվերով և ընծայվել նրան: Սկսվում է Ադամից և հասցվում մինչև 1180-ը: Այլ հեղինակներ շարունակել են Ս. Ա-ու Ժամանակագրությունը և հասցրել մինչև 1665-ը՝ պահելով նույն ոճն ու համառոտությունը: Ս. Ա. միջնադարյան այն բացառիկ պատմիչներից է, ով նշում է օգտագործած աղբյուրները, փորձում ճշտել պատմ. իրադարձությունների, արքայատոհմերի, տիրակալների, կաթողիկոսների ժամանակագրությունը: Օգտագործելով Եվսեբիոս Կեսարացու, Ագաթանգեղոսի, Մովսես Խորենացու, Եղիշեի, Ղազար Փարպեցու, Փավստոս Բուզանդի, Սեբեոսի, Շապուհ Բագրատունու, Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցու, Ստեփանոս Տարոնեցու, Հովհաննես Սարկավագի և այլոց գործերը՝ Ս. Ա. հաճախ հակադրվում է նրանց՝ իրադարձությունները ներկայացնելով սեփական պատկերացմամբ, ինչը մեծացնում է երկի պատմ. արժեքը: XII դ. իրադարձությունները, որոնք Ս. Ա. շարադրել է իբրև ականատես, կարևոր սկզբնաղբյուր են այդ ժամանակաշրջանի բուն Հայաստանի և մանավանդ Կիլիկյան Հայաստանի պատմության ուսումնասիրման համար: Արժեքավոր նյութեր կան նաև հարևան երկրների ու ժողովուրդների մասին: Ս. Ա-ու երկը թարգմանվել է լատ. և 1818-ին հրատարակվել Եվսեբիոս Կեսարացու «Քրոնիկոնի» հետ: Տարբեր ժողովածուներում ֆրանս. հատվածներ են հրատարակվել Մ. Բրոսսեի և Է. Դյուլորիեի թարգմանությամբ:

Ս. Ա-ու երկրորդ աշխատության խորագիրը («Մեկնութիւն տումարի…») ամբողջությամբ չի համապատասխանում նրա բովանդակությանը, քանի որ ունի և՛ տոմարական, և՛ տիեզերագիտ. տեքստ: Երկի առաջին՝ տոմարական մասում (շարադրված է հարցուպատասխանիի ձևով) քննված հարցերի մասին Ս. Ա-ուց առաջ ավելի գիտականորեն և մանրամասն գրել է Հովհաննես Սարկավագը: Հեղինակն անդրադարձել է հռոմ. տոմարին, որն օգնում է ճիշտ հաշվելու և ճիշտ հասկանալու հայկ. տոմարը: Մեկնության մեջ ավելի արժեքավորը երկրորդ՝ տիեզերագիտ. մասն է, որն սկսվում է տոմարական գրականության մեջ գործածված արաբ. ինը բառերի հայերեն թարգմանությամբ: Այնուհետև հեղինակը փորձել է, իր ժամանակի ըմբռնումների համաձայն, բացատրել ծիածանը, գիսավոր աստղը, աստղի թռիչքը, փայլակը, որոտը, շանթը, անձրևը, մառախուղը, ցողը և բնական բազմաթիվ այլ երևույթներ: Ս. Ա. իր երկի տոմարական մասում մեծապես օգտըվել է Անանիա Շիրակացու «Տիեզերագիտութիւն և Տոմար» աշխատությունից: Տիեզերագիտ. մասի աղբյուր է եղել Անանիա Շիրակացու «Յաղագս շրջագայութեան երկնից» աշխատությունը: Ս. Ա-ու տոմարական-տիեզերագիտ. երկասիրությունն արժեքավոր է ինչպես գիտության պատմության, այնպես էլ հայ մատենագրության պատմության համար: Մատենադարանում պահվում են երկի բազմաթիվ ընդօրինակություններ, որոնցից ամենահինը 1373-ինն է (ձեռ. դ 2001), իսկ լավագույնը՝ 1621-ին գրչագրվածը (ձեռ. դ 2018):

Երկ. Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց…, աշխատասիր. Ա. Տեր-Միքելյանի, Վաղ-պատ, 1893: Մեկնութիւն տումարի…, աշխատասիր. Ա. Աբրահամյանի, «Էջմիածին», 1952, № 1–2:

Գրկ. Զարբհանալյան Գ., Պատմութիւն հայ հին դպրութեան (Դ–ԺԳ դար), Վնտ., 1932: Բաբայան Լ., Դրվագներ Հայաստանի զարգացած ֆեոդալիզմի դարաշրջանի պատմագրության (IX–XIII դարեր), Ե., 1981:

ՍԱՆԱՀԻՆԻ ՎԱՆՔ, միջնադարյան հոգևոր, մշակութային և գիտակրթական նշանավոր կենտրոն Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Տաշիրք գավառում: Այժմ ՀՀ Լոռու մարզի Ալավերդի քաղաքի Սանահին թաղամասում (նախկին Սանահին գ.), Դեբեդ գետի աջափնյա բարձրադիր սարավանդի վրա:

Վանական համալիրի առաջին՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է X դ. 30–40-ական թթ. (Աբաս Ա Բագրատունի թագավորի օրոք): 966-ին Աշոտ Գ Ողորմած թագավորն ու Խոսրովանույշ թագուհին կառուցել են Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցին՝ իրենց որդիներ Կյուրիկեի (Գուրգենի) և Սմբատի արևշատության համար, հիմնադրել են միաբանություն և բարձրագույն կարգի հոգևոր դպրոց, հրավիրել եկեղեցականներ, գիտնական վարդապետներ, գրիչներ: Հիմնադիր վանահայրն էր Պոլիկարպոսը, որին հաջորդել է վարդապետգիտնական Հովհաննեսը:

979-ին Սմբատ Բ թագավորի հրովարտակով Ս. վ. դարձել է նորակազմ Կյուրիկյան թագավորության եպիսկոպոս. աթոռանիստը (մինչև XI դ. կեսը), և Տաշիրքի թեմակալ է ձեռնադրվել Եսային: Երևելի վանահայրերից էր «մեծ հռետոր» հռչակված Դիոսկորոս Սանահնեցին (1039–63): Նրա օրոք կառուցվել են գրատունն ու Ս. Գրիգոր մատուռը, հոգևոր դպրոցը դարձել է ուսումնական մեծ կենտրոն, հարստացել է գրադարանը, գրվել, ծաղկվել և ընդօրինակվել են բազմաթիվ ձեռագրեր: Նրան աշակերտել, դպրոցում դասավանդել ու ստեղծագործել են գիտնական վանականներ Անանիա Սանահնեցին և Հակոբոս Քարափնեցին: Աստվածաբանությունից բացի դպրոցում դասավանդվել են փիլիսոփայություն, հռետոր. արվեստ, երաժշտություն, բժշկություն, տոմարագիտություն և այլ գիտություններ: Ըստ ավանդության՝ դպրոցում դասավանդել է նաև Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, նրա անունով էլ Ս. Աստվածածին և Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցիների միջև կառուցված սրահը կոչվել է «Մագիստրոսի ճեմարան»:

XI դ. 2-րդ կեսին սկսված սելջուկյան արշավանքների ու նրանց տիրապետության ընթացքում, ինչպես նաև Կյուրիկյան թագավորության անկումից հետո (1113) Ս. վ. ապրել է տևական վատթար ժամանակաշրջան: XII դ. վերջին Տաշիրք գավառի կազմում դառնալով Զաքարյան իշխանների սեփականությունը՝ վանքը վերականգնել է իր դերը երկրի հոգևոր ու գիտամշակութ. կյանքում: Այդ շրջանում կատարվել են նաև լայնածավալ շին. աշխատանքներ: XII դ. 80-ական թթ-ից մինչև XIII դ. 30-ական թթ. կառուցվել են Ս. Ամենափրկիչ և Ս. Աստվածածին եկեղեցիների գավիթները, զանգակատունը, գրատան արտաքին սրահը, հյուրատունը (չի պահպանվել), Զաքարյանների տոհմական դամբարանը, կանգնեցվել են Գրիգոր Տուտեորդու և Սարգսի բարձրարվեստ խաչքարերը, նորոգվել Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցին: XII դ. վերջին Դեբեդ գետի վրա կառուցվել է Սանահինի նշանավոր կամուրջը, որով անցնում է վանք տանող ճանապարհը, իսկ գյուղում՝ աղբյուր:

XII–XIII դդ. Ս. վ-ում հայտնի էին վանահայրեր Գրիգոր Տուտեորդին, Հովհաննես Խաչենցին (Զաքարե և Իվանե Զաքարյան իշխանների ուսուցիչը), Վարդանը: Մեծ համբավ է ունեցել վանահայր Գրիգոր րաբունապետը (տես Գրիգոր Որդի Աբասա), որի «Պատճառ լայն և նուրբ գրեանց, առեալ ի հարցն սրբոց և ի վարդապետաց» գիրքը ծառայել է նաև որպես ուս. ձեռնարկ: Գրիգոր րաբունապետը վանքին նվիրել է 13 ձեռագիր, գրել այլ աշխատություններ: Վանքի բնականոն գործունեությունը դարձյալ ընդհատվել է 1230-ական թթ. սկսված մոնղոլ. արշավանքների և նրանց տիրապետության ողջ ընթացքում: XIV դ. սկզբին թուլացել և դարավերջին տրոհվել է Զաքարյանների իշխանական տունը, և Սանահին գյուղը շրջակայքով ու վանքով դարձել նրանց շառավիղների՝ Արղության-Երկայնաբազուկների սեփականությունը (մինչև XX դ. սկիզբը): XIV–XV դդ. Ս. վ-ում նոր վերելք է ապրել գրչության արվեստը (այդտեղ գրչագրված ձեռագրերից 35-ը պահվում է Մատենադարանում): Առավել հիշարժան է Սանահինի «Քոթուկը» (ձեռ. դ 3032), որը բովանդակում է վանքի ժամանակագրությունը, արժեքավոր տեղեկություններ միաբանության պատմության վերաբերյալ: XVII դ. կեսին, Սարգիս արք. Արղությանի առաջնորդության օրոք, էապես նորոգվել են ժամանակի և երկրաշարժերի ազդեցությամբ վնասված վանքի հիմն. կառույցները: 1831ին հս. պարսպին կից միակամար աղբյուր է կառուցել վանքի տոհմիկ առաջնորդ Հարություն արք. Տեր-Բարսեղյանցը (ճակատին պահպանվել է նրա չափածո արձանագրությունը), կատարել է նաև վիմագրությունների վերծանման և կառույցների նորոգման աշխատանքներ: XX դ. սկզբին վանքի գործունեությունը դադարել է: Խորհրդ. իշխանության ժամանակաշրջանում Ս. վ. որպես պատմամշակութային հուշարձան եղել է պետ. պահպանության ներքո, կատարվել են կառույցների ամրակայման և վերականգնման աշխատանքներ: 1998-ին ՀՀ կառավարության որոշմամբ այն հանձնվել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի տնօրինությանը: Ս. վ-ի ճարտ. համալիրը ձևավորվել է շուրջ երեք հարյուրամյակի ընթացքում. յուրաքանչյուր նոր շինություն կառուցվել է նախորդների գործառնական դերը, զբաղեցրած տեղն ու ոճական հատկանիշները հաշվի առնելով: Արդյունքում ստեղծվել է ասիմետրիկ, բայց ծավալային հավասարակշիռ հորինվածքով, ներդաշնակ և միասնական համակառույց՝ համահունչ նաև շրջակա գեղատեսիլ բնությանը: Համալիրն ընդգրկում է Ս. Աստվածածին և Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցիներն իրենց գավիթներով, ճեմարանը, Ս. Գրիգոր մատուռը, գրատունը, զանգակատունը, Ս. Հակոբ եկեղեցին, Ս. Հարություն մատուռը, Կյուրիկյանների, Զաքարյանների և Արղության-Երկայնաբազուկների տոհմական դամբարանները: Կառույցների հիմն. շինանյութը տեղական բաց մոխրագույն սրբատաշ բազալտն է, որն օգտագործվել է նաև տանիքների ծածկասալերի համար: Ճարտ. ձևերը և հարդարանքը, ընդհանուր առմամբ, պարզ են և մոնումենտալ՝ պատերի հարթ մակերեսների վրա քիվերի, դռների և պատուհանների շրջակալների զուսպ շեշտվածությամբ: Ներքին տարածքների գեղ. արտահայտչականությունն ստեղծվել է ծածկերի՝ թաղերի, թաղակիր կամարների, գմբեթարդների և դրանք կրող հենարանների պարզ, տրամաբան. ու համաչափ կառուցվածքով և համադրությամբ: Ս. Աստվածածին եկեղեցին, որի շուրջը կազմավորվել է համալիրը, հայ միջնադարյան դասական ճարտ-յան բնորոշ գմբեթավոր դահլիճ տիպի խաչագմբեթ ենթատիպի վաղագույն օրինակներից է: Գմբեթի թմբուկն ի սկզբանե եղել է բազմանիստ, որը եկեղեցու 1652-ի նորոգման ժամանակ վերափոխվել է գլանաձևի և պսակվել պարզ կոնաձև վեղարով: Նրա ներսում պահպանվել են երբեմնի որմնանկարների որոշակի հետքեր:

Ս. Ամենափրկիչ (կոչվել է նաև Կաթողիկե) եկեղեցին համալիրի գլխ. և ամենամեծ շինությունն է. կառուցվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցու հվ. կողմում՝ 4մհեռավորությամբ: Եկեղեցին իր հզոր ծավալով գերիշխող դիրք ունի և դարձել է համալիրի ընդհանուր հորինվածքի ծանրության կենտրոնը: Կառույցի տիպը դարձյալ խաչագմբեթն է, սակայն ի տարբերություն նախորդի, ունի երկհարկ ավանդատներ: Եկեղեցին ունեցել է երկու մուտք՝ հս. և արմ. կողմերում, որոնցից առաջինը հետագայում փակվել է եկեղեցիների միջև ճեմարանի սրահը կառուցելու պատճառով: Կառույցի արլ. ճակատը և հվ. ու հս. ճակատների դրան կից հատվածները ձևավորվել են նրբագեղ որմնասյուների վրա հենված դեկորատիվ կամարաշարով: Հիմքեր կան ենթադրելու, որ այն ունեցել է շարունակություն և այդ կերպով հարդարված են եղել նաև եկեղեցու նախն. գմբեթի թմբուկն ու Ավագ խորանը, որոնք ավերվել են երկրաշարժից և վերականգնվել առավել պարզ ձևերով:

Եկեղեցու արլ. ճակատի վերնամասում՝ ճակտոնը պսակող քիվի անմիջապես տակը, տեղադրված է ուղղանկյուն շրջանակի մեջ առնված մի խորաքանդակ՝ Կյուրիկեի ու Սմբատի պատկերներով (անունները փորագրված են շրջանակի վերին մասում): Քանդակի ստեղծումից տարիներ անց նրանցից առաջինը հիմնադրել ու գլխավորել է Կյուրիկյան թագավորությունը, իսկ երկրորդը՝ թագավորել Անիում և հռչակվել «Տիեզերակալ»: Խորաքանդակը նրանց պատկերում է ողջ հասակով դեմհանդիման կանգնած, ձեռքերին՝ եկեղեցու մանրակերտը: Իր բովանդակությամբ, հորինվածքային մտահղացմամբ և ոճավորմամբ այս ստեղծագործությունը նշանավոր երևույթ է դարձել հայ միջնադարյան մոնումենտալ արվեստում և նախադեպ հանդիսացել հետագա նմանատիպ քանդակների համար (Հաղպատ, Անի ևն):

Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցու պատերը նույնպես ծածկված են եղել որմնանկարներով (պահպանվել են աննշան հետքեր): Ըստ վիմագր. տվյալների՝ եկեղեցին առաջին անգամ և հիմնավորապես նորոգվել է 1181-ին՝ վանքի առաջնորդ Հովհաննես վարդապետի ջանքերով ու Գրիգոր Տուտեորդու և Քուրդ ամիրայի օժանդակությամբ: Վերաշարվել են երկրաշարժից վնասված հվ. պատը, գմբեթը՝ ամբողջությամբ, ինչի հետևանքով այն դարձել է ավելի ցածր, ամրացվել և լրացվել են կառույցի մյուս կիսավեր կամ խարխլված հատվածները: Երկրորդ մեծ վերանորոգումը կատարվել է 1652-ին, վանքի ընդհանուր նորոգության ժամանակ՝ առաջնորդ Սարգիս արք. Արղությանի օրոք և ուստա Սարգսի ղեկավարությամբ: Փոքր նորոգումներ կատարվել են նաև հետագայում, 1815-ին՝ հազարապետ Սոլոմոն Արղությանի ու Զաքարե իշխանի ծախսերով և 1881-ին՝ Արղության Հովսեփ Փարսադանյանի ղեկավարությամբ ու ջանքերով:

Ս. Աստվածածին և Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցիները դեռևս X դ. 80-ական թթ. ունեցել են ընդհանուր գավիթ, ինչի մասին հիշատակվում է Կյուրիկե Ա թագավորի՝ Սանահինի «Քոթուկում» մեջբերված հրովարտակում, որով նա երկու շքեղ ջահ է նվիրել վանքին: Այդ կառույցը քանդվել է հավանաբար 1181-ի լայնածավալ շին. աշխատանքների ժամանակ՝ Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցու նոր գավիթը կառուցելիս: Վերջինս քառակուսի հատակագծով կենտրոնակազմ և քառասյուն ընդարձակ դահլիճ է՝ կառուցված եկեղեցու արմ. պատին կից, նույն առանցքով և լայնությամբ: Արտաքին դուռը տեղադրված է հս. պատի կենտրոնում: Գավթի հաստահեղույս սյուները կամարներով կապվում են միմյանց և համապատասխան հանդիպակաց պատերի փնջաձև որմնասյուների հետ՝ ներքին տարածքը բաժանելով կենտր. մեծ և եզրային ութ փոքր քառակուսի հատվածների: Կենտր. քառակուսին պսակում է երդիկավոր ցածր գմբեթը, անկյունայիններն ունեն հարթ առաստաղ, իսկ առանցքային միջին հատվածները ծածկված են գլանաձև թաղերով: Տարածական այս բարդ և պլաստիկ կառուցվածքային հորինվածքին յուրահատուկ գեղ. արտահայտչականություն են հաղորդում սյունախարիսխների և խոյակների հյուսածո զարդամոտիվները և կենդանիների գլուխների խորհրդանշանային քանդակները: Որմնակամարներից մեկի վրա փորագրված արձանագրությունը հիշատակում է ճարտարապետի անունը՝ Ժամհայր: Ս. Աստվածածին եկեղեցու գավիթը (կոչվում է նաև նախագավիթ) կառուցվել է 1211ին, Վաչե Վաչուտյան իշխանի պատվերով, ինչը վկայում է գավթի ներսում, հվ. պատին պահպանված արձանագրությունը: Կառույցը տեղադրվել է այդ եկեղեցու արմ. և Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցու գավթի հս. պատերին կից և գրավում է դրանց միջև գոյացած անկյունային տարածքը: Պահպանված են կից կառույցների առանցքների նկատմամբ սիմետրիան, իսկ արլ-արմ. ուղղությամբ՝ նաև չափը, ինչի շնորհիվ այդ համադրությունը ընկալվում է որպես ամբողջական մի կառույց: Գավթի հատակագիծը հս-հվ. ուղղությամբ մի փոքր ձգված ուղղանկյուն է, որը լայնական ուղղությամբ տարված երկու կամարակապ սյունաշարով բաժանվում է երեք հավասար նավերի: Դրանցից յուրաքանչյուրը ծածկված է գլանաձև թաղով և երկթեք տանիքով, որոնք արմ. ճակատի վրա կազմում են սուր գագաթներով բարձր ճակտոնների շարք: Գավթի այդ միակ ամբողջությամբ երևացող ճակատը ձևավորված է երեք զույգ լայն և կամարակապ բացվածքներով, որոնք ծառայել են ներքին տարածքի լուսավորության և ելումուտի համար: Գավիթն ունեցել է նաև միջանցիկ դեր՝ եկեղեցիներ, մյուս գավիթ և ճեմարան անցնելու համար: Ճարտ. ներքին հարդարանքը պարզ է և զուսպ. ցածրադիր և զանգվածեղ սյուները և որմնասյուները, լինելով միատիպ, տարբեր են խարիսխների, ֆուստերի (ֆուստ՝ սյան բունը) և խոյակների զարդաքանդակների մշակմամբ: Տիպաբան. առումով այս գավիթը եզակի նմուշ է հայկ. ճարտ-յան մեջ: Ճեմարանի կառուցման ստույգ ժամանակն անհայտ է, սակայն շինարարական-շերտագրական վերլուծությամբ թվագրվում է XI դ. 1-ին կեսով: Կառույցի հատակաձևը ստեղծվել է ինքնաբերաբար՝ պայմանավորված եկեղեցիների միջև ընկած նեղ, միջանցքաձև տարածքով, որը ճարտարապետն օգտագործել է հնարամտորեն և նպատակահարմար:

Գրատունն ու Ս. Գրիգոր մատուռը կառուցվել են 1063-ին՝ վանահայր Դիոսկորոս Սանահնեցու նախաձեռնությամբ և ղեկավարությամբ, Դավիթ Անհողինի դստեր՝ Հրանույշ թագուհու միջոցներով: Շինությունները տեղադրված են համալիրի հս-արլ. մասում, միմյացից մոտ 3մհեռավորությամբ: Միջանկյալ այդ տարածքում, գրատան մուտքի առջև XIII դ. 1-ին քառորդում կառուցվել է նախասրահ:

Գրատունը քառակուսի հատակագծով սրահ է, որի չորս պատերի կենտրոններում մեկական տեղադրված որմնասյուները միմյանց հետ կապվում են հատակագծում պատերի նկատմամբ 45օ-ով շեղված կամարներով: Դրանցով կազմվում է սրահի եզրագծին ներգծված մի նոր՝ առավել փոքր քառակուսի, որի վրա առագաստների միջոցով հենվում է հիմքում՝ շրջանաձև, իսկ վերևում՝ ութանիստ, երդիկավոր գմբեթը: Սրահի անկյունային հատվածները ծածկված են մի դեպքում տրոմպով, մյուս դեպքում՝ հատվող կիսագլան թաղերով: Ցածրադիր և զանգվածային որմնասյուներն ունեն հարուստ և միմյանցից տարբեր զարդաքանդակային մշակում: Պատերի հարթությունը ջլատված է կիսաշրջան կամ սլաքաձև կամարներով պսակվող խոր որմնախորշերով, որոնք եղել են պահոցներ գրքերի և նշխարների համար: Ս. Գրիգոր մատուռը եռաստիճան գետնախարսխով, արտաքուստ՝ շրջանաձև, ներքուստ՝ խաչաձև, քառախորան կենտրոնագմբեթ փոքր կառույց է: Ճակատի գլանաձև հարթությունը և մուտքի շրջանակը մշակված են նրբագեղ, դեկորատիվ որմնասյուներով և կամարաշարով, իսկ պատի՝ խորանների միջև ընկած առավել թանձր հատվածները ակոսված են ուղղաձիգ, հատակագծում եռանկյունաձև խորշերով: 1652-ին վերակառուցվել են երկրաշարժից ավերված գմբեթն ամբողջությամբ և պատերի վերին հատվածները՝ աղճատելով մատուռի նախն. տեսքը և համաչափությունը: Վանքի զանգակատունն (XIII դ. 1-ին քառորդ) այդ տիպի վաղագույն նմուշներից է, կառուցվել է Ս. Ամենափրկիչ և Ս. Աստվածածին եկեղեցիների արմ. ճակատների եզրագծի շարունակությամբ, վերջինիս հս. պատի արմ. հատվածին կից: Այն քառակուսի հատակագծով եռահարկ կառույց է, որ պսակվում է վեց սյուների վրա հենված զանգաշտարակով: Առաջին հարկը պարզ թաղակապ սրահ է՝ հս. կողմից առանձին մուտքով: Արմ. ճակատին ասիմետրիկ տեղադրված շքամուտքը քարե աստիճաններով տանում է երկրորդ և երրորդ հարկերը: Երկրորդ հարկն են կազմում միմյանց կից երեք փոքր ավանդատները, որոնցից մեկի մուտքի ճակատին պահպանվել է շին. անթվակիր արձանագրություն, ըստ որի՝ զանգակատունը կառուցել է Աբասի որդի Վագը: Երրորդ հարկն ամբողջական մի սրահ է՝ ծածկված չորս զույգ որմնասյուների վրա հենված փոխհատվող կամարների կոնստրուկցիայով՝ իր վրա կրելով զանգաշտարակը: Արմ. ճակատի առանցքով, տրամատված լայն շրջանակի մեջ ագուցված է կարմիր գրանիտե քանդակազարդ մեծ խաչ, ճակատների դեկորատիվ հարդարանքի մյուս տարրերը՝ շքամուտքի և պատուհանների քանդակազարդ շրջանակները, ներդիր խաչքարերը տեղադրված են ասիմետրիկ, ազատ, բայց խիստ հավասարակշիռ հորինվածքով:

Գլխ. հուշարձանախմբից հվ-արլ., շուրջ 70 և 100մհեռավորությամբ գտնվում են ևս երկու փոքր, կիսավեր կառույցներ՝ Ս. Հակոբ եկեղեցին և Ս. Հարություն մատուռը: Եկեղեցին X դ. 2-րդ կեսին կառուցված գմբեթավոր դահլիճ է՝ արտաքուստ ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև հատակագծով: 1753-ին ավերվել է, քարերի մի մասը 1815-ին օգտագործվել Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցու նորոգման համար: Մատուռը (XIII դ. 2-րդ կես) պարզ, ուղղանկյուն թաղածածկ սրահ է՝ արլ. երկու հավասարաչափ խորաններով և հարուստ մշակված արմ. շքամուտքով: Կյուրիկյան, Զաքարյան և Արղության-Երկայնաբազուկ իշխանների տոհմական դամբարաններից ճարտ. հորինվածքի առումով առավել յուրօրինակ ու հետաքրքիր է Զաքարյանների դամբարանը: Բաղկացած է միմյանց կից և հաղորդակից արլ. ու արմ. մասերից: Առաջինը (կառուցված X դ. վերջին կամ XI դ. սկզբին) կիսագետնափոր թաղածածկ սրահ է՝ տանիքին բարձրացրած երեք փոքր մատուռներով, որոնցից կենտրոնականն ունի ուղղանկյուն, իսկ եզրայինները՝ շրջանաձև հատակագծեր: Արմ. մասը քանդակազարդ շքամուտքով, երկթեք տանիքով թաղածածկ սրահ է. 1189-ին կառուցել են Իվանե և Զաքարե եղբայրները՝ իրենց պապի և հոր՝ Վահրամ ու Սարգիս իշխանների գերեզմանների վրա: Վերջինիս հիշատակին կանգնեցված է նաև արձանագիր խաչքար:

Շուրջ 50 խաչքար է պահպանվել վանքի և շրջակա տարածքում: Պատմ. արժեքով ու գեղ. մշակմամբ առավել նշանավոր են Գրիգոր Տուտեորդու խաչքարը (գործ՝ Մխիթար Կազմիչի)՝ կանգնեցված 1184-ին, Ս. Հարություն եկեղեցու հս. պատի տակ, և ամիրայությունների դեմ մղվող պատերազմի զոհերից մեկի՝ Սարգսի գերեզմանի վրա 1215-ին կանգնեցված խաչքարը՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցու գավթի արմ. պատին կից: Պահպանվել են X–XIX դդ. ընդգրկող շուրջ 190 վիմագրեր (կառույցների, խաչքարերի ու տապանաքարերի վրա): Դրանցից 19-ն ունեն շին. բնույթ (մինչև 1225-ը), մյուսները բովանդակում են թագավորական, իշխանական հրովարտակներ, աղոթքներ, հիշատակագրեր, վանքին նվիրատվությունների վերաբերյալ տեղեկություններ:

Գրկ. Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 1, Տփղիս, 1842: Հարությունյան Ի., Սանահին, ԱՀ, գիրք 3, 1898: Լալայան Ե., Բորչալուի գավառ, ԱՀ, գիրք 7–8, 1901: Ղաֆադարյան Կ., Սանահնի վանքը և նրա արձանագրությունները, Ե., 1957: Շախկյան Գ., Լոռի. պատմության քարակերտ էջերը, Ե., 1986: Հարությունյան Վ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Ե., 1992, էջ 246–249, 295–298: Халпахчьян О. Х., Санаин, М., 1973; Նույնի, Архитектурные ансамбли Армении, М., 1980, ր. 181–199; Ghalpakhtchian O. Kh., Alpago-Novello A., Sanahin, Milano, 1970 (Documenti di architettura armena, № 3).

Կորյուն Ղաֆադարյան

«ՍԱՆԴՂԿԱՎԱՆՔԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», հայկական ձեռագիր մատյան: Գրչության արվեստի գլուխգործոցներից: Սակավաթիվներից է իր համարյա անխաթարությամբ և գեղեցկագրությամբ: 1053-ին, միջնադարյան գրչության կենտրոն Սանդղկա Ս. Աստվածածին վանքում (Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Արշարունիք գավառ) ընդօրինակել և մանրանկարել է Հովհաննես Սանդղկավանեցին: Պահվում է Մատենադարանում (ձեռ. դ 3793):

«Ս. Ա.» ունի 39×30 սմ մեծություն, 310 մագաղաթե թերթ, գրված է երկաթագրով: Ձեռագրի նկարազարդումից պահպանվել են չորս ավետարանիչների, անվանաթերթերի և երկու խորանների պատկերները, որոնք գեղ. մտահղացմամբ ու ոճով համահունչ են նույն գրչի ընդօրինակած և ծաղկած «Մողնու Ավետարան»-ին և «Բեգունց Ավետարան»-ի համապատասխան մանրանկարներին: Ավետարանը թվագրված հայկ. ձեռագրերից առաջինն է, որտեղ գունավոր զարդագրի հետ հանդիպում են նաև լուսանցազարդ և գլխազարդ: Հիշատակարանում գրիչը բացի իր ծնողներից՝ Դավթից և Մարիամից, հիշատակում է ձեռագրի գրչությանն ու մանրանկարչությանն օժանդակող անձանց՝ մագաղաթ հետող Մովսեսի, ոսկեդեղ կազմող Հովհաննես Սողիկի և ոսկեդեղ զուգող Թորոս Խաղբակի անունները:

Գրկ. Մա թեվո սյ ան Ա., Գրիչ Հովհաննես Սանդղկավանեցի («Մողնու Ավետարանը»), ԲՄ, 1971, № 10:

Կարեն Մաթևոսյան

ՍԱՆԴՈՒԽՏ, սուրբ Սանդուխտ կույս (ծ. և նահ. թթ. անհտ), I դարի վկա, Հայ եկեղեցու նախամարտիրոսուհին, Թադեոս առաքյալի աշակերտուհին, տոնելի սուրբ: Հայոց Սանատրուկ թագավորի դուստրը: Շնորհք արք. Գալուստյանի բնորոշմամբ՝ «Ինչ որ է Ս. Ստեփանոս Քրիստոնեական եկեղեցիի համար, նոյն է Ս. Սանդուխտը Հայ եկեղեցիի համար» (Հայազգի սուրբեր, 1997, էջ 204): Ըստ Ս-ի վկայաբանության մի տարբերակի, երբ Թադեոս առաքյալը Աբգար թագավորին բուժելուց հետո մեկնել է Արտազ գավառի Շավարշան գյուղաքաղաքը, նրա կատարած սքանչելի գործերին ի տես՝ քրիստոնեություն է ընդունել նաև արքայադուստրը՝ հազիվ 15 տարեկան Ս., որն այնուհետև աշակերտել է առաքյալին և մկրտվել Սուրբ Հոգով: Կռապաշտ թագավորի հրամանով քանիցս բանտարկել են Ս. կույսին, Թադեոս առաքյալին և մյուս հավատակիցներին, սակայն երկնային լույսի ճառագումով նրանց կապանքները քանդվել են: Հայրը դստերը հորդորել է հրաժարվել «մոլորեցնողից»՝ Թադեոս առաքյալից, և վերադառնալ հայրենի կուռքերի պաշտամունքին, որին ի պատասխան՝ Ս. մոլորեցնող է անվանել կուռքերին, իսկ Թադեոս առաքյալին՝ մոլորությունից դեպի լույսը տանող: Ս-ին կրկին կապանքների մեջ են դրել և չարչարել, որպեսզի ուրանա Հիսուսին: Եվ կրկին, ըստ վարքագրության, լույս է փայլատակել, քանդվել են կույսի կապանքները, իսկ դահիճների աչքերը խավարել են: Կապանքներից ազատվելով՝ Ս. գնացել է Թադեոս առաքյալի մոտ և երկրպագել Հիսուսի երկնավոր դեսպանին: Ապա Ս. մկրտել է նորահավատ Զարմանդուխտ իշխանուհուն, որին թագավորը հրամայել է նահատակել: Քանի որ արդեն շատերն էին հարում Ս-ին, Սանատրուկը կարգադրել է վերջ տալ իր երկրավոր հորը մերժած և երկնավոր Հորն ընդունած Ս-ի կյանքին: Ըստ վարքագրի, երբ դահիճը պատրաստվել է կտրել սրբուհու գլուխը, դահճապետը սպանել է դահճին: Խառնաշփոթության մեջ զորականներից մեկը սուրը մխրճել է կույսի կուրծքը. բխել է արյուն և արյան հետ՝ երկնային անուշահոտություն: Ս-ի գերեզմանն անհայտ է մնացել երկար ժամանակ և, ի վերջո, տեսիլքով հայտնվել Կիրակոս անունով մի մենակյացի: Ըստ Մ. Օրմանյանի՝ սկզբնապես Ս-ի հիշատակը տոնվել է առանձին, այնուհետև միացվել Թադեոս առաքյալի տոնին:

Հայսմավուրքները Ս-ի նահատակության (որը և հիշատակի օրն է) տարբեր օրեր են նշում՝ դեկտ. 23, դեկտ. 15: Ներկայումս Հայ եկեղեցին ս. Ս-ի հիշատակի օրը նշում է Վարդավառի տոնին հաջորդող շաբաթ օրը, Թադեոս առաքյալի հիշատակի հետ մեկտեղ: Ս. կույսին է նվիրված մի «Մանկունք» շարական. «…Աշակերտեցար Առաքելոյն Թադէոսի, եւ ի հաւատս ճշմարիտս հաստատեցար, ոչ խառնակելով ընդ հեթանոսական պաշտօնսն արժանի եղեր վերանալ առ Հայր»:

Գրկ. «Սոփերք Հայկականք», հ. 8, Վնտ., 1853: Սուրբերու կեանքը, 3 հրտ., Բեյրութ, 1994: Հայոց եկեղեցու սրբերը և սրբակենցաղ անձինք [կազմ. Ռ. Մաթևոսյան], Ս.Էջմիածին, 1999:

Լևոն Սարգսյան

«ՍԱՍՆԱ ԾՌԵՐ», «Սասունցի Դավիթ», հայ ժողովրդական հերոսավեպ: Վիպասացները և բանասացները կոչել են նաև «Սասնա փահլևաններ», «Սասնա տուն», «Ջոջանց տուն», «Սասունցի Դավիթ կամ Մհերի դուռ», «Դավիթ և Մհեր», «Դավթի պատմություն», «Դավթի հեքիաթ» ևն:

«Ս. ծ.»-ի հերոսներից Սանասարի և եղբոր մասին հնագույն գրավոր ավանդությունը պահպանվել է Աստվածաշնչում (Դ Թագ. 19.35–37), հետագայում՝ Մովսես Խորենացու (գիրք Ա, ԻԳ) և Թովմա Արծրունու երկերում: Իսկ Դավթի և Խանդութի մասին զրույցների, Սասունում կատարված դեպքերի մասին որոշ հիշատակություններ պահպանվել են XVI դ. պորտուգալացի ճանապարհորդների (Ա. Տենրեյրո, Մ. Աֆոնսո) ուղեգրական նոթերում: Ուշ հայկ. աղբյուրների (Ղ. Ինճիճյան, Ն. Սարգսյան) թռուցիկ հիշատակությունները վերաբերում են XIX դ. հանդիպող վեպի հերոսների անունները կրող տեղավայրերին:

«Ս. ծ.» հայտնաբերել ու գրառել է Գ. Սրվանձտյանցը 1873-ին, Մշո Առնիստ գյուղում և հրատարակել Կ. Պոլսում («Գրոց ու բրոց և Սասունցի Դավիթ կամ Մհերի դուռ», 1874): Երկրորդ տարբերակը 1886-ին Ս. Էջմիածնում գրառել է Մ. Աբեղյանը և հրատարակել Շուշիում («Դավիթ և Մհեր», 1889): Այնուհետև գրառվել ու հրատարակվել են նորանոր տարբերակներ: Մինչև 1980-ը հայտնաբերվել և գրառվել է շուրջ 160 պատում, որից հրատարակվել է մոտ 70-ը: 1938–39-ին, «Ս. ծ.»-ի 1000-ամյա հոբելյանի կապակցությամբ, մինչ այդ գրառված 60 պատումների հիման վրա հյուսվել-կազմվել է (Մ. Աբեղյան, Գ. Աբով, Ա. Ղանալանյան) մի միասնական համահավաք բնագիր («Սասունցի Դավիթ», 1939): «Ս. ծ.»-ի վիպող-պատմողները մեծ մասամբ գյուղացիներ են, արհեստավորներ, պանդուխտներ, գաղթականներ: Վիպասացների բուն հայրենիքը Վանա լճի ավազանն ու նրանից հվ-արմ. և հս-արլ. ընկած գավառներն են (Սասուն, Մուշ, Բաղեշ, Մոկք, Շատախ, Վան, Հայոց ձոր, Խլաթ, Արճեշ, Մանազկերտ, Ալաշկերտ, Բայազետ): Պատումներն իրենց կառուցվածքով, լեզվաբարբառային և վիպ. հատկանիշներով բաժանվում են տիպաբանատեղագր. երեք մեծ խմբի՝ Սասնա, Մշո և Մոկաց: Հիշյալ խմբերից զատ կան և խառը պատումներ, որոնք միավորում են դրանց տարբեր հատկանիշները: «Ս.ծ.»-ում գործում է միմյանց ազգակից վիպ. հերոսների չորս հիմն. սերունդ՝ Սանասար և Բաղդասար, Մեծ կամ Ջոջ Մհեր, Դավիթ, Փոքր կամ Պստիկ Մհեր: Ճյուղերը, առանձին ամբողջություն լինելով հանդերձ, միավորվում են վիպ. ժառանգականության մի շարք ընդհանրություններով: «Ս.ծ.» դյուցազնական տոհմի չորս սերնդի վիպ. պատմությունն է, որն սկիզբ է առնում տոհմի ծագումից, Սասնա տան հիմնումից ու ավարտվում տոհմի վերջին ներկայացուցչի՝ անմահ, անժառանգ Փոքր Մհերի ժայռում փակվելով: Հերոսավեպը մի շարք փուլերից, թեմաներից, սյուժեներից բաղկացած համապարփակ վիպ. համակարգ է: Առաջնային և միավորիչ թեման, որ առկա է բոլոր ճյուղերում, հակադրությունն ու պայքարն է օտար և հայրենի երկրների, դրանց շահերը մարմնավորող օտար, այլադավան բռնակալի և յուրային, արդար ու ուղղահավատ հերոսի միջև:

«Ս. ծ.» բաղկացած է հնագույն առասպելներից, ավանդ. վիպ. սյուժեներից, պատմ. խավավորումներով երգ-զրույցներից՝ վիպ. մի ամբողջական համակարգի մեջ ձուլված, մշակված, փոխակերպված: Սանասարի և Բաղդա սարի ճյուղը ձևավորվել է երկվորյակ սրբազան նախնիների և ամպրոպային վաղնջական առասպելների հիմքի վրա: Մեծ Մհերի և Փոքր Մհերի ճյուղերի նախահիմքում ընկած են հին հայկ. և հնդիրան. երկնային լույսի և արեգակի աստված Միհրի (Միթրա) առասպելաբան. մոտիվները՝ զուգորդված ժայռում փակված հերոսների տեղական հնագույն առասպելին: Դավթի ճյուղի նախահիմքում ընկած է ամպրոպային կռվի հին հնդեվրոպ. առասպելը: Սանասարի, Դավթի, Մեծ Մհերի և Փոքր Մհերի ճյուղերի առասպելաբան. նախահիմքերը ենթարկվել են վիպ. թանձր խավավորումների, տեղական ավանդության և պատմ. անցուդարձերի զորեղ ազդեցությամբ կերպափոխվել, հին վիպ. ավանդությունից («Վիպասանք», «Պարսից պատերազմ», «Տարոնի պատերազմ») իրենց մեջ ներառել մի շարք սյուժեներ, մոտիվներ, անուններ, ձեռք բերել պատմ. շեշտված երանգ: «Ս. ծ.»-ի նախնական բաղադրիչ տարրերը սերում են խոր հնադարից, իսկ վիպ. զարգացումը, ճյուղերի հարակցումը, վերամշակումը ժող. վիպասացներն իրականացրել են միջնադարում (VII–XIII դդ.)՝ նախ Բաղդադի արաբ. խալիֆայության ստրկացուցիչ տիրապետության, ապա Եգիպտոսի (Մսրա) Էյուբյան արաբ տիրակալների դեմ հայ ժողովրդի մղած ազատագր. պայքարի զորեղ ու խոր ներգործությամբ: Դավթի ճյուղի պատմ. խավավորման վրա բացառիկ ազդեցություն են թողել արաբների հարկային ծանր քաղաքականության դեմ ուղղված սասունցիների 749-ի և 851-ի ապստամբությունները: «Ս. ծ.»-ում զգալի դրսևորումներ են գտել հին հեթանոս. հավատալիքները, պատկերացումները, ծիս. սովորույթները՝ հերոսների ջրից սերում ու զորացում, դյուցազն. շնորհի աստվածային տուրք և հովանավորում, հմայիլ սուրբ խաչի զորությանն ապավինում, կռվից առաջ քառասուն անծին երինջներին արյան մեջ լողացնելը, հմայական խոսքի և արարողության զորության հավատք, երազների ու աստղերի միջոցով գալիքի գուշակում, ցասման ժամի, նախնիների պաշտամունքի, սգի և հոգեհացի ծիս. արարողություններ ևն, որոնք մեծ մասամբ ձուլվել են քրիստ. հավատալիքներին, դարձել կենդանի կրոն. զգացում ու աշխարհայացք: Հին հեթանոս աստվածությունները քրիստ. սրբերի (Գաբրիել հրեշտակ, ս. Սարգիս) անուններով հանդես են եկել որպես Սասնա հերոսների գործակիցներ և հովանավորներ: Աստվածապաշտությունը, քրիստ. բարեպաշտությունն ու եկեղեցասիրությունը Սասնա հերոսներին բնորոշ հատկանիշներ են: Դավթի համար «աստված էն է, ինչը որ իրեն ստեղծել է ու պահում է», «նա բարերար է և ողորմած», «օրհնյալ է և միշտ հիշյալ»: Վեպում ոչ մի նշանավոր գործ կամ երևույթ առանց Աստծո չի կատարվում: Աստծո հրամանով ձին լեզու է առնում, քամի է բարձրանում, կոտրած ձեռքը կպչում է, խավարած աչքը լույս տալիս, շղթայակապ Դավիթը թափահարվում է, ու շղթայի կտորները վայր են թափվում, ձին մի ակնթարթում տեղ է հասնում, Մհերի ծնողները գերեզմանից ձայնում են նրան: Աստված է բաշխում մարդկանց «ներքին շնորհք», այն հարատև է «տվածուրիկ», աստվածային տուրք, ձրի շնորհ, պարգև: Նախամայր Ծովինարը, ամուսնանալով կռապաշտ թագավորի հետ, իր հետ է տանում ծպտված վարդապետի կամ տերտերի, որպեսզի նա այլադավան միջավայրում ժամ ասի, կնքի իր զավակներին, պահպանի հավատը: Նորահայտ մի պատումում նա անգամ հղիանում է կաթողիկոսի տված ցորենի երկու հատիկից: Սանասարն ու Բաղդասարը նորաշեն Սասունում փոքր եկեղեցի են կառուցում և օրը երեք անգամ աղոթք են անում ու ժամ ասում: Դավիթը վերակառուցում է նախնիների կառուցած Մարութա Բարձր Աստվածածնի վանքը, կարգում բազմամարդ վանական միաբանություն, հոգում վանքի բոլոր ծախսերը, ապահովում շքեղ գույքով ու հանդերձանքով, պաշտպանում վանքը օտար ոտնձըգություններից: Ի վերջո, այն դառնում է Սասնա դյուցազունների մեծագույն ու հեղինակավոր սրբատեղին, որի զորությանն են ապավինում վեպի հերոսներն իրենց բոլոր նախաձեռնություններում, աղոթքի հատուկ բանաձևով նրան են դիմում ու միշտ ստանում ակնկալվող օգնությունն ու հովանավորությունը: Վեպում կրոն. գաղափարն ու զգացողությունն այնքան զորեղ են, որ յուրային (հայ) և օտար (այլազգի) էթնիկական հակադրությունը հիմնականում արտահայտվում է խաչապաշտ և կռապաշտ կրոն. հակադիր ըմբռնումներով ու նրանց միջև մղվող անհաշտ պայքարով: Սասնա յուրային հերոսները ճշմարիտ աստվածապաշտ են, իսկ բոլոր այլադավան օտարները՝ անհավատ կամ կռապաշտ: Այսինքն՝ էթնիկական տարբերակման առաջնությունը տրված է կրոն. հատկանիշին: «Ս. ծ.»-ի ամենաբնորոշ գիծը հերոս. անպարտելի ոգին է՝ պայմանավորված նրա նախահիմքում ընկած առասպել. դյուցազունների հերոս. սխրանքներով և հայ ժողովրդի դարավոր ոսոխների, հատկապես VIII–X դդ. արաբ. բռնապետության դեմ մաքառումների հերոս. պատմությամբ: Դյուցազն. հաղթ. ոգին դրվել է պատմ. որոշակի հողի վրա, տիեզեր. հակադիր ուժեր մարմնավորող բարի դյուցազունների և նրանց չար հակառակորդների դեմ անզիջում պայքարը պատմականորեն կոնկրետացել, դարձել է հայրենի երկրի հերոսների պայքար՝ ընդդեմ օտար բռնակալների, հայրենի հերոսների անխուսափելի հաղթանակով: Հին առասպելական-ավանդականը ձուլվել է նորին, պատմականին, վերամշակվելով թարմացել և ձեռք բերել կոնկրետ ազգային նկարագիր ու բովանդակություն, սակայն իսպառ չի վերացել: Որոշակի պատմաշրջանի հավաստի դրոշմ կրելով հանդերձ, «Ս. ծ.» իր վիպ. հնավանդ ու բարդ բաղադրությամբ, մանավանդ բանավոր հորինվելու և դարեր շարունակ բանավոր ավանդվելու շնորհիվ, իր մեջ է ներառել և գեղարվեստորեն համաձուլել հայ ժողովրդի տարբեր դարաշրջանների նյութ. ու հոգևոր կյանքի տարբեր իրողություններ՝ ձեռք բերելով պատմամշակութ. հուշակոթողի արժեք: «Ս. ծ.» բազմիցս ենթարկվել է գրականգեղ. մշակման (Հ. Թումանյան, Ա. Իսահակյան, Ն. Զարյան), թարգմանվել բազմաթիվ լեզուներով (ռուս., գերմ., ֆրանս., չին., պարսկ., լեհ., վրաց., ադրբ., բելառուս. ևն), լայնորեն արտահայտվել կերպարվեստում (Հ. Կոջոյան, Ե. Քոչար, Ա. Մամաջանյան, Մ. Աբեղյան, Հ. Շավարշ, Է. Իսաբեկյան, Ա. Հովսեփյան), երաժշտության մեջ (Սպենդիարյան-Բուդաղյան՝ «Խանդութ», բալետ, Է. Հովհաննիսյան՝ «Սասունցի Դավիթ», բալետ-օպերա), ասմունքային արվեստում (Ժ. Էլոյան, Ս. Քոչարյան):

Գրկ. Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 1, Ե., 1966, էջ 325– 554: Ղանալանյ ան Ա., Սասունցի Դավիթ, Ե., 1939: Մելիք-Օհանջանյան Կ., Միթրա-Միհրը «Սասնա ծռերի» մեջ, «Գրական-բանասիրական հետախուզումներ», Ե., 1946, էջ 269–327: Օրբելի Հ., Հայկական հերոսական էպոսը, Ե., 1956: Հարությունյան Ս., Վիշապամարտը «Սասնա ծռերում», ԼՀԳ, 1981, № 11:

Սարգիս Հարությունյան

ՍԱՏԱՆԱ (< եբր. satan‎ – ոսոխ, հակառակորդ, ապստամբ, չարախոս իմաստից), չար զորություն, որն ամբողջովին հակառակ է Աստծուն:

Աստվածաշնչում տրվում են Ս-ի զանազան բնորոշումներն ու անվանումները, որոնք հայտորոշում են նրա տարբեր հատկությունները. «աշխարհի իշխանը» (Հովհ. 12.31), «օդում տիրող իշխան» (Եփես. 2.2), «այս աշխարհի աստվածը» (Բ Կորնթ. 4.4), «վիշապ, հին օձ» (Հայտն. 20.2), «չար» (Ա Հովհ. 5.18), «մռնչող առյուծ» (Ա Պետր. 5.8), «մարդասպան», «ստի հայր» (Հովհ. 8.44), «Բեեղզեբուղ» (Մատթ. 12.24), «Բելիար» (Բ Կորնթ. 6.15), «եղբայրների դեմ չարախոսող» (Հայտն. 12.10): Ըստ այդմ Ս. անձ է և «ստի հայր» (Հովհ. 8.44): Ս-ից է ծնվում մեղքը:

Համաշխարհային և հայ միջնադարյան աստվածաբանական գրականության մեջ հստակորեն արձանագրված է, որ Ս. կամ Ս-ի չարությունը ոչ թե Աստվածությանը՝ իբրև բացարձակ բարիքին հավասարարժեք ինքնագո սկզբունք է, այլ՝ հետևանք, որ առաջացել է հրեշտակներին տրված անձնիշխան կամքի չարաշահումից: Ս. կա և գործում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ սնվում է չարությամբ, այսրաշխարհային շահագրգռություններով ապրող, Աստծուց օտարացած մարդու չար խորհուրդներով: Ս-ի համար նպաստավոր միջավայր է աստվածային պատվիրաններին անհաղորդ սիրտը և հոգևոր մտածումներից թափուր՝ շեղված, եսակենտրոն կամքը: Ս. խաթարում է մարդու հոգեկան աշխարհը, նրան զրկում բանականությունից: Ավետարանում նկարագրվող այդ վիճակը՝ դիվահարությունը, համարվել է մարդու ներսում Ս-ի ներկայության ցուցիչ (Մատթ. 8.31, 9.32– 33, Մարկ. 1.34, 39, 16.17, Ղուկ. 4.42, 8.2): Քրիստոսի տնօրինական գործունեությամբ Ս. կորցրեց իր՝ մինչ այդ մարդու վրա ունեցած իշխանությունը, համաձայն Քրիստոսի այն խոսքի, թե՝ «այս աշխարհի իշխանը դատապարտված է» (Հովհ. 12.31, 16.11): Բայց սրանով խորտակվեց Ս-ի իշխանությունը միայն և ոչ Ս. ինքը: Այժմ Ս. ոչ թե նախասկզբնական մեղքով պարտադրված մեղանչական զորություն է, այլ՝ փորձիչ, որի նպատակն է՝ խաթարել մարդու և Աստծո ներդաշնակ հարաբերությունը, մարդուն օտարել աստվածային շնորհից: Նպատակ ունենալով զբաղեցնել Քրիստոսի տեղը, տիրել աշխարհը՝ Ս. հաճախ ներկայանում է դիմակով՝ իբրև բարի սկիզբ (տես Նեռ):

Ս., սկզբնապես լինելով Աստծո հրեշտակներից մեկը և նախանձելով Աստծուն, ցանկանում է նրան հավասարվել: Այս պատճառով ապստամբում է Բարձրյալի դեմ՝ իրեն համախոհ ունենալով իր կողմ հակված չար հրեշտակներին: Հենվելով Աստվածաշնչի՝ «Արդ, ինչպես երկընքից ընկավ արուսյակը, որ ծագում էր առավոտյան, նա, որ ուղարկվում էր բոլոր ազգերին, ընկավ գետին ու խորտակվեց: Մտքիդ մեջ ասում էիր. «Երկինք կբարձրանամ, իմ գահը կդնեմ երկնային աստղերից ավելի վեր. կնստեմ բարձր լեռան վրա… կբարձրանամ ամպերից էլ վեր, կնմանվեմ Բարձրյալին»: Բայց ահավասիկ դժոխք ես իջնելու և երկրի խորքերը» (Եսայի 14.12–15) պարբերության վրա՝ մեկնաբանական ավանդույթը հիշատակված արուսյակը համարում է Ս-ի այլաբանությունը: Ի մի բերելով եկեղեցական գրականության մեջ այս մասին եղած ավանդական պատումները՝ Գրիգոր Տաթևացին ասում է, որ «… բոլոր հրեշտակական էությունները տեսան Բանին (Աստծո Խոսքին՝ Որդուն) Ադամի կերպարանքով, ու երկրպագեցին, օրհնեցին, մինչդեռ Ս. չերկրպագեց…,… չարացրեց (հրեշտակների) վերին դասերին՝ զայրույթով, և ներքին դասերին՝ սասանմամբ, և համակամներին իր կողմը քաշեց, այլև մեր նախնիներին (Ադամին, Եվային) խաբեց և չարացրեց» (Քարոզգիրք. Ամառան հատոր, 1741, էջ 572–573): Ապաշխարյալին Ս-ի մեղանչական ազդեցությունից զերծ պահելու համար Հայ եկեղեցու վարդապետները Ժամագրքի սկզբում զետեղել են հետևյալ հրահանգ-հանձնառությունը («Հրաժարիմք»). «Հրաժարվում ենք սատանայից և նրա ամեն տեսակ խաբեությունից, նրա պատրանքներից, նրա խորհուրդներից, նրա ընթացքից, նրա չար կամքից, նրա չար հրեշտակներից, նրա չար պաշտոնյաներից, նրա չար կամքը կատարողներից և նրա ամեն տեսակ զորությունից հրաժարվելով հրաժարվում ենք»:

Քրիստոսի Երկրորդ գալուստից հետո Միքայել հրեշտակապետի ձեռքով Ս. կապվելու է և, արդարների ու մեղավորների հետ դատվելուց հետո, նետվելու է իր և իր արբանյակների համար նախապատրաստված դժոխքի մեջ (Մատթ. 25.41, Հայտն. 20.9–10, 15): Հայ և առհասարակ արևելաքրիստ. մեկնողական գրականության մեջ Ս-ի խորհրդանշաններն են համարվել Սոդոմ-Գոմորը, Եգիպտոսը, Փարավոնը, Գողիաթը ևն: Հայ միջնադարյան մանրանկարչության, գլխավորաբար «Մկրտության» պատկերագրության մեջ Ս. պատկերվել է ջրի խորքում երևացող հրեշակերպ վիշապի տեսքով և «Ավերումն դժոխոց»-ում՝ Քրիստոսի ոտքերի մոտ բերանքսիվայր ընկած, կմախքացած, գզգզված մազերով շղթայված մարդու կերպարանքով:

Գրկ. Տեր – Մ իքելյ ան Ա., Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցու քրիստոնէականը, Տփխիս, 1900, էջ 115–121:

Հակոբ Քյոսեյան

ՍԱՐԳԻՍ, սուրբ Սարգիս Զորավար, Մար Սարգիս, տեր Սերգիոս [ծ. թ. անհտ – նահ. 362 կամ 363, ք. Դաղման (Պարսկաստան)], վկա՝ դասված հայազգի սրբերի կարգը. օժտված է «արագահաս», «բարեխոս», «շնորհատու» հատկանիշներով: Ներսես Շնորհալու «Գիր Հաւատոյ խոստովանութեան» մեջ («Թուղթք Ընդհանրական», էջ 105–106) ասվում է, որ ս. Ս. «բարեպաշտ» իշխան էր «Մեծն Կոստանդիանոսի» և նրա որդու օրոք, որին հաջորդել է Հուլիանոս Ուրացող կայսրը (361–363): Ըստ Հայսմավուրքների՝ Ս. ազգությամբ «հռովմ» էր (հույն) և Կոստանդիանոս կայսրի կողմից «իշխան և ստրատելատ» էր կարգված Կապադովկիայի վրա, որի մայրաքաղաքն էր Կեսարիան: Ս. հռչակվել էր իբրև ամենահաղթ ռազմիկ՝ բարբարոսների դեմ մղված ճակատամարտերում, ինչպես նաև գթասիրտ քրիստոնյա՝ իր ինչքերը սիրահոժար աղքատներին բաշխող: «Ամբարիշտ Հուլիանոսի» թագավորության ժամանակ նրան աստվածային հայտնությամբ թելադրվել է ապաստանել Հայաստանում, իր որդու՝ Մարտիրոսի հետ: Սակայն հայերը, երկյուղելով Հուլիանոսից, սուրբին թելադրել են գնալ Պարսկաստան և զինվոր. ծառայության անցնել Շապուհ թագավորի (310–379) մոտ: Այստեղ ևս բազում սխրալի և հրաշապատում գործեր կատարելով՝ մոգերի և մոլեռանդ ամբոխի կողմից մեղադրվել է պարսկ. զորքի մեջ քրիստոնեություն տարածելու համար, բռնադատվել իր Մարտիրոս որդու հետ, որը հորից առաջ է զոհ գնացել կրակապաշտ խառնամբոխի ծեծին՝ ընդունելով մարտիրոսության պսակը: Թագավորի հրամանով Ս. բանտարկվել է: Նրան, որպես կրակն ու կուռքերը անարգողի, առաջարկվել է ուրանալ Հիսուսին և ընդունել զրադաշտ. կրոնը: Երբ նա անսասան է մնացել իր հավատքի մեջ՝ արձակվել է գլխատման հրաման: Նահատակության վայրում (Դաղման կոչված քաղաքի մոտ), գլխատումից առաջ, Ս. աղոթք է հղել առ Աստված, որ ի կատար ածվեն իր անունով աղոթողների բաղձանքները: Պարսիկ զորականներից 14 հոգի, որոնք հետևել են քրիստոնեական հավատքին, վերցրել են սրբի մարմինը, պատել մաքուր կտավով՝ պատվով թաղելու համար, և այդ պատճառով նրանց ևս նահատակել են: Հավատացյալները թաքուն վերցրել են Ս-ի և մյուս նահատակների մարմինները և ամփոփել Համիան կոչված քաղաքում, որտեղից էլ, ըստ հայոց Հայսմավուրքների, Մեսրոպ Մաշտոցը վերցրել է Ս-ի մարմինը, բերել Հայաստան, ամփոփել Կարբի ավանում և վրան վանք կառուցել: Ապա սրբի ատամներից մեկն առնելով՝ զետեղել է խաչափայտի մեջ և այն կանգնեցրել Վրաստանում՝ «ի դաշտն Գագա»՝ Գագա բլուրի գագաթին, որը ցայսօր կոչվում է Գագա Ս. Սարգիս, որ «… մեծամեծ սքանչելիքներ և հրաշքներ է գործում գերյալների, բանտարկյալների և հիվանդների վրա»: Այս դեպքերը հիշատակվում են նաև Ներսես Շնորհալու հորինած շարականի մեջ («Շարական Ս. Սարգսի»):

«Ամենասուրբ Երրորդութեանն ընտրեալ Ծառայ եւ հաւատարիմ, Յաղթող սպառազէն և քաջ նահատակ. Արագահաս Սուրբդ Սարգիս, շնորհաց օթեւան, Քրիստոսի բարեխօսե ամենքիս համար…»: («Շարակնոց») Եվրոպայում ս. Ս-ի հիշատակի օրը տոնվել է իբրև Կեսարացի սուրբի տոն՝ փետր. 24-ին (հույները՝ հունվ. 20-ին): Հայերը տոնել են հունվ. 31-ին, իսկ ներկայումս՝ Առաջավորաց պահքին հաջորդող շաբաթ օրը. այս պատճառով էլ այդ պահքը սխալմամբ կոչվում է ս. Սարգսի պահք, մինչդեռ Հայ եկեղեցում սրբերը պահք չունեն: Իսկ եթե այդ օրը համընկնում է Տյառնընդառաջին, ապա ս. Ս-ի տոնը նշվում է ս. Ատոմյանց հիշատակի հետ (տես Ատոմյանք):

Հայերի մեջ տարածված սովորույթ է՝ շփոթությամբ ս. Ս-ին նվիրված պահքի վերջին շաբաթ օրվա գիշերը (փետր.) ամանների մեջ դնել փոխինդ (փոխինձ), որի վրա դրոշմվում է սրբի ձիու սմբակի թյան նշան: Իբրև «մուրազատու» սուրբ, ս. Ս. զուգահեռ ունի Հովհաննես Մկրտչի հետ: Ս. Ս. հռչակված է ոչ միայն հայոց, այլև ողջ արևելյան քրիստ. աշխարհում: Նույնիսկ պարսիկները նրան կոչել են «անհաղթ վկա պարսից և կատարող բոլոր խնդրվածքների»: Նրա անունը, իբրև հրաշագործ վկայի, տարածված էր նաև Իտալիայում, Իսպանիայում, Գերմանիայում և այլուր: Հայ մանրանկարչության մեջ ս. Ս. պատկերվել է ճերմակ նժույգի վրա, զինավառ կերպարանքով, հաճախ՝ վիշապ օձին նիզակահարելիս:

Հայաստանում ս. Ս-ի անունով եկեղեցիներ են կառուցվել, որոնցից է Երևանի Ս. Սարգիս եկեղեցին:

Գրկ. Սուրբերու կեանքը, 3 հրտ., Բեյրութ, 1994: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997:

Լևոն Սարգսյան

ՍԱՐԳԻՍ Ա ՍԵՎԱՆՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1022, ամփոփվել է Հոռոմոսի վանքում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 992–1019-ին: Հաջորդել է Խաչիկ Ա Արշարունուն: Ուսանել է Սևանավանքում, եղել է Շողագավանքի, այնուհետև՝ Սևանավանքի վանահայր: Կաթողիկոս է ընտըրվել Հայոց թագավոր Գագիկ Ա Բագրատունու հովանավորությամբ: 992-ին Ս. Ա Ս. կաթողիկոս. աթոռը Արգինայից տեղափոխել է Անի՝ նորակառույց Կաթողիկե (Մայր տաճար) եկեղեցի: 1006-ին Սյունյաց Վասակ թագավորի խնդրանքով և Կատրամիդե թագուհու (Գագիկ Ա Բագրատունու կինը, Սյունյաց Վասակ թագավորի դուստրը) միջնորդությամբ Ս. Ա Ս. վերահաստատել է ըմբոստության համար զրկված Սյունիքի եպիսկոպոս. աթոռի նախկին առանձնաշնորհումները: X դ. վերջին, երբ Ատրպատականի ամիրա Մամլանը հարձակվել է Հայաստանի վրա, և Ապահունիքում նրան դիմակայել են հայ-վրաց. դաշնակից զորքերը, Ս. Ա Ս. մասնակցել է պաշտպանությանը, քաջալերել ժողովրդին: Պայքարել է Ապահունիք, Մանանաղի, Հարք գավառներում հզորացող թոնդրակեցիների դեմ: 1007-ին՝ 257 տարվա ընդհատումից հետո, վերականգնել է Ծռազատկի տոնը (առաջին անգամ նշվել էր 665-ին, երկրորդ անգամ՝ 750-ին):

Ս. Ա Ս. կատարել է շին. աշխատանքներ: 1010-ին Անիի Մայր տաճարի հարևանությամբ հիմնել է Ս. Հռիփսիմյանց վկայարան և Վաղարշապատից այստեղ փոխադրել սրբերի մասունքների մի մասը: Զբաղվել է նաև գրական-երաժշտ. ստեղծագործությամբ: Շարակնոցում նրա գրչին է պատկանում Հանգստյան կարգի «Սարսափելի որոտմամբ» սկզբնատողով, Ահեղ դատաստանի տեսարանները պատկերող և մեղեդիական առումով ներքին ուժ ու դրամատիկ. հաստատակամություն արտահայտող Տեր երկնիցը: Այն գրված է անվանական ակրոստիքոսի ձևով և հոդում է հեղինակի անունը:

Ս. Ա Ս. ծեր հասակում՝ 1019-ին, ինքնակամ հրաժարվել է կաթողիկոս. աթոռից և իր ձեռքով կաթողիկոս օծել Պետրոս Ա Գետադարձին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Արեվշատյան Ա., Անիի երաժշտական մշակույթը և նրա հետ կապված շարականագիրները, «Բազմավեպ», 1995, էջ 211–214:

ՍԱՐԳԻՍ Բ ԱՋԱՏԱՐ (ծ. թ. անհտ – 1474, Վաղարշապատ), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1469-ից: Հաջորդել է Արիստակես Բ Աթոռակալին: 1460-ին եղել է Էջմիածնի կաթողիկոս. գահին առժամանակ տիրած Զաքարիայի օգնականը, 1462-ից՝ Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանցի, 1465-ից՝ Արիստակես Բ Աթոռակալի առաջին աթոռակիցը: «Աջատար» կոչվել է 1460-ին Լուսավորչի Աջը Էջմիածնից հափշտակելու և Թավրիզ տանելու համար (կաթողիկոս դառնալու նպատակով): Կաթողիկոս ընտրվելուց հետո փորձել է վերադարձնել Աջը, որը Զաքարիա Գ տարել էր Աղթամար: Այդ նպատակով Վրթանես եպիսկոպոսին հանձնարարել է Աղթամարի կաթողիկոսությունից Աջը գողանալ: Սակայն մինչ Ս. Բ Ա-ի նպատակը կիրագործվեր, մահացել է: 1470-ին աթոռակից է օծել Հովհաննես եպիսկոպոսին:

Կաթողիկոս. գահին Ս. Բ Ա-ին հաջորդել է Հովհաննես Է Աջակիրը, որի օրոք էլ Լուսավորչի Աջը հասել է Էջմիածին:

ՍԱՐԳԻՍ Գ ՄՅՈՒՍԱՅԼ (ծ.թ. անհտ – 1515, Էջմիածին), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1484ից: Հաջորդել է Հովհաննես Է Աջակրին: 1476ից եղել է աթոռակից և այդ շրջանի մյուս կաթողիկոսների նման մի քանի աթոռակիցներ է ունեցել: Նրա գահակալության շրջանում հիշատակության արժանի որևէ իրադարձություն տեղի չի ունեցել:

Կաթողիկոս. գահին Ս. Գ Մ-ին հաջորդել է Զաքարիա Բ Վաղարշապատցին:

ՍԱՐԳԻՍ Դ ՎՐԱՍՏԱՆՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1536), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1520-ից: Հաջորդել է Զաքարիա Բ Վաղարշապատցուն: Չնայած Զաքարիա Բ-ին աթոռակից ընտրվելուն, մինչև նրա մահը նստել է Վրաստանում՝ լինելով Վիրահայոց թեմի առաջնորդ: Ս. Դ Վ-ու գահակալության տարիները համընկել են թուրք-պարսկ. պատերազմների վերսկսմանը, և հոգևոր-մշակութային ու շին. ձեռնարկումներից առավել իր խնդիրն է եղել Մայր աթոռը պահպանել վերահաս վտանգներից:

Կաթողիկոս. գահին Ս. Դ Վ-ուն հաջորդել է Գրիգոր ԺԱ Բյուզանդացին:

Վարդան Դևրիկյան

ՍԱՐԳԻՍ ՇՆՈՐՀԱԼԻ, Սարգիս Մեկնիչ (ծ. և մ. թթ. անհտ), XII դ. մատենագիր, հայ մատենագրության կիլիկյան դպրոցի նշանավոր դեմքերից: Սովորել է Քեսունի Կարմիր վանքում, աշակերտել անվանի վարդապետ Ստեփանոս Մանուկին: Հետագայում հաստատվել է Կիլիկիայի Սև լեռան Քարաշիթի վանքում: Հեղինակ է ճառերի, խրատների, մեկնությունների: Լեզվի գեղեցկության, դյուրըմբռնելիության և խորիմաց վարդապետության համար ստացել է «Շնորհալի» անունը: Ս. Շ-ու աշխատություններից առանձնապես հայտնի է Կաթողիկե թղթերի մեկնությունը (Մատենադարան, ձեռ. դ 5321, 6195 ևն), որն ավարտել է 1156-ին: Աշխատությունը, գրված Հովհան Ոսկեբերանի մեկնող. երկերի հետևողությամբ, աչքի է ընկնում աստվածաբան. ուշագրավ բացատրություններով, հոգեղեն խորհրդածություններով: Դրանք ընդհանուր հայտարարի են բերված բարոյաբան. բնույթի հորդորակներում: 1116-ին Ս. Շ., հավանաբար ուս. նպատակով, պատրաստել է երկի համառոտ տարբերակը:

Երկ. Գիրք Մեկնութեան եօթն թղթոցն Կաթուղիկէից, ԿՊ, 1743: Հորդորակներ, աշխարհաբարի վերած. Ա. վրդ. Դանիելյան, Անթիլիաս, 1978:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Շնորհալի և պարագայ իւր, Վնտ., 1873: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Դուրյան Ե., Պատմութիւն հայ մատենագրութեան, Երուսաղեմ, 1933: Պողարյան Ն., Հայ գրողներ, Երուսաղեմ, 1971:

Հակոբ Քյոսեյան

ՍԱՐԳԻՍ ՊԻԾԱԿ (ծ. և մ. թթ. անհտ), մանրանկարիչ և գրիչ, XIV դարի կիլիկյան գրքարվեստի խոշորագույն վարպետ: Ապրել և ստեղծագործել է Կիլիկյան Հայաստանի նշանավոր կենտրոններ Սիսում, Սկևռայում, Դրազարկում, Կոպիտառում, Փոս անապատում: Ունեցել է համահայկ. համբավ: Այդ են վկայում նրա պատվիրատուները ոչ միայն Կիլիկիայից, այլև՝ Մեծ և Փոքր Հայքի տարբեր վայրերից: 1320-ին նրան է հանձնարարվել ավարտել «Ութ մանրանկարիչների Ավետարան»-ի ձևավորումը: Ս. Պ-ի «Արքունական Ավետարանը» (1336, Մատենադարան, ձեռ. դ 5786) Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցում դարձել է պաշտամունքի առարկա, իսկ «Բժշկության Ավետարան»-ին (1353, Մատենադարան, ձեռ. դ 6795) վերագրվել է հրաշագործ ուժ: Ս. Պ-ի ստեղծագործ. շրջանն ընդգրկում է շուրջ 70 տարի (1300–70): Առաջին անգամ հիշատակվում է 1301-ին, հոր՝ գրիչ և ծաղկող Գրիգոր քահանայի ձեռագրում՝ որպես օգնական (Երուսաղեմ, Ս. Հակոբյանց վանք, ձեռ. դ 2566): Վերջին գործը՝ Շարակնոցը (Նյու Յորքի հանրային գրադարան, Սպենսերի հավաքածու, Հայկ. ձեռ. դ 2), Կոստանդին Ե թագավորի պատվերով գրված, թվագրվում է 1365–73: Ս. Պ-ի ծաղկած մատյանների թիվը հասնում է 40-ի: Դրանցից 11-ական ձեռագիր պահվում են Երևանի և Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարաններում, մյուսները՝ Փարիզում, Վենետիկում, Նյու Յորքում, Դուբլինում, Ստամբուլում, Թեհրանում, Հալեպում, Բեյրութում (Անթիլիաս, Զմմառ), Տյուբինգենում և այլուր:

Ծաղկելու արվեստը Ս. Պ. ժառանգել է հորից՝ Գրիգոր Պիծակից, որի երկրաչափականացված ոճը փոխարինել է XIII դ. նրբագեղ արքունական մանրանկարչությանը և գերիշխել Կիլիկիայում՝ XIV դ. սկզբին: Միաժամանակ Ս. Պ. դիմել է մինչկիլիկյան՝ գունագեղությամբ և հարթապատկերային գծային մտածողությամբ աչքի ընկնող ժող. ուղղության գրքարվեստին, ստեղծելով ուրույն ոճ: Ձևավորման տարրերը տիպականացվում են, զարդամոտիվների բազմազանությունից ընտրվում են մի քանի սխեմայացված նմուշներ: Կենդ. և բուս. մոտիվները հեռանում են իրենց նախատիպերից, մարդկային ֆիգուրների ձևերն ու համաչափությունները խախտվում են, կրճատվում, մոտենում երկրաչափականին: Շրջանակները, խորանները, գլխազարդերը, զրկվելով նախկին ճոխ պլաստիկ հարդաՎառ, անխառն գույների հակադրումները զուգորդվում են ոսկե ֆոնի և ոսկե ուրվագծերի հետ: Այս գեղ. լեզուն Ս. Պ. այնքան է հղկել, այնպիսի վարպետության հասցրել, որ նրա պատկերները ստացել են նշանի, աստվածայինի խորհրդանիշ, հիերոգլիֆի ուժ: Նկարելու այս եղանակն էլ հնարավորություն է տվել պատկերազարդելու մեծ թվով ձեռագրեր: Իսկ տիպականացված տարրերը հետագայում հիմք են հանդիսացել առաջին տպագիր հայկ. գրքերի կլիշեների համար: Ս. Պ-ի արվեստում հաճախ են հանդիպում իր ժամանակին հատուկ միջավայրի տարրեր, որոնք արտահայտում են նկարչին բնորոշ դիտողականությունը: Ս. Պ. ծաղկել է միջնադարյան հայկ. մատյանների գրեթե բոլոր տեսակները՝ Աստվածաշունչ, Շարակնոց, Մանրուսում, Մաշտոց, Անտիոքի օրինագիրք, Հայսմավուրք, Սաղմոսարան և մեծ թվով Ավետարաններ: Ավետարանների պատկերազարդման համակարգը մոտ է XIII դ. կիլիկյան Քառավետարաններին, սակայն ունի իր առանձնահատկությունը: Սկսվում է հանդիպակաց էջերի տասը շքեղ խորաններով, որոնցից երկու էջը պարունակում է Եվսեբիոս Կեսարացու թուղթը Կարպիանոսին, ութը՝ չորս Ավետարանների համաձայնության տախտակները: Յուրաքանչյուր Ավետարանից նախադրված է ավետարանիչի դիմանկարը՝ զարդամոտիվներով և շրջանակով զուգորդված հանդիպակաց էջի շքեղ տիտղոսաթերթի հորինվածքի հետ: Ի տարբերություն կիլիկյան XIII դ. Ավետարանների, որոնց տերուն. պատկերները ներմուծված էին տեքստի մեջ՝ մերթ ընդ մերթ հաջորդելով տեքստային էջերին, Ս. Պ. ավետարանիչների դիմանկարներից առաջ պատկերում է էջով մեկ տերուն. մանրանկարներ: Սակայն նկարչի Ավետարանների փոքր մասն ունի էջով մեկ տերուն. պատկերներ: Ավելի հաճախ տեքստի հետ համադրված են լուսանցքային զարդանախշային, խորհրդանշական և սյուժետային մանրանկարներ: Վերջինները համառոտված են՝ դառնալով հաճախ միաֆիգուր և նույնատիպ: Տարիների ընթացքում Ս. Պ-ի գրաֆիկական եղանակը հարստացել է գեղանկարչ. և պլաստիկական հատկանիշներով, վառ ծիածանային գույները՝ կիսատոներով, ուրվագծերը՝ վրձնահարվածներով: «Բժշկության Ավետարանը», որը պարունա կում է Քրիստոսի հրաշքների և բժշկության տեքստերն ու պատկերները, տարբերվում է Ս. Պ-ի նախորդ մատյաններից տեքստամիջյան և լուսանցքային ոչ կրճատ սյուժետային մանրանկարների առկայությամբ: Էջի հորինվածքի մեջ ներմուծված են տեքստի և պատկերի նոր հարաբերակցություններ: Այն ամբողջությամբ կազմում է տեքստի և պատկերի գեղ. անքակտելի միասնություն: Ս. Պ-ի ծաղկած Աստվածաշունչն ու այլ մատյանները շարունակել և զարգացրել են Հովհաննես Արքաեղբոր դպրոցի (XIII դ. 60– 80-ական թթ.) ժողովածուների համակարգը: Յուրաքանչյուր գլուխ կամ գիրք սկսվում է ուղղանկյուն գլխազարդից, զարդագիր գլխատառից և հեղինակի կամ հերոսի լուսանցքային պատկերից: Այդ մատյաններում հանդիպում են ուղղահայաց դասավորված տեքստամիջյան մանրանկարներ: Այդ տիպը ներմուծված է արևմտաեվրոպ. լատ. ձեռագրերից: Նորություն են նկարչի ինքնադիմանկարները՝ ավետարանիչի պատկերի հորինվածքով: Շարունակելով XIII դ. կիլիկյան դիմանկարչության ավանդույթները՝ Ս. Պ. պատկերել է պատմ. անձանց և իր ժամանակակիցներին (ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, ս. Հակոբ Մծբնացի, ս. Ներսես Շնորհալի, Լևոն Դ թագավոր, Հակոբ կաթողիկոս, Մարիուն թագուհի): Ս. Պ. Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության անկման շրջանի վերջին և միակ խոշոր նկարիչն է: Նրա արվեստը, օժտված միջնադարին բնորոշ վերացական լեզվով, ժող. ստեղծագործության (վառ գույներ, պարզ կերպարներ) հատկանիշներով և ապագայի ռացիոնալ մշակույթի տիպականացման միտումներով, յուրահատուկ էջ է հայկ. գրքարվեստում:

Գրկ. Ղազարյան Վ., Սարգիս Պիծակ, Ե., 1980: Казарян В., Манукян С., Матенадаран. Армянская рукописная книга VI–XIV вв., т. 1, М., 1991, с. 199–214; Der Nersessian S., Manuscrits armeniens illustrés de XIIe, XIIIe et XIVe siècles de la Bibliothèque des pères Mékihitaristes de Venise, P., 1937; Treasures in Heaven, Armenian Illuminated Manuscripts, N. Y., 1994, p. 185–186, 208–209.

Սեյրանուշ Մանուկյան

ՍԱՐԿԱՎԱԳ, սարկավագություն, Հայ առաքելական եկեղեցու նվիրապետության ստորին՝ վեցերորդ աստիճանը: Բառը (հուն. դիագոն) ստուգաբանվում է «ծառա», «սպասավոր», «սպասավորություն», «ծառայողների գլուխ» կամ՝ «գլխավոր պաշտոնյա»: Ս. եկեղեցու և ս. Սեղանի գլխ. սպասավորն ու ձեռնադրված պաշտոնյան է: Քահանայի օգնականն է ժամերգությունների, խորհրդակատարությունների և բոլոր արարողությունների ժամանակ՝ քարոզներ կարդալով և խնկարկելով: Իսկ ս. Պատարագի ընթացքում ընթերցում է Ավետարանը և կատարում վերաբերում: Ս. հիշատակվում է Առաքելական թղթերում, իսկ Գործք առաքելոցում նկարագրվում է, թե ինչպես է տեղի ունենում Ս-ների ընտրությունը, և ինչպես են առաքյալները նրանց պաշտոն հանձնում, որպեսզի ս. Սեղանին սպասարկեն և հոգածու լինեն նպաստի բաշխմանը: Նրանց պարտականությունն էր նպաստ հավաքել և կարիքավորներին բաժանել, այցելել աղքատներին, հիվանդներին, այրիներին, որբերին, հալածյալներին և նրանց կարիքները հոգալ: Հետագայում Ս-ի պաշտոնը սահմանափակվել է եկեղեցու մեջ: Պողոս առաքյալը Ս-ների համար հետևյալ խորհուրդներն է տվել. «Նմանապես և սարկավագները թող լինեն պարկեշտ, ոչ երկդիմի խոսող, ոչ գինեսեր, ոչ շահամոլ, այլ թող պահեն հավատի խորհուրդը մաքուր խղճով: Նախ իրենք թող փորձի ենթարկվեն և եթե անմեղադրելի գտնվեն, ապա պաշտոն կատարեն:…Սարկավագները թող մեկ կնոջ մարդ լինեն, իրենց որդիներին և իրենց տները լավ կառավարեն» (Ա Տիմ. 3.8–12):

Մաշտոցում Ս-ի ձեռնադրության համար գոյություն ունի հատուկ արարողություն, որը կատարվում է ս. Պատարագի արարողությանը զուգընթաց, բեմի վրա: Ս. եկեղեցում շապիկի վրայից իր ձախ ուսից ուրար է կախում, որը ծառայության և լուծի խորհրդանշանն է: Ս-ները կարող են լինել կուսակրոն (տես Կուսակրոնություն) և ամուսնացած: Կուսակրոն Ս-ները վանքերում պատրաստվում են կուսակրոն քահանայության համար: Ամուսնացած և եկեղեցում տարիներ ծառայած անձինք կարող են ձեռնադրվել Ս. և ծառայել եկեղեցում:

Գրկ. Չեպեյան Ղ., Հայ Եկեղեցվո յոթը խորհուրդները, Անթիլիաս, 1988: Սարգսյան Ս., Հայոց Եկեղեցվո խորհուրդներն ու ծեսերը, «Գանձասար», 1992, 2, էջ 50–51:

Արտաշես Ղազարյան

ՍԵԲԱՍՏԻԱՅԻ Ս. ՆՇԱՆ ՎԱՆՔ, Ս. Հովհաննես Ոսկեբերան վանք, Սեբաստիա (Սվազ) քաղաքից հյուսիս-արևելք, Մայրագոմ լեռան ստորոտին՝ սարավանդի վրա: Ըստ XI դ. պատմիչ Արիստակես Լաստիվերցու, հիմնադրել է 1022-ին Բյուզ. կայսրությունից իր երկրի փոխարեն Սեբաստիան և նրա շրջակայքը ստացած Վասպուրականի վերջին թագավոր Սենեքերիմ-Հովհաննեսի որդի Ատոմը: Վանքում հաստատվել են Ս. Վարագավանքից իրենց գույքով և մատենադարանով այստեղ տեղափոխված միաբանները: Ս. Ս. Ն. վ-ում են պահվել Սենեքերիմ-Հովհաննեսի գահը և Վարագա Սուրբ Խաչը, որի անունով էլ կոչվել է նորակառույց վանքը: Ս. Ս. Ն. վ-ի Ս. Աստվածածին եկեղեցու (XI դ. 1-ին կես) հորինվածքի համար նախատիպ է ծառայել Վարագավանքի՝ ՍենեքերիմՀովհաննեսի կառուցած Ս. Աստվածածին եկեղեցին: Քառակուսի հատակագծով քառախորան գմբեթավոր կառույց է, խորանների հատման անկյուններում ուղղանկյուն խորշերով, որոնցից արլ-ից մուտք է բացվում դեպի ավանդատները: Նրան կից Ս. Նշան եկեղեցին (XI դ., օծել է Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու աշակերտ, վանահայր Եղիշե եպիսկոպոսը) ունի մեկ զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք: Խորանի երկու կողմերում մատուռ-ավանդատներն են՝ նվիրված Պետրոս և Պողոս առաքյալներին: Եկեղեցու ներսակողմը, պատերի բարձրության կիսով չափ, երեսպատված է Քյոթահիայի (Կուտինա) հախճասալերով: Արտաքին ճակատներում ագուցված են խաչքարեր: Արմ. ճակատին կից գավիթը ծառայել է որպես վանքի առաջնորդների ու միաբանների տապանատուն: Վանքի երրորդ՝ Ս. Կարապետ եկեղեցին, ըստ ավանդության, հիմնել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը՝ որպես մատուռ:

1025-ին վախճանված Սենեքերիմ-Հովհաննեսի աճյունը և Վարագա Սուրբ Խաչը նրա որդիները տեղափոխել են Վարագավանք՝ Ս. Ս. Ն. վ-ում թողնելով Ս. Խաչի մասունքը: 1026-ին վանք են տեղափոխել Հովհան Ոսկեբերանի մարմարե տապանաքարը, որից հետո Ս. Ս. Ն. վ. ստացել է իր երկրորդ՝ Ս. Հովհաննես Ոսկեբերան անվանումը: 1058-ին վանքի գերեզմանոցում է ամփոփվել Պետրոս Ա Գետադարձ կաթողիկոսի դին:

1178-ին վանահայր Պսակ եպիսկոպոսը մասնակցել է Հռոմկլայի ժողովին: 1198-ին Տարսոնում, Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության հռչակման և Լևոն Բ իշխանապետին Հայոց թագավոր օծելու տոնահանդեսին մասնակցել է Ս. Ս. Ն. վ-ի առաջ նորդ Անանիա արքեպիսկոպոսը, որը 1203ին Իկոնիայի սուլթանի հովանավորությամբ իրեն կաթողիկոս է հռչակել և աթոռը հաստատել Ս. Ս. Ն. վ-ում: Անանիա հակաթոռ կաթողիկոսը 1207-ին վախճանվել է և թաղվել վանքի Ս. Նշան եկեղեցու կողքին:

1317-ին վանահայր Ստեփանոս եպիսկոպոսը մերժել է ընդունել Ադանայի ժողովի կաթոլիկամետ որոշումները, 1320-ին Կիլիկիայի հայոց Օշին Ա թագավորից ստացել է արքունի մատենադարանում պահվող կիսավարտ Ավետարան, որը նրա պատվերով ավարտել է Սարգիս Պիծակը: 1387-ին, Բուրհանադին ամիրայի հավատուրացման պահանջը մերժելով, նահատակվել է վանահայր Ստեփանոսը, իսկ վանքը կողոպտվել է. հափշտակել են սպասքը, խաչերը, գրքերը: XV դ. վանքը եղել է գրչության կենտրոն: 1533-ին, մերժելով հավատուրացումը, ողջակիզմամբ նահատակվել է վանքի միաբան Հայրապետ աբեղան, 1534-ին, քարկոծմամբ՝ Թադևոս քահանան:

1562-ին Ս. Ս. Ն. վ-ում, Հայոց կաթողիկոս Միքայել Ա Սեբաստացու մասնակցությամբ, գաղտնի խորհրդակցություն է կայացել Հայաստանը պարսկա-թուրք. տիրապետությունից ազատագրելու խնդրով: 1648-ին Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս է ընտրվել Ս. Ս. Ն. վ-ի վանահայր Ներսես արքեպիսկոպոսը: 1654–64-ին վանահայր Մելիքսեթը բարեկարգել է վանքը, Կոստանդնուպոլսից գնել սպասք, խաչեր, Ավետարան, նորոգել շենքերը, գրավից ազատել վանքի սպասքը, վճարել պարտքերը: 1696-ին Ս. Ս. Ն. վ-ում քահանա է ձեռնադրվել Մխիթար Սեբաստացին: 1714-ին Աստվածատուր արքեպիսկոպոսը Կոստանդնուպոլսի սեբաստացիների միջոցներով նորոգել է վանքը, գնել խոշոր, արծաթե գահ, կտավատի արտ:

1728-ին վանահայր Առաքել Ակնեցին վերակառուցել է Ս. Նշան եկեղեցու գմբեթը, կամարները, ծածկի թաղերը, արմ. կողմում վերնատուն կառուցել, նորոգել Ս. Աստվածածին եկեղեցին, սվաղել Ս. Կարապետ եկեղեցու ներսը և սեղան կանգնեցրել հանուն Գրիգոր Ա Լուսավորչի, կառուցել առաջնորդարանի երկհարկանի շենքը՝ միաբանների սենյակներով, մառանով, գինետնով, նորոգել և բարձրացրել վանքի պարիսպը, ծաղկազարդել բա կը: 1731-ին հանգանակություն է կատարել և վճարել վանքի պարտքերը, ձեռք բերել ոսկե և արծաթե սպասք, եպիսկոպոսական թագ ևն: 1781-ին Հակոբ եպս. Արմտանցին կառուցել է վանքի սեղանատունը, ուխտավորների համար՝ երկհարկանի հյուրատուն, 1787-ին՝ միաբանների սենյակները և տնտ. շինությունները: 1799-ին Գրիգոր եպս. Գաղատեցին նկարազարդել է տվել Ս. Աստվածածին եկեղեցու ներսը և նոր՝ ոսկեզօծ խաչկալ պատրաստել, մասնակցել է Ս. Էջմիածնում Դանիել Սուրմառեցու (կաթողիկոս Դանիել Ա Սուրմառեցի) ընտրությանը: Հովհաննես եպս. Սեբաստացին 1815-ին Ս. Ս. Ն. վ-ում բացել է վարժարան, 1827-ին՝ վերանորոգել վանքը, Ս. Նշան եկեղեցու խորանում պատրաստել տվել ոսկեզօծ խաչկալներ՝ օծված Գրիգոր Ա Լուսավորչի և Հակոբոս առաքյալի անուններով, շարադրել է Սեբաստիայի պատմությունը: 1827-ին վանքի գերեզմանոցից Ս. Աստվածածին եկեղեցու ավանդատներ են փոխադրել Պետրոս Ա Գետադարձ կաթողիկոսի և Թեոդորոս աբեղայի աճյունները: 1840-ին Ս. Նշան եկեղեցու պատերի վերին մասերը զարդարվել են սրբապատկերներով: 1842-ին քանդել են վանքի գավիթը և տեղում կառուցել Ս. Հովհաննես Ոսկեբերան եկեղեցին, 1857-ին հիմնովին վերակառուցվել է Ս. Կարապետ եկեղեցին: XIX դ. վանքն ունեցել է դաշտեր, արտեր, այգիներ, տներ, խանութներ: Եղել է նշանավոր ուխտատեղի՝ հայերի և հույների համար: Ուխտագնացության օրերն էին Ս. Աստվածածնի և Ս. Խաչի տոները և Ավագ ուրբաթը:

1915-ին Ս. Ս. Ն. վ. ամայացել է և ավերվել:

Գրկ. Արիստակես Լաստիվերցի, Պատմություն, Ե., 1971: Հովհաննես Սեբաստացի, Պատմութիւն Սեբաստիոյ, Ե., 1974: Ալեք ս անդրյան Ա., Պատմութիւն ականավոր քաղաքին Սեբաստիոյ…, Վնտ., 1911: Ոսկյան Հ., Սեբաստիայի, Խարբերդի, Դիարբեքիրի և Տրապիզոնի նահանգներու վանքերը, Վնն., 1962:

Մուրադ Հասրաթյան

ՍԵԲԵՈՍ [միջնադարյան աղբյուրներում նաև՝ Սեբիոս, Եվսեբիոս (ծ. և մ. թթ. անհտ, սերել է Բագրատունիների տոհմից)], VII դարի պատմիչ: Եպիսկոպոս: Ս-ի մասին կենսագր. տեղեկություններ գրեթե չեն պահպանվել: Հայտնի է, որ նա մասնակցել է 645-ի Դվինի ժողովին: Պարսից Խոսրով II Ափարվեզ արքայի օրոք կարճ ժամանակ ապրել է պարսից արքունիքում: 617-ին (ըստ Ն. Ակինյանի) Տիզբոնից Սմբատ Բագրատունի Վրկանից մարզպանի նշխարները տեղափոխել է Դարույնք ամրոցը (Կոգովիտ գավառում), որտեղ Բագրատունիների տոհմական դամբարանն էր: Ս. գրել է «Պատմութիւն» («Պատմութիւն Սեբէոսի եպիսկոպոսի ի Հերակլն») մեծարժեք պատմ. երկը, որն ընդգրկում է VI–VII դդ. պատմությունը՝ հասնելով մինչև 661-ը (հնագույն ձեռագրերում հեղինակի անունը և գրքի վերնագիրը պահպանված չեն, Մատենադարան, ձեռ. դ 2639): Հայ պատմիչի երկը արժեքավոր սկզբնաղբյուր է իր ժամանակի Հայաստանի և նրա հարևան երկրների պատմ. անցքերի ուսումնասիրման համար (պարսիկների՝ 614-ի Երուսաղեմի գրավումը, քաղաքի կործանումը, հրեաների վտարումը, կենարար խաչի փոխադրումը Պարսկաստան, Պարսկաստանից՝ Կ. Պոլիս, ապա՝ Երուսաղեմ ու կրկին Կ. Պոլիս, Խոսրով II Ափարվեզի և Հերակլիոսի պարսկաբյուզ. պատերազմները, արաբների քաղ. ասպարեզ իջնելը, Սասանյանների անկումը ևն):

Ս. կարևոր տեղեկություններ է հաղորդել նաև VI–VII դդ. Հայ առաքելական եկեղեցու պատմության վերաբերյալ. նկարագրել է Բյուզանդիայի Մավրիկիոս (Մորիկ) կայսրի բռնարարքները՝ քաղկեդոն. դավանանքի պարտադրում, հայ կաթողիկոս. աթոռի պառակտում, Ավանում հայ. քաղկեդոն. հակաթոռ կաթողիկոսության հիմնում («Պատմութիւն», գլ. ԺԹ), գրել Կոստաս II կայսրի և Կ. Պոլսի պատրիարքի՝ Հայոց կաթողիկոսին և Թեոդորոս Ռշտունի իշխանին հղած նամակի մասին, որտեղ նրանք հորդորել են վերջիններին ընդունել քաղկեդոն. դավանանք: Նամակին պատասխանելու համար Դվինում 648-ին հրավիրվել է ժողով, որին, ինչպես Ս. է հավաստում, մասնակցել են Հայոց բոլոր նախարարներն ու 70 եպիսկոպոսներ: Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսը, ըստ Ս-ի, մերժել է դավան. միության բյուզ. առաջարկը:

Ս. անդրադարձել է նաև Սասանյան Պարսկաստանի և այլ երկրների քրիստ. եկեղեցիներին: Ներկայացրել է Պարսից ժողովը, որտեղ մերժվել են Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները և նեստորականությունը: Խոսրով II-ի հրամանով Պարսից տերության մեջ պաշտոնական է ճանաչվել Հայ առաքելական եկեղեցու դավանանքը: Այդ առիթով Ս. գրել է, որ ժողովի ընթացքի վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել պարսից թագուհին՝ ուղղափառ ասորուհի Շիրինը, և Վրկանի մարզպան Սմբատ Բագրատունին:

Ս-ի «Պատմության» մեջ հաղորդվում է, որ Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսը հիմնովին նորոգել է Վաղարշապատի Ս. Էջմիածին կաթողիկեն (608), նախկին վկայարանի տեղում (618) կառուցել Ս. Հռիփսիմե վանքը, Ներսես Գ Տայեցին կառուցել է Զվարթնոցի Ս. Գրիգոր կաթողիկեն (Ս. անվանել է Զվարթնոց): Ս-ի երկից օգտվել են պատմագիրներ Թովմա Արծրունին, Ստեփանոս Տարոնեցին (Ասողիկ), Մխիթար Անեցին, Վարդան Արևելցին, Սիմեոն Ապարանցին և ուրիշներ: Երկն առաջին անգամ հրատարակել է Թ. Միհրդատյանը՝ «Պատմութիւն ի Հերակլն» վերնագրով, 1851-ին: Երկու անգամ հրատարակվել է ռուս. (Ք. Պատկանյանի թրգմ., 1862ին, Ս. Մալխասյանցի՝ 1939-ին), ֆրանս. (Ֆ. Մակլերի թրգմ., 1904-ին), հատվածաբար՝ գերմ. (Հ. Հյուբշմանի թրգմ., 1875-ին):

Երկ. Պատմութիւն, աշխատասիր. Գ. Աբգարյանի, Ե., 1979:

Գրկ. Ակինյան Ն., Սեբէոս եպիսկոպոս Բագրատունեաց եւ իւր «Պատմութիւնն ի Հերակլ», Վնն., 1924: Գրիգորյան Մ., Դիտողություններ Սեբիոսի պատմագրոց բնագրին վրա, Վնն., 1970:

Ռաֆիկ Մաթևոսյան

ՍԵՂԱՆ, կրոնական իմաստով՝ 1. սուրբ և սրբարար պատարագամատույց, քառանկյուն շինվածք՝ խորանի կենտրոնում, որի վրա կատարվում է Աստծո Գառի՝ Հիսուս Քրիստոսի հավիտենական Պատարագի խորհուրդը: Ս. կոչվում է նաև Աստծո աթոռ, որի վրա անտեսանելիորեն բազմում է Սուրբ Երրորդությունը:

Ս. մարմարե տափարակ է՝ կանգնեցված քարե սյան վրա, բոլոր կողմերից օծված է տասներկու տեղերով, իսկ Ս-ի կենտրոնը կոչվում է Ս-ի օծում և գլխ. գագաթ: Ներկայիս Ս., ի տարբերություն հին՝ չորս կողմից բաց Ս-ների, միայն առջևի ու երկու կողմերից է բաց, իսկ հետևից դրվում է խաչկալ: Ի տարբերություն բոլոր քրիստ. եկեղեցիների, Էջմիածնի Մայր տաճարը, բացի հիմն. պատարագամատույց Ս-ից, օժտված է նաև Իջման Սուրբ Ս-ով, որը խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսի՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչին տեսիլքով ցույց տրված իջման տեղը:

Ս-ի վրա մշտապես դրվում է Ատյանի Ավետարանը. դա մեզ հիշեցնում է քրիստոսյան պատվիրաններն ու Ահեղ դատաստանի օրը, երբ Ավետարանով՝

Աստծո Խոսքով, քննվելու են և դատվելու մեր բոլոր խորհուրդներն ու գործերը: Հավատացյալները համբուրում են այն եկեղեցի մտնելիս և արարողության ավարտին:

2. Ս-ներ են կոչվել նաև Հին ուխտի զոհասեղանները, որոնց վրա զոհեր մատուցելով՝ Աստծո ընտրյալ անձինք արտահայտել են իրենց անձերի ընծայումն Աստծուն, կատարել մաքրագործության ակտը՝ մեղքերի քավության և Աստծո հետ հաղորդակցություն հաստատելու համար: Մինչև Մովսեսը Ս. են պատրաստել և նրանց վրա զոհեր (ընծաներ) մատուցել դեռևս մինչջրհեղեղյան շրջանում, ինչպես՝ արդար Աբելի (Ծննդ. 4.3–5) զոհը: Ջրհեղեղից հետո Նոյը զոհասեղան է սարքել Մասիսի վրա և զոհ մատուցել:

Մովսիսական Վկայության խորանում և Երուսաղեմի տաճարում առանձնացվել են երեք Ս-ներ. մեկը՝ առաջավորության 12 հացերի (Աստծուն նվիրված պատարագ կամ ընծա, որից արտոնված էր ուտել միայն քահանաներին, տես Ելք 25.23–30), երկրորդը՝ խունկ ծխելու (Ելք 30.1–10), իսկ երրորդը՝ զոհեր մատուցելու՝ ողջակեզների համար (Ելք 27.1–8): Ողջակեզի Ս. անփուտ սատիմի փայտից էր՝ պղնձապատ, ինչի համար կոչվել է նաև «պղնձե սեղան»: Չորս անկյուններում կային չորս եղջյուրներ, որոնցից բռնող հանցապարտներից ոմանք կարող էին պաշտպանություն գտնել: Խնկարկության Ս. նույնպես սատիմի փայտից էր՝ ոսկեպատ: Քահանաները նրա վրա խունկ են ծխել: Հացի Ս. նույնպես պատրաստվել է կարծր փայտից և պատվել ոսկով: Նրա վրա մատուցվել է գինի և դրվել առաջավորության հացերը:

Լևոն Սարգսյան

ՍԵՊՈՒՀ ԼԵՌԱՆ Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ ՎԱՆՔ, Հանգիստ Լուսավորչի վանք, Մեծ Հայքի Բարձր Հայք նահանգի Դարանաղյաց և Եկեղյաց գավառների սահմանում՝ Սեպուհ լեռան վրա: Հիմնադրվել է Գրիգոր Ա Լուսավորչի գերեզմանի տեղում: 921-ին կաթողիկոս Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին ուխտագնացություն է կատարել Ս.լ.Ս.Գ.Լ.վ. և կառուցել եկեղեցի: Վանքը ծաղկել է XIII– XVI դդ., եղել կրթ. և գրչության կենտրոն, որտեղ ընդօրինակվել են բազում ձեռագրեր: 1590–97-ին վանքի կրոնավոր է եղել Գրիգոր Դարանաղցին: 1439-ին ակկոյունլու ցեղախումբը կողոպտել է վանքը, և միաբանութունը որոշ ժամանակ ցրվել է: XVII դ. Ս.լ.Ս.Գ.Լ.վ. տուժել է ջալալիների ասպատակություններից և անկում ապրել: XIX դ. ունեցել է ընդարձակ կալվածքներ (գյուղեր, անտառներ, վարելահողեր), եղել նշանավոր ուխտատեղի (ուխտագնացության օրը Գրիգոր Ա Լուսավորչի տոնի օրն էր): 1895-ին վանքը կողոպտվել է և լքվել: 1939-ին զգալիորեն ավերվել է երկրաշարժից:

Աղյուսաշեն բարձր պարսպով շրջապատված վանքի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ դամբարան-եկեղեցին («Հանգիստ Լուսավորչի») համալիր կառույց է՝ բաղկացած արլ. կողմում դրսից և ներսից կիսաշրջանաձև խորանով ու գմբեթով պսակված բուն դամբարանից (գմբեթը քանդված է), որին հվ-ից և հս-ից կից են ավանդատները: Դամբարանին ու ավանդատներին արմ-ից կից է քառասյուն, եռանավ բազիլիկ՝ արլ-ում խորանով, որը, փաստորեն, գավթի դեր է կատարում: Դամբարանից հսարլ. գտնվում է գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցին (գմբեթը չի պահպանվել): Նրա հվ. կողմում «Բարեհամ» կոչվող աղբյուրն է, որը, ըստ Ներսես Շնորհալու հիշատակած ավանդության, բխեցրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցու հվ-արլ. կողմում է գտնվում ս. Հռիփսիմյանց կույսերից Մանեի քարանձավը (Մանյա այրքը), որտեղ հետագայում ճգնել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը:

Գրկ. Սյուրմեյան Գ., Երզնկա, Կահիրե, 1947: Ոսկյան Հ., Բարձր Հայքի վանքերը, Վնն., 1951: Թիերի Ժ.Մ., Սեպուհ լեռան հուշարձանները (հնագիտական ուսումնասիրություն), «Էջմիածին», 1989, № 4,5,6:

Մուրադ Հասրաթյան

ՍԵՎ ԼԵՌԱՆ ԺՈՂՈՎ 1113, գումարվել է Կիլիկյան Հայաստանի Սև լեռան Քեսունի Կարմիր վանքում, կաթողիկոսական աթոռի համար Գրիգոր Գ Պահլավունու և Աղթամարի եպիսկոպոս Դավիթ Արծրունու վեճի առիթով: Նորընտիր կաթողիկոս Գրիգոր Գ Պահլավունու դեռահասությունը պատրվակ դարձնելով՝ Դավիթ եպիսկոպոսը Վասպուրականի Ձորավանքում համախոհ հինգ եպիսկոպոսների կողմից ձեռնադրվել էր հակաթոռ կաթողիկոս: Վերջինս, ի հակադրություն Կիլիկյան Հայաստանի, ջանում էր ճանաչում գտնել բուն Հայաստանում: Ս. լ. ժ. (մասնակցել են 2500 եպիսկոպոսներ, վարդապետներ, իշխաններ, աշխարհականներ) օրինական կաթողիկոս է ճանաչել Գրիգոր Գ Պահլավունուն: Սակայն Դավիթ եպիսկոպոսը, մերժելով Ս. լ. ժ-ի որոշումը, Աղթամարում հիմնադրել է կաթողիկոսություն (տես Աղթամարի կաթողիկոսություն): Ս. լ. ժում ընդունվել է եկեղեց. նոր կանոն, ըստ որի, Հայոց կաթողիկոսի ընտրությունը վավերական է համարվել միայն բուն Հայաստանի չորս եպիսկոպոս. մեծ աթոռների (Բջնու, Հաղպատի, Արտազի, Տաթևի) համաձայնության դեպքում:

Գրկ. Մխիթարյան Ա., Պատմութիւն ժողովոց Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, Վաղ-պատ, 1874: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ՍԵՎԱՆԱՎԱՆՔ, Սեվան ի անապատ, հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը՝ 305ին, Սևանա լճի կղզում (այժմ՝ թերակղզի) և հեթանոսական մեհյանի տեղում կառուցել Ս. Հարություն եկեղեցին: IX դ. Ս-ի վանական կյանքի վերածնունդը կապված է Մաշտոց Եղիվարդեցի վարդապետի (ապագա կաթողիկոս Մաշտոց Ա Եղիվարդեցի) գործունեության հետ: Նա հիմնել է Ս. Առաքելոց միաբանությունը և 874-ին Իշխանաց իշխան Աշոտ Բագրատունու դուստր, Սյունիքի Վասակ Գաբուռ իշխանի կին Մարիամի միջոցներով կառուցել Ս. Կարապետ և Ս. Առաքելոց եռախորան, խաչաձև գմբեթավոր եկեղեցիները (դրանք այն 30 եկեղեցիներից էին, որ իշխանուհին ուխտել էր կառուցել իր վաղամեռիկ ամուսնու հիշատակին): Հվ-արլ. անկյունում ավանդատնով Ս. Առաքելոց եկեղեցին ունի տրոմպային փոխանցումով կառուցված 8-նիստ թմբուկով գմբեթ, իսկ Ս. Աստվածածին եկեղեցին արլ. կողմում ունի երկու ավանդատներ, որոնցից հս-արլ. հավելվել է հետագայում: Արմ. կողմում կցվել է քառասյուն գավիթ, որը հնագույններից է (կանգուն է եղել մինչև 1930ական թթ.): Գավթի սյուները պսակվել են հայկ. կիրառ. արվեստի արժեքավոր նմուշներ փայտե քանդակազարդ խոյակներով (այժմ՝ ՀՊՊԹ-ում և ՍՊԲ Էրմիտաժում): Ս. առաջնորդվել է Բարսեղ Կեսարացու համակեցության 9 կանոններով: Միաբանները զբաղվել են Սուրբ Գրքի ընթերցանությամբ և դրանց ընդօրինակությամբ: 874-ին Աշոտ Բագրատունին վանքին է նվիրաբերել 6 գյուղ, այգիներ Գառնիում և Երևանում: Մաշտոց Ա Եղիվարդեցին բացել է դպրոց ու հարստացրել վանքի մատենադարանը: XV դ. Ս-ում Դանիել վարդապետը բացել է Սևանի վարդապետարանը: XVII դ. համահայկ. անապատական կյանքի վերածննդի տարիներին Ս. գործել է որպես անապատ, որտեղ բացի Բարսեղ Կեսարացու համակեցության կանոններից կիրառվել են նաև Սարգիս Սաղմոսավանեցու կազմած 7 կանոնները: Միաբաններն ուսումնասիրել են նաև արտաքին գիտությունները (փիլիսոփայություն, քերականություն, տոմար):

XVII դ. կեսին թիֆլիսցի Չիթաղյան եղբայրների միջոցներով վերանորոգվել են միաբանության եկեղեցիները: XVII դ. կղզու արմ. ստորոտին կառուցվել է Ս. Աստվածածին բազիլիկ եկեղեցին: Ս-ում ապրել ու գործել են կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցին, կաթողիկոս ու պատմիչ Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին, 1692-ից, երկու տարի միաբանությունում է մնացել Մխիթար Սեբաստացին: 1825-ին Ս-ում Զաքարիա Գուլասպյան Տփխիսեցին վանքի առաջնորդ Սարգիս վարդապետի պատվերով գրել է Ս-ին նվիրված առաջին մենագրությունը: 1828-ին Էջմիածնի Սինոդի անդամ Մանվել Կյումուշխանեցին ավարտել է Ս-ի միաբանության պատմության շարադրանքը: 1840-ական թթ. կղզի է այցելել Հովհաննես եպս. Շահխաթունյանցը, ուսումնասիրել և իր գրքում հատուկ գլուխ հատկացրել Ս-ի պատմությանը: Ս-ի սարկավագների և դպիրների ուսումնառության կարիքները հոգալու նպատակով, կաթողիկոս Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու հրամանով, 1869-ին կղզում բացվել է հոգևոր դպրոց, որի ուսուցիչները Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանի դասախոսներն էին (դպրոցն իր գործունեությունը շարունակել է մինչև 1880-ը): 1895-ին Ս-ի վերջին վանահայրը Սարգիս Փիլոյան դպիրն էր, որը ևս գրել է վանքի պատմությունը և հրատարակել: 1898ին Ավետիս Ղուկասյանի բարերարությամբ դպրոցական շենք է կառուցվել:

Ս. մինչև 1830-ը առանձին միավոր էր, որից հետո մտել է Երևանի կոնսիստորիայի իրավասության տակ: 1901-ին կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցու (Խրիմյան Հայրիկ) կոնդակով Ս. վերածվել է աղոթատեղիի: Ս. Կարապետը, Ս. Առաքելոցը, Ս. Աստվածածինը որպես գործող եկեղեցիներ գոյատևել են մինչև 1930-ական թթ., այնուհետև փակվել են, իսկ Ս. Աստվածածին եկեղեցին քանդվել է: Այսօր Ս. Կարապետ և Ս. Առաքելոց եկեղեցիները գործող են:

Ս-ի վարդապետարանը հիմնել է Դանիել վարդապետը 1451-ին: Հաջորդել է Տաթևի համալսարանին՝ կոչվելով Արևելյան տան վարդապետարան, իսկ նրա ղեկավարը՝ «Րաբունապետ համայն ազգի»: Դանիել վարդապետը Տաթևի վարդապետարանի սանն էր, սովորել էր Շմավոն րաբունապետի մոտ, ապա՝ Էջմիածնի դպրատանը: Վարդապետարանը ղեկավարել է մինչև XVI դ. սկիզբը: Ս-ում Դանիել վարդապետի սաներն են եղել Ներսեսը (հետագայում՝ Ս-ի առաջնորդ), Հորդանան վարդապետը (Տաթևի վանքի ապագա առաջնորդ), Գալուստ վարդապետը (Հովհաննավանքի ապագա առաջնորդ) և ուր.: Ս-ի վարդապետարանում սովորել են Աբրահամ Սևանցի, Գրիգորիս արքեպիսկոպոս, Սահակ վարդապետ ծաղկողները: Վարդապետարանի ուս. ծրագիրը կրկնել է Տաթևի համալսարանի ծրագիրը: 1990-ին բացվել է Ս-ի դպրանոցը և Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի անունով կոչվել Վազգենյան հոգևոր դպրանոց:

Գրկ. Մանվել Կյումուշխանեցի, Պատմութիւն անցից անցելոց Սէվանայ վանուց, Վաղ-պատ, 1871: Սմբատյանց Մ., Տեղագիր Գեղարքունի Ծովազարդ գաւառի որ այժմ Նոր Բայազիտ գավառ, Վաղ-պատ, 1895: Լալայան Ե., Սևան, ԱՀ, գիրք 17, Թ., 1908: Ղազարոսյան Ա., Սևանա կղզու եկեղեցիները, ԼՀԳ, 1990, № 1: Նույնի, Դանիել Րաբունապետը և Սևանի դպրոցը, ՊԲՀ, 1986, № 3:

Արփինե Ղազարոսյան

ՍԵՎԵՐԻՈՍՅԱՆՆԵՐ, քրիստոսաբանական վարդապետության հետևորդներ, որի հիմնադիրը Սևերիոս Անտիոքացին է (465–538)՝ հակաքաղկեդոնական պայքարի ամենանշանավոր աստվածաբաններից մեկը: 512–518-ին եղել է Անտիոքի պատրիարքը: Բյուզ. կայսր Հուստինոս I-ի (518–527) օրոք, երբ վերսկսվել են հալածանքները Քաղկեդոնի ժողովը մերժողների դեմ, Սևերիոս Անտիոքացին 518-ին մի շարք հայտնի եպիսկոպոսների հետ աքսորվել է Ալեքսանդրիա: Աքսորյալների մեջ էր նաև Հալիկառնասի Հուլիանոս եպիսկոպոսը, որի հետ Սևերիոս Անտիոքացին վեճի է բռնվում Տիրոջ մարմնի անապականության շուրջ:

Ըստ Սևերիոս Անտիոքացու՝ Տիրոջ մարմինն ապականացու է, կամ Հիսուս Քրիստոսը սովորական մարդկանց պես ակամա և հարկադրա բար է կրել մարդկային կրքերը: Ապականության և անապականության եզրերն այդ վիճաբանության (տես նաև Հուլիանոսականներ) մեջ կիրառվում էին ոչ թե Տիրոջ մարմնի քայքայման կամ ոչ քայքայման իմաստով (բոլորն էլ համաձայն էին, որ Տիրոջ մարմինը ենթակա չէ մեղքի և քայքայման), այլ՝ Փրկչի մարդկային կիրընդունակության ակամա և կամովի լինելու իմաստով: Հարցն այն մասին էր, թե որքանով են Քրիստոսին բնորոշ մարդկային, այսպես կոչված՝ անմեղ (անանգոսնելի, անպարսավելի) կրքերը՝ տխրություն, երկյուղ, սով, ծարավ ևն, որոնք դիտարկվում են որպես մեղքի հետևանքային վիճակներ:

Հայ եկեղեցին կտրականապես մերժել է Սևերիոս Անտիոքացու «ապականության» ուսմունքը: VI–VIII դդ. «ապականության» հետևորդների դեմ սուր պայքար է ծավալվել, որը եզրափակվել է 726-ի Մանազկերտի եկեղեցական ժողովով: Ըստ եկեղեցու հայրերի՝ Քրիստոսը մարդկային կրքերը կրում է կամավորապես և ոչ «ի հարկէ», առանց բնության բռնադատվածության: Քրիստոսի երկրային կյանքը փրկական տնտեսություն է և զերծ պատահականություններից: Քրիստոսը մեր փրկության համար կրել է բոլոր մարդկային տկարությունները և ազատորեն անցել մարդկային կրքերի միջով՝ դատապարտելով մեղքը մարմնի մեջ և ազատելով մարդկանց մեղքի իշխանությունից: Սևերիոս Անտիոքացու գործերը մեծ մասամբ պահպանվել են (125 ճառ, 400 նամակ), հիմնականում՝ ասորերեն թարգմանություններով, սակայն ամբողջությամբ հրատարակված չեն:

Գրկ. Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Հովհաննես Իմաստասեր Օձնեցի, Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1833: Հովսեփյան Գ., Խոսրովիկ Թարգմանիչ, Վաղ-պատ, 1899: Կնիք հաւատոյ…, Էջմիածին, 1914: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Արամյան Մ., Հովհաննես Սարկավագի «Յաղագս նշանակի հաւատոյ Նիկիականն ՅԺԸ-իցն» ժողովածուն, «Գանձասար», 6, 1996: Болотов В. В., Лекции по истории древней церкви, т. 4. М., 1994; Lebon J., Monophysisme se’ve’rien, Louvain, 1909; Draguet R., Julien d’Halicarnasse et sa controverse avec SռvՌre d’Antioche sur l’incorruptibilitռ du corps du Christ, Louvain, 1924.

Մեսրոպ քհն. Արամյան

ՍԻՄԵՈՆ Ա ԵՐԵՎԱՆՑԻ (1710, Երևան – 26.7.1780, Վաղարշապատ, ամփոփվել է Ս. Գայանե վանքի գավթի հվ. կողմում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1763-ից: Հաջորդել է Հակոբ Ե Շամախեցուն: Ուսանել, ապա դասավանդել է Էջմիածնի Մայր աթոռի դպրոցում: Եղել է Էջմիածնի նվիրակ Կ. Պոլսում և Մադրասում: Կաթողիկոս ընտրվելուց հետո ամրապնդել է Էջմիածնի կաթողիկոսության քաղ. դերը, հեղինակությունն ու նյութ. բարեկեցությունը, հետևողական պայքար մղել Հայ եկեղեցու միասնության համար, դադարեցրել կաթոլիկության քարոզները Ախալցխայում, Ալաշկերտում, Բայազետում: Մեծ ջանքեր է գործադրել Գանձասարի կաթողիկոսության նկատմամբ Էջմիածնի իրավունքները պահպանելու, մահմեդ. իշխողների ոտնձգություններից Հայ եկեղեցին պաշտպանելու ուղղությամբ: Ս. Ա Ե-ու գործուն միջամտությամբ դադարեցվել է Արցախում ինչպես հակաթոռ կաթողիկոսների միջև եղած պայքարը, այնպես էլ նրանց անհնազանդությունը Մայր աթոռի հանդեպ: Իրան. և թուրք. տիրապետության պայմաններում, քաղ. նկատառումներով ստիպված է եղել դատապարտել Հայաստանի ազատագրման Հովսեփ Էմինի ծրագիրը, ապա նաև Մադրասի խմբակի գործունեությունը: Սակայն դեմ չի եղել Հայաստանի ազատագրմանը որևէ հզոր քրիստոնյա պետության օգնությամբ և այդ նպատակով կապ է հաստատել ռուս. արքունիքի հետ: Էջմիածնի կաթողիկոսության իրավունքը Ռուսահայոց թեմի նկատմամբ վերականգնելու համար 1766-ի օգոստ. 1-ին, Դավիթ վարդապետի գլխավորությամբ, պատվիրակություն է ուղարկել Սանկտ Պետերբուրգ՝ Եկատերինա II կայսրուհուն ուղղված կոնդակով: Կայսրուհին 1768-ի հրովարտակով հաստատել է Էջմիածնի Մայր աթոռի իրավասությունը Ռուսահայոց թեմի նկատմամբ: Այդ վիճակն ամրապնդելու համար Ս. Ա Ե. 1773-ին Ռուսահայոց առաջնորդ է կարգել Հովսեփ արք. Արղությանին:

Ս. Ա Ե. ծավալել է շին. և կրթ. լայն գործունեություն: 1766-ին պարսպապատել է տվել Էջմիածնի վանքը, Էջմիածնի վանքի պարսպի ներսում կառուցել նոր սեղանատուն, վանական դպրոցի նոր շենք, նորոգել է Վեհարանը, տաճարի տանիքը և սյուներից մի քանիսը: Աշխուժացրել է Էջմիածնի դպրոցի գործունեությունը, հիմնել Էջմիածնի տպարանը (1771) և թղթի գործարան (1776): Ս. Ա Ե. հեղինակ է կրոն., փիլ., պատմ. բնույթի մի շարք երկերի: Հայ պատմագրության աչքի ընկնող երկերից է 25 գլխից բաղկացած նրա «Ջամբռ» (1873) աշխատությունը, որտեղ համառոտակի շարադրել է Հայ եկեղեցու պատմությունը, նախորդ կաթողիկոսների գահակալման տարիները, հակաթոռ կաթողիկոսությունների և պատրիարքությունների անջատողական գործունեության հասցրած վնասը ևն: Մի շարք գլուխներում ներկայացրել է Հայոց տերունի (Մայր աթոռին անմիջաբար հարկատու) և առաջնորդական վիճակները, դրանց սահմանները, բնակավայրերը, հասույթների գանձման կարգը, կաթողիկոսի իրավունքներն ու արտոնությունները, Աղվանից (Գանձասարի), Աղթամարի և Կիլիկիայի կաթողիկոսությունների սահմանափակ իրավասությունները: Երկի 20–24-րդ գլուխներում բերված են Հայ եկեղեցուն իրան. և թուրք. իշխանությունների շնորհած հրովարտակների, հրամանագրերի, պաշտոնագրերի բովանդակությունը: Վերջին գլուխը նվիրված է Երևանի խանության 21 վանքերին: Ս. Ա Ե. գրել է նաև

դավանաբան. [«Գիրք որ կոչի Պարտավճար» (1779)], փիլիսոփայական («Համառօտ լուծմունք Պորփիւրի», Մատենադարան, ձեռ դ 1818, թ. 4ա–36ա, «Մեկնութիւն Պրոկղի», ձեռ. դ 2573, թ. 1ա–164ա, «Լուծմունք արտաքին գրեանցն», ձեռ. դ 1817, թ. 43բ–49ա, 51բ–113բ, 114ա– 150բ), քարոզխոսական (Մատենադարան, ձեռ. դ 2212, 2314) երկեր, եկեղեց., հայրենասիր., հայ ժողովրդի ծանր ներկան ողբացող տաղեր և աղոթքներ («Գիրք աղօթից, որ կոչի Զբօսարան հոգեւոր», 1772): Լրացրել, կարգավորել և հրատարակել է Հայ եկեղեցու «Տօնացոյցը» (հ. 1, 2, 1774)՝ ծեսերի ու արարողությունների մեջ միաձևություն մտցնելու նպատակով: Այն գործադրվել է 1777-ի սկզբից: Կաթողիկոս. գահին Ս. Ա Ե-ուն հաջորդել է Ղուկաս Ա Կարնեցին: Երկ. Կարգ թաղման կարգաւորաց, Էջմիածին, 1777: Տաղարան փոքրիկ, Էջմիածին, 1777: Սահմանադրութիւն վասն հնգից կիւրակէից, ԿՊ, [ա.թ.]: Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գիրք 2, Ե., 1973:

Պավել Չոբանյան

ՍԻՄԵՈՆ ԼԵՀԱՑԻ, Սիմեոն Զամոսցացի, Սիմոն Միկոլայովիչ [1584, ք. Զամոսց (Լեհաստան) – 1637, Լվով], գրիչ, ուղեգրող, բանաստեղծ, մանկավարժ: Սովորել է ծննդավայրի հայկ. վարժարանում, եղել տաղերգու և գրիչ Հակոբ Թոխաթցու սանը: Ուսումը շարունակել է Կ. Պոլսում, աշակերտել Գրիգոր Կեսարացուն, կաթողիկոս Մովսես Գ Տաթևացուն, Ազարիա Սասնեցուն (1608–11), ստացել դպրի աստիճան: 1608– 19-ին ճանապարհորդել է Եվրոպայի, Մերձավոր Արևելքի, Հս. Աֆրիկայի երկրներում, այցելել Հայաստան: 1624–36-ին հաստատվել է Լվովում, տեղի հայկ. դպրոցում եղել ուսուցիչ, զբաղվել է գրչությամբ, գրական աշխատանքով: Ս. Լ-ու երկասիրություններից արժեքավոր է հատկապես «Ուղեգրությունը», որն իր ձևով ու բովանդակությամբ եզակի երևույթ էր միջնադարյան գրականության մեջ: Հեղինակը հետաքրքրական տեղեկություններ է հաղորդել հայկ. գաղթավայրերի, Հայաստանի քաղ. և սոցիալ-տնտ., մշակութ. կյանքի վերաբերյալ, անդրադարձել Հայ եկեղեցու պատմությանը, նկարագրել այցելած եկեղեցիներն ու վանքերը, ներկայացրել եպիսկոպոսներին, վարդապետներին, քահանաներին, ծանոթացրել եկեղեցու վիճակին, դպրոց. գործի դրվածքին: «Տարեգրություն»-ում, որն առաջինի շարունակությունն է, շարադրել է Լեհաստանի պատմության 1623–35-ի կարևորագույն իրադարձությունները, մեծ տեղ հատկացրել լեհահայ համայնքին, այնտեղ ծագած դավան. խնդիրներին: Հայ եկեղեցու պատմության ուսումնասիրման համար ուշագրավ է «Վիպասանություն» երգիծ. պոեմը (զետեղվել է Ղ. Ալիշանի հրատարակած «Կամենից. Տարեգիրք…» երկում, 1896): Ուղղված է կաթոլիկ. գաղափարախոսության և Լեհաստանի հայկ. համայնքի հոգևոր առաջնորդ Նիկոլ Թորոսովիչի շահատակությունների դեմ: Պատմ. մեծ արժեք ունեն Ս. Լ-ու հիշատակարանները: Վարդան Արևելցու «Մեկնութիւն Հնգամատենին» (ընդօրինակել է Ս. Լ.) երկում թողած հիշատակարանում (1636) նա նկարագրել է Մելքիսեդեկ աթոռակից կաթողիկոսի Լվով ժամանելու, Նիկոլ Թորոսովիչին առաջնորդ կարգելու և այդ ամենի հետ կապված իրադարձությունները: Ըստ Ս. Լ-ու՝ սեփական պետականության բացակայության պայմաններում հայերի գլխ. խնդիրը գոյատևումն է՝ մայրենի լեզվի, դպրոցի, Հայ առաքելական եկեղեցու ավանդույթների և ինքնուրույնության պահպանմամբ: Այս և հակակաթոլիկ. հայացքների համար հալածվել է, բանտարկվել: Ս. Լ. ընդօրինակել է բազում ձեռագրեր (պահպանվել են 12-ը):

Երկ. Ուղեգրութիւն, տարեգրութիւն և յիշատակարանք, Վնն., 1936:

Գրկ. Ակինյան Ն., Սիմեոն դպիր Լեհացի, ՀԱ, 1932, էջ 447–464:

Պետրոս Հովհաննիսյան

ՍԻՄԵՈՆ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ (1595–1600, Հին Ջուղա – 27.2.1657, Եվդոկիա), փիլիսոփա, տրամաբան, քերական, մանկավարժ: Սկզբ. կրթությունն ստացել է Նոր Ջուղայում, 1620-ից աշակերտել տեղի հոգևոր առաջնորդ Խաչատուր Կեսարացուն՝ Ս. Ամենափրկիչ վանքին կից նրա բացած դպրոցում: 1629-ի վերջին Խաչատուր Կեսարացին՝ որպես Էջմիածնի նվիրակ, իր երեք աշակերտների հետ, որոնց թվում նաև Ս. Ջ., մեկնել է Լեհաստան: Ճանապարհին նրանք այցելել են Կեսարիա, Կ. Պոլիս, Ղրիմ և հայաշատ այլ վայրեր: Լվովում ականատես են եղել լեհահայերի բռնի կաթոլիկացման փորձերին: Լեհահայոց հոգևոր առաջնորդը և նրա աջակից կաթոլիկ միսիոներները զգալով, որ լեհահայերի կաթոլիկացմանն ընդդիմացող Էջմիածնի պատվիրակները մեծ համբավ ու հեղինակություն են ձեռք բերել ժողովրդի շրջանում և խոչընդոտել են իրենց հայակործան գործունեությանը, նրանց վարկաբեկելու դիտավորությամբ կազմակերպել են դավանաբան. և գիտ. բանավեճ, որտեղ ի հայտ են եկել հայաստանցիների կրթ. ցածր մակարդակն ու գիտելիքների պակասը, և Էջմիածնի պատվիրակները պարտված վերադարձել են Հայաստան: 1631-ի սկզբին Խաչատուր Կեսարացին, Ս. Ջ. և Ոսկան Երևանցին սկսել են ուսանել ճանաչված փիլիսոփա ու մանկավարժ Մելքիսեթ Վժանեցու մոտ: 1631-ի աշնանը Խաչատուր Կեսարացին և Ս. Ջ. մեկնել են Նոր Ջուղա, որտեղ մանկավարժ. գործունեությանը զուգընթաց Ս. Ջ. զբաղվել է ինքնակրթությամբ, մասնակցել Խաչատուր Կեսարացու հայկ. տպարանի հիմնման (1638) ու հետագա աշխատանքներին: Շուրջ երեք տարի խորամուխ լինելով «արտաքին գիտությունների» մեջ՝ Ս. Ամենափրկիչ վանքի դպրոցում դասավանդել է քերականություն և փիլիսոփայություն: Տպարանը փակվելուց հետո Ս. Ջ. Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսի հրավերով եկել է Հայաստան: 1641-ին կարգվել է վարդապետ և դասավանդել Հովհաննավանքի դպրոցում, ապա դպրոցի հետ Հովհաննավանքից տեղափոխվել Էջմիածին: Հավանաբար 1641–43-ի ընթացքում եղել է Կ. Պոլսում և կրոնադավանաբան. հարցերի շուրջ վեճի բռնվել հայագետ, կաթոլիկ միսիոներ Գալանոս Կղեմեսի հետ: Վերջինս խոստովանել է, որ Ս. Ջ. ունեցել է «ամենիմաստ վարդապետի» համբավ և շատ հետևորդներ: Իր «յոյժ բարեբարոյ, հեզահոգի և անընչասէր» բարքի համար Երևանի բնակչության և հոգևորականության պահանջով 1640-ական թթ. կեսին Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսը Ս. Ջ-ուն նշանակել է նրանց հոգևոր առաջնորդ (հավանաբար, այդ առիթով էլ ձեռնադրել եպիսկոպոս), և նա տեղափոխվել է Հավուց թառ վանքը:

Կրոնադավանաբան. ըմբռնումներով Ս. Ջ. պաշտպանել է Հայ առաքելական եկեղեցու ինքնուրույնությունը: Մարտնչել է վերաբորբոքված միարարական շարժման (տես Ունիթորություն) դեմ, ղեկավարել հակամիարար. պայքարը, նպաստել հայ ժողովրդի ազգ. ինքնագիտակցության բարձրացմանը: Փիլիսոփայության հարցերում Ս. Ջ. եղել է Արիստոտելի, Նեմեսիոս Եմեսացու, Պրոկղ Դիադոխոսի, Դավիթ Անհաղթի, Գրիգոր Տաթևացու հետևորդը, վերականգնել ու շարունակել հայ իմաստասիրության դարավոր ավանդները: Նա ընդունել է Աստծո գոյությունն ու արարչագործությունը, բնության համեմատությամբ Աստծո առաջնային լինելը: Բնության ու Աստծո փոխհարաբերության հարցը քննելիս հայտարարել է, թե Աստված բնությունը և ամեն ինչ ստեղծել է ոչնչից: Թեև նա այն կարծիքին է, որ աշխարհում ամեն ինչ կատարվել է Աստծո գիտությամբ, սակայն չի ժխտել նաև բնության մեջ պատճառակցական կապերի գոյությունը: Նրա ըմբռնմամբ, Աստված ոչ միշտ ու ամենուր է արարիչ. նա այդպիսին է միայն ի սկզբանե, այսինքն՝ բնության ստեղծման գործում, իսկ դրանից հետո բնությունը սկսում է զարգանալ իր ներքին օրենքներով ու օրինաչափություններով: Ս. Ջ. անսկիզբ ու անվախճան է համարել միայն Աստծուն, իսկ մնացածը Աստծո ստեղծածն է, այսինքն՝ սկիզբ ունի: Եվ հետո, թեև Աստված է ստեղծել բնությունը, բայց դրանք իրարից բացարձակապես կտրված ու մեկուսացած չեն, այլ Աստված բնության մեջ է, ինչպես ընդհանուրը՝ առանձինների, իսկ անձը՝ մարմնի մեջ: Հոգու և մարմնի փոխհարաբերության հարցը քննելիս Ս. Ջ. գտնում է, որ չի կարելի հոգին ու մարմինը շփոթել կամ նույնացնել միմյանց հետ: Աստված դրանք ստեղծել է միաժամանակ, որովհետև մեկն առանց մյուսի գոյություն ունենալ չի կարող: Մարմինը չի կարող լինել առանց հոգու ներգործության, իսկ հոգին, օժտված լինելով ներգործելու զորությամբ, կդադարի գոյություն ունենալ, եթե չունենա ներգործելու համապատասխան օբյեկտ, որը հենց մարմինն է: Հոգու միջոցով է մարդն սկսում գոյություն ունենալ և որևէ գործ կատարել, այլ կերպ ասած, հոգին է ակտիվության աղբյուրն ու կրողը: Ըստ նրա, հոգին կատարյալ է ու անփոփոխ, իսկ մարմինը՝ անկատար ու փոփոխական, ուստի և՝ վախճանական: Ս. Ջ. ընդունել է մարդկային հոգու անվախճան լինելը: «Հոգիք մարդկան սերելով լինին, սակայն յետ եղելութեան են անշարժ, մշտնջենաւոր և անվախճան» (Սիմեոն Ջուղայեցի, Մեկնութիւն Պրոկղի, Մատենադարան, ձեռ. դ 2297): 1637-ին Ս. Ջ. գրել է իր մեծարժեք աշխատությունը՝ «Գիրք, որ կոչի քերականութիւն» (հրտ. 1725): Փոքրածավալ այս դասագիրքը, փաստորեն, հայոց լեզվի առաջին հայերեն ամբողջ. քերականությունն է, որտեղ հեղինակը ինքնուրույն քննարկել է հայերենի հնչյունաբանությունը, բառագիտությունը, ձևաբանությունն ու շարահյուսությունը: 1649-ին (ըստ Ն. Ակինյանի) գրել է մյուս կարևորագույն աշխատությունը՝ «Գիրք տրամաբանութեան» (հրտ. 1728), որը դարձել է XVII–XVIII դդ., անգամ XIX դ. սկզբների հայկ. դպրոցների հիմն. դասագիրքը, իսկ XVIII դ. թարգմանվել է վրացերեն: Այն պարունակում է գոյաբան., իմացաբան., լեզվաբան. և այլ հարցեր: Ս. Ջ. առաջինն է հայ իրականության մեջ փորձել տրամաբանությունը զատել քերականությունից և դարձնել ինքնուրույն գիտություն: Հիմնականում դա նրան հաջողվել է, թեև քերականությանը տվել է ռացիոնալիստ-տրամաբան. թեքում, իսկ տրամաբանության մեջ հաճախ նույնությամբ պահպանել քերական. ձևակերպումները: Ս. Ջ. խմբագրել է V դ. հույն փիլիսոփա, նորպլատոնական Պրոկղ Դիադոխոսի «Շաղկապք աստուածաբանականք» երկի և նրան կից ոմն Օմելախոսի մեկնությունների՝ Սիմեոն Պղնձահանեցու վրաց-ից հայերեն կատարած թարգմանությունը, ինչպես նաև գրել Պրոկղ Դիադոխոսի աշխատության մեկնություն (Մատենադարան, ձեռ. դ 2304 ևն), որը XVIII դ. թարգմանվել է վրացերեն: Ս. Ջ-ու գրչին են պատկանում նաև «Արտադրութիւն վասն անձին մարդոյ» անավարտ փիլ. երկը (մասնակի հրտ. 1728, լրիվ՝ 1794, որպես «Գիրք տրամաբանութեան» աշխատության հավելված), հիշատակարաններ (Մատենադարան, ձեռ. դ 4064), տաղեր (Մատենադարան, ձեռ. դդ 1721, 2389):

Երկ. Նամակ Ոսկան Երևանցուն, «Բազմավեպ», 1967, № 6–7:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Միրզոյան Հ., Սիմեոն Ջուղայեցի, Ե., 1971:

Հրաչիկ Միրզոյան

ՍԻՆՈԴ (հուն. συvνοδος – հավաքույթ, ժողով), բարձրաստիճան հոգևորականների ժողով մի շարք ուղղափառ և բողոքական եկեղեցիներում: Ռուսաստանում ստեղծվել է 1721-ին՝ որպես Ռուս ուղղափառ եկեղեցու կառավարման բարձրագույն մարմին (Սրբազան Ս.), որը փոխարինել է վերացված պատրիարքությանը: Ս-ի իրավասության ներքո գտնվել են զուտ եկեղեց. հարցեր (եկեղեց. դոգմաների մեկնաբանություն, ծիսակատարությունների, աղոթքների կարգադրում ևն), եկեղեց. պատժիչ բնույթի գործեր (պայքար հերձվածողների և աղանդավորների դեմ, եկեղեց. բանտերի և գրաքննության վարույթ), եկեղեցավարչ. և տնտ. կառավարումը (եկեղեց. պաշտոնյաների նշանակում և ազատում, եկեղեց. գույքի տնօրինում), հոգևորականների դատ. գործը: Ս-ի անդամներին բարձրագույն հոգևորականներից նշանակել է ռուս. կայսրը: Խորհրդ. կառավարության առաջին դեկրետներից մեկով Ս., որպես պետ. մարմին, վերացվել է, ապա՝ Ռուս ուղղափառ եկեղեցու պատրիարքության վերականգնումից (1917) հետո, վերստեղծվել է որպես պատրիարքին կից զուտ եկեղեց., խորհրդակցական մարմին՝ կազմված բարձրաստիճան հոգևորականներից:

Արլ. Հայաստանը Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցնելուց (1828) հետո, ըստ «Պոլոժենիե»-ի (Գլ. Գ. Յաղագս Լուսավորչական Հայոց Սիւնհոդոսին Էջմիածնի, հոդվ. 33– 54), 1837-ի փետր. 22-ին ստեղծվել է նաև Ամենայն հայոց կաթողիկոսին կից Ս.: Այն բաղկացած էր ութ հոգուց՝ Ս. Էջմիածնի միաբանության անդամ չորս եպիսկոպոսներից և չորս վարդապետներից: Կաթողիկոսը Կովկասի կառավարչի միջոցով կայսրին է ներկայացրել Ս-ի անդամի յուրաքանչյուր տեղի համար երկու թեկնածու, և կայսրը հաստատել է նրանցից մեկին: «Պոլոժենիե»-ն կազմողները նկատի են ունեցել ցար. իշխանության դիրքորոշումը Ռուս եկեղեցու նկատմամբ: Այստեղ կայսրը եղել է եկեղեցու գլուխ և կառավարել այն իր հրամաններով ու պաշտոնաբաշխություններով, որոնք կատարվել են Սրբազան Ս-ի միջնոր դություններով: Նույն կարգը մտել է նաև Հայ եկեղեցու վարչության մեջ: Կաթողիկոսը միայն միջնորդողի և խնդրողի դեր է կատարել:

Ի սկզբանե կաթողիկոսի իրավասությանը պատկանող կրոն. և հոգևորական գործերի մեջ (դավանանք, եկեղեց. պաշտամունք և ծես, պսակադրություն, ձեռնադրություն ևն) Ս-ին տրվել է նախաքննության և վճռահատության իրավունք: Հոգևորականությանը վերաբերող այն գործերը, որոնք ենթակա չէին քաղաքացիական դատարանի վճռահատությանը, անցել են Ս-ի իրավասությանը, և վերջինս ստացել է դատ. ատյանի իրավունք: Առանձին հոդվածով Էջմիածնի Ս-ում կառավարիչ Սենատը նշանակել է պրոկուրոր: Նրա պարտականությունն էր հսկել, որպեսզի սինոդական որոշումներն օրենքին չհակասեին: Ս-ի մեջ այս պաշտոնը ստեղծվել է կաթողիկոս Հովհաննես Ը Կարբեցու առաջարկով, որպեսզի Ս. պետ. ատյաններին համահավասար իրավունքներ ունենար: Որպես այդպիսին Ս-ի որոշումները վճռական ուժ էին ստանում, և պետ. գործադիր պաշտոնյաները պարտավոր էին կատարել դրանք: Ս-ի պրոկուրորը և պաշտոնյաները, ստանձնելով իրենց պարտականությունները, հավատարմության երդում են տվել ոչ թե կաթողիկոսին կամ Ս-ին, այլ՝ ռուս. կայսրին: Էջմիածնի Ս. օժտված էր այնպիսի ընդարձակ իրավունքներով, որոնք ի սկզբանե Ամենայն հայոց կաթողիկոսի իրավասություններն էին: Ի դեմս Ս-ի պրոկուրորի, գանձապետի և մյուս աստիճանավորների, ռուս. գործավարության օրինակով ստեղծվել էր մի բյուրոկրատական մարմին՝ լիովին ենթարկված ցար. վարչությանը և պատասխանատու նրան: Էջմիածնի Ս. անմիջական կախում է ունեցել ներքին գործերի նախարարությունից և միջնորդաբար՝ կայսերական կառավարիչ Սենատից: Տեղական գործերով դիմել է Կովկասի կառավարչին, իսկ ընդհանուր գործերով՝ նախարարին:

Էջմիածնի Ս. գոյատևել է մինչև 1917-ը:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 3, Երուսաղեմ, 1927: Երիցյան Ա., Ամենայն հայոց կաթողիկոսութիւնը և Կովկասի հայք XIX դարում, մաս 2, Թ., 1895:

Կարեն Ալեքսանյան

«ՍԻՈՆ», կրոնական, գրական, բանասիրական ամսագիր: Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության պաշտոնական պարբերական: Լույս է տեսնում 1866-ից, Երուսաղեմում (1878–1926ին ընդհատվել է): 1866–77-ին (հին շրջան) խմբագիրներ են եղել՝ Տ. Սավալանյանը (հիմնադիր), Մ. Մարկոսյանը, Ս. Խապայանը, Մ. Մուրադյանը: Ամսագիրն ունեցել է կրոն., բանասիր., պատմ., ժամանակագր., ուս. և այլ բաժիններ: Սկզբունք է ընդունվել գրել միայն աշխարհաբարով, որևէ հարցի առիթով երբեք նախահարձակ չլինել: Այդ շրջանում «Ս.» մեծ տեղ է հատկացրել Երուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարանի ուս. ծրագրերին, աշակերտների առօրյային, անդրադարձել նրանց ավարտաճառերին՝ լավագույնները հայերենին զուգահեռ հրատարակելով ֆրանսերեն, հայատառ թուրքերեն: «Նշխարք ազգային պատմության» բաժնում հրատարակել է հայոց պատմության հարցերին նվիրված բազմաթիվ ուսումնասիրություններ, տպագրել ճամփորդ. նոթեր, տաղեր, Գրիգոր Դարանաղցու «Ժամանակագրությունից» հատվածներ:

Կեսդարյա ընդմիջումից հետո պատրիարք Ե. Դուրյանի նախաձեռնությամբ, եպիսկոպոս Բ. Կյուլեսերյանի եռանդուն գործակցությամբ ամսագիրը 1927-ից վերստին սկսել է հրատարակվել: Նոր շրջանում «Ս.»-ի խմբագիրը պաշտոնապես համարվում է պատրիարքը, իսկ միաբանության անդամներից նշանակվում է փոխխմբագիր: Փոխխմբագիրներ՝ Բ. Կյուլեսերյան, Տ. Ներսոյան, Կ. Սրապյան, Ս. Մանուկյան, Թ. Գուշակյան, Հ. Վարդանյան, Շ. Գալուստյան, Ա. Գալայճյան (պաշտոնակատար), Ե. Տերտերյան, Թ. Մանուկյան: «Ս.»-ի կրոն. խմբագրականներն ունեն ուսուցողադաստիարակչ. նպատակ՝ հասկանալի լեզվով ընկալելի դարձնել կրոն. բարոյագիտությունը («Դասեր Աւետարանէն», «Խօսք մը ծննդեան առթիւ», «Պարզ քարոզներ», «Պօղոս առաքեալի հովուական թուղթերը»): «Ս.» միաժամանակ իր խմբագրականներով ընդդիմանում է մամուլում կրոնի և եկեղեցու դեմ ուղղված հարձակումներին, անդրադառնում Հայ եկեղեցու բարեկարգմանը վերաբերող խնդիրներին, լուսաբանում կենսականորեն անհրաժեշտ բազմապիսի հարցեր: «Ս.» հրատարակում է Ամենայն հայոց կաթողիկոսության, Կիլիկիայի կաթողիկոսության ու պատրիարքարանի կոնդակներ, շրջաբերականներ, ազգ-եկեղեց. ժողովների կանոնադրություններ, արձանագրություններ, միջեկեղեց. հարաբերություններն արտացոլող նյութեր: «Ս. Յակոբի ներսէն» բաժնում տպագրում է միաբանների կենսագրականներ, տեղեկություններ հաղորդում կրթ., հրատարակչ. գործունեության մասին: Արժեքավոր են Հայ եկեղեցու ազգ. դիմագիծն ու պատմականորեն անկախ գոյավիճակը հաստատող՝ Բ. Կյուլեսերյանի, Ե. Դուրյանի, Մ. Աղավնունու, Մ. Օրմանյանի, Տ. Ներսոյանի, Զ. Չինչինյանի և այլոց ուսումնասիրությունները («Տեղիք աստուածաբանութեան», «Հայ եկեղեցին իբրեւ ինքնութեան բեւեռ», «Եկեղեցւոյ անկախութիւնը» ևն): Հաճախադեպ քննարկվող հարց է «Ս. տեղեաց խնդիրը» կաթոլիկ և ուղղափառ համայնքների հետ: Ամսագիրը հրատարակում է աստվածաբանությանը, ծիսական արարողությունների պատմությանը, մատենագրությանը, փիլ-յանը, մանրանկարչությանը, գիտության այլևայլ բնագավառներին վերաբերող հայ, օտարազգի հետազոտողների հոդվածներ, գրախոսականներ: Պարբերաբար նշում է հոբելյաններ, տարելիցներ (Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության 1500-ամյակը, Վարդանանց դյուցազնամարտի 1500-ամյակը ևն): «Դիւան սուրբ Յակոբայ» բաժնում տպագրում է միաբանության դիվանի հին վավերագրեր (նամակներ, կոնդակներ, զանազան թղթակցություններ), ներկայացնում Մ. Օրմանյանի երկերը, Ե. Դուրյանի ուսումնասիրությունները, թարգմանությունները, գրական դեմքերի՝ Վ. Թեքեյան, Հ. Օշական, Վ. Վահյան, Եղիվարդ, Վ. Մավյան, Պ. Սևակ, Հ. Շիրազ: «Ս.»-ին աշխատակցել են Գ. Հովսեփյանը, Ն. Ադոնցը, Ն. Պողարյանը, Ն. Ակինյանը, Հ. Աճառյանը, Հ. Պերպերյանը, Կ. Բասմաջյանը, Մ. Չերազը, Ն. Աղբալյանը, Հ. Անասյանը, Հ. Օշականը, Գ. Աբգարյանը և ուրիշներ:

Կարինե Ավետյան

ՍԻՈՆ Ա ԲԱՎՈՆԵՑԻ [ծ.թ. անհտ, գ. Բավոնք (Արագածոտնի գավառ) – 775], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 767-ից: Հաջորդել է Տրդատ Բ Դասնավորեցուն: Ուսանել է Դվինի կաթողիկոսարանում: Եղել է Աղձնիքի եպիսկոպոսը: Ըստ X դ. պատմիչ, կաթողիկոս Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցու, Աղձնիքի եպիսկոպոս եղած ժամանակ Ս. Ա Բ. դիմել է Աստծուն, և Աստծու զորությամբ Սասունի գավառի Սիմ լեռան ստորոտի ցամաքած աղբյուրը հորդել է: Դա նպաստել է արաբ ոստիկան Սուլեյմանի համաձայնությամբ Ս. Ա Բ-ու կաթողիկոս ընտրվելուն: Նախաձեռնել է Պարտավի եկեղեցական ժողովը (768): Ս. Ա Բ-ու օրոք 774–775-ին արաբ. բռնատիրության դեմ հայերն ապստամբել են: Ապստամբությունը նախաձեռնել է Արտավազդ Մամիկոնյանը: Նա իր ջոկատով Շիրակի Կումայրի ավանում կոտորել է արաբ հարկահաններին, և այդ առիթով երկրում ծավալվել են ազատագր. կռիվներ: Պայքարը շարունակել է իշխան Մուշեղ Մամիկոնյանը: Արաբ. խալիֆայությունից դժգոհ մի խումբ նախարարների հետ նա Արտագես ամրոցից արշավանքներ է ձեռնարկել Բագրեվանդում, Կարինի շրջակայքում գտնվող արաբ. զորաջոկատների վրա, ջախջախել նրանց: Այդ հաղթանակներից ոգևորված Մուշեղ Մամիկոնյանին են միացել շատ նախարարներ, այդ թվում՝ սպարապետ Սմբատ Բագրատունին: 775-ի ապրիլի 14-ին տեղի է ունեցել Արճեշի, նույն թվականի ապրիլի 24-ին Արձնիի ճակատամարտերը: Արձնիի ճակատամարտում զոհվել են սպարապետ Սմբատ Բագրատունին, Մուշեղ Մամիկոնյանը և ուր. իշխաններ:

Կաթողիկոս. գահին Ս. Ա Բ-ուն հաջորդել է Եսայի Ա Եղիպատրուշեցին:

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Պատմութիւն Հայոց, Ե., 1996: Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ՍԻՐԱՆԵՍ (ծ. և մ. թթ. անհտ), XIII դարի ճարտարապետ: Ապրել ու ստեղծագործել է Վայոց ձորում: 1265-ին կառուցել է Արատեսի վանքի խաչվող կամարներով գավիթը և 1275-ին Նորավանքում, Տարսայիճ Օրբելյանի պատվերով՝ Իշխանաց իշխան Սմբատ Օրբելյանի գերեզմանի վրա՝ միանավ թաղածածկ Ս. Գրիգոր եկեղեցի-դամբարանը: Իշխան Տարսայիճ Օրբելյանը նրա հս. պատին գեղագիր արձանագրությամբ հաղորդում է կատարած աշխատանքի համար «Սիրանես վարդպետին», իբրև ժառանգ. սեփականություն, Հալիձոր գ. մոտ (այժմ՝ Սյունիքի մարզում) կալվածք նվիրելու և 500 արծաթ վճարելու մասին: Արձանագրությունը, որի հեղինակը Ս. է, կատարման բարձր արվեստով XIII դ. լավագույն նմուշներից է: Նվիրաբերած կալվածքում Տարսայիճ Օրբելյանը կանգնեցրել է մեծ խաչքար, որի արմ. երեսի արձանագրությամբ վերստին հաստատել է «Սիրանես քարգործի» իրավունքը հողաբաժնի վրա և ճշտել նրա սահմանները: Ճարտարապետը կալվածքում կառուցել է մատուռ և բնակելի շենքեր: Պահպանվել է Ս-ի և նրա եղբայր Հզարմելի՝ իրենց ծնողներ Գոր քի (Գևորգ) ու Թենիկայի հիշատակին կանգնեցրած (նրանց գերեզմանների վրա) բարձր պատվանդանով գեղաքանդակ խաչքարը: Ս. միջնադարյան միակ հայ ճարտարապետն է, որի տոհմագրությունը և վարձատրման չափը հասել են մեզ, իսկ ինքը կենդանության օրոք արժանացել է նյութ. ու բարոյական բարձր գնահատանքի: Ս. հեղինակ է նաև Օրբելյանների իշխանական տան տիրույթներում կառուցված այլ շինությունների և հավանաբար եղել է նրանց գլխ. ճարտարապետը:

Գրկ. Բարխուդարյան Ս., Միջնադարյան հայ ճարտարապետներ և քարգործ վարպետներ, Ե., 1963: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967:

Մուրադ Հասրաթյան

ՍԿԵՎՌԱ, վանք, ուսումնագիտական և մշակութային կենտրոն Կիլիկյան Հայաստանում. գործել է Լամբրոն բերդին կից: Ունեցել է բարձր տիպի դպրոց, մատենադարան, գրչատուն, կուսանոց: Պատկանել է Լամբրոնի Օշինյան հայ իշխաններին: Մինչ Օշինյանների տիրապետությունը (1071) եղել է հուն. վանք: Կիլիկյան Հայաստանի իշխան. և թագավոր. տոհմերի՝ Օշինյանների և Հեթումյանների համար եղել է տոհմային դամբարան: Ս-ի վանքն առաջին անգամ հիշատակվում է 1173-ին: XII– XIII դդ. վանքում ծաղկում են ապրել գրչությունը, մանրանկարչությունը, փորագրությունը: Առավել բեղմնավոր է եղել Ս-ի վանքի մատենադարանի, բարձրագույն դպրոցի, ուսումնամշակութ. կենտրոնի հիմնադիր և ղեկավար Ներսես Լամբրոնացու և րաբունապետ Գրիգոր Սկևռացու գործունեության շրջանը: Վանքի դպրոցում դասավանդվել են քերականություն, գրչության արվեստ, մանրանկարչություն, խազագրություն և երաժշտություն, հռետորական արվեստ: Կատարվել են սուրբգրային մեկնություններ, թարգմանվել աշխատություններ, ընդօրինակվել և նկարազարդվել ձեռագիր մատյաններ: 1197-ին այստեղ Գրիգորն ընդօրինակել, նկարազարդել է նշանավոր «Սկևռայի Ավետարանը» (պահվել է վանքի մատենադարանում), որը Կիլիկյան Հայաստանի մանրանկարչության դպրոցի լավագույն ստեղծագործություններից է: Գրչության արվեստին զուգահեռ զարգացել են որմնանկարչությունը, փորագրությունը, արծաթագործությունը: Կիլիկյան Հայաստանի կիրառական արվեստի ամենաուշագրավ նմուշներից է 1283-ին Ս-ում պատրաստված եռափեղկ պահարանմասնատուփը, որը վանքի վանահայր Կոստանդինը պատվիրել էր Հռոմկլայի հերոս պաշտպանների հիշատակին: Մասնատուփն այժմ պահվում է Էրմիտաժում (Սանկտ Պետերբուրգ): Ս-ի վանքը եղել է նաև Կիլիկիայի մանրուսման նշանավոր կենտրոններից, մեզ են հասել այստեղ գրված բազմաթիվ խազգրքեր:

XII դ. 2-րդ կեսից Ս. դարձել է կիլիկյան մանրանկարչության երկրորդ խոշորագույն կենտրոնը Դրազարկի վանքի դպրոցից հետո: Ս-ի մանրանկարիչների ընդօրինակած, ծաղկած և նկարազարդած ձեռագիր մատյանները պատմ. և գեղ. մեծ արժեքից զատ նշանավորել են նոր փուլ հայկ. մանրանկարչության մեջ (տես Մանրանկարչություն հոդվածի Կիլիկիայի մանրանկարչության դպրոց մասը):

Ս-ի վանքը հռչակված է եղել անվանի վարդապետներով, մատենագիրներով, բանաստեղծներով, գեղագիր գրիչներով ու ծաղկողներով, որոնք կատարել են նաև Կիլիկիայի արքաների պատվերները: XII–XIII դդ. այստեղ բեղմնավոր աշխատանք են կատարել Գրիգոր Ծաղկողը (Գրիգոր Մլիճեցի), Կոստանդին, Արիստակես, Սամվել, Հովսեփ, Հուսիկ, Ներսես գրիչներն ու մանրանկարիչները, մատենագիր, լեզվաբան, երաժիշտ Գևորգ Սկևռացին, գրիչ և մանրանկարիչ Գրիգոր Պիծակը, նրա որդին՝ նշանավոր մանրանկարիչ Սարգիս Պիծակը, Սիմոն երաժիշտը, Մխիթար Սկևռացի վարդապետը, Սիոն ծաղկողը, գրիչներ Ավետիսը, Ստեփանոս Սկևռացին, րաբունապետներ Խաչատուրը, Հովհաննեսը, Մովսես Երզնկացին և ուր.: XIII դ. վերջին Ս-ի վանքը ենթարկվել է թուրքերի հարձակումներին և հրկիզվել: XX դ. սկզբին պահպանվել էին վանքի ավերակները:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Ոսկյան Հ., Կիլիկիայի վանքերը, Վնն., 1957:

Հասմիկ Բադալյան

«ՍԿԵՎՌԱՅԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», «Լվովի Ավե տար ան», «Լեմբեր գ ի Ա վե տարան», 1197-ի մագաղաթե ձեռագիր մատյան: Գրիչ և մանրանկարիչ՝ Գրիգոր Սկևռացի, պատվիրատու՝ Ներսես Լամբրոնացի: «Ս. Ա.» գրված է բոլորգիր, երկաթագիր, ունի 426 էջ, չափերը՝ 28,9×21,5 սմ: Ձեռագրում Սկևռայի վանքի անունը չի հիշատակվում, սակայն այն գտնվել է Օշինյան (Լամբրոնի) իշխանների տիրույթում, և վանքը ծաղկում է ապրել այդ տան ներկայացուցիչ Ներսես Լամբրոնացու գործունեության ժամանակ: Ենթադրվում է, որ «Ս. Ա.»-ի վրա 1198-ի հունվ. 6-ին թագադրվելիս, երդվել է Կիլիկիայի Հայոց թագավոր Լևոն Բ Մեծագործը: 1239-ին «Ս. Ա.»-ում գրված հիշատակարանում հավաստվում է. «Ի թուականից Հայոց ի ՈԿԸ հանգեաւ ի Քրիստոս թագաւորն Հայոց Լեւոն ի մայիս ամսոյ ի մեկն…»: 1592-ին լեհահայ մեծահարուստ Թորոս Բեռնարտովիչը (Պեռնաթենց) Ավետարանը տվել է նորոգման, և մինչև 1830-ը այն եղել է Լվովի հայ համայնքում: Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ ձեռագիրը Լվովի հայ արքեպիսկոպոսարանից անհետացել է: 1993-ի մարտին գերմանացի բյուզանդագետ Գ. Պրինցիգը «Ս. Ա.» հայտնաբերել է Լեհաստանի Գնիեզնո քաղաքի արքեպիսկոպոսարանի արխիվում, որտեղից ձեռագիրն ուղարկվել է Գերմանիայի Մայնց քաղաքի Գուտենբերգի թանգարան՝ վերանորոգման: 1997-ի գարնանը «Ս. Ա.» ցուցադրվել է Նյու Յորքի Մետրոպոլիտեն թանգարանում կազմակերպված «Բյուզանդիայի փառքը» ցուցահանդեսում:

«Ս. Ա.»-ի պատկերազարդումը բաղկացած է Կարպիանոսին հղած Եվսեբիոս Կեսարացու թղթից՝ Եվսեբիոս Կեսարացու և Կարպիանոսի կիսանդրիների պատկերներով, 7 խորանից (պակասում է Բ կանոնի խորանը), յուրաքանչյուր Ավետարան սկսվում է նստած ավետարանչի պատկերով (միայն Հովհաննեսն է կանգնած՝ իր աշակերտ Պրոխորին ներշնչված թելադրելիս) և շքեղ անվանաթերթից: Վերջինս բաղկացած է ավետարանիչների խորհրդանիշներն ընդգրկող գլխատառից, կալեյդոսկոպային (բուս.) զարդատառերից, տ-աձև կրկնակի կամ լյունետով (կամարային) հատված մեծ ուղղանկյուն գլխազարդից (որի վրա երևակայական թռչունների, ծաղկած խաչի, Աստծո Գառի և այլ պատկերներ են), ինչպես նաև ծաղկող խաչով ավարտվող լուսանցազարդից (Մատթեոսի Ավետարանում խաչը ծաղկում է միմյանց վրա պատկերված Քրիստոսի նախահայրերի վերևում, որը Կիլիկիայում «Հեսսեի ծառի» առաջին օրինակներից է): Ձեռագրի լուսանցքներում պատկերված են զարդեր և ավետարանական գործող անձինք, որոնք կապված են Քրիստոսի հրաշքների (բժշկությունների), առակների, Պետրոսի ուրացման հետ: Բացակայում են էջով մեկ նկարված Տերունական տոները: Հիմն. գույները (կարմիր, կապույտ, կանաչ, ոսկե), զարդերը, թռչունների ու կենդանիների իրական և երևակայական պատկերները, խորանների կառույցի վերածումը դեկորատիվ-զարդային հարթության, լուսանցազարդերը հիմք են հանդիսացել XIII դ. կիլիկյան մանրանկարչության զարգացման համար: Կիլիկյան մանրանկարչության հիմն. տարրերը մշակվել են XII դ. 90ական թթ. Ավետարաններում, որոնցից ամենակատարյալը «Ս. Ա.» արքայական ձեռագիրն է:

Գրկ. Ակինյան Ն., Սկեւռայի Աւետարանը 1197 թուականէն Լվովի հայ արքեպիսկոպոսարանի գրադարանին մէջ, Վնն., 1930: Das Lemberger Evangeliar. Eine wiederentdeckte armenische Bilderhandschrift des 12 Jahrhunderts. Herausgegeben von A. von Euw, Chr. Hannick, M. K. Krikorian, A. Lang-Edwards, G. Prinzig, A. Schmidt, Christian Weise, Wiesbaden, 1997.

Վիգեն Ղազարյան

«ՍՄԲԱՏ ՍՊԱՐԱՊԵՏԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», ձեռագիր մատյան՝ ստեղծված XIII դարի 60–70ական թթ., կիլիկյան մանրանկարչության զարգացման շրջանում (Մատենադարան, ձեռ. դ 7644): Ավետարանի գլխ. հիշատակարանը չի պահպանվել, կան միայն կարճ հիշատակագրություններ՝ գրված պատվիրատու Սմբատ Սպարապետի (Գունդստաբլի) ձեռքով, որը եղել է Կիլիկյան Հայաստանի Հեթում Ա թագավորի եղբայրը, զորավար և դիվանագետ, պատմաբան և օրենսգետ: Բարձրաստիճան պատվիրատուի պահանջներին համապատասխան ստեղծվել է այս շքեղ ձեռագիրը, ընտիր մշակված մագաղաթի վրա, մանր գեղեցիկ բոլորգրով և զարդարված մանրանկարներով՝ խորաններով, անվանաթերթերով, ավետարանիչների պատկերներով, լուսանցազարդերով, որոնք արված են բարձրորակ ներկերով, ոսկու առատ օգտագործմամբ:

Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության անկումից (1375) հետո ձեռագիրը տարվել է Ղրիմ, որտեղ բազմիցս ընդօրինակվել է: Այնտեղ նորոգվել և լրացվել է տերուն. մանրանկարներով՝ «Ծնունդ», «Մուտք Երուսաղեմ», «Ղազարոսի հարությունը», «Պայծառակերպություն», «Խաչելություն», «Դժոխքի ավերում», «Համբարձում», «Հոգեգալուստ»: Պահպանվել է երկրորդ նկարչի անունը՝ Ավետիք («Խաչե լություն» պատկերող մանրանկարի վրա փոքր արձանագրության մեջ): Այդ մանրանկարները նույնպես կատարված են մեծ վարպետությամբ և պատշաճ ձևով ներդաշնակվում են «Ս. Ս. Ա.»-ի նախնական հարդարանքի հետ: Որոշ տվյալներ հուշում են երկրորդ նկարազարդման ժամանակը՝ 1420-ից հետո, քանի որ նույն թվին Կաֆայում Ավետարանն ընդօրինակվել է, բայց՝ առանց տերուն. նկարների, որոնք ոճական առումով առնչվում են XV դ. Ղրիմի հայկ. մանրանկարչության նմուշների հետ: Վերջինները բնորոշվում են կիլիկյան և, որոշ չափով, բյուզ. արվեստի ազդեցությամբ, պատկերված մարդկային ֆիգուրների և առանձին առարկաների ծավալը բացահայտելու միտումներով, դեկորատիվ հարդարանքի և պատկերագր. տարբերակների այնպիսի առանձնահատկություններով, որոնք հատուկ են նաև «Ս. Ս. Ա.»-ի տերուն. մանրանկարին:

Գրկ. Ազարյան Լ., Կիլիկյան մանրանկարչությունը XII–XIII դդ., Ե., 1964: Դուռնովո Լ., Հայկական մանրանկարչություն, [Ալբոմ], Ե., 1967: Նույնի, Краткая история древнеармянской живописи, Е., 1957; Корхмазян Э., Армянская миниат¦ра Крыма (XIV–XVII вв.), Е., 1978; Der Nersessian S., Miniature Painting in the Armenian Kingdom of Cilicia from the Twelfth to the Fourteenth Century, W., 1993.

Էմմա Կորխմազյան

ՍՅՈՒՆԻ ՎԱՆՔ, Ս ի սավան ի վանք, Սիսիանի Ս. Գրիգոր եկեղեցի, ՀՀ Սյունիքի մարզի Սիսիան քաղաքում: Ըստ պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի, Ս. վ-ի Ս. Գրիգոր եկեղեցին (հետագայում վերանվանվել է Ս. Հովհաննես) հայոց թվականությունից առաջ հիմնադրել է Սյունյաց Վարազդուխտ իշխանուհին: Վանքի առջև Սյունյաց իշխանները կառուցել են արքունական տուն և իշխանանիստ ապարանք: Եկեղեցին VII դ. վերջին քառորդում հիմնովին վերակառուցել են Կոհազատ իշխանն ու Սյունյաց եպս. Հովսեփ Ա-ն (670–689)՝ Թեոդորոս Սիոն վանականի օժանդակությամբ: Ստեփանոս արք. Օրբելյանը Ս. վ. իր նշանակությամբ համարել է Սյունիքի վանքերից երրորդը: Սրբատաշ կապտավուն բազալտից կառուցված Ս. Գրիգոր եկեղեցին ունի «հռիփսիմեատիպ»՝ միջանկյալ երեք քառորդ խորշերով քառախորան, չորս անկյուններում ավանդատներով հորինվածք: Գմբեթի 12-նիստանի թմբուկը զարդարված է կամարաշարով, քիվերը՝ հյուսածո զարդաքանդակով, գմբեթակիր կամարները հենվում են ոլորազարդ խոյակների վրա: Գմբեթի քիվին չորս ավետարանիչների դիմապատկերներն են՝ քանդակված մինչև գոտի, աջ ձեռքը վեր բարձրացրած (անունները փորագրված են ներքևում): Արմ. ճակատին Հովհաննես եկեղեցապանի խիստ եղծված հարթաքանդակն է: Ներսում, գմբեթի կիսաոլորտի ներքևի մասում Կոհազատ իշխանի, Հովսեփ եպիսկոպոսի և Թեոդորոս վանականի պատկերաքանդակներն են, որոնք աչքի են ընկնում ընդգծված անհատականությամբ: Ս. վ-ի Ս. Գրիգոր եկեղեցու քարերին շինարար վարպետների նշաններն են՝ մեծ մասամբ անվան սկզբնատառի ձևով: Ս. վ. վերանորոգվել է 1959–61-ին:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Լալայան Ե., Զանգեզուրի գավառ, հ. 1, Սիսիան, ԱՀ, Թ., 1898: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 2, Ե., 1960: Մնացականյան Ս., Սիսավանի տաճարը, ՊԲՀ, 1965, № 4:

Մուրադ Հասրաթյան

ՍՅՈՒՆՅԱՑ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, վերակազմավորվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի 1996-ի մայիսի 30-ի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Գորիսի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի: Ընդգրկում է ՀՀ Սյունիքի և Վայոց ձորի մարզերը: Մինչ այդ, 1988-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով Զանգեզուրի տարածաշրջանում ստեղծվել էր Ս. թ.: Առաջին առաջնորդն էր Ասողիկ եպս. Արիստակեսյանը (1988–93):

Ս. թ. Հայ եկեղեցու հնագույն և ամենանշանավոր եպիսկոպոս. աթոռներից է (ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի, հիմնել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը): Սյունիքը Հայաստանի ներկա եպիսկոպոս. աթոռների թվում միակն է, որ միջնադարում մետրոպոլիտության կարգավիճակ է ունեցել (տես Սյունյաց մետրոպոլիտություն): Սյունյաց եպիսկոպոսությունը միջնադարում մեկն էր այն չորս աթոռներից, առանց որոնց համաձայնության օրինական չէր համարվում Ամենայն հայոց կաթողիկոսի ընտրությունը: Սյունյաց աթոռի պատմության վերաբերյալ տեղեկություններն ավելի ամբողջական են շնորհիվ մետրոպոլիտ Ստեփանոս Օրբելյանի Պատմության և հարուստ մատենագր. ու վիմագիր սկզբնաղբյուրների: Ս. թ. Հայ եկեղեցու պատմության մեջ մեծ դեր է կատարել ոչ միայն նվիրապետական համակարգում իր ունեցած առանձնահատուկ դիրքի շնորհիվ, այլև որպես վարդապետական կենտրոն Ս. թ-ի տարածքում գտնվող Թանահատի (V դ.), Սյունի (VII դ.), Տաթևի (IX–XVII դդ.), Խոտակերաց (IX–XI դդ.), Ցաղաց քար (X–XI դդ.), Արատեսի (XI դ.), Հերմոնի (X–XVII դդ.), Թանադե (XIII դ.) վանքերը, Բղենո Նորավանքը (X–XI դդ.), Գնդեվանքը (X դ.), Որոտնավանքը (XI դ.), Վահանավանքը (X–XI դդ.), Նորավանքը (XIII–XIV դդ.), Գլաձորի համալսարանը (XIII դ.), Սյունյաց Մեծ անապատը, Շատին վանքը, Տաթևի Մեծ անապատը (երեքն էլ՝ XVII դ.) հայ միջնադարյան եկեղեց., կրթ., մշակութ. կյանքի ջահակիրներ են եղել: Ս. թ-ի գործող վանքերն ու եկեղեցիներն են՝ Գորիսի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը, Վայքի Ս. Տրդատը, Մալիշկայի Ս. Աննան, Մարտիրոս գյուղի Ս. Հակոբը, Թառաթումբ գյուղի Ս. Հովհաննեսը, Եղեգնաձորի Ս. Աստվածածինը, Գլաձորի Ս. Խաչը, Տաթևի վանքը, Տաթև գյուղի Ս. Ստեփանոսը, Վերիշենի Ս. Նորակնունքը, Մեղրիի Ս. Աստվածածինը, Ս. Հովհաննեսը, Սիսիանի Ս. Հովհաննեսը, Արենիի Ս. Աստվածածինը, Կապանի Ս. Մեսրոպ Մաշտոցը, Գեղանուշ գյուղի Ս. Հռիփսիմեն, Ծավ գյուղի Ս. Գևորգը, Նորավանքը, Գնդեվանքը: Թեմի տարածքում՝ Գորիսում, Սիսիանում, Եղեգնաձորում, գործում են կիրակնօրյա դպրոցներ, հիմնվել է քարոզչ-մշակութ. կենտրոն: Գորիսում Մայր աթոռի Քրիստոնեական դաստիարակության և քարոզչության կենտրոնը բացել է ուսուցիչների վերապատրաստման դասընթացներ, գործում են եկեղեց. երգչախմբեր: Ս. թ. ունի բարեգործ. ճաշարաններ, զոհված ազատամարտիկների երեխաների համար գործում է «Սիրանույշ» բարեգործ. ճամբարը: Ս. թ-ի առաջնորդն է Աբրահամ եպս. Մկրտչյանը (1993-ից):

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Մ կրտչ յ ան Ա., Էջեր Սյունյաց աթոռի պատմությունից, Ս. Էջմիածին, 1995: Մաթեվոսյան Կ., Հայաստանի թեմերը (պատմություն և արդիականություն), «Էջմիածին», 1998, № 2–3:

Կարեն Մաթևոսյան

ՍՅՈՒՆՅԱՑ ՄԵԾ ԱՆԱՊԱՏ, Հալիձորի Հարանց անապատ, ՀՀ Սյունիքի մարզի Հալիձոր գյուղի դիմաց, Որոտան գետի աջ ափին: 1611–13-ին հիմնադրել են Սաղմոսավանքի Սարգիս վարդապետը և Տրապիզոնից քահանա Կիրակոսը: Նրանք մինչ այդ ուխտի են մեկնել Երուսաղեմ, ծանոթացել անապատների կանոնադրությանը: Այցելել են Սյունիք՝ անապատական կյանքի հինավուրց և ավանդական կենտրոնը, եղել Տաթևի վանքում, Թանահատի վանքում, ապա, ըստ XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու, նրանք որոնել են առավել խաղաղ և ապահով վայր ու Որոտան գետի ափին անապատ հիմնել, կառուցել եկեղեցի և մենակյացին պատշաճ խավար ու մթին փոքր խցեր: XVII դ. մահմեդ. նվաճողներից ասպատակված, հոգևոր-մշակութ. անմխիթար վիճակում գտնվող Հայաստանում Ս. Մ. ա. կարևոր դեր է խաղացել ժողովրդի կրթության, մշակութ. կյանքի վերելքի գործում:

Ս. Մ. ա. 1658-ի երկրաշարժի և դրան հետևած սողանքի պատճառով ավերվել է, իսկ երկու զույգ մույթերով եռանավ բազիլիկը սահել իջել է այժմյան տեղը: Երկու տարի անց միաբանությունը լքել է անապատը, տեղափոխվել այլ վայր և կառուցել նոր՝ Տաթևի Մեծ անապատը: XVII դ. վերջին և XVIII դ. սկզբին արդեն Հալիձորի անապատ անվանվող Ս. Մ. ա. վերստին կենդանացել է: Եկեղեցին նորոգել և գավիթը կառուցել է Սահակ աբեղան, պարիսպը՝ Տաթևի վանքի առաջնորդ Կիրակոս վարդապետը, իսկ դարպասը՝ 1817-ին, մի խումբ նվիրատուներ: XVIII դ. կեսին անապատը նորից լքվել է: Հալիձորի Հարանց անապատը որպես կրոն., կրթ. և մշակութ. կենտրոն երկար չի գոյատևել: Սակայն Հայաստանում նրա շնորհիվ սկզբնավորված հոգևոր-մշակութ. շարժումը շարունակել են անապատից ելած լուսավորիչները, որոնց հիմնադրած նոր մենաստաններից ու անապատներից յուրաքանչյուրը դարձել է մշակութ. և կրթ. կենտրոն: Անապատի սաներից Ներսես վրդ. Մոկացին հիմնել է Լիմի, Կարապետ եպս. Էջմիածնեցին՝ Սևանի, Տեր Արիստակեսը՝ Տանձափարախի, Դավիթ եպս. Շամքորեցին՝ Չարեքաանապատի, Մովսես վարդապետը (ապագա կաթողիկոս Մովսես Գ Տաթևացի)՝ Երևանի Ս. Անանիա առաքյալ անապատը: Ըստ Լեոյի, «գրական-կրթական իդեալներ պաշտող» Հալիձորի Հարանց անապատը ներկայանում է նաև «իբրև նախատիպ այն վանական հիմնարկության, որ հարյուր տարի հետո հաստատեց Մխիթար Սեբաստացին Վենետիկի կղզիներից մեկի վրա»:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 2, Տփխիս, 1858: Լեո, Հայկական տպագրութիւն, Թ., 1904: Լալայան Ե., Զանգեզուրի գավառ, հ. 1, Սիսիան, Թ., 1898: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 2, Ե., 1960: Հասրաթյան Մ., Սյունիքի XVII–XVIII դարերի ճարտարապետական համալիրները, Ե., 1973:

Մուրադ Հասրաթյան

ՍՅՈՒՆՅԱՑ ՄԵՏՐՈՊՈԼԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոգևորվարչատարածքային միավոր Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգում: Եղել է Հայ եկեղեցու միակ մետրոպոլիտությունը: Ենթադրվում է, որ ստեղծվել է X դ.՝ կապված Սյունյաց գահերեց իշխանների, Սյունյաց եպիսկոպոսական աթոռի հզորացման, անկախության ձգտումների և Սյունյաց անկախ թագավորության հռչակման (987) հետ: Հայոց կաթողիկոս Անանիա Ա Մոկացին է իր «Յաղագս ապստամբութեան տանն Աղուանից» գրվածքում («Արարատ», 1897, էջ 129–144) առաջին անգամ Սյունյաց եպիսկոպոսին (Հակոբ Ա) հիշատակում մետրոպոլիտ կոչումով:

Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի՝ Սյունյաց աթոռը Հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Մեծից է ստացել մետրոպոլիտության իրավունք՝ իր իշխանության տակ միավորելով Սյունյաց աշխարհի 12 եպիսկոպոսություններ:

Հայոց կաթողիկոսական աթոռի դեմ Սյունյաց Հակոբ Ա եպիսկոպոսի ապստամբությունը, կենտրոնախույս գործողությունները և Աղվանից կաթողիկոսության հետ մերձենալու փորձերը հանգեցրել են նրան, որ Անանիա Ա Մոկացին բանադրել է Սյունյաց եպիսկոպոսին և զրկել աթոռը մետրոպոլիտության աստիճանից: Սյունյաց աթոռին Հակոբ Ա-ին հաջորդած եպիսկոպոսները մինչև Հովհաննեսը (1006) չեն կրել մետրոպոլիտի կոչում: Հայոց կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցին, ընդառաջելով Սյունյաց Վասակ թագավորի, նրա դստեր՝ Հայոց թագուհի Կատրանիդեի և իշխանների խնդրանքին, 1006-ին վերականգնել է Ս. մ., վերադարձրել նրա նախկին առանձնաշնորհումները և կաթողիկոսանիստ ու մայրաքաղաք Անի գնացած Հովհաննես կրոնավորին ձեռնադրել Սյունյաց մետրոպոլիտ: Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի՝ Սարգիս Ա Սևանցին Հովհաննեսի ձեռնադրության առիթով նրան է հանձնել Հայոց կաթողիկոսարանում պահած «Սյունյաց սեփական խաչը, ոսկերիզ խաչվառը, թանկարժեք գավազանը և պատվական գահավորակը»: Սյունյաց մետրոպոլիտի իրավունքն էր իր ենթակայության տակ գտնվող 12 թեմերում ձեռնադրել եպիսկոպոսներ (նաև քորեպիսկոպոսներ), վարդապետներ, քահանաներ և եկեղեցու այլ սպասավորներ, Հայոց կաթողիկոսից ստացած մյուռոնը բաժանել իր իրավասության տակ գտնվող վանքերին ու եկեղեցիներին, գումարել տեղական նշանակության եկեղեց. ժողովներ, կարգավորել և լուծել ծագած վեճերն ու վարչատարածքային խնդիրները, հետևել դպրության և լուսավորության գործին: Հայոց կաթողիկոսները, Ս. մ-յան կենտրոնախույս միտումներին վերջ դնելու համար, Սյունյաց անհնազանդ եպիսկոպոսներին երբեմն զրկել են մետրոպոլիտության պատվից՝ նրանցից վերցնելով այդ աստիճանը խորհըրդանշող խաչը, գավազանը և գահավորակը:

Ս. մ. կրկին վերականգնվել է XII դ., երբ Գրիգոր Մեղրեցին մեկնել է Կիլիկյան Հայաստան, Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Գ Պահլավունուց ձեռնադրվել եպիսկոպոս և նշանակվել Սյունյաց մետրոպոլիտ: Նրան հաջորդել է որդին՝ Ստեփանոս Գ (Ստեփանոս Ֆախր էլ Մսեհ), որը մետրոպոլիտ նշանակվելու համար մեկնել է Կիլիկյան Հայաստան և Ներսես Շնորհալուց ձեռնադրվել եպիսկոպոս: Նրա առաջնորդության օրոք (1170–1216) Ս. մ-յան աթոռանիստն է դարձել Ամաղուի Նորավանքը: Դա պայմանավորված էր Սյունյաց թագավորության վերացմամբ (1170), Տաթևի վանքի ավեր վիճակով և Վայոց ձորում (որտեղ գտնվում էր Նորավանքը) Կապանի իշխանական տոհմերի ժառանգների հաստատմամբ: Դրանից բացի Վայոց ձորը Հայոց թագավոր Գագիկ Ա Բագրատունու ժամանակ (989–1020) անջատվել էր Սյունյաց թագավորությունից և միացվել Բագրատունյաց թագավորությանը, ինչի շնորհիվ չէր տուժել սելջուկյան ավերածություններից: Ս. մ-յան գահանիստը սկզբնապես եղել է Շաղատ գյուղաքաղաքը, ապա՝ Տաթևի վանքը, XIII դ. կեսից՝ Նորավանքը: Ստեփանոս Օրբելյանը մետրոպոլիտ է նշանակվել Տաթևի աթոռի վրա, բայց նստել է Նորավանքում: Ստեփանոս Գ-ի մահից (1216) հետո մինչև 1287-ը՝ Ստեփանոս Օրբելյանի գահակալումը, Սյունյաց մետրոպոլիտ. աթոռը բաժանվել է երկու աթոռների՝ Նորավանքի և Տաթևի վանքի, ինչը երկարատև ընդհարումների և գժտությունների տեղիք է տվել: Ս. մ-յան երկփեղկումից հետո Նորավանքի և Տաթևի աթոռակալները պարզապես կոչվել են եպիսկոպոս և ոչ թե մետրոպոլիտ կամ արքեպիսկոպոս, իսկ Սյունյաց աթոռը դադարել է մետրոպոլիտություն լինելուց:

Սյունիքի միացյալ աթոռի վրա Ստեփանոս Օրբելյանի մետրոպոլիտ (1287–1303) նշանակվելուց հետո Տաթևի և Նորավանքի միջև ընդհարումներն աստիճանաբար դադարել են, իսկ նրանց եպիսկոպոսները միավորվել են Սյունյաց եպիսկոպոսների իշխանության ներքո: Ստեփանոս Օրբելյանը, Կոստանդին Բ Կատուկեցուց ձեռնադրվելով եպիսկոպոս, նշանակվել է Սյունյաց մետրոպոլիտ ու Մեծ Հայքի պրոտոֆրոնտես, այսինքն՝ նախաթոռ արքեպիսկոպոս: Ըստ Մ. Օրմանյանի, դա նշանակում էր բուն Հայաստանի վրա կաթողիկոսական ներկայացուցիչ, քանի որ Կիլիկյան Հայաստանում գտնվող Հայոց ընդհանրական կաթողիկոսությանը դժվար էր անմիջական հսկողություն սահմանել հեռավոր թեմերի վրա: Ստեփանոս Օրբելյանի գահակալության տարիներին Ս. մ. ծաղկման աննախադեպ շրջան է ապրել. բարելավվել է Սյունյաց աթոռի տնտ. վիճակը, նոր նվիրատվությունների միջոցով զգալիորեն ընդարձակվել են Տաթևի վանքի և Նորավանքի հողային տիրույթները, նորոգվել Տաթևի վանքի և Սյունիքի մյուս ավերված եկեղեցիները, կառուցվել նորերը, իսկ Սյունիքը դարձել է Արլ. Հայաստանի եկեղեց., հոգևոր., մշակութ., գիտ. նշանավոր կենտրոն: Հիմնվել է Գլաձորի համալսարանը, որին նյութ. նվիրատվություններով մեծապես օգնել են Ստեփանոս Օրբելյանը, Պռոշյան և Օրբելյան իշխան. տները: Ավելի ուշ հիմնադրված Տաթևի համալսարանը շարունակել է «Երկրորդ Աթենքի»՝ Գլաձորի համալսարանի հոգևոր-մշակութ., գիտամանկավարժ. արդյունավետ գործունեությունը:

Ս. մ-յան վերազարթոնքը շարունակվել է Ստեփանոս Օրբելյանին հաջորդած Հովհաննես Օրբելու (1303–24) և Ստեփանոս-Տարսայիճի (1324–31) մետրոպոլիտության օրոք, որոնք, նեցուկ կանգնելով Գլաձորի համալսարանին, ուսումնագիտ. և գրչության մյուս կենտրոններին, անհրաժեշտ պայմաններ են ստեղծել նրանց հետագա զարգացման համար: Սյունյաց վարդապետներից և մշակութ. գործիչներից հռչակված էին Ստեփանոս Օրբելյանը, Եսայի Նչեցին, Հովհան Որոտնեցին, Գրիգոր Տաթևացին, Մոմիկը, Թորոս Տարոնացին, մանրանկարիչ Ավագը և ուր.:

Գլաձորի և Տաթևի համալսարանների շուրջ համախմբված Սյունյաց վարդապետները Սյունյաց մետրոպոլիտների գլխավորությամբ պայքարել են կաթոլիկ քարոզիչների և ունիթորության դեմ՝ Հայ եկեղեցու ինքնուրույնությունն ու ծիսադավան. կարգերն անաղարտ պահելու համար: Նրանք արևելյան վարդապետների հետ անհաշտ պայքար են ծավալել Սսում նստող (տես Սսի կաթողիկոսարան) Հայոց կաթողիկոսների լատինամետ քաղաքականության դեմ՝ Հայ և Կաթոլիկ եկեղեցիների միությունը և ծիսադավան. նորամուծությունները դիտելով սպառնալիք ոչ միայն Հայ եկեղեցու, այլև՝ ընդհանրապես Կիլիկյան Հայկ. թագավորության գոյությանը:

Ս. մ. վերացվել է 1837-ին: «Պոլոժենիե»-ի ընդունումից (1836) հետո Ս. մ-յան տարածքը մտել է Երևանի թեմի մեջ (տես Արարատյան հայրապետական թեմ հոդվածում): 1988-ին Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով Արարատյան հայրապետական թեմից առանձնացվել և կազմավորվել է Սյունյաց թեմը, որը վերահաստատվել է Գարեգին Ա Սարգիսյանի 1996-ի մայիսի 30-ի կոնդակով:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1–2, ԿՊ, 1912–14: Հակոբյան Թ., Սյունիքի թագավորությունը, Ե., 1966: Գրիգորյան Գ., Սյունիքը Օրբելյանների օրոք (XIII–XV դարեր), Ե., 1981: Ադոնց Ն., Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում, Ե., 1987: Григорян Г., Очерки истории С¦ника (IX–XV вв.), Е., 1990.

ՍՈՂՈՄՈՆ Ա ԳԱՌՆԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Գառնի (Այրարատ նահանգի Մազազ գավառ) – 792], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 791-ից: Հաջորդել է Հովաբ Ա Դվնեցուն: Ս. Ա Գ. ուսանել է Գեղարքունիքի Մաքենյաց, ապա՝ Ջավախքի Զրեսկ վանքում: Հետագայում ստանձնել է Զրեսկի միաբանության առաջնորդությունը: Աղվանից կաթողիկոս Միքայելի (707– 744) հրավերով գլխավորել է Բերդ վանքի (Շամքոր) եկեղեց. ժողովը (740), որը դատապարտել է ամուսնությունը արյունակիցների միջև: Ս. Ա Գ. կաթողիկոս է ընտրվել զառամյալ հասակում: Վախճանվել է իր գահակալության տարին չբոլորած:

Կաթողիկոս. գահին Ս. Ա Գ-ուն հաջորդել է Գևորգ Ա Բյուրականցին:

Գրկ. Հ ո վ հ աննես Դ րաս խ անակեր տ ցի, Պատմութիւն Հայոց, Ե., 1996: Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Արթուր Կարապետյան

ՍՈՂՈՄՈՆ ՄԱՔԵՆԱՑԻ (ծ. և մ. թթ. անհտ), VIII դարի մատենագիր, մանկավարժ, Մաքենյաց վանքի առաջնորդ: Ստացել է իր ժամանակի փայլուն կրթություն: Աղբյուրներում Ս. Մ. հիշվում է «Հրաշալի այր», «Հայաստանեայցն պարծանք» անուններով: Ս. Մ-ու առաջնորդության տարիներին հռչակվել է ոչ միայն սրբակրոն կյանքով ապրող Մաքենյաց մենաստանը՝ դառնալով Գեղարքունի գավառի ամենանշանավոր կրոնամշակութ. կենտրոնը, այլև՝ նրա հիմնած, գրեթե մեկ դար գոյատևած դպրոցը, որտեղ ուսանելու են եկել և՛ Սյունյաց աշխարհից, և՛ Հայաստանի տարբեր վայրերից: Այդ դպրոցում են ուսանել Ստեփանոս Սյունեցին, Սողոմոն Գառնեցին (ապագա Հայոց կաթողիկոս Սողոմոն Ա Գառնեցի): Դասավանդվել է փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն, սաղմոսերգություն, երաժշտություն:

Ս. Մ. մասնակցել է 726-ի Մանազկերտի եկեղեցական ժողովին, 740-ին՝ Աղվանից կաթողիկոսի հրավիրած Շամխորի ժողովին և գործուն մասնակցություն ունեցել Վրաց կաթողիկոսին ուղղված նախատինքի թղթի կազմմանը: 747-ին կազմել է «Տերունական տոների լուսաբանիչը և նահատակների հիշատակարանը»՝ Տոնական ծիս. ժողովածուն (տես Ճառընտիր), որի համար ստացել է «Հարանց հայր» պատվանունը: Ս. Մ. խմբագրել է Մեսրոպ Մաշտոցին նվիրված «Փոքր Կորյունը» պատմագիրքը, Վահան Գողթնացու վարքի երկրորդ տարբերակը: Նրան վերագրվող այլ գործեր մեզ չեն հասել: VIII դ. 40-ական թթ. միաբանության անդամների շրջանում առաջացած անհամաձայնությունների պատճառով Ս. Մ. իր համակիրների հետ տեղափոխվել և հաստատվել է Ջավախքի Զրեսկ կոչված վանքում, որտեղ հիմնել է նոր միաբանություն: Ս. Մ. մահացել է Զրեսկում, հետագայում միաբանության անդամներն աճյունը տեղափոխել են Մաքենիս:

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Պատմութիւն Հայոց, Ե., 1996: Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Մաթեվոսյան Ա., Ե՞րբ և որտե՞ղ է գրվել Մշո ՏօնականՃառընտիրը, ԲՄ, № 9, 1969:

Արփենիկ Ղազարոսյան

«ՍՈՓԵՐՔ ՀԱՅԿԱԿԱՆՔ», մատենաշար, որտեղ ընդգրկված են մատենագրական ոչ մեծ ծավալի և մինչ այդ անտիպ մնացած մի շարք ստեղծագործությունների բնագրեր: Գրաբարում «փոքր» մատյանի իմաստ ունեցող «սոփերք» բառի հետևողությամբ Ղ. Ալիշանը «Ս. հ.» է անվանել 1853–61-ին (հ. 1–22) փոքրիկ գրքույկներով հրատարակած շարքը: «Ս. հ.»-ի հատորները հաջորդել են «Մատենագրութիւն նախնեաց» շարքով հայ դասական պատմագրության և ընդհանրապես մատենագրության մի նշանակալից մասի մխիթարյան հրատարակություններին: Ի տարբերություն վերջինիս, «Ս. հ.»-ում զետեղված բնագրերն ունեն անհամեմատ պարզ շարադրանք և փոքր ծավալ՝ միտված լինելով հայ մատենագրության այս երկերի և դրանց միջոցով հայոց պատմության, ազգ-հոգևոր նվիրական տարբեր դրվագների տարածմանը: Թե՛ «Ս. հ.»-ի պարագայում և թե՛ ընդհանրապես, Ղ. Ալիշանին բնորոշ է դասական մատենագրության որևէ գործի հրատարակությունը չսահմանափակել միայն տվյալ երկի բնագրագիտ. քննությամբ, այլ այն բնորոշել ու արժեքավորել առաջաբանների էջերում, ծանոթագրությունների սեղմ տողերում: Որևէ բնագիր գիտ. առումով գնահատելուց բացի, Ղ. Ալիշանն այն դիտել է իր ապրած ժամանակի հայացքով և ներառել գրական-հաս. գործընթացում «ի պետս ազգայնոց»: Հայ հին մատենագրության նման ստեղծագործությունները Ղ. Ալիշանի համար եղել են ոչ միայն հետազոտության ենթակա գրական կարևոր հուշարձաններ, այլև՝ ազգ. կյանքի կենդանի հիշատակարան: «Ս. հ.»-ում զետեղված բնագրերը ոչ թե մեխանիկորեն իրար կցված ստեղծագործությունների շարք են, այլ՝ թեմատիկ ներքին տրամաբանությամբ միմյանց հաջորդող երկերի ամբողջություն:

«Ս. հ.» սկսվում է «Բան խրատուց նախնի իմաստասիրաց» բարոյախրատ. գործով, որը, ըստ Ղ. Ալիշանի, թարգմանվել է V դ.՝ Թարգմանչաց շարժման ընդհանուր շրջագծում: Այն ժամանակագրորեն կանխում է շարքի մյուս ստեղծագործությունները, «Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ…» խոսքերի ոգուն և էությանը համահունչ՝ դառնալով համանման յուրօրինակ մի սկիզբ և բնաբան մնացյալ հատորների համար: Սրբախոս. գրականության տարբեր ժանրեր՝ վարք, վկայաբանություն, ողբ, տեսիլ, ներբողյան ներկայացնող այս գործերը թեմատիկ առումով էլ բաժանվում են մի քանի խմբի՝ ունենալով, սակայն, նույն նպատակաուղղվածությունը և դառնալով XIX դ. 50-ական թթ. հայ ազգ-հաս. կյանքն ալեկոծող մի շարք հրատապ հարցերի նրբին արձագանքը:

Առաջին թեմատիկ նման խումբը Թադեոս ու Բարդուղիմեոս առաքյալներին և ընդհանրապես առաքելական շրջանում հայոց քարոզությանը վերաբերող վկայաբանություններն են (Թադեոս առաքյալի և Սանդուխտ կույսի վկայաբանությունն ու նշխարների գյուտը՝ հ. 8, Բարդուղիմեոս առաքյալի, Ոսկյանց և Սուքիասյանց ու Ատոմյանց վկայաբանությունները՝ հ. 19): Երկրորդը Գրիգոր Ա Լուսավորչին ու նրա տոհմին նվիրված վարքերն ու ներբողյաններն են (Գրիգոր Ա Լուսավորչին նվիրված Հովհան Ոսկեբերանի ներբողը՝ հ. 4, Հովհաննես Սարկավագի, Վարդան Բարձրբերդցու և Հովհաննես Երզնկացու՝ հ. 5, Լուսավորչի տոհմի՝ հ. 10, Ներսես Ա Մեծի՝ հ. 6, 7): Այն ժամանակ, երբ փորձեր են արվել Հայ եկեղեցին ներկայացնել որպես մի հերձված, Ղ. Ալիշանը հրատարակել է այս գործերը՝ ցույց տալու համար Հայ եկեղեցու առաքելականությունը, ուղղափառությունը և Գրիգոր Ա Լուսավորչի տոհմի նման երանաշնորհ հայրապետներ ունենալը:

Երբ հայ ժողովուրդը ջլատվում և իր մտավոր-կենսական ուժերն էր սպառում դավան. ներքին վիճաբանություններով, Ղ. Ալիշանը հրատարակել է Ներսես Շնորհալու և Ներսես Լամբրոնացու անվան հետ կապված բնագրերը (հ. 14, 15), քանի որ այս «Ներսիսյանց» Մխիթարյանները ընդունել և ներկայացրել են որպես միության և եղբայրության ջատագովներ:

Հաջորդ խումբը կապվում է Մեսրոպ Մաշտոցի (հ. 11) և Սահակ Ա Պարթևի (հ. 2), Մծբնա Հակոբ հայրապետի (հ. 22), Եղիշեի (հ. 18), Սարկավագ Իմաստասերի (հ. 14) և ընդհանրապես հայ դպրության ու հոգևոր մշակույթի մեծերի և քրիստ. բարոյախոսության վրա խարսխված նրանց պատվիրանների ու խրատների հետ (հ. 3, 21):

Վերջին ծավալուն խումբը վկայաբանություններն են այն սրբերի, ովքեր, լինելով քրիստոնյա նահատակներ, նաև հայրենիքի համար իրենց կյանքը զոհաբերած հերոսներ էին: Օսմ. կայսրությունում հայության դեմ ուժեղացող հալածանքների պայմաններում «Ս. հ.»ում զետեղված գործերի ընդհանուր քրիստ. և հայ նահատակների ու սրբերի՝ Քառասուն մանկանց (հ. 12), ս. Սարգսի (հ. 16), Արևելյան վկաների (հ. 20), Շուշանիկ Վարդենու (հ. 9) և Վահան Գողթնացու (հ. 13) օրինակով Ղ. Ալիշանը հորդորում է հավատարիմ մնալ հայրենատուր ավանդներին և նահատակների արյամբ ոռոգված հողին:

Վենետիկի Մխիթարյանների կողմից «Ս. հ.» շարունակելու մի փորձ էր 1933 և 1934-ին այս շարքով Մխիթար Գոշի «Խրատք ոգեշահք» և Եփրեմ Ասորու «Կցուրդք» գործերի բնագրերի հրատարակությունը, որոնցով էլ եզրափակվել է մատենաշարը:

Վարդան Դևրիկյան

ՍՊԱՀԱՆԻ ԹԵՄ Հայաստանյ այց առաքելական եկեղեցու: Մինչև 1960-ը կոչվել է Իրանա-Հնդկաստանի թեմ: Առաջնորդանիստը՝ Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանք: 1958-ին անջատվել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնից և անցել Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության գերակայության ներքո՝ պահելով թեմի անվանումը մինչև 1960-ը, ապա կոչվել է Սպահանի և Հարավային Իրանի թեմ, 1995-ից՝ Ս. թ.: Թեմի ներկա վարչ. սահմանների մեջ մտնում են Սպահանը (որի մեկ շրջանն է Նոր Ջուղան), Շահինշահր նորակառույց քաղաքը, Փերիայի գավառը, Շիրազը և Խուզիստանը: Ս. թ-ում գործում են թեմական և կրոն. խորհուրդներ, որոնք թեմակալ առաջնորդի նախագահությամբ վարում են թեմի կրոն., ազգ., մշակութ., կրթ. ու շին. աշխատանքները: Թեմական խորհրդին անմիջականորեն ենթակա են թեմի կրթ. խորհուրդը (Նոր Ջուղայի նախկին Հայոց դպրոցների հոգաբարձությունը), մշակութ. հանձնախումբը, Բարեսիրաց մարմինը, Գերեզմանատան բարեզարդման հանձնախումբը, Ս. Ամենափրկիչ վանքի «Կոմիտաս» երգչախումբը ևն: Կրոն. խորհըրդի ենթակա մարմիններն են Կտակային տեսչությունն ու Նոր Ջուղայի հայոց եկեղեցյաց վարչությունը: Թեմի տարածքում եղել է ավելի քան 100 եկեղեցի, այսօր կանգուն են 30-ը: Նոր Ջուղայում են գտնվում Ս. Կատարինե մենաստանը (1623), Ս. Հակոբ (1607), Ս. Գևորգ (1611), Ս. Աստվածածին (1613), Ս. Ստեփանոս (1614), Ս. Հովհաննես Մկրտիչ (1621), Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (1633), Ս. Սարգիս (1659), Ս. Մինաս (1659) և այլ եկեղեցիներ: Վերջինս ունի թանգարան: Ս. Ամենափրկիչ վանքի տարածքում են՝ որմնանկարներով հռչակված Ս. Աստվածածին եկեղեցին, Խաչատուր վրդ. Կեսարացու հիմնած և ցայսօր գործող Արևելքի առաջին տպարանը (1636), հայկ. մամուլի հավաքածուով հարուստ «Ս. Ներսես Շնորհալի» գրադարանը (շուրջ 25 հզ. գիրք): Ս. Ամենափրկիչ վանքի տնօրինության ներքո է գտնվում մոտ 750 գրչագիր ունեցող ձեռագրատունը: Նոր Ջուղայում առաջնորդարանի ենթակայությամբ գործում են մանկապարտեզ, նախակրթարան, տղաների և աղջիկների տարրական 2 առանձին դպրոցներ «Արմեն» անունով, ինչպես նաև տղաների Ս. Կատարինյան (հիմն. 1858-ին) և աղջիկների Գևորգ Քանանյան (հիմն. 1899-ին) ուղեցույց ու միջնակարգ դպրոցները: 1976-ից ցայսօր (երկու ամիսը մեկ անգամ) թեմի առաջնորդի խմբագրությամբ լույս է տեսնում առաջնորդարանի «Նոր Ջուղա» տեղեկատուն (նախ՝ որպես երկշաբաթաթերթ, հետո՝ ամսաթերթ):

Շահինշահր փոքր քաղաքում (Նոր Ջուղայից 30 կմ հս.) առաջնորդարանի օժանդակությամբ գործում են Սրբոց Վարդանանց (տարրական) և Մասիս (ուղեցույց) դպրոցները: Համայնքը եկեղեցի դեռևս չունի, կրոն. արարողությունները կատարում է Նոր Ջուղայից հրավիրված քահանան Սրբոց Վարդանանց դպրոցի սրահում: Գործում է Հայ կանանց եկեղեցասիրաց միությունը: Փերիա գավառում շուրջ 30 հայկ. գյուղերից ներկայումս յոթն է մնացել հայաբնակ: Կա 8 եկեղեցի՝ Ս. Ղուկաս (XVII դ.), Ս. Նշան (XVII դ.), Ս. Հովհաննես (1610), Ս. Գևորգ (1860-ական թթ.), Ս. Ստեփանոս (1887), Ս. Եղիշե (1890), Ս. Աստվածածին (1892), Ս. Ներսես (1917): Փերիայում այսօր հայկ. դպրոց չկա. երեխաները հաճախում են Նոր Ջուղայի կամ Շահինշահրի հայկ. դպրոցները: Շիրազ քաղաքի հնագույն թաղամասերից մեկում, որը հայտնի է Բազարչե Արամանե (Հայկական շուկա) անվամբ, գտնվում է Ս. Աստվածածին եկեղեցին (1662), որտեղ որպես քահանա պաշտոնավարել է հայ առաջին պարբերականի՝ «Ազդարար»-ի հիմնադիր և խմբագիր շիրազցի Հարություն Շմավոնյանը: Համայնքի գործերը կառավարում են Շիրազի Հայոց եկեղեց. վարչությունը և Թեհրանի Հայ մարզ. «Արարատ» կազմակերպության մասնաճյուղը: Շիրազում ամենօրյա հայկ. դպրոց չի եղել, տեղի Հայ կանանց եկեղեցասիրաց միության ջանքերով, տասնամյակներ շարունակ, ուրբաթօրյա հայերենագիտության դասընթացների միջոցով հայ երեխաները ստացել են հայեցի կրթություն: 1979-ին առաջնորդարանի ջանքերով կառուցվել է Հայ տունը, որտեղ կազմակերպվում են եկեղեց. վարչության և համայնքի կրթ., մշակութ. աշխատանքները: Բուշեր քաղաքում հայերն ունեցել են եկեղեցի (հիմն. 1819), որն իր շրջակա տապանաքարերով քաղաքի հնագիտական կարևոր վայրերից է: Մինչև 1979-ը քաղաքում եղել է հայկ. համայնք և եկեղեց. վարչություն: Այսօր Բուշերում հայեր չեն բնակվում: Խուզիստանի նահանգի Ահվազ քաղաքում գործում են Ս. Մեսրոպ եկեղեցին (1968), Հայոց եկեղեցադպրոցական հոգաբարձությունը, մանկապարտեզ-նախակրթարան, տարրական «Գարուն» և ուղեցույց «Րաֆֆի» հայկ. դպրոցները: Ներկայումս (2001) Ահվազում ապրում է շուրջ 60 հայ ընտանիք: Ս. թ-ի առաջնորդն է Կորյուն արք. Պապյանը (1978-ից):

Գրկ. Մինասյան Լ., Իրանի հայկական վանքերը, Թեհրան, 1971: Նույնի, Նոր Ջուղայի եկեղեցիները, Նոր Ջուղա, 1992: Սարյան Ա., Պատմություն Չահարմահալ գավառի, Թեհրան, 1980:

Կորյուն արք. Պապյան
Լևոն Գ. Մինասյան (Իրան)

ՍՊԱՍՔ եկեղեցական, եկեղեցիներում ս. Պատարագի և այլ խորհրդակատարությունների ժամանակ օգտագործվող սրբազան անոթներ և զանազան առարկաներ:

– Սկիհ, երբեմն կոչվում է հաղորդությանբաժակ: Հիմնականում պատրաստված է լինում ազնիվ մետաղից, վրան՝ ավետարանական պատկերներ: Բոլորաձև պատվանդանի (միջնամաս) վրա՝ բաժակաձև հարմարանք, որի մեջ ս. Պատարագի ժամանակ լցվում է գինին: Բաժակն ունի իր ծածկոցը, որը կոչվում է մաղզմա. նման է սկավառակի, մի քիչ փոս ընկած: Մաղզմայի վրա դրվում է սրբագործելի հացը կամ նշխարը: Եթե հաղորդության բաժակը կամ սկիհը Հիսուսի արյան սրբագործման անոթն է, ապա նրա ծածկոցը՝ մաղզման, խորհրդանիշն է զոհի սեղանի, որի վրա զոհաբերվեց աստվածային գառը՝ Հիսուս Քրիստոսը:

– Մասնատուփ, արծաթե տուփ, որի մեջ քահանաները պահում են սրբագործված նշխարը՝ հոգևոր այցելությունների ժամանակ հիվանդներին հաղորդություն տալու համար:

– Բուրվառ, անոթ-խնկանոց՝ գմբեթաձև, խաչագլուխ կափարիչով: Օգտագործվում է ս. Պատարագի և ծիսակատարությունների ժամանակ՝ իբրև խնկարկելու և բույր սփռելու միջոց: Ըստ Հովհան Մայրավանեցու բուրվառը (=խնկանոցը) Աստվածածնի խորհրդանշանն է. ինչպես Աստվածածինն է լի «Սուրբ Հոգով և Բարձրյալի զորությամբ», այնպես էլ բուրվառը՝ «սրբության հոտով»:

– Խաչ, քրիստ. կրոնի խորհրդանիշն ուպաշտամունքի առարկան: Ունի ուղիղ անկյունով միմյանց ագուցված՝ երկու տարբեր չափի ձողերի տեսք: Խաչերի տեսակներն ու կիրառության կերպերն են. ձեռքի կամ ձեռաց խաչ, որն օգտագործում են բոլոր եկեղեցականները՝ ծիսակատարությունների ժամանակ և հանդիսավոր առիթներով: Խաչեր, որոնք դրվում են սրբազան խորանների վրա: Կան նաև եկեղեց. թափորների առջևից տարվող խաչեր, որոնք կոչվում են խաչվառ: Կաթողիկոսները որպես գնահատանք քահանաներին, վարդապետներին հատուկ կոնդակով պարգևատրում են լանջախաչով, որը եկեղեցականներին շնորհվող պատվո նշան է: Լանջախաչերի օգտագործումը Հայ եկեղեցի է մտել XIX դ.:

– Աշտանակ, երբեմն օգտագործվում էնաև ճրագակալ անունով: Մեկտեղանոց կամ բազմատեղանոց մետաղե պատվանդաններ են, որոնց վրա դրվում են հատուկ մոմեր՝ եկեղեցական հանդեսներին վառելու համար:

Կանթեղ, արծաթից կամ գունավոր մետաղներից պատրաստված կիսակլոր աման, որի մեջ դրվում է ձեթով լցված ապակե հարմարանք, ներսում՝ բամբակից կամ թելից պատրաստված պատրույգ: Կանթեղը հիմնականում վառվում է եկեղեցու սուրբ խորանից կախված վիճակում:

– Կերոն, կոկված փայտի վրա հարմարեցված, մոտավորապես մեկ մետր երկարություն և որոշակի հաստություն ունեցող մոմեր (ջահեր) են: Օգտագործվում են եկեղեցում Ավետարանի ընթերցման, ինչպես նաև՝ եկեղեց. թափորների և հանդիսությունների ժամանակ:

– Քշոց: Նախնական շրջանում, երբ քրիստոնեությունը հալածվել է, քրիստոնյաները թաքնվել են գետնադամբարաններում և Հաղորդության խորհուրդը կատարել են այնտեղ: Քշոցներն այդ ընթացքում ծառայել են որպես ճանճ քշելու հար մարանք: Դրանք սկավառակաձև են, եզերքը՝ բոժոժներով, մետաղե գլխիկով՝ հորիզոնական դիրքով հագցված մարդահասակ ձողի վրա. ս. Պատարագի ժամանակ սարկավագների ձեռքում որոշակի պահերի շարժվում են՝ բոժոժների ձայնը խառնելով ս. Պատարագի երգեցողությանը: Քշոցների ձայնը խորհրդանշում է հրեշտակների օրհներգը:

– Մյուռոնաթափ աղավնի: Աղավնին Սուրբ Հոգու խորհրդանիշն է: Սուրբ Մյուռոնի աղավնին պատրաստվում է արծաթից կամ ոսկուց: Մյուռոնը նախապես լցվում է սնամեջ աղավնու մեջ և օգտագործման ժամանակ հարկավոր չափով կաթեցվում կտուցից:

– Բաժակաման, արծաթե անոթ, որի մեջ նախապես լցվում է ս. Պատարագի նյութերից մեկը՝ գինին: Այնուհետև պատարագիչ քահանան այդ բաժակամանի գինին խաչաձև շարժմամբ հեղում է սկիհի մեջ:

– Տապանակ կամ խնկաման: Արծաթե արկղիկ՝ վերնամասում չորս փոքրիկ խաչերով և մի մոմակալով զարդարված, որի մեջ պահվում են խունկ և կնդրուկ: Տապանակի գործածությունը վերցված է Հին ուխտի եկեղեցուց: Տես Ուխտի տապանակ:

– Խաչվառ, IV դարից կիրառվող խաչագլուխ և ձողամբարձ դրոշակ, որի վրա պատկերված է լինում խաչելության դրվագը կամ Տնօրինական մեկ այլ դեպք: Երբեմն նկարված է լինում նաև Աստվածածնի Խաչվառը գործածվում է ս. Պատարագի, Անդաստանի, Նախատոնակի, թափորի և հուղարկավորության ժամանակ:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան

ՍՊԻՏԱԿԱՎՈՐ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ, Սպիտակավոր վանք, ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Վերնաշեն գյուղից մոտ 7 կմ հյուսիս, լեռան լանջին: Համալիրի շենքերը կառուցված են սպիտակ սրբատաշ ֆելզիտից (դրանից էլ՝ վանքի անվանումը):

Վանքի միակ, Նորակնունք Ս. Աստվածածին կոչվող եկեղեցին գմբեթավոր դահլիճ տիպի պարզեցված հորինվածքով կառույց է: Հիմնադրել է Էաչի Պռոշյան իշխանը, որի զոհվելուց (1318) հետո շինարարությունը 1321ին ավարտել է նրա որդին՝ Ամիր-Հասան Բ՝ նվիրաբերելով վանքին ընդարձակ կալվածներ: Ս. Ս. Ա. վ-ին հետագայում նյութապես օժանդակել են նաև Սյունյաց Օրբելյան իշխանները: Եկեղեցին հարուստ է հոգևոր և աշխարհիկ պատկերաքանդակներով. գմբեթի ներսում Քրիստոսը և չորս ավետարանիչներն են, դրսում՝ հս. պատին, իշխան Էաչին և նրա որդի Ամիր-Հասանը (այժմ՝ Էրմիտաժում, Սանկտ Պետերբուրգ), հվ. որմին՝ Ամիր-Հասանը որսի ժամանակ (ՀՊՊԹ): Արմ. մուտքի ճակատակալ քարին պատկերված Աստվածածինը՝ մանուկ Հիսուսը գրկին, XIV դ. հայկ. քանդակագործ. լավագույն ստեղծագործություններից է: Եկեղեցուն արմ-ից կից գրեթե քառակուսի հատակագծով թաղածածկ գավիթը (1321–30) այժմ կիսավեր է: Գավթի արմ. պատին կից եռահարկ զանգակատունը 1330-ին կառուցվել է Հովհաննես և Թաճի ամուսինների բարերարությամբ: Ունի ինքնատիպ հորինվածք. առաջին հարկը հատկանշվում է խուլ պատերով, երկրորդը՝ խորշով, երրորդը՝ միջանցիկ կամարակապ բացվածքով: Ս. Ս. Ա. վ-ի գրչության կենտրոնը ծաղկում է ապրել XV դ. 2-րդ կեսին՝ մատենագիր Ավագտերի վանահայրության տարիներին. մեզ են հասել նրա օրինակած ձեռագրերից մի քանիսը: Ավագտերը ստեղծել է հայ գրչության իր դպրոցը: 1482-ին ընդօրինակած Ավետարանի հիշատակարանում գրիչ Աբրահամը նշել է, որ ինքը գրչության արվեստը, կազմարարությունը, ձեռագրերը ոսկով զարդարելու մասնագիտությունը սովորել է Ավագտերից: Իր հերթին Աբրահամը Ս. Ս. Ա. վ-ում պատրաստել է նոր շնորհաշատ սաներ: XVI դարից Ս. Ս. Ա. վ-ի գրչության կենտրոնն աստիճանաբար դադարել է գործել: 1986ին այս վանքում է թաղվել հայ ականավոր զորավար ու պետական գործիչ Գարեգին Նժդեհը:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք հայոց պատմութեան մէջ, մաս 1, Վաղ-պատ, 1928: Եղիազարյան Հ., Սպիտակավոր Սուրբ Աստվածածին վանքը և նրա վիմագիր արձանագրությունները, «Էջմիածին», 1966, № 6: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967: Գրիգորյան Գ., Սյունիքը Օրբելյանների օրոք (13–15-րդ դդ.), Ե., 1981:

Գրիգոր Գրիգորյան

ՍՍԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՆԵՐ, գումարվել են XIII–XIV դդ., Կիլիկյան Հայաստանի Սիս մայրաքաղաքում, կրոնաեկեղեցական և քաղաքական կարևոր խնդիրների լուծման համար: Կայացել է ութ ժողով: Առաջինը (1204) կաթողիկոս Հովհաննես Զ Սսեցու նախաձեռնությամբ քննարկել և ընդունել է հիմնականում ծիսական հարցերին վերաբերող ութ կանոն: Զաքարե Բ Մեծ Երկայնաբազուկի խնդրանքով թույլատրվել է, որ հայկ. բանակում զինվորներն ունենան շրջիկ եկեղեցի և սեղան: Երկրորդ ժողովը (1243) կաթողիկոս Կոստանդին Ա Բարձրբերդցու գլխավորությամբ սահմանել է քսանհինգ կանոն՝ ընդդեմ աշխարհականների և հոգևորականության մեջ տարածված չարաշահումների, կենցաղային ու եկեղեց. ախտերի (մերձամուսնության, ամուսնաթողության, ապօրինի կենակցության արգելում, պահքերի, աշխարհականների և եկեղեցականների կենցաղի կանոնավորում): Երրորդ ժողովը (1251) Հռոմի պապի առաջարկով քննել է Սուրբ Հոգու բխման խնդիրը: Դեռ 1250-ին Հռոմի պապը դիմել էր հայերին՝ առաջարկելով ընդունել «Filioque»-ի վարդապետությունը, ըստ որի՝ Ս. Հոգին բխում է ոչ միայն Հայր Աստծուց, այլև՝ Որդի Աստծուց: 1251-ի ժողովը, չկարողանալով վերջն. եզրակացության գալ, դիմել է արևելյան վարդապետներին, որոնք մերժել են ընդունել այն: Սսի չորրորդ ժողովում (1289) Հեթում Բ թագավորը և Գրիգոր եպս. Անավարզեցին (կաթողիկոս Գրիգոր Է Անավարզեցի) Կոստանդին Բ Կատուկեցի կաթողիկոսին գահընկեց են արել՝ Հռոմի պապ Նիկողայոս IV-ի լատինադավանություն ընդունելու առաջարկին ընդդիմանալու համար: Հինգերորդ ժողովը (1307 մարտի 19) քննել է Եվրոպայից ռազմ. օգնության դիմաց լատինադավանություն ընդունելու՝ Կղեմես V պապի պահանջը: Թագավորահայր Հեթումի (Հեթում Բ), Լևոն Դ թագավորի և նորընտիր կաթողիկոս Կոստանդին Գ Կեսարացու ճնշմամբ ընդունվել է Կաթոլիկ եկեղեցու դավանանքը, ծեսը և Հռոմի պապի գերիշխանությունը: Ըստ նոր ընդունված կանոնների, Հայ եկեղեցին փաստորեն միանում էր Կաթոլիկ եկեղեցուն: Ժողովուրդը և արևելյան վարդապետներն ընդվզել են և չեն ենթարկվել նոր որոշումներին, ուստի Կիլիկիայի հոգևոր ու աշխարհիկ իշխանությունները նախապես նույնիսկ որոշումների իրագործում չեն պահանջել: Ապա եղել են նաև արևելյան վարդապետների գրավոր բողոք-հերքումներ, եկեղեցականների և աշխարհականների բազմամարդ ժողովներ՝ առանց թագավորի ու կաթողիկոսի ներկայության: 1308-ի Ադանայի և Սսի վեցերորդ եկեղեց. ժողովները (1309) չեղյալ են հայտարարել 1307-ի (հինգերորդ) «իշխանաժողովի» որոշումները, ընդունվել են Հայ եկեղեցու ինքնուրույնությունն ապահովող կանոններ: Նոր թագավոր Օշինը, չկարողանալով վերահաստատել նախորդի որոշումները, ժողովականներին ենթարկել է հալածանքների՝ բանտարկության և աքսորի (միայն 500 հոգևորական աքսորվել է Կիպրոս, որտեղ մեծ մասը զոհվել է), վերահաստատել է տվել Սսի 1307-ի եկեղեց. ժողովի որոշումները (տես Ադանայի եկեղեցական ժողով 1316): Յոթերորդ ժողովը (1345) գումարվել է կաթողիկոս Մխիթար Ա Գռներցու օրոք: Ժողովը, Եվրոպայից ռազմ. օգնություն ստանալու հույսով, թեև ձևականորեն, ընդունել է Կաթոլիկ եկեղեցու հետ միանալու Հռոմի պապի առաջարկը: Սակայն ակնկալած օգնությունը չստանալու պատճառով, ինչպես նաև բուն Հայաստանի հոգևորականության դիմադրության շնորհիվ, ժողովի որոշումները չեն իրագործվել: Արևմուտքի և Հռոմի պապերի սին ու անիրականանալի խոստումներից և միարարական քաղաքականությունից դժգոհ Կոստանդին Դ թագավորի և Մեսրոպ Ա Արտազեցի կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ 1361-ի ութերորդ ժողովը չեղյալ է հայտարարել Սսի 1307-ի և Ադանայի 1316-ի ժողովների որոշումները, վերացրել նորամուծությունները, վերահաստատել Հայ եկեղեցու անկախությունն ապահովող դավան. և ծիս. ավանդ. կանոնները:

Գրկ. Մխիթարյան Ա., Պատմութիւն ժողովոց Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, Վաղ-պատ, 1874: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Գևորգ Տեր-Վարդանյան

ՍՍԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱՐԱՆ, Հայոց կաթողիկոսության նստավայրը 1293–1441-ին Կիլիկյան Հայաստանի Սիս մայրաքաղաքում: 1292-ին, երբ Եգիպտոսի մամլուքները գրավել են Հռոմկլան, թալանել ու ավերել են Հռոմկլայի կաթողիկոսարանը, գերել Հայոց կաթողիկոս Ստեփանոս Դ Հռոմկլայեցուն և տարել Կահիրե, Գրիգոր Է Անավարզեցին Հայոց կաթողիկոսական ընդհանրական աթոռը տեղափոխել է Սիս և կաթողիկոսանիստ դարձրել քաղաքի հս. ծայրամասում գտնվող նախկին եպիսկոպոսանիստ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եռախորան եկեղեցին (կից պահպանվում են Ամենայն հայոց և Կիլիկիո կաթողիկոսների տապանաքարեր):

Սիսն ունեցել է մի քանի եկեղեցիներ ու վանքեր: Հայոց թագավոր Լևոն Բ Մեծագործի օրոք (1198–1219) հիմնվել են Ս. Էջմիածին կաթողիկեն, Ս. Մարինե և Ս. Աստվածածին (այստեղ է ամփոփվել Լևոն Բ-ի մարմինը) եկեղեցիները: Հայոց թագավոր Հեթում Ա-ի օրոք (1226–69) կառուցվել է արքունական Ս. Սոփի (Ս. Սոփիա) եկեղեցին, որի արտաքին ճակատին երկաթագիր տառերով փորագրված են եղել Հեթում Ա, Լևոն Գ և այլ թագավորների անունները: Եկեղեցում զետեղվել է առյուծի և արծվի պատկերաքանդակներով զարդարված թագավոր. մարմարե գահը: Ս. Սոփի եկեղեցին 1266-ին ավերել և հրկիզել են Եգիպտոսի արաբ. սուլթանության զորքերը: Կիլիկիո կաթողիկոս Կիրակոս Ա Աջապահյանը 1810–22-ին նորոգել է այն, վերանվանել Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ և աթոռանիստը փոխադրել այնտեղ (հս-արմ. կողմում պահպանվել են կաթողիկոսների տապանաքարերը): Սսի հայկ. եկեղեցիներից աղբյուրներում հիշատակվում են նաև Ս. Հռիփսիմեն, Ս. Հակոբը, Ս. Հոգին, Ս. Նշանը, Ս. Սիմեոնը,Ս. Նիկողայոսը, Ս. Ստեփանոսը (կոչվել է նաև Գունդստաբլի եկեղեցի), Ս. Մերկեռիոսը, Ս. Պողոս-Պետրոսը, Ս. Աթանագինեն: Միջնադարյան հայ դպրության և երաժշտագիտության կենտրոն Դրազարկի վանքից բացի Սսի մերձակայքում հիշատակվում են նաև Տեր Պողոսի վանքը և գրչության կենտրոն Մեծքարի (Մեծայր) վանքը, որտեղ 1175-ին ամփոփվել է Մլեհ իշխանապետի աճյունը: Սսի բարեգործ. հիմնարկներից հայտնի էր Զաբել թագուհու հիվանդանոցը, որի հիմնադրման (1241) մասին մարմարե քարի վրա պահպանվել է թագուհու արձանագրությունը:

Սսում եկեղեցիներ են ունեցել հույները, ջենովացիները, վենետիկցիները, խաչակիր ասպետները և ասորիները: Իգնատիոս Բ Ասորին 1244-ին Սսում հիմնել է կաթողիկոսարան՝ Ս. Պարսամա և Ս. Աստվածածին եկեղեցիներով: Սսի արվարձաններից մեկում գործել է ասոր. Ս. Պաքսեմատի վանքը: Սիսը, հատկապես Հայոց կաթողիկոսությունն այդտեղ հաստատվելուց հետո, եղել է համահայկ. մշակույթի խոշոր կենտրոն: Կաթողիկոսարանում և մասնագիտացված բարձրագույն դպրոցներում (վարդապետարան-համալսարաններ), որոնցից մեծահամբավը եղել է Ներսես Լամբրոնացու հիմնադրած համալսարանը, կրթվել և գործել են ժամանակի նշանավոր հայ գիտնականներ, հոգևորականներ, Հայոց

կաթողիկոսներ: Հավաքվել, ուսումնասիրվել, բազմացվել և պատկերազարդվել են հազարավոր ձեռագրեր, ստեղծվել նորերը, թարգմանվել (հուն., լատ., ասոր., արաբ. ևն) աստվածաբան., գրական, պատմ. արժեքավոր երկեր: Ս. կ-ի սկզբ. շրջանում ծաղկում են ապրել Կիլիկյան Հայաստանի վանքերը, վարդապետարանները, գրչության և մանրանկարչության կենտրոնները (Դրազարկ, Սկևռա, Ակներ, Մեծքար ևն): Սսում են գումարվել դավան., համապետ. և համազգ. նշանակություն ունեցող ժողովներ (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ), որոնցից վերջին չորսը (1307, 1309, 1345, 1361)՝ Ս. կ-ի գոյության շրջանում:

Կաթողիկոսարանը գործուն մասնակցություն է ունեցել երկրի քաղ. կյանքին, Կիլիկյան Հայաստանի քաղ. իշխանությունների հետ մասնակցել է արտաքին մի շարք խնդիրների, հատկապես հայ-եգիպտ. հարաբերությունների կարգավորմանը: Կոստանդին Դ Լամբրոնացին 1323-ին մեկնել է Եգիպտոս և 15-ամյա հաշտություն կնքել Նասր սուլթանի հետ, իսկ Հակոբ Բ Անավարզեցին 1337-ին օգնել է Լևոն Ե-ին՝ եգիպտացիների հետ հաշտություն կնքելու: Ս. կ-ի միջեկեղեց. և եկեղեցաքաղ. հարաբերություններում կարևորագույն տեղ է գրավել հայ-հռոմ. եկեղեց. միության խնդիրը:

Ս. կ-ի գոյության գրեթե ողջ ժամանակաշրջանն անցել է քաղ. ծանր և աննպաստ պայմաններում, հաճախակի են դարձել եգիպտ. մամլուքների և փոքրասիական թուրքմեն ցեղերի հարձակումները Կիլիկյան Հայաստանի և Սսի վրա: Սրվել են դավան. վեճերը Հայ եկեղեցու ինքնուրույնությունն ու ծիսադավան. կարգերն անաղարտ պահելու կողմնակիցների և լատինամետ կիլիկյան հոգևորականության ու լատինադավանների միջև: Հայ և Կաթոլիկ եկեղեցիների միության հարցում հակասություններն ավելի են խորացել կիլիկյան հոգևորականության և արևելյան վարդապետների միջև. վերջիններս խիստ քննադատել են Սսի Հայոց կաթողիկոսների և լատինամետ հայ հոգևորականների քաղաքականությունը եկեղեցիների միության հարցում: Այդ շրջանի Հայոց կաթողիկոսներից ոմանք (Գրիգոր Է Անավարզեցի, Կոստանդին Գ Կեսարացի, Մխիթար Ա Գռներցի և ուր.) նահանջել են Հայ եկեղեցու ծիսադավան. դիրքերից՝ հուսալով Հայ եկեղեցին Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցուն ենթարկելու, լատ. ծիսադավան. նորամուծությունների և Արևմուտքին եկեղեց. լուրջ զիջումների գնով շահել կաթոլիկ Եվրոպայի և Հռոմի պապի քաղ. աջակցությունը մահմեդ. պետությունների ու արտաքին թշնամիների դեմ Կիլիկյան Հայաստանի մղած պայքարում: Կաթոլիկ եկեղեցին, օգտվելով դրանից, խոստումներից բացի ոչինչ չձեռնարկելով, լատինամետ հայ հոգևորականների և Հայոց արքունիքի, ինչպես նաև միարարական շարժման (տես Ունիթորություն) միջոցով փորձել է իր ազդեցության տակ գցել Հայ եկեղեցին, ինչը նաև լուրջ սպառնալիք էր Հայոց պետականության համար Կիլիկյան Հայաստանում: Արևմուտքից քաղ. աջակցության ակնկալիքներով Ս. կ-ի լատինամետ քաղաքականությանն աջակցել, հաճախ էլ որպես նախաձեռնող է հանդես եկել Կիլիկիայի Հայոց արքունիքը: Վերջինս 1307-ի Սսի և 1316-ի Ադանայի եկեղեցական ժողովների լատինադավան որոշումները փորձել է բռնի ուժով պարտադրել ժողովրդին, բայց, հանդիպելով ժողովրդի և արևելյան վարդապետների անզիջում դիրքորոշմանը, ոչ մի արդյունքի չի հասել: Արքունիքի և Ս. կ-ի քաղաքականությանը և հատկապես 1307-ի Սսի ժողովի որոշումներին ընդդիմացել է նաև Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը և 1311-ին խզել հարաբերությունները Ս. կ-ի հետ: Կիլիկյան Հայաստանի հոգևոր և աշխարհիկ իշխանությունների քաղաքականության դեմ անհաշտ պայքար են ծավալել նաև Սյունյաց վարդապետներն ու իշխանները: Ստեփանոս Օրբելյանի գլխավորությամբ Գրիգոր Է Անավարզեցուն գրած նշանավոր թղթում նրանք քննադատել են Հայոց կաթողիկոսի լատինամետ քաղաքականությունը և հորդորել չհեռանալ հայրենի սրբագործված ավանդներից: Չնայած Սսի Հայոց կաթողիկոսներից ոմանք (Կոստանդին Դ Լամբրոնացի, Հակոբ Բ Անավարզեցի, Մեսրոպ Ա Արտազեցի) ընդդիմացել են լատինամետությանը, այնուամենայնիվ հոգևորականության ազդեցիկ մասին, լատինադավան թագավորներին և իշխաններին հաջողվել է խարդավանքների, ճնշումների, գահընկեցությունների միջոցով չեզոքացնել նման փորձերը:

Ս. կ-ի վիճակն ավելի է վատթարացել Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության անկումից (1375) և Սսի վրա թուրքմեն ամիրա Ռամազանի արշավանքներից (1404) հետո: Հայոց կաթողիկոս Կարապետ Ա Կեղեցին, Կիլիկիայի կառավարիչ, զորավար Կոստանդին Կիլիկեցին և Սսի կառավարիչ պարոն Կարապետը, ձգտելով Սսի բնակիչներին փրկել կոտորածներից, նրանց բոլոր իշխանների հետ գաղթեցրել են Կիպրոս և Եվրոպա: Քաղաքում մնացած Հայոց կաթողիկոսը և փոքրաթիվ բնակիչները, չկարողանալով դիմագրավել Ռամազանի զորքերին, 1404-ի հունիսի 6-ին անձնատուր են եղել: 1441-ի Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողովի որոշմամբ Կիլիկիայում մեկուսացած և հայ ժողովըրդի համար քաղ. ու հոգևոր-կրոն. երբեմնի կենտրոնի նշանակությունը կորցրած, տնտեսապես քայքայված Մայր աթոռը Սսից տեղափոխվել է բուն Հայաստան և վերահաստատվել իր նախն. վայրում՝ Վաղարշապատում: 1446-ից Ս. կ. դարձել է նորահաստատ Կիլիկիո կաթողիկոսության (տես Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիլիկիո) աթոռանիստ կենտրոնը:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, 2, ԿՊ, 1912–14: Քելեշյան Մ., Սիս-Մատյան, Բեյրութ, 1949: Անապատական, Համառօտ պատմութիւն հայ-լատին յարաբերութեանց սկզբէն մինչև 1382, Անթիլիաս, 1981:

ՍՏԵՓԱՆԵ Խորեն, Ստեփանոս Ստեփ ան ե, Ս տեփ ան ո ս Ս տեփ անյ ան ց, Իշխան Բագրատունի (1840, Թիֆլիս – 14.11.1900, Թիֆլիս), հոգևորական, մանկավարժ, խմբագիր, թարգմանիչ, բանաստեղծ: Ավարտել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցը և Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանը (1858): Սովորել է Մոսկվայի համալսարանի իրավաբ. ֆակ-ում (1858–62): 1872-ին ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա, 1880-ին՝ ծայրագույն վարդապետ, 1894-ին՝ եպիսկոպոս: 1882-ին նշանակվել է Ախալցխայի և Ախալքալաքի առաջնորդական փոխանորդ, 1887-ին՝ Սանկտ Պետերբուրգի և Մոսկվայի հայոց հոգևոր հովիվ, 1895-ին՝ Աստրախանի թեմի առաջնորդական փոխանորդ, 1896-ին՝ Ղրիմի Ս. Խաչ վանքի վանահայր: Զբաղվել է մանկավարժ. գործունեությամբ, հիմնել է Մարիամյան օրիորդաց վարժարանը, դասավանդել Թիֆլիսի 1-ին դասական գիմնազիայում, Վաղարշապատի ժառանգավորաց դպրոցում, Գևորգյան ճեմարանում, Շուշիի, Բաքվի դպրոցներում, եղել Երևանի, Ախալքալաքի և Ախալցխայի թեմական ծխական դպրոցների տեսուչ, կարևոր դեր խաղացել հոգևոր կրթության կազմակերպման ու կատարելագործման ուղղությամբ: Հրատարակել և խմբագրել է «Հայկական աշխարհ» (1864–79), «Մանկավարժանոց» (1884–87) հանդեսները, եղել «Արարատ» ամսագրի խմբագիրը:

Ազգ. բուռն գործունեության համար ցար. կառավարությունը հետապնդել է նրան և աքսորել Ղրիմի Ս. Խաչ վանքը: Ս. աշխարհաբարի է վերածել Մովսես Խորենացու «Պատմություն Հայոցը», որն ընդարձակ առաջաբանով և հարուստ ծանոթագրություններով հրատարակել է 1889-ին Սանկտ Պետերբուրգում (վերահրտ.՝ 1897-ին): Ստեփանոս Ստեփանյանց և Իշխան Բագրատունի գրական կեղծանուններով բանաստեղծություններ է տպագրել ժամանակի հայկ. մամուլում, կատարել փոխադրություններ և թարգմանություններ: «Հայկական այբուբեն» (1870) ուսումնասիրությունում անդրադարձել է հայոց գրերի ստեղծման շարժառիթներին, չափազանց բարձր գնահատել Հայ եկեղեցու և հատկապես կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևի դերն այդ գործում:

Գրկ. Գաս պարյ ան Մ., Խորեն եպիսկոպոս Ստեփանեի մանկավարժական գործունեությունը, «Էջմիածին», 1960, № 5:

Պետրոս Հովհաննիսյան

ՍՏԵՓԱՆՈՍ Ա ԴՎՆԵՑԻ (ծ.թ.անհտ, Դվին – 790), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 788-ից: Հաջորդել է Եսայի Ա Եղիպատրուշեցուն: Նրա հայրապետ. գործունեության մասին գրեթե ոչինչ չի ավանդված:

Կաթողիկոս. գահին Ս. Ա Դ-ուն հաջորդել է Հովաբ Ա Դվնեցին:

ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԱՂԱՎՆԻ, Ստեփանոս Բ Աղավնի Զաքարյան (1777, Պրուսա – 1853, Իզմիր), Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք 1831–39 և 1840–41-ին: Եպիսկոպոս է ձեռնադրվել 1816-ին: Ս. Ա-ու պաշտոնավարության ընթացքում կատարվել են մի շարք կարևոր ձեռնարկումներ: 1834-ին Կ. Պոլսում բացվել է Ազգային հիվանդանոցը: 1832–38ին նորոգվել է 16 եկեղեցի, կառուցվել են Թոփգափուի Ս. Նիկողայոս (1832), Գուզկունճուքի Ս. Լուսավորիչ (1835), Պեշիկթաշի Ս. Աստվածածին (1838) եկեղեցիները: Բացվել են Պեզճյան (Էյուպում), Ս. Սահակյան (Սամաթիայում), Ս. Ներսեսյան (Խասքյոյում) վարժարանները, Սկյուտարի ճեմարանը (1838): 1832-ին լույս է տեսել Կ. Պոլսի առաջին հայերեն թերթը՝ «Լրո գիր» անվամբ: Ս. Ա. սատարել է Արմաշի վանքի վարժարանի գործունեությանը:

ՍՏԵՓԱՆՈՍ Բ ՌԸՇՏՈՒՆԻ, Ս տեփանոս Բ Ռշտունեցի (ծ. թ. անհտ – 930), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 929-ից: Հաջորդել է Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցուն: Ս. Բ Ռ. եղել է Վասպուրականի եպիսկոպոսներից: Նրա հայրապետ. գործունեության մասին գրեթե ոչինչ չի ավանդված:

Կաթողիկոս. գահին Ս. Բ Ռ-ուն հաջորդել է Թեոդորոս Ա Ռշտունին:

ՍՏԵՓԱՆՈՍ Գ ՍԵՎԱՆՑԻ (ծ. թ. անհտ – 972), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 969-ից: Հաջորդել է Վահան Ա Սյունեցուն: Հայոց թագավոր Աշոտ Գ Ողորմածը 969-ին Անիում ժողով է հրավիրել, որտեղ քննարկվել են Վահան Ա Սյունեցուն հասցեագրված մեղադրանքները: Վերջինս ժողովին չի մասնակցել, ապաստանել է Վասպուրականի ՀամազասպԱբուսահլ թագավորի մոտ: Ժողովը գահընկեց է հայտարարել Վահան Ա Սյունեցուն և կաթողիկոս ընտրել Սևանի վանահայր Ստեփանոսին: Գահազրկված կաթողիկոսը բանադրել է Անիի ժողովն ու նրա մասնակիցներին: 971-ին Ս. Գ Ս. Անիում մի նոր ժողով է գումարել, որի որոշմամբ երկու վարդապետների ուղեկցությամբ գնացել է Վասպուրական՝ բանակցելու Վահան Ա Սյունեցու և Աբուսահլի հետ: Սակայն վերջիններս Աղթամարում բանտարկել են Ս. Գ Ս-ուն և վարդապետներին: Որոշ ժամանակ անց երկու վարդապետներն ազատ են արձակվել, իսկ Ս. Գ Ս. փոխադրվել է Կոտորոց բերդ, որտեղ և վախճանվել է: Կաթողիկոս. գահին Ս. Գ Ս-ուն հաջորդել է Խաչիկ Ա Արշարունին:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Տար ոնեց ի Ա ս ո ղ ի կ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Արթուր Կարապետյան

ՍՏԵՓԱՆՈՍ Դ ՀՌՈՄԿԼԱՅԵՑԻ [ծ.թ.անհտ, գ. Խախ (Բարձր Հայքի Եկեղյաց գավառ) – 1293, Կահիրե], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1290-ից: Հաջորդել է Կոստանդին Բ Կատուկեցուն: Ուսանել է Հռոմկլայի կաթողիկոսարանում, դարձել անապատական: 1290-ին Կիլիկիայի Հեթում Բ թագավորի կամքով և արևելյան վարդապետների հավանությամբ գահընկեց արված Կոստանդին Բ Կատուկեցու փոխարեն ընտրվել է կաթողիկոս: Ս. Դ Հ. աթոռակալել և գործել է Հեթում Բ-ի և լատինադավան ուղղությանը հետևող Գրիգոր եպս. Անավարզեցու (ապագա կաթողիկոս) թելադրանքով, թեպետ երբեմն ընդդիմացել է լատինամետ քաղաքականությանը: 1291-ին Հեթում Բ թագավորը և Գրիգոր եպս. Անավարզեցին, առանց կաթողիկոսի մասնակցության և հավանության, ժողով են գումարել, որոշել Զատկի տոնը նշել լատինների հետ՝ ապրիլի 6-ին: Սակայն այդ որոշումը չի ընդունվել ո՛չ Հայաստանում, ո՛չ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանում: 1292-ին Հռոմկլան գրաված եգիպտ. զորքերը Ս. Դ Հ-ուն, 12 եպիսկոպոսների գերել և տարել են Կահիրե: 1293-ին, մեկ տարի բանտում մնալուց հետո, կաթողիկոսը վախճանվել է և հայ համայնքի ջանքերով ամփոփվել Կահիրեում:

Կաթողիկոս. գահին Ս. Դ Հ-ուն հաջորդել է Գրիգոր Է Անավարզեցին:

Գրկ. Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Անապատական, Համառօտ պատմութիւն հայ-լատին յարաբերութեանց սկզբէն մինչև 1382, Անթիլիաս, 1981:

Արթուր Կարապետյան

ՍՏԵՓԱՆՈՍ Ե ՍԱԼՄԱՍՏԵՑԻ, Կ ո ս տանդնուպոլսեցի (ծ. թ. անհտ, Սալմաստ – 1567), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1545-ից, հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ, մատենագիր: Հաջորդել է Գրիգոր ԺԱ Բյուզանդացուն: Կրթությունն ստացել է Կ. Պոլսում, հմտացել լեզուների (պարսկ., թուրք., արաբ., լատ. ևն) ուսումնասիրության և աստվածաբանության մեջ: Պաշտոնավարել է Լեհաստանի հայկ. գաղթավայրերում: 1540-ին տեղափոխվել է Ս. Էջմիածին, նշանակվել Մաղարդի (Երնջակ) Ս. Ստեփանոս վանքի դպրոցի րաբունապետ, ուսուցանել բազմաթիվ աշակերտների, հռչակվել «քաջ րաբունապետ»: Գրիգոր ԺԱ Բյուզանդացին 1541-ին նրան նշանակել է աթոռակից կաթողիկոս: Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրվելով՝ Ս. Ե Ս. փորձել է բարձրացնել Մայր աթոռի հեղինակությունը, միաբանությունը համալրել կարող ուժերով, վերաբացել է հոգևոր վարժարանը, կատարել շին. աշխատանքներ, զբաղվել մատենագիտությամբ, մեկնել Հովհաննեսի Ավետարանը, գրել Քրիստոսի և ավետարանիչների վարքը, տաղեր («Եղուկ և վայ ինձ» ևն): Ս. Ե Ս. համարվում է XVII–XVIII դդ. ազգ. և մտավոր զարթոնքի նախակարապետը: Արծարծել է Հայաստանի ազատագրության հարցը, կապեր հաստատել հակաօսմանյան լիգա ստեղծելու միտումով գումարված Տրիտենդյան եկեղեց. ժողովի (1545) հետ: Արլ. Հայաստանը պարսկ. տիրապետությունից ազատագրելու հարցը քննարկելու նպատակով, 1547-ին Էջմիածնում հրավիրել է արևելահայ մելիքների («Տերանց Հայոց») և բարձրաստիճան հոգևորականների գաղտնի խորհրդաժողով (տես Էջմիածնի ժողովներ 1547, 1677): Նույն թվականին, իրեն աթոռակից նշանակելով Միքայել Սեբաստացուն, գլխավորել է Արլ. Հայաստանի մելիքների հանձնարարական նամակներով Արմ. Եվրոպա մեկնող պատվիրակությունը: 1548-ին ժամանել է Վենետիկ, այնուհետև՝ Հռոմ, բանակցություններ վարել Վենետիկի Հանրապետության դոժի, Հռոմի Պողոս III և Հուլիոս III պապերի (1549–50), Հռոմեական սրբազան կայսրության կայսր Կարլ V-ի (1550) և Լեհաստանի թագավոր Սիգիզմունդ II Ավգուստի (1551) հետ: Հիասթափված արևմտաեվրոպ. տերությունների երկդիմի դիրքորոշումից՝ Լեհաստանի, Արմ. Ուկրաինայի և Ղրիմի հայկ. գաղթավայրերն այցելելուց հետո վերադարձել է Ս. Էջմիածին (1552): Մայր աթոռի տնտ. վիճակը բարելավելու միտումով աթոռակից կաթողիկոսներ է նշանակել նաև Բարսեղ Գ Վաղարշապատցուն և Գրիգոր Բ Վաղարշապատցուն, սակայն թուլացել է կաթողիկոսարանի կենտրոնամետ քաղաքականությունը: 1552-ին Լվովում Ս. Ե Ս-ու վախճանվելու և իբր իր կտակի համաձայն այնտեղ կաթոլիկ. ծեսով թաղվելու մասին կարծիքը ժխտվում է հիշատակարանի վկայություններով: Լվովի հայոց Մայր եկեղեցում նրա անունով կեղծ տապանաքարն ու արձանագրությունը հետապնդել են տեղի հայերին դավանափոխության մղելու նպատակ:

Կաթողիկոս. գահին Ս. Ե Ս-ուն հաջորդել է Միքայել Ա Սեբաստացին:

Գրկ. Ալպոյաճյան Ա., Ստեփանոս Սալմաստեցի և Ստեփանոս Առնջեցի կաթողիկոսներու ժամանակագրությունը, «Սիոն», 1931, № 10: Հովհաննիսյան Ա., Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, հ. 2, Ե., 1959: Պետրովիչ Գ., Ստեփանոս Ե Սալմաստեցի. կաթողիկոս Էջմիածնի, Վնտ., 1964:

Աղավնի Ութուջյան

ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԼԵՀԱՑԻ, Լվովցի, Իլովացի (ծ. թ. անհտ, Լվով – 1689, Էջմիածին), աստվածաբան, թարգմանիչ, փիլիսոփա: Կրթությունն ստացել է Լվովում, տիրապետել լատիներենին և լեհերենին: 1630-ական թթ. տեղափոխվել է Էջմիածին, ձեռնադրվել վարդապետ: Մասնակցել է մտավոր-գրական շարժմանը՝ վաստակելով «քաջ հռետորի», «անհաղթ փիլիսոփայի» և «ներհուն թարգմանչի» համբավ:

1651-ին լեհերենից թարգմանել է XV դ. կազմված և կաթոլիկ երկրներում տարածված «Հայելի վարուց» բարոյախրատական զրույցների ժողովածուն (հրտ. «Գիրք հայելի վարուց որ ասի հարանց վարք», 1702), 1660-ին՝ I դ. հրեա պատմիչ Հովսեպոս Փլավիոսի «Հրեական պատերազմի մասին» գիրքը (հրտ. «Գիրք պատմութեանց Յովսեպոս Եբրայեցւոյ արարեալ յաղագս պատերազմի Հրէից ընդ Հռովմայեցիս, և աւերման Երուսաղէմի», 1787):

Ս. Լ. լատ-ից թարգմանել է Պրոկլ Դիադոխոսի «Գիրք պատճառաց»-ը (մոտ 1660, հրտ. «Գրգուկ որ կոչի պատճառաց», 1750), որը հայկ. դպրոցներում օգտագործվել է որպես փիլիսոփայության դասագիրք: Ս. Լ-ուն է պատկանում Դիոնիսիոս Արիոպագացու «Յաղագս երկնայնոցն քահանայապետութեանց», «Յաղագս եկեղեցական քահանայապետութեանց», «Յաղագս աստուածային անուանց», «Յաղագս խորհրդական աստուածաբանութեան» աշխատությունների, 11 «Թղթերի», «Պատմութեան» և նշված աշխատությունների՝ Մաքսիմիոս Խոստովանողի կատարած մեկնությունների թարգմանությունները (թրգմ. լատ., մինչև 1662, Մատենադարան, ձեռ. դ 110): Նշված գործերը դեռ VIII դ. հուն-ից թարգմանել էր Ստեփանոս Սյունեցին, սակայն թարգմանությունը թերի էր և դժվարամատչելի: Դիոնիսիոս Արիոպագացու երկերը Ս. Լ. բաժանել է գլուխների, յուրաքանչյուր գլխի բուն շարադրանքից առաջ համառոտակի ներկայացրել դրա բովանդակությունը, լրացրել Մաքսիմիոս Խոստովանողի մեկնությունները: Ենթադրվում է, որ Ս. Լ. է լատ-ից թարգմանել Արիստոտելի «Հոգու մասին» աշխատությունը: Լատ-ից վերաթարգմանել է նաև Հովհան Անգլիացու «Համառօտ հաւաքումն յաղագս հոգւոյ» երկը (մինչև 1668, Մատենադարան, ձեռ. դ 606), որը 1337-ին թարգմանել էր Հակոբ Քռնեցին: Ս. Լ-ու թարգմանչական բեղուն գործունեության ամենալուրջ արգասիքը Արիստոտելի «Մետաֆիզիկա»-ի թարգմանությունն է (թրգմ. լատ., մինչև 1675, Մատենադարան, ձեռ. դ 10032), որը մինչ այդ թարգմանվել էր միայն արաբ. և լատ.: Ս. Լ. XVII դ. հայ տպագրիչ Ոսկան Երևանցու պատվերով լատից թարգմանել է նաև «Իմաստութիւն Սիրաքայ» (մինչև 1666, Մատենադարան, ձեռ. դ 705, սակայն ուշացման պատճառով չի մտել Աստվածաշնչի ոսկանյան հրատարակության մեջ, ուստի Ոսկան Երևանցին այնտեղ զետեղել է նույնի իր թարգմանությունը), «Ղուրան» (մինչև 1680, Մատենադարան, ձեռ. դ 3109), «Բուրաստան աղօթից» (Մատենադարան, ձեռ. դ 553, հրտ. 1685) և այլ գործեր: Նրա բանաստեղծ. փայլուն ձիրքի վկայությունն են դ 553 ձեռագրում սփռված թարգմանական չափածո ստեղծագործությունները, որոնցից հատկանշական է «Երգ ոտանաւոր առ Յիսուս Քրիստոս արարեալ սրբոյն Բեռնարտոսի» ծավալուն ստեղծագործությունը (49 քառատող):

Ս. Լ. թողել է նաև ինքնուրույն աշխատություններ, որոնցից ամենաարժեքավորը «Բանք իմաստասիրականք և աստուածաբանականք…» ծավալուն բառարանն է (մինչև 1662, Մատենադարան, ձեռ. դ 110): Բառարանում տրված են ժամանակի աստվածաբան., փիլ., գեղագիտ., բարոյագիտ. առավել կարևոր հասկացությունները՝ տարբեր աղբյուրներից քաղված բացատրություններով: Կրոնադավանաբան. և եկեղեցիների փոխհարաբերության հարցերում, ի տարբերություն միարարականների (տես Ունիթորություն) ու հակամիարարականների, ունեցել է փոխզիջողական դիրքորոշում:

Գրկ. Ակինյան Ն., Ստեփանոս վարդապետ Լեհացի, ՀԱ, 1912, № 1–2: Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի և մշակույթի պատմության, պր. 5, Անթիլիաս, 1951: Գրիգորյան Գ., Ստեփանոս Լեհացու փիլիսոփայական բառարանը, ՊԲՀ, 1975, № 2: Թարվերդյան Յու., Ստեփանոս Լեհացու փիլիսոփայական հայացքները, Ե., 1979: Հայելի վարուց, աշխատասիր. Ք. Տեր-Դավթյանի, Ե., 1994: Միրզոյան Հ., XVII դարի հայ փիլիսոփայական մտքի քննական վերլուծություն, Ե., 1983: Հրաչ Միրզոյան

ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՆԱԽԱՎԿԱ, սուրբ Ստեփանոս Նախավկա (Ստեփանոս անունը հուն. է, նշանակում է պսակ), I դարի քրիստոնյա, հելլենական հրեա. անդրանիկ վկան, որն իր արյունը թափեց՝ Հիսուս Քրիստոսին Աստծո Որդի վկայելով: Մեկը Հիսուսի յոթանասուն (կամ յոթանասուներկու) աշակերտներից, որին, ուրիշ վեց հոգիների հետ, նախնական եկեղեցին Պետրոս առաքյալի առաջնորդությամբ կարգեց եկեղեցու սեղանի սպասավոր (սարկավագ):

Սուրբ Գիրքը Ս. Ն-ի մասին վկայում է, որ նա լցված էր աստվածային «շնորհներով և զորությամբ», «… ժողովրդի մեջ զարմանալի գործեր և մեծամեծ նշաններ էր անում» (Գործք 6.8): Սուրբ Հոգու զորությամբ քարոզել է Հիսուս Քրիստոսին, ինչի պատճառով արտասահմանից եկած հրեաները Ս. Ն-ի դեմ են գրգռել Երուսաղեմի հրեա ժողովրդին, քահանաներին ու օրենսգետներին և նրան հանձնել բարձրագույն ատյանին: «Եվ բերեցին կանգնեցրին սուտ վկաներ, որոնք ասում էին. «Այս մարդը չի դադարում հայհոյական խոսքեր ասել այս սուրբ տեղի և օրենքի դեմ…»… Եվ բոլոր նրանք, որ նստած էին ատյանում, նրան նայելով՝ տեսան, որ նրա երեսը հրեշտակի երեսի նման էր» (Գործք 6.13–15): Ի պատասխան այդ բանսարկության՝ Ս. Ն. ատյանում սկսել է Սուրբ Հոգով մեկնել Հին կտակարանը, թե՝ բոլոր մարգարեները նախապես վկայել են Արդարի՝ Մեսիայի՝ Հիսուս Քրիստոսի գալուստը: Եվ եզրափակելով՝ ասել է. «Ձեր հայրերը մարգարեներից որի՞ն չհալածեցին: Եվ սպանեցին նրանց, որոնք նախօրոք պատմեցին Արդարի գալստյան մասին, որի մատնիչներն ու սպանողները եղաք դուք այժմ, դուք, որ հրեշտակների հրամանների միջոցով օրենքն ստացաք, բայց այն չպահեցիք» (Գործք 7.52–53):

Ս. Ն-ին քարկոծելով սպանել են Երուսաղեմի շրջակայքում, երբ նա բացականչել է. «Ահա տեսնում եմ երկինքը բացված և մարդու Որդուն, որ կանգնած է Աստծո աջ կողմը» (Գործք 7.55): Ս. Ն., Աստծուց թողություն խնդրելով իրեն քարկոծողների համար, մեռել է (Գործք 7.59): Նրա սպանությանն ականատես և կամակից Սողոսը (ապագա Պողոս առաքյալը) հետագայում, դարձի գալուց հետո, գրել է. «Եվ երբ թափվում էր քո վկայի՝ Ստեփանոսի արյունը, ես ինքս էի, որ նրա մոտ էի կանգնել և համաձայն էի լինում նրա սպանմանը. և նրան սպանողների զգեստներն էի պահում» (Գործք 22.20): Ըստ վկայագիրների՝ Ս. Ն-ին թաղել են Գամաղիելը (Պողոս առաքյալի ուսուցիչը) և Նիկոդեմոսը (Հիսուսի ծածուկ աշակերտներից)՝ իրենց ագարակում, որտեղ հետագայում թաղել են նաև նրանց: Այնուհետև Ս. Ն-ի տապանակը Հուլիանե իշխանուհին (նահ. IV դ. սկզբին) ամփոփել է Կ. Պոլսում: Հետագայում նրա մասունքները տեղափոխվել են Վենետիկ և դրվել Ս. Գևորգ կղզու Մայր եկեղեցու մեջ, որտեղ ամեն տարի տոնվում է սուրբի հիշատակը: Հայ եկեղեցին ս. Ս. Ն-ի հիշատակը նշում է Ավագ տոների հետ՝ դեկտ. 25-ին կամ հաջորդ օրը (եթե դեկտ. 25-ը կիրակի կամ պահոց է լինում), հունադավան եկեղեցիները՝ դեկտ. 27-ին և օգոստ. 2-ին, Կաթոլիկ եկեղեցին՝ դեկտ. 26-ին, մայիսի 7-ին և օգոստ. 3-ին: Ս. Ն. անդրանիկ վկան է, որն իր նահատակությամբ նմանվում է Հիսուսին՝ ճանապարհ բացելով հետագա վկաների ու մարտիրոսների համար: Եկեղեցու հայրերն ու վարդապետները ներբողյաններ են հյուսել ս. Ս. Ն-ի մասին, որոնցից նշանավոր են Եփրեմ Ասորու, Պրոկղի, Գրիգոր Նյուսացու, Օգոստինոսի ներբողյան-ճառերը: Ս. Ն-ի անունով Հայաստանում վանքեր ու մատուռներ են կառուցվել, որոնցից նշանավոր են Ջուղայի Ս. Ստեփանոս Նախավկա, Դարաշամբի Ս. Ստեփանոս Նախավկա, Աստապատի Ս. Ստեփանոս Նախավկա վանքերը:

Գրկ. Բառարան սուրբ գրոց, ԿՊ, 1881: Սուրբերու կեանքը (ժող.), 3 հրտ., Բեյրութ, 1994: Գալուստյան Շ., Աստվածաշնչական սուրբեր, Ե., 1997:

Լևոն Սարգսյան

ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՌՈՇՔԱ, Ս տեփ անյ ան (12.8. 1670, Կամենից Պոդոլսկ – 31.10.1739, Ստանիսլավով), աստվածաբան, քարոզիչ, բառարանագիր, ժամանակագիր: Նախն. կրթությունն ստացել է Կամենիցում, ապա ավարտել Լվովի հայոց հոգևոր բարձրագույն դպրանոցը, 1691-ից սովորել է Հռոմի Ուրբանյան դպրանոցում, ստացել աստվածաբանության ու փիլ-յան դոկտորի աստիճան, ձեռնադրվել քահանա: 1701-ին վերադարձել է Լեհաստան, պաշտոնավարել Կամենիցում, Ստանիսլավովում, եղել հայ կաթոլիկ համայնքների հոգևոր հովիվ, ավագերեց, եպիսկոպոս, 1713-ից՝ Լվովի թեմի առաջնորդական փոխանորդ: Ծավալել է մշակութ., մանկավարժ., ազգ-եկեղեց. բուռն գործունեություն: Բարենորոգել է հայկ. եկեղեցիները, ստեղծել «կտրիճավորաց եղբայրություններ», նրանց համար գրել կանոններ: Ս. Ռ. անձնական սերտ կապեր ու նամակագրություն է ունեցել Մխիթար Սեբաստացու, Իսրայել Օրու, Խաչատուր Կարնեցու, կոմս Ստ. Շեհրիմանյանի ու նրա որդիների, Թովմա Վանանդեցու և հայազգի այլ գործիչների հետ: Ս.Ռ. եղել է լեհահայ գաղութի հայալեզու վերջին մեծ գործիչը: Գրել է «Բարոյական աստվածաբանութիւն», «Տրամաբանութիւն և փիլիսոփայութիւն», «Յաղագս շրջանի և ծառազատկին պատճառի» երկերը, ձեռնամուխ եղել հայ կաթոլիկ եկեղեցու համար Վ. արք. Հունանյանի խմբագրած, լատինաբանություններով խիստ աղճատված Մաշտոց, Պատարագամատույց, Տոնացույց ժողովածուները հայացնելու, խմբագրելու և հրատարակության պատրաստելու գործին: Հայրենակիցների համար լատ-ից հայերեն է թարգմանել «Դուռն ողորմութեան Աստուծոյ…» (1702) աղոթամատույցը, իտալացի աստվածաբան, կարդինալ Ռոբերտոս Բելարմինոսի «Մեկնութիւն քրիստոնէական վարդապետութեան» երկը: Ս. Ռ-ի գրչին է պատկանում նաև «Յաղագս հերետիկոսութեանց» աշխատությունը, որը դեռևս չի հայտնաբերվել: Լինելով մեծ ազգասեր ու արևմտաեվրոպ. լուսավոր. նոր գաղափարների կրող՝ նա ազգի պահպանման ու փրկության հիմն. գործոններից մեկը համարել է կրթությունն ու լուսավորությունը: Այդ նպատակով գիտ. աշխատություններ է գրել ոչ թե ուծացող իր հայրենակիցների համար, որոնց ճակատագիրն արդեն որոշված է համարել, այլ «յօգուտ Հայաստանեայցն եղբարց»: 1718-ին ավարտել է «Քերականութիւն… ըստ իսկական ոճոյն լեզուին հայոց…» աշխատությունը (անտիպ), որի ձեռագիր ընդօրինակումները պահվում են աշխարհի մի շարք մատենադարաններում: Ս. Ռ-ի հեղինակած «Ժամանակագրութիւն կամ Տարեկանք եկեղեցականքը» (հրտ. 1964) հայ մատենագրության մեջ պահպանված միակ աշխատությունն է, որտեղ նա ժամանակագր. կարգով՝ I դարից (Քրիստոսի ծննդից) մինչև 1739-ը ընդգրկող հատվածում, ներկայացրել է ընդհանուր և, մասնավորապես, Հայ եկեղեցու պատմությունը, Հայաստանում ու Լեհաստանում կատարված կարևորագույն դեպքերն ու իրադարձությունները: Լեհահայոց եկեղեցուն ու նրա կաթոլիկացման պատմությանը նվիրված հատվածները հրատարակել է Ղ. Ալիշանը («Կամենից», 1896), իսկ հայոց պատմությանն ու եկեղեցունը՝ Հ. Ոսկյանը («Ժամանակագրութիւն», 1964): Ս. Ռ-ի նշանավոր աշխատություններից է «Գանձարան հայոց լեզվի կամ Բառգիրք Ստեփանեան» հայ-լատ., լատհայ., հայ մատենագրության վրա հիմնված հայերեն բառերի, դրանց մեկնաբանությունների ու բացատրությունների երկհատոր բառարանը: Ըստ իր «Նամականու», նա սկսել է Բառգրքի վրա աշխատել 1700-ից, ավելի քան 30 տարի: Միջոցներ չլինելու պատճառով չի կարողացել հրատարակել: Ձեռագիր ութ ընդօրինակումները, ինչպես և նրա մյուս անտիպ երկերը, պահվում են Վենետիկի, Վիեննայի, Զմմառի, Վատիկանի, Կրակովի և այլ մատենադարաններում:

Գրկ. Ճանաշյան Մ., Ստեփանոս Ռոշքյանի բառարանը, «Բազմավեպ», 1955, էջ 129, 185, 249: Ոսկյան Հ., Ստեփանոս վարդապետ Ռոշքա, ՀԱ, 1965– 1967: Բարսեղյան Բ., Լեհահայության մշակութային կյանքը և գրականությունը XIV–XIX դդ., Ե., 1992:

Բելլա Բարսեղյան

ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ (նահ. 1387), նոր վկա: Սեբաստիա քաղաքի Ս. Նշան եկեղեցու վանահայր, արքեպիսկոպոս: Մահմեդականների կողմից չարախոսվել է՝ իբրև մասնակից Սեբաստիա քաղաքի սելջուկ տիրակալ Բուրհանեդդին սուլթանի դեմ ծագած ապստամբության: Ս. Ս., կաշառքով ազատելով Ս. Նշան եկեղեցու բոլոր վանականներին, ինքը երկու ավագագույն աբեղաների՝ Սեղբեստրոսի և Թորոսի հետ ներկայացել է Բուրհանեդդինին: Վերջինս պահանջել է, որ սրանք ուրանան Քրիստոսին: Մերժելով՝ երեքն էլ գլխատվել են հունիսի 23-ին:

Գրկ. Յայսմավուրք, ԿՊ, 1730: Հայոց նոր վկաները, Վաղ-պատ (ժող.), 1903, էջ 137–148:

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՍՅՈՒՆԵՑԻ, Ստեփանոս Քերթող, Ստեփանոս Սյունեցի երկրորդ (660/670, Դվին – 21.7.735, թաղված է Թանահատի վանքում), մատենագիր, աստվածաբան, մեկնիչ, թարգմանիչ, քերական, երաժիշտ, բանաստեղծ: Նրան կոչել են «Սիւն երկնի, խարիսխ հաւատոյ»: Դվինի կաթողիկոսարանի ավագերեցի որդին: Սովորել է Դվինի կաթողիկոսարանի, Մաքենյաց վանքի դպրոցներում, Սյունիքի վարդապետարանում, աշակերտել Սողոմոն Մաքենացուն, Մովսես Քերթողին: Կ. Պոլսում սովորել է հուն., լատ., ուսումնասիրել աստվածաբանություն, փիլիսոփայություն, երաժշտություն և այլ գիտություններ: Ուսումը կատարելագործելու նպատակով ուսումնակից ընկերոջ՝ քահանա Գրիգոր Այրիվանեցու հետ մեկնել է Աթենք (մոտ 710-ին): Գալով Կ. Պոլիս (712)՝ Դավիթ Հյուպատոսի հետ ձեռնամուխ է եղել մի շարք երկերի հայացմանը: 728-ին վերադարձել է Հայաստան և մինչև 735-ը դասավանդել Դվինի կաթողիկոսարանի դպրոցում, զբաղվել մատենագրությամբ: 735-ին կարգվել է Սյունյաց եպիսկոպոս: Սպանվել է մի կնոջ ձեռքով, որին հանդիմանել է քարոզի ժամանակ: Ս. Ս. թողել է մեծածավալ ժառանգություն՝ մեկնաբան., դավանաբան. աշխատություններ, թարգման. երկեր, հոգևոր երգեր, տաղեր: Նրա անունով մեզ են հասել «Մեկնութիւն չորից Աւետարանչացն» (731), «Պատճառք և թելադրութիւնք Առաջին տեսլեանն Եզեկիելի», «Մեկնութիւն Դանիէլի», «Մեկնութիւն Յոբայ», «Մեկնութիւն Արարածոց», «Մեկնութիւն քերականին» (հրտ. 1915), «Մեկնութիւն ժամակարգութեան» (հրտ. 1915–16): «Ժամակարգութեան» մեկնության նպատակն է եղել ոչ միայն բացատրել ծիս. պարագաների խորհուրդը, այլև պահպանել ծիսակարգի հնավանդ մաքրությունն ու ազգ. նկարագիրը՝ զերծ մնալով օտարամուծություններից: Մեկնությունը հայտնի է ընդարձակ և համառոտ տարբերակներով: Դավանաբան. հայեցակետից ուշագրավ է Պատարագի Երից սրբասացությանը («Երգ Երեքսրբենի») նվիրված Դ գլուխը, որտեղ հեղինակը հաստատում է «խաչեցար» ասելու Հայ եկեղեցու առաքելավանդ տեսակետը. «Սուրբ Աստուած, Սուրբ և Հզոր, Սուրբ և Անմահ, որ խաչեցար վասն մեր»:

Ս. Ս. «Սուրբ Աստուած»-ի «խաչեցար» հավելմանը, համաձայն արևելաքրիստ. վարդապետության, տալիս է քրիստոսաբան. մեկնություն և այդ տեսակետը հիմնավորում նրանով, որ Կույսից մարմնացած Բանը Աստված է. երեք անգամ կրկնվող «սուրբ» բառը խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսի Աստվածությունը, հզորությունը և անմահությունը: Դրանով հեղինակը Երից սրբասացության բանաձևն ընկալում և վավերացնում է որպես ծիսական պահի համար կանխասահմանված հայտնութենական իրողություն, որի նպատակը դավան. ճշմարտությունների հաստատագրումն է: Ս. Ս-ու «Մեկնութիւն ժամակարգութեան», ինչպես և «Ի խորհուրդ Եկեղեցւոյ», «Խորհուրդ եւ կարգաւորութիւն Եկեղեցւոյ», «Պատճառ հիմնարկութեան Սրբոյ Եկեղեցւոյ» երկերը հետաքրքըրական են եկեղեց. արարողակարգին առնչակից պատարագների տեսական բովանդակության ուսումնասիրման, եկեղեց. ճարտ-յան առանձին մասերի աստվածաբան. բացատրության, այսինքն՝ խորհրդանշանի աստվածաբանության համար: «Մեկնութիւն չորից Աւետարանչացն»-ը Սյունյաց մեկնողական դպրոցի հին շրջանի մեզ հասած միակ ամբողջ. երկն է: Երկար ժամանակ այն կորած է համարվել: 1917-ին Գարեգին եպս. Հովսեփյանը (Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Ա Հովսեփյան) գտել է 1155-ին գրված մի ձեռագրում: Ս. Ս. մեկնությունը գրել է Դավիթ Ա Արամոնեցու պատվերով: Նա մեկնել է Ավետարանի «դժվարապատում» բառերն ու խոսքերը, կատարել բնագրային ճշգրտումներ: Այս սկզբունքով մեկնել է Մատթեոսի Ավետարանը, ապա մյուս երեքի՝ Մարկոսի, Ղուկասի, Հովհաննեսի Ավետարանների այն հատվածները, որոնք չեն եղել Մատթեոսի Ավետարանում: Մատթեոսի, Մարկոսի (մեկնված է միայն 14-րդ գլխի 53 համարը), Ղուկասի, Հովհաննեսի Ավետարանների մեկնությունները պահվում են Մատենադարանում (ձեռ. դ 5551, Հովհաննեսինը նաև՝ ձեռ. դդ 1349, 1350, 2520, 9372) և Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի ձեռագրատանը (ձեռ. դ 1046):

«Վասն անապականութեան մարմնոյն Քրիստոսի» դավանաբան. աշխատությունը տեսականից զատ ունի նաև աղբյուրագիտ. նշանակություն: Այստեղ ուշագրավ վկայություններ են բերված ոչ միայն Ընդհանրական եկեղեցու նշանավոր հայրերի, այլև Հայ առաքելական եկեղեցու երևելի ներկայացուցիչներ Պետրոս Սյունեցու, Դավիթ Հարքացու, Հովհան Կարնեցու, Հովհաննես Գ Օձնեցու, Հովհան Մայրավանեցու անապականության խնդրին վերաբերող դավանաբան. գործերից («Արարատ», 1902): Ս. Ս. գրել է նաև Կ. Պոլսի պատրիարք Գերմանոսին, Անտիոքի պատրիարքին, Աղվանքի վարդապետներին ուղղված դավանաբան. բնույթի պատասխան թղթեր՝ «Պատասխանի թղթոյն Գերմանոսի», «Պատասխանի թղթոյն Անտիոքու եպիսկոպոսի» (զետեղվել են «Գիրք թղթոց»-ում, էջ 323–334, 373–395), «Պատասխանի առ վարդապետսն Աղուանից»: Ս. Ս. որպես բանաստեղծ-երաժիշտ, շարականագիր հիշատակվել է միջնադարյան տարբեր աղբյուրներում: Նրան են վերագրվել շարականների ամբողջ. շարքեր (օր., «Մարտիրոսաց և ննջեցելոցը»), Հարության Ավագ օրհնությունները, սուրբ Խաչին նվիրված տաղեր ևն, ինչպես և Հինանց և պահոց ստողոգիական սաղմոսները, որոնք հետագայում զետեղվել են Մանրուսում ժողովածուներում և հարատևել: Ս. Ս-ու՝ որպես ակնառու երաժիշտ-տեսաբանի անվան հետ են կապվել մի շարք կարևոր տեղաշարժեր և բարեփոխումներ. ութձայն համակարգի տեսական իմաստավորում և բարեկարգում, կանոնի ժանրի վավերացում, խազերի կիրառման նախն. փորձեր (տես Խազագրություն): Դիոնիսիոս Թրակացու «Մեկնութիւն քերականին» երկասիրության մեջ Ս. Ս. ի մի է բերել V–VII դդ. երաժշտ. գեղագիտությանը վերաբերող Դավիթ Անհաղթի, Դավիթ Քերականի և իր ուսուցիչ Մովսես եպս. Սյունեցու ձեռքբերումները՝ հարստացնելով այդ բնագավառն իր դիտարկումներով և դատողություններով: Աշխատության մեջ նա անդրադարձել է երաժշտ. արվեստի դասակարգման, գեղ. կերպարի ստեղծման ձևերի, միջոցների ու հնարանքների, գուսան. ու հոգևոր երաժշտության փոխհարաբերության և այլ հարցերի:

Վաղ միջնադարի ազգ. մշակույթի զարգացման ոլորտում հատկանշական է Ս. Ս-ու թարգման. գործունեությունը: Դավիթ Հյուպատոսի մասնակցությամբ նա թարգմանել է Դիոնիսիոս Արիոպագացու «Յաղագս երկնայնոցն քահանայապետութեանց», «Յաղագս եկեղեցական քահանայապետութեանց», «Յաղագս աստուածային անուանց» ևն (712, հրտ. 1987), Կյուրեղ Ալեքսանդրացու «Գիրք պարապմանց» (715, հրտ. 1717), Նեմեսիոս Եմեսացու «Յաղագս բնութեան մարդոյ» (719, հրտ. 1889) երկերը: Արժեքավոր են նաև Ս. Ս-ու թարգմանած Աթանաս Ալեքսանդրացու ճառերը (զետեղված են Աթանաս Ալեքսանդրացու երկերի ժող-ի մեջ, հրտ. 1899), Գեորգ Պիսիդեսի «Յաղագս Վեցօրեայ արարչութեան» չափածո երկը, որը նա վերածել է արձակի (հրտ. 1806)):

Երկ. Մեկնութիւն չորից Աւետարանչացն, Ե., 1994 (աշխատասիր. Գարեգին Ա Հովսեփյան կաթողիկոսի): Գրկ. Ալիշան Ղ., Հուշիկք հայրենեաց Հայոց, հ. 1, Վնն., 1920: Զարբհանալյան Գ., Պատմութիւն հայ հին դպրութեան, Վնտ., 1932: Թահմիզյան Ն., Սյունեցի համանուն երկու երաժիշտներ և Հարության Ավագ օրհնությունները, «Էջմիածին», 1973, № 2: Հակոբյան Գ., Շարականների ժանրը հայ միջնադարյան գրականության մեջ (V–XV դդ.), Ե., 1980: Պետրոսյան Ե., Ավետարանների միջնադարյան հայկական մեկնություններ, «Էջմիածին», 1982, № 1: Քյոսեյան Հ., Խորհրդանշանը Ստեփանոս Սյունեցու եկեղեցաբանական ժառանգության մեջ, «Էջմիածին», 1998, № 10–11: Նույն ի, Նորահայտ նշխարներ Ստեփանոս Սյունեցու Մատթեոսի Ավետարանի մեկնությունից, տես «Հայաստանը և քրիստոնյա Արևելքը», հոդ. ժող., Ե., 2000:

Հակոբ Քյոսեյան

Աննա Արևշատյան

ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՏԱՐՈՆԵՑԻ, Ս տեփ ան ո ս Ասողիկ (ծ. և մ. թթ. անհտ), պատմագիր: Ապրել և ստեղծագործել է X դ. 2-րդ և XI դ. 1-ին կեսին՝ հայ պետականության ամրապնդման, երկրի տնտ. և քաղ. վերելքի ժամանակաշրջանում: Տարոնեցի անունից ենթադըրվում է, որ ծնվել է Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Տարոն գավառում, իսկ Ասողիկ պատվանվանն արժանացել է հավանաբար հմուտ երաժիշտ և երգասաց լինելու համար: Կրթությունն ստացել է Անիում: Կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցու հանձնարարությամբ գրել է «Պատմութիւն տիեզերական» վերնագրով երկը՝ Հայաստանի և հայ ժողովրդի պատմությունը ներկայացնելով հարևան երկրների և ժողովուրդների պատմության հետ միահյուսված: Աշխատությունը բաղկացած է երեք հանդեսից (մասից): Սկզբում հեղինակը նշում է օգտագործված աղբյուրները՝ Հին կտակարան, Հովսեպոս Փլավիոս, Եվսեբիոս Կեսարացի, Սոկրատ Սքոլաստիկոս, իսկ հայկ. աղբյուրներից՝ իրեն նախորդած գրեթե բոլոր հայ պատմիչներին և մատենագիրներին (Ագաթանգեղոսից մինչև Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի): Օգտագործել է նաև Շապուհ Բագրատունու՝ մեզ չհասած պատմ. երկը: Հինգ գլխից բաղկացած առաջին հանդեսը սկսվում է աշխարհի Արարչագործությունից և ավարտվում Պարսկաստանում Սասանյան հարստության հաստատմամբ, իսկ Հայաստանում՝ մինչև Տրդատ Գ-ի թագավորելը (III դ. վերջ): Երկրորդ հանդեսը (6 գլուխ) սկսվում է Տրդատ Գ-ի թագավորելով և ավարտվում Հայաստանում Բագրատունյաց թագավորության հիմնադիր Աշոտ Ա-ի գահակալմամբ (885–890), իսկ Բյուզանդիայում՝ Մակեդոնական հարստության հաստատմամբ (IX դ. 2-րդ կես): Ամենաընդարձակն ու արժեքավորը երրորդ հանդեսն է, որը հեղինակը վերնագրել է «Պատմութիւն ժամանակաց ինքնախօսութեան»: Բաղկացած է 48 գլխից և բովանդակում է Աշոտ Ա-ից մինչև Գագիկ Ա Բագրատունու գահակալման 15-րդ տարվա (1004) հանգամանալից պատմությունը: Ի տարբերություն նախորդ երկուսի, որոնք փաստորեն ծաղկաքաղ են տարբեր աղբյուրներից, երրորդ հանդեսում հեղինակը ինքնուրույնություն է դրսևորել՝ հատկապես վերջին 75 տարիների պատմությունը շարադրելով որպես դեպքերի ժամանակակից և ականատես: Ս. Տ. իր երկում պաշտպանել է Հայոց կենտրոնացված պետականության և եկեղեցու ամրապնդման շահերը: Այդ ժամանակ Հայաստանում վերստին բորբոքվել էին միաբնակ-երկաբնակ վեճերը: Երրորդ հանդեսի 21-րդ գլուխը (ծավալով՝ հանդեսի կեսը) իրենից ներկայացնում է հայոց հավատո խոստովանությունն ու պաշտպանությունը՝ շարադրված Խաչիկ Ա Արշարունի կաթողիկոսի հրամանով և հասցեագրված Սեբաստիայի հույն մետրոպոլիտին:

Ս. Տ. միակն է, որ հիշատակում է Կ. Պոլսի Ս. Սոֆիայի տաճարի՝ երկրաշարժից քանդված գմբեթը (հեղինակի մոտ՝ ամբողջ տաճարը) վերակառուցած ճարտարապետի անունը՝ Տրդատ: Պատմության մեջ մեծարժեք վկայություններ կան Հայաստանում վանքերի շինարարության մասին, տեղեկություններ Կամրջաձորի, Նարեկի, Հաղպատի, Սանահինի, Հոռոմոսի և այլ վանքերի կառուցման, ինչպես նաև քաղաքացիական շինությունների, օր., Անի քաղաքի պարիսպների մասին: Ս. Տ-ու «Տիեզերական պատմութիւնը» առաջին անգամ հրատարակել է Կարապետ Շահնազարյանցը՝ Փարիզում (1859), այնուհետև՝ Ստ. Մալխասյանցը՝ առաջաբանով և ծանոթագրություններով (Սանկտ Պետերբուրգ, 1885): Հրատարակվել է նաև ռուս. (Մ. Էմինի թարգմանությամբ, 1864), գերմ. (Հ. Գելցերի թարգմանությամբ, 1907), ֆրանս. (Է. Դյուլորիեի թարգմանությամբ, 1883): Բացի «Տիեզերական պատմութիւն»-ից Ս. Տ. գրել է (մեզ չի հասել) Երեմիայի մարգարեության մեկնությունը: Այդ մասին հիշատակում է Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին. «Մեկնութիւն Երեմիայի մարգարէի, զոր գրեալ է Ասողնկայ երջանիկ ծայրագոյնն ծերոյ»:

Երկ. Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000:

Գրկ. Աբգարյան Գ., Կարծեցյալ Ստեփանոս Տարոնացին նույն ինքը Ստեփանոս Տարոնացի Ասողիկն է, ՊԲՀ, 1962, № 1: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 3, Ե., 1968: Adontz N., etude armeno-byzantines, Lisbonne, 1965.

Հրաչ Բարթիկյան

ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՏԵՐ ՀՈՒՍԿԱՆՈՐԴԻ (ծ. թ. անհտ, Արտամետ – 1251), մատենագիր, վարդապետ: Ս. Տ. Հ-ու ավագ ժամանակակիցը՝ Կիրակոս Գանձակեցին, նրան անվանել է «այր սքանչելագործ և սուրբ»: Ուսանել է Արգելանի Ս. Աստվածածին վանքում, եղել «բանիբուն» վարդապետ, ունեցել բազմաթիվ աշակերտներ ու հետևորդներ: Աշխատություններից հայտնի են երկուսը՝ «Պատմութիւն Երկրորդ գալստեանն Քրիստոսի» և «Խրատ հաւատացելոց» (Մատենադարան, ձեռ. դդ 1520, 2190, 3070): Ս. Տ. Հ-ու մահից հետո նրա վարքը մտել է Հայսմավուրք. պահպանվել են վարքի մի քանի խմբագրություններ, որտեղ ներկայացվում է նրա ընտանիքի դժվարին ճակատագիրը, նշվում նրա անվան հետ կապված զանազան հրաշագործություններ: Մահվանից հետո նրա գերեզմանը ձեռք է բերել բուժիչ սրբավայրի հռչակ և դարձել ուխտատեղի:

Ս. Տ. Հ-ու գերեզմանի վրա XIII դ. հիմնվել է վանք և կոչվել նրա անունով՝ Ս. Ստեփանոս կամ Տեր Հուսկանորդի (տես Բերկրիի Ս. Ստեփանոս վանք):

ՍՈՒՐԲԵՐ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, եկեղեցու կողմից սուրբ ճանաչված անձինք՝ մարգարեներ, առաքյալներ, մարտիրոսներ, քարոզիչներ, վկաներ, ճգնավորներ, նահատակներ, աստվածաբաններ, եկեղեցու հայրեր և առհասարակ Սուրբ Հոգով մկրտված սրբակյաց հավատացյալներ, որ անվանվում են նաև «Աստծո ժողովուրդ», «Աստծո բանակ», «Հիսուս Քրիստոսի զինվորներ» ևն:

Հայաստանյայց եկեղեցին, իբրև անբաժան մասը Ընդհանրական եկեղեցու, իր պաշտամունքի մեջ հատուկ տեղ է տվել Ս-ին՝ որպես լույսի սյուների, հավատքի առաջնորդների և օրինակելի աղոթանվեր հավատացյալների, որոնց աղոթքն ունի միջնորդական-բարեխոսական նշանակություն: Ս-ի Սուրբը և սրբության աղբյուրը թեև Աստվածն է (Ս. Հայր Աստված, Ս. Որդի Աստված և Ս. Հոգի Աստված), սակայն Աստծո միջոցով սրբացված անձինք ևս քույր եկեղեցիների կողմից հռչակվել են Ս., մուծվել եկեղեց. Տոնացույցի մեջ՝ որպես տոնելիներ կամ հիշատակելիներ (ընդ որում, որոշ եկեղեցիներ առավել ազատ և արդիական են նոր Ս. հռչակելիս, ինչպես՝ Կաթոլիկ եկեղեցին, որոշ եկեղեցիներ էլ՝ առավել պահպանողական, ինչպես՝ Հայ եկեղեցին, որ XV դարից ի վեր նոր սուրբ չի ճանաչել): Հայ եկեղեցին, սրբացման կամ սրբադասման հարցում առավելապես հետևել և հետևում է համահայկ-համաժող. ընկալմանը՝ որպես Ս. ընդունելով նաև եկեղեց. Տոնացույցի մեջ չմուծված բազում քրիստոնյաների, որոնք հաճախ կյանքով ու արյունով են սրբագործել իրենց հավատքը Հիսուս Քրիստոսի և հայոց դավանանքի հանդեպ: Հայ եկեղեց. Տոնացույցի բարեկարգման և նոր Ս-ի ընդունման հարցով եղել են Թ. Գուշակյանի, Մ. Օրմանյանի, Բ. Կյուլեսերյանի, Վ. Հացունու առաջարկությունները. ա. ընտրել այնպիսի Ս., որոնք ընդհանրական և տոնելի են Ընդհանրական եկեղեցու կողմից, բ. հավելել հայազգի Ս., ս. Սանդուխտի հետ՝ Սամուել իշխանին ու Զարմանդուխտ իշխանուհուն, Բարդուղիմեոս առաքյալի հետ՝ Տերենտիոս հայրապետին և Ոգուհի արքայաքրոջը, Թադեոս առաքյալի աշակերտներից՝ ս. Եղիշեին, նախալուսավորչական հայրապետներին, ս. Վաչե Մամիկոնյանին, ս. Շուշանիկին, ս. Ատոմյանց ևն, գ. հավելել հայոց նոր վկաներ՝ Խոսրով Գանձակեցուց (նահ. 1167) մինչև Սայաթ-Նովա (նահ. 1795), ապա նաև Մեծ եղեռնին զոհ գնացած Ս.՝ ընտրողաբար: Նախապես Ընդհանրական եկեղեցին «սրբության» մակդիրով պատվել է Աստվածամորը, սրբակյաց ճգնավորներին և առհասարակ նրանց, ում հիշատակին կառուցվել էին վկայարան, մատուռ և հաստատվել ուխտագնացության օրեր: Հետագայում «սրբացումի» իրավունքն ստանձնել է Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին. պաշտոնական սրբացման առաջին դեպքն է ճանաչվում Սինոդի 993-ի որոշումը, որի հիման վրա Հովհաննես XV պապը արտոնել է տոնել իր ժամանակակից

գերմանացի եպիսկոպոս Ուլրիխ Աուսբուրգցու հիշատակը՝ որպես սրբի և հրաշագործի: Այնուհետև Կաթոլիկ եկեղեցին մի շարք այլ որոշումներով կանոնակարգել է նոր Ս-ի կամ երանելիների պաշտոնական ճանաչման հարցը:

Հայ առաքելական եկեղեցին ցայսօր անփոփոխ տոնակատարում է իր 63 հայ Ս-ի հիշատակը. նրանք են (ըստ դարերի)՝ I դ.՝ Սանդուխտ կույս, Ադդե հայրապետ, Աբգար թագավոր, II դ.՝ Ոսկյանք քահանաներ, Սուքիասյանք, IV դ.՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչ (որ տոնում է նաև համայն Տիեզերական եկեղեցին), Հռիփսիմե, Նունե, Մանե (առհասարակ՝ Հռիփսիմյանց կույսեր և Գայանյանց կույսեր), Արիստակես Ա Պարթև, Վրթանես Ա Պարթև, Գրիգորիս, Հուսիկ Ա Պարթև, Դանիել Քորեպիսկոպոս, Ներսես Ա Պարթև, Մեսրոպ Մաշտոց, Տրդատ Գ Մեծ, Աշխեն, Խոսրովիդուխտ, Անտոն, Կրոնիդես, Ստեփանոս Ուլնեցի և ընկերներ, V դ.՝ Հովսեփ Ա Հողոցմեցի, Սահակ Ա Պարթև, Թաթիկ եպիսկոպոս, Ղևոնդ Երեց, Մուշե Երեց, Արշեն Երեց, Սամուել Երեց, Աբրահամ Երեց, Խորեն Երեց, Քաջաջ Սարկավագ, Աբրահամ Սարկավագ, Եղիշե, Մովսես Քերթող, Դավիթ Անհաղթ, Ատոմ զորավար իր գնդերով (Ատոմյանք), Մանաճիհր զորավար իր գնդերով, Վարդանանք, Թաթուլ, Թումաս,

Շուշան, VI–VII դդ.՝ Յոթը խոտաճարակներ, VI դ.՝ Գրիգորիս Ռաժիկ, Աստվածատուր Մախոժ, VIII դ.՝ Դավիթ Դվնեցի, Վահան Գողթնացի, Սահակ Արծրունի, Համազասպ Արծրունի, Հովհաննես Գ Օձնեցի, IX դ.՝ Սահակ Կարնեցի, Հովսեփ Կարնեցի, X դ.՝ Գրիգոր Նարեկացի, XI դ.՝ Ներսես Շնորհալի, Գոհարինոս, Ռատիկոս, Ծամինդոս, Տուքիկոս (տես Գոհարինյանք), XIV դ.՝ Հովհան Որոտնեցի, XV դ.՝ Գրիգոր Տաթևացի:

Հայ եկեղեցու հիշատակելի Ս-ի հնագույն շերտը Աստվածաշնչյան Ս. են՝ նախահայրեր ու մարգարեներ՝ Ադամ, Աբել, Սեթ, Ենովք, Նոյ, Մելքիսեդեկ, Հակոբ, Աբրահամ, Մովսես, Սամուել, Գեդեոն, Միքիա, Հովել, Հոբ, Դավիթ, Եղիա, Եղիսե, Եսայի, Դանիել, Զաքարիա, Երեմիա, Եզեկիել, Մաղաքիա ևն, ապա՝ Մարիամ Աստվածածինը, Հովհաննես Մկրտիչը, տասներկու առաքյալները, չորս ավետարանիչները, հրեշտակապետները՝ Գաբրիել, Միքայել և ողջ Երկնային զորքը, Հիսուսի յոթանասուներ կու աշակերտները ևն (տես նաև Տոներ հոդվածը): Ի թիվս Ս-ի հիշատակի, նշվում են նաև Աստվածաշնչյան սրբությունները և խորհուրդները, ինչպես, օր., Ուխտի տապանակը (Տոն Տապանակի): Մյուս տոնելի խումբը քույր եկեղեցիների հետևյալ Ս. են (ոչ հայ Ս.) ըստ եկեղեցիների.

Անտիոքի եկեղեցի՝ Իգնատիոս Աստվածազգյաց հայրապետ, Քրիստինե կույս, Բարաղամ Ծերունի, Բաբելուս եպիսկոպոս և աշակերտներ, Մելիտոս հայրապետ Անտիոքի, Ղունկիանոս քահանա, Կյուրեղ սարկավագ, Թեոդորիտոս քահանա, Ռոմանոս Երգեցող, Արտեմիոս Զինավոր (ընդամենը՝ 19 Ս.), Կիլիկիո եկեղեցի՝ Կալինիկոս վկա, Անդրոնիկոս վկա ևն (ընդամենը՝ 8 Ս.), Միջագետքի եկեղեցի՝ Պարսամ եպիսկոպոս, Հակոբ Մծբնացի, Եփրեմ Ասորի Խուրի, Սարգիս Զինավոր և ուր. (ընդամենը՝ 10 Ս.), Երուսաղեմի եկեղեցի՝ Կյուրեղ Երուսաղեմացի, Հուդա-Կյուրեղ եպիսկոպոս, Աննա (մայր Հուդա-Կյուրեղի), Բարուլա՝ Խոստովանող Մանուկ ևն (ընդամենը՝ 6 Ս.), Կիպրոսի եկեղեցի՝ Եպիփան Կիպրացի (1 Ս.), Ալեքսանդրիայի եկեղեցի՝ Եվգինե կույս, նաև նրա հայրը՝ Փիլիպպոս, մայրը՝ Կղոդիա, եղբայրները՝ Սերգիոս և Ապիտոն, Աթանաս Ալեքսանդրացի, Կյուրեղ Աղեքսանդրացի և ուր. (ընդամենը՝ 37 Ս.), Եթովպիո եկեղեցի՝ Խարիթյանք կամ Արեթյան վկաներ (1 խումբ), Կեսարիայի եկեղեցի՝ Գրիգոր Նյուսացի, Բարսեղ Կեսարացի ևն (ընդամենը՝ 10 Ս.), Սեբաստիո եկեղեցի՝ Գրիգոր Սքանչելագործ, Աթանագինես եպիսկոպոս, Քառասուն Մանկունք, Թեոդորոս Զինավոր ևն (ընդամենը՝ 13 Ս.), Լիկայոնիո եկեղեցի՝ Տրիփոն վկա, Թեոդիտե վկայուհի և երեք որդիք, Կիրակոս Մանուկ (ընդամենը՝ 6 Ս.), Պոնտոսի եկեղեցի՝ 5 Ս., Եփեսոսի եկեղեցի՝ 7 Ս. (ընդ որում, ամենուրեք, 1 սուրբ է հաշվվում նաև Ս-ի 1 խումբը), Կ. Պոլսո եկեղեցի՝ Գրիգոր Նազիանզացի, Հովհան Ոսկեբերան ևն (ընդամենը՝ 12 Ս.), Թեսալիո եկեղեցի՝ 3 Ս., Գաղատիո եկեղեցի՝ Կղեմես հայրապետ, Վառվառե կույս ևն (ընդամենը՝ 6 Ս.), Բյութանիո եկեղեցի՝ Կոդրատիոս վկա, Գևորգ Զորավար (ս. Գևորգ), Հուլիանե կույս ևն (ընդամենը՝ 24 Ս.), Հռոմի եկեղեցի՝ Բագարատ եպիսկոպոս, Պիստիս՝ դուստր Սոփիայի, Էլպիս՝ դուստր Սոփիայի, Ստեփանոս հայրապետ ևն (ընդամենը՝ 15 Ս.), Աֆրիկյան եկեղեցի՝ Կիպրիանոս եպիսկոպոս և Հուստիանե կույս, Պարսից եկեղեցի՝ Մարկոս եպիսկոպոս, Սարգիս Զորավար (ս. Սարգիս), Մարտիրոս՝ որդի Սարգսի, Որմզդան վկա ևն (ընդամենը՝ 16 Ս.): Տես նաև Եկեղեցու հայրեր:

Ս-ի հոծ բազմություն են կազմում նաև նոր վկաները, որոնք թեև չեն անցել եկեղեց. օրացույցի մեջ, սակայն նշվում են տարբեր ժողովածուներում՝ Ճաշոց, Հայսմավուրք, Տոնացույց, Տոնապատճառ ևն, առկա են սրբախոսական գրակ. մեջ (Վկայաբանություն, Վարքագրություն, Ճառ, Ներբող) և տարբեր աշխատություններում՝ Մ. Չամչյանի «Հայոց պատմության» և Մ. Օրմանյանի «Ազգապատումի» մեջ և այլուր:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Ե., 1983: Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901: Հայոց նոր վկաները. 1155–1843, [ժող.], կազմ. Հ. Մանանդյան և Հ. Աճառյան, Վաղ-պատ, 1903: Ավգերյան Մ., Լիակատար վարք և վկայաբանութիւնք, հ. 1–12, Վնտ., 1811–15: Հացունի Վ., Հայ ծեսը 1911 տարւոյ ազգային Սյունհոդոսի գործոց մեջ, Վնտ., 1919: Մանուկյան Թ., Հայ եկեղեցվո կորուստը Մեծ եղեռնին, Նյու Յորք, 1972: Գալուստյան Շ., Համաքրիստոնէական սուրբեր, Ե., 1997: Նույնի, Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997: Սուրբերը և մենք, [ժող.], խմբագիր՝ Մեսրոպ արք. Աշճյան, Նյու Յորք, 1993: Սուրբերու կեանքը, [ժող.], 3 հրտ., Բեյրութ, 1994:

Մեսրոպ արք. Աշճյան

ՍՈՒՐԽԱԹԻ Ս. ԽԱՉ ՎԱՆՔ, Ղրիմի ԻՀ (Ուկրաինա) Ստարի Կրիմ քաղաքի մոտ, անտառապատ լեռան լանջին: Ըստ չափածո շին. արձանագրության, վանքի Ս. Նշան եկեղեցին 1338-ին կառուցել են Հովհաննես կրոնավորը և նրա եղբայրները: Եկեղեցին ունի ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում կիսաշրջանաձև խորաններով ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն, գմբեթավոր հորինվածք, ինչը բնորոշ է Հայաստանի X–XIII դդ. վանքերի եկեղեցիների ճարտ-յանը: XVI դ. եկեղեցուն արմ-ից կցել են մեկ զույգ մույթերով եռանավ, թաղածածկ գավիթ և համալիրի ներքին բակի արմ. կողմում կառուցել խոշոր խոհանոցով սեղանատուն: Գավթի պատերի և մույթերի շարվածքում ագուցված են խաչքարեր, որոնցից ամենավաղը թվագրվում է 1551: XIV–XVII դդ. Ս. Ս. Խ. վ. հայտնի է եղել իր դպրոցով, գրչատնով, կրթված միաբաններով, որոնք զգալի դեր են կատարել Ղրիմի հայ գաղութի հոգևոր-մշակութ. կյանքում: Հայաստանից Ղրիմ արտագաղթած ուսուցիչների, տաղասացների, գրիչների մեծ մասը հանգրվանել է վանքում: XVII դ., ըստ Հակոբ վրդ. Կաֆայեցու, Ս. Ս. Խ. վ-ում ճեմարան է գործել, որտեղ 1611-ից ուսուցչություն է արել տաղասաց և գրիչ Ստեփանոս Թոխաթեցին (Եվդոկացի): 1686-ին կառուցվել է վանքի բակ տանող դարպասը, 1719–22-ին Հակոբ արքեպիսկոպոսը կառուցել է պարիսպը և խցերի երկհարկանի շենքը: 1751-ին Ադամ արքեպիսկոպոսը վերանորոգել է վանքի համալիրը: 1860-ական թթ. կառուցվել են վանքի հյուրատունն ու բնակելի շենքի երկրորդ հարկը: Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ ռմբակոծությունից լիովին ավերվել է հյուրատունը, որը հետպատերազմյան տարիներին գրեթե նույնությամբ վերանորոգվել է՝ ըստ լուսանկարների և գրչանկարների: Վանքի տարածքի 1973-ի և 1976-ի պեղումներով բակի հս. կողմում բացվել են XIV–XV դդ. շինությունների հիմքերը: Ս. Նշան եկեղեցում պահպանվել են XIV դ. որմնանկարներ: Արմ. մուտքի վերևում պատկերված է Աստվածածինը Մանկան հետ, խորանին՝ «Բարեխոսության» տեսարանը: Որմնանկարների ոճը, մեղմ գույները, կերպարները նմանվում են Ղրիմի XIV դ. մանրանկարիչ Գրիգոր Սուքիասանցի ստեղծագործություններին (որմնանկարները նորոգվել են XVIII դ.):

(Տես նաև Մանրանկարչություն հոդվածի Ղրիմի մանրանկարչության դպրոց մասը):

Գրկ. Միքայելյան Վ., Ղրիմի հայկական գաղութի պատմություն, [հ.] 1, Ե., 1964: К о р х м а з я н Э., Армянская миниатюра Крыма (XIV–XVII вв.), Е, 1978; Д о м б р о в с к и й О., С и д о р е н к о В., Солхат и Сурб Хач, Симферополь, 1978; Я к о б с о н А., Т а м а н я н Ю., Армянская архитектура в Крыму, Е., 1992. Б а б а я н Ф., К о р х м а з я н Э., Армянские монастыри Сурб Хач и Св. Степаноса близ города Старый Крым, Е., 2000.

Մուրադ Հասրաթյան

ՍՈՒՔԻԱՍՅԱՆՔ [նահ. Ք.ծ.հ.130 կամ 140/ 150, Բագրեվանդ գավառի Ջրաբաշխ կամ Սուկավետ (Սուքիասյան) կոչված լեռներում], նահատակների խումբ, տոնելի: Անվանումն ստացել են իրենց առաջնորդ Սուքիասի անունից, որը նկատվում էհուն. Հյուսիքոս անվան աղավաղված ձևը և նրա մկրտության անունն է. նախկինը եղել է Բահաթրա կամ Բարաքաթրա: Պահպանվել է Ս-ց վկայաբանությունը, որը համարվում է վաղ շրջանի սրբախոս. երկ: Ճառընտիրները և Հայսմավուրքները, որոնցից քաղում է նաև Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին, այս գրվածքը վերագրում են Անտոն գրչին: Մ. Ավգերյանը ենթադրում է, որ խոսքը Անտոն Անապատավոր Հռովմայեցու մասին է: Ըստ վկայաբանության՝ Ս. ալանաց իշխաններ էին, Սաթենիկ թագուհու ազգակիցները, և ապրել են հայոց արքունիքում: Ոսկյանների (տես Ոսկյանք) քարոզությամբ նրանք դավանափոխ են եղել և մկրտվել Հիսուս Քրիստոսի անունով: Ոսկյանց նահատակությունից հետո արքունիքը լքած Ս. առանձնացել են Բագրեվանդ գավառի Ջրաբաշխ լեռան ստորոտում, որը, ինչպես կարծում են, հետագայում նրանց անվամբ կոչվել է Սուկավ կամ Սուկավետ: 44 տարի անց Ս. նահատակվել են Ալանաց թագավոր Գիգիանոսի մարդկանց ձեռքով: Վկայաբանության մեջ հանվանե հիշատակված են սրանց մկրտական անունները. Սուքիաս, Ղուկիանոս, Պողիքտես, Կոդրատոս, Անտիոքոս, Իքսորոն, Մեմնաս, Փոկաս, Սերգիոս, Դոմետիոս, Ադրանիոս, Զոսիմոս, Բիկտորիոս, Թալկիսոս, Հորդանես, Անաստաս, Թեոդորոս ևն (մոտ 60–70 հոգի): Ըստ Հայսմավուրքի՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը նրանց վկայության վայրում կառուցել է եկեղեցի: VII– IX դդ. Ս-ց վկայաբանությունը թարգմանվել է վրացերեն:

Հայ եկեղեցին ս. Ս-ց հիշատակը տոնում է Առաջավորաց պահքին հաջորդող երեքշաբթի օրը, իսկ երբ հիշյալ օրը տոնվում է Տյառնընդառաջը՝ ս. Ատոմյանց հիշատակի հետ: Ս-ց նվիրվել է շարական՝ «Շարական սրբոց Սուքիասանց».

«Ստուգութեամբ տեղեկացեալ հարցանելով զմարգարէն, ով ելցէ ի լեառըն տեառն սրբութեան: Ահա տեսաք զՍուկաւետ լեառըն դիտակ և բնակարան վըկայեացն…» (Շարական, ԿՊ, 1853, Էջ 634):

Գրկ. Յայսմաւուրք, ԿՊ, 1730, օգոստ. 27: Ավգերյան Մ., Լիակատար վարք և վկայաբանութիւն…, հ. 2, Վնտ., 1811, էջ 113–120: «Սոփերք հայկականք», հ. 19, Վնտ., 1854, էջ 33–56: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997: Памятники армянской агиографии, Е., 1973, с. 176–185.

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

---

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան:
Գիտախմբագրական խորհուրդ՝ Հ.Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր-տնօրեն) և ուրիշներ:
© Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրություն, 2002
ISBN 5-89700-016-6
«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան |  Կարդալ առցանց | Ներբեռնել

---