ՆԱՀԱՊԵՏ Ա ԵԴԵՍԱՑԻ, ուռ հայեց ի (ծ.թ. անհտ – 13.6.1705, Էջմիածին, ամփոփվել է Ս. Շողակաթ եկեղեցու բակում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1691-ից: Հաջորդել է Եղիազար Ա Այնթապցուն: Եղել է Եդեսիայի եպիսկոպոսը, կաթողիկոսի խորհրդակիցն ու գործակիցը: Կաթողիկոս է օծվել Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբանության ընտրությամբ և հավանաբար՝ հանգուցյալ կաթողիկոսի ցանկության համաձայն: Ն. Ա Ե-ու հայրապետ. գործունեության սկիզբը նշանավորվել է շին. աշխատանքներով: Կառուցել է Օշականի կամուրջը, Մայր աթոռի վանատունը, վերակառուցել Էջմիածնի Շողակաթ եկեղեցին (1694), վանատունն ու հարակից շինությունները, նորոգել Երևանի, Ձորագյուղի, Կոնդի, Քանաքեռի եկեղեցիները, Հրազդանից ջրանցք է անցկացրել վանքապատկան հողերը ոռոգելու համար, ընդարձակել է Էջմիածնի վանքի կալվածքները: Ն. Ա Ե-ու անհաշտ գործելակերպի պատճառով Աղթամարի Թովմաս կաթողիկոսը 1693-ին խզել է հարաբերությունները Ս. Էջմիածնի հետ: Ն. Ա Ե. Թովմաս կաթողիկոսի վրա զայրանալով՝ վերջինիս զրկել է կաթողիկոսությունից և Ավետիս եպիսկոպոսին ձեռնադրել է Աղթամարի կաթողիկոս: Սակայն Թովմասը թուրք կուսակալի օգնությամբ Ավետիսին վտարել է Աղթամարից և Սահակ Արծկեցի եպիսկոպոսին (որպեսզի իր ծերության պատճառով կաթողիկոս. աթոռը թափուր չմնա և անկախ լինի Ս. Էջմիածնից) օծել է աթոռակից: 1697-ին Թովմաս կաթողիկոսը թուրք կուսակալի միջոցով վտարել է Ս. Էջմիածնին հպատակ Վանի եպիսկոպոսին և Վանի եպիսկոպոսությունը ենթարկել Աղթամարի կաթողիկոսությանը: Մայր աթոռի միաբանները, դժգոհ Ն. Ա Ե-ու կառավարումից, որովհետև, ըստ XVIII դ. պատմագիր Խաչատուր Ջուղայեցու, «սաստկութեամբ վարէր զգործ կաթողիկոսութեանն», Նախիջևանի և Գողթնի եպիսկոպոսների գլխավորությամբ դիմել են Նոր Ջուղայի հայերին՝ կաթողիկոսին գահընկեց անելու և Իրանա-Հնդկաստանի թեմի առաջնորդ Ստեփանոս Ջուղայեցուն կաթողիկոս կարգելու խնդրանքով: Կաթողիկոսը, զգալով իր անկարողությունը, ապաստանել է Թավրիզում: Ստեփանոս Ջուղայեցին ժամանել է Ս. Էջմիածին և 1695-ին օծվել կաթողիկոս: Սակայն տասը ամիս անց Ն. Ա Ե. Իրանի շահ Սուլթան Հուսեյնի օգնությամբ գահընկեց է արել նրան և վերադարձել Էջմիածին: Պարսկ. իշխանությունների հետ հարաբերությունները չվատացնելու նպատակով Ն. Ա Ե. 1699-ին մերժել է Իսրայել Օրու՝ դավանափոխության միջոցով ազգ-ազատագր. պայքար ծավալելու ծրագիրը:

Կաթողիկոս. գահին Ն. Ա Ե-ուն հաջորդել է Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցին:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Ս ի մե ոն կաթ ո ղ իկո ս, Ջամբռ, Վաղ-պատ, 1873: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

ՆԱՂԱՇ ՀՈՎՆԱԹԱՆ [1661, գ. Շոռոթ (այժմ՝ Նախիջևանի ԻՀ-ում) – 28.10.1722, գ. Շոռոթ], գրիչ, նկարիչ, բանաստեղծ, աշուղ: Հովնաթանյան ընտանիքի (տես Հովնաթանյաններ) ներկայացուցիչ: Նախն. կրթությունն ստացել է հոր՝ Հովհաննես (Յոհան) քահանայի մոտ, այնուհետև սովորել Ագուլիսի Ս. Թովմա վանքի դպրոցում: Ն. Հ-ի նկարչական առաջին քայլերը կապված են Ագուլիսի հետ, որտեղ ընդօրինակել և ծաղկել է ձեռագրեր (Մատենադարան, ձեռ. դ 3628): Ենթադրվում է, որ Ագուլիսում, Երնջակում, Շոռոթում որմնանկարել է եկեղեցիներ: Ն. Հ-ի ստեղծագործ. կարողություններն ավելի ուշ դրսևորվել են նաև հաստոցային ու մոնումենտալ գեղանկարչության բնագավառներում: Ապարանքներ և եկեղեցիներ է ձևավորել նաև Վրաստանում, Պարսկաստանում, ճանաչվել է որպես հմուտ նկարիչ և վաստակել «նաղաշ» (արաբ.՝ զարդանկարիչ) պատվավոր տիտղոսը:

Ն. Հ-ի մասին միակ գրավոր աղբյուրը Նաղաշ Հակոբի «Ողբերգութիւն յաղագս մահուան գեղեցկարուեստ վարպետ Յովնաթանի Նաղաշ…» ողբն է: 1679-ի Երևանի մեծ երկրաշարժից հետո հրավիրվել է Երևան, ստեղծագործել այդտեղ, նկարազարդել Ս. ՊողոսՊետրոս (պահպանված հատվածները գտնվում են ՀՊՊԹ-ում, Երևան), Զորավոր (Անանիա առաքյալ անապատ) և Կաթողիկե եկեղեցիները: Գրել է «Գովասանութիւն Երևանայ քաղաքին» տաղը: XVII դ. վերջին և XVIII դ. սկզբին հրավիրվել է Վրաստան: Թիֆլիսում ունեցել է արվեստանոց, աշակերտներ, ստեղծել դիմանկարներ, սրբապատկերներ: Եղել է Քարթլիի Վախթանգ VI թագավորի պալատական երգիչն ու նկարիչը, ձևավորել նրա նորակառույց պալատը, որտեղ գրել է «Գովեմ սրտիվ ուրախական» երգը՝ նվիրված «Վրաստանի գոզալներին»: Ն. Հ. 1710-ական թթ. հրավիրվել է Էջմիածին, նկարազարդել Մայր տաճարը (ավարտել է 1720-ին): Պահպանվել է «Գրիգոր Լուսավորիչը մկրտում է Տրդատին» որմնանկարից հատված (ՀԱՊ, Երևան): Ուշագրավ են տաճարի բեմի եզրապատի Աստվածամոր և առաքյալների պատկերները, որոնք առանձնանում են ազգ. տիպականացմամբ, դիմանկարչական մեկնաբանություններով, կերպարների գրաֆիկ. ընդգծվածությամբ: Սրբապատկերային կանոններից հեռանալու միտումով է կատարված «Աստվածամայր» փոքրիկ սրբանկարը (Թեհրան, Առաջնորդարան): Հայկ. որմնանկարչության մեջ նոր երևույթ է տաճարի դեկորատիվ հարդարանքը՝ բուս. զարդանախշերն իրենց շքեղ, հարուստ և գունագեղ հատվածներով (պահպանվել է գմբեթի հատվածը): Ն. Հ. հայկ. կերպարվեստ է ներմուծել երևույթների աշխարհիկ ընկալումներ, հաստոցային նկարչության սկզբունքների կիրառում: Ն. Հ. միջնադարի նշանավոր բանաստեղծներից է, XVII դ. հայ աշուղ. պոեզիայի հիմնադիրը: Նրա գրական ժառանգության (ավելի քան 90 բանաստեղծություն) հարուստ և ամբողջ. ձեռագրերը պահպանվում են Երևանի (ձեռ. դդ 3263, 4426) և Վիեննայի Մխիթարյանների (ձեռ. դդ 537, 647) մատենադարաններում: Ն. Հ-ի բանաստեղծությունները գրված են սիրո, ուրախության և խնջույքի, խոհախրատ. ու երգիծ. մոտիվներով: Քարոզել է ստեղծագործ. աշխատանք, մարդկային ազնիվ ու մաքուր հարաբերություններ («Աստուած սիրէք, ում սրտում որ նախանձ կայ՝ հանի»), բողոքել է չարիքի, անարդարության դեմ, քննադատել իրականության հոռի կողմերը, դրվատել գիտությունն ու արվեստը: Ունի նաև կրոնածիսական տաղեր: Ն. Հ. օգտվել է ժող. բանահյուսությունից, գրել ժամանակի ժող. լեզվով, ազգ. ավանդ. տաղաչափ. ձևերին ներդաշնակել է աշուղ. բանարվեստի նվաճումները և ստեղծել նորատիպ երգեր: Ինքն է իր բանաստեղծությունների համար ընտրել կամ հորինել եղանակներ ու ինքն էլ երգել ու նվագել է դրանք:

Երկ. Բանաստեղծություններ, Ե., 1951: Տաղեր, Ե., 1983:

Գրկ. Չոպանյան Ա., Նաղաշ Հովնաթան աշուղը և Հովնաթան Հովնաթանյան նկարիչը, Փարիզ, 1910: Ակինյան Ն., Հովնաթան Նաղաշ եւ Նաղաշ Հովնաթանեանք եւ իրենց բանաստեղծական եւ նկարչական աշխատութիւնք, Վնն., 1911: Լեվոնյան Գ., Հովնաթանյան նաղաշները հայ նկարչության պատմության մեջ, «Խորհրդային արվեստ», 1938, № 1, 2, 4: Մկրտչյան Մ., Նաղաշ Հովնաթան, Ե., 1957: Ղազարյան Մ., Հայ կերպարվեստը XVII–XVIII դարերում, Ե., 1974: Նույնի, Художники Овнатаняны, М., 1968.

ՆԱՎԱԿԱՏԻՔ, Նավակատիկ (նոր կերտել, նոր շինել), կրոնական իմաստով՝ Նորաշեն տաճարի, եկեղեցու, ավելի լայն իմաստով՝ տան, ամեն նորի բացման, տարեդարձի ու նվիրագործության հանդես: Ն. է նոր ավարտված եկեղեցու առաջին նվիրագործությունը, ինչպես նաև՝ նվիրագործության տարեդարձը:

Հայ եկեղեցին Ն-ները սկսել է կատարել կամ հիշատակել մեծահանդես տոների նախընթաց օրերին, շաբաթապասի վերջին (տես Պահք): Նով պահքի խստությունը մեղմացվում է՝ առանց այն ամբողջովին վերացնելու, այսինքն՝ մսեղենը խստիվ արգելելով՝ ներվում է ձկնեղենի ու կաթնեղենի կիրառությունը Պատարագի մատուցումից հետո: Դրանից ելնելով էլ՝ մեղմացված պահքի կերակուրը նույնպես Ն. է կոչվում: Այդպես է նաև Հայ եկեղեցու հինգ Տաղավար տոների նախընթաց օրերին: Այսինքն՝ Վարդավառի, Աստվածածնի Վերափոխման ու Խաչվերացի նախընթաց շաբաթ օրերին, առավոտյան Պատարագից հետո, իսկ Ս. Ծննդյան ու ս. Զատկի ճրագալույցներին, երեկոյան Պատարագից հետո կաթնեղեն ու ձկնեղեն գործածելը նույնպես Ն. է նշանակում: Ն. իբրև առանձին տոն նշվում է Խաչվերացի տոնի նախընթաց շաբաթ օրը, IV դ. բյուզ. կայսրուհի Հեղինեի նախաձեռնությամբ Երուսաղեմի Ս. Հարություն մեծ տաճարը շինվելուց հետո այն նվիրագործելու և օծելու տարեդարձի օրը, որն ամբողջ քրիստոնյա աշխարհի համար կարևոր հիշատակ է:

Արտաշես Ղազարյան

ՆԱՐԵԿԱՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Ռշտունյաց գավառում, Վանա լճի հարավային ափի մոտ, Նարեկ գյուղում: X դ. վանքը հիմնադրել են կրոն. հալածանքների պատճառով Բյուզանդիայից փախած և Հայաստանում ապաստանած հայ վանականները: Ստեփանոս Տարոնեցու վկայությամբ, Ն., Հոռոմոսի վանքը և Կամրջաձոր վանքն առաջնորդվել են նույն կանոնադրությամբ: Ն-ի գլխավոր՝ Ս. Սանդուխտ եկեղեցին եռախորան, արլ. կողմում զույգ ավանդատներով, արմ. կամարակապ խորշերով, արտաքուստ ուղղանկյուն կառույց է՝ ութանիստ թմբուկով և բրգաձև վեղար ունեցող գմբեթով: Ըստ ավանդության, հվ. խորանում է գտնվում ս. Սանդուխտի գերեզմանը: Եկեղեցուն արլ-ից կից է Գրիգոր Նարեկացու գմբեթավոր մատուռդամբարանը, իսկ հվ-ից՝ մեկ զույգ որմնամույթերով, պայտաձև Ավագ խորանով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով Ս. Աստվածածին եկեղեցին:

Ն. ծաղկում է ապրել Անանիա Նարեկացու, հետագայում՝ Գրիգոր Նարեկացու վանահայրության տարիներին: Անանիա Նարեկացու ջանքերով վանքում հիմնվել է դպրոց, որտեղ ուսանել են Ուխտանե սը, Գրիգոր Նարեկացին և ուր.: Գրչության այս կենտրոնում կատարվել են Պատարագի և ժամերգության մեկնության ընդօրինակություններ, գրվել են ձեռագրեր: Ն-ից մեզ հասած առաջին ձեռագիրը 1069-ին գրված մի Ավետարան է: Չնայած հետագայում էլ շարունակվել է ձեռագրերի ընդօրինակումը, սակայն Ն-ի դպրոցն այլևս չի հասել X–XI դդ. իր մակարդակին:

1707-ին Մինաս վրդ. Ղափանցին հիմնովին նորոգել է վանքը: 1787-ին վանահայր Բարսեղ վարդապետը եկեղեցիներին արմ-ից կից կառուցել է ուղղանկյուն, քառամույթ ընդարձակ գավիթ, որտեղ թաղված են Գրիգոր Նարեկացու եղբայր Հովհաննես վարդապետը և Անանիա Նարեկացին: 1812-ին գավթի արմ. մուտքի առջև կառուցվել է եռահարկ զանգակատուն: 1843-ին Ն-ի գմբեթները նորոգել են ճարտարապետ Սահրատ Մեմարբաշին և նրա որդի Մովսեսը: 1858-ին վանքը բարեկարգել է Հովհաննես վարդապետը, 1867-ին վանահայր Հովսեփ Րաբունին Գրիգոր Նարեկացու մատուռ-դամբարանի վրա կանգնեցրել է մարմարե խաչքար՝ վրան քանդակված Աստվածածինը՝ մանուկ Հիսուսը գրկին, նրանց առջև ծնրադիր՝ Գրիգոր Նարեկացին: 1884-ին Արիստակես վարդապետը վանքում բացել է վարժարան: 1896-ին Ն-ի վրա հարձակվել են քրդերը, սպանել վանահայր Եղիշեին և 12 միաբանների: 1901-ին վանքում բացվել է (Ջանշյան ընտանիքի բարերարությամբ) որբանոց-վարժարան: Ն-ի ուխտագնացության օրերն են Վարդավառի և Վարագա ս. Խաչի տոները: Ն-ից հսարմ., մոտ 2 կմ հեռու, գտնվում է նվիրական սրբավայր համարվող այն քարայրը, որտեղ ճգնել է Գրիգոր Նա րեկացին: Ն. ավերվել է Մեծ եղեռնի ժամանակ:

Գրկ. Լալայան Ե., Վասպուրական. նշանավոր վանքեր, պր. 1, Թ., 1912: Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 1, Վնն., 1940: Thierry J.M., Monuments armeniens du Vaspurakan, P., 1989.

Մուրադ Հասրաթյան

ՆԵՌ, դերաքրիստոս, հակաքրսիտոս, Քրիստոսին հակառակվող անձ, հակաքրիստոս, սուտ Քրիստոս, սուտ մեսիա, չար, Անօրեն (Բ Թեսաղ. 2.8): Քրիստոնեության արշալույսից ի վեր այս անունն են կրել քրիստոնյաներին հալածողները, քրիստոնեության անունից գործող այն անհատները, ովքեր, բացարձակացնելով իրենց անձը, Հիսուս Քրիստոսի հատկություններն իրենց են վերագրել, բայց իրականում գործել են հակառակ Քրիստոսի և քրիստոնեության (Ա Հովհ. 2.18): Նմանների վարդապետության բնորոշ առանձնահատկությունը Հայր Աստծո, Որդի Աստծո և Սուրբ Հոգի Աստծո ուրացումն ու Քրիստոսի՝ մարմնով գալու մերժումն էր (Ա Հովհ. 2.18–23, 4.2–3): Քրիստոնեության վաղ շրջանում տիրապետող էր այն մտայնությունը, թե Ն. հայտնվելու է Քրիստոսի Երկրորդ գալըստից առաջ: Պողոս առաքյալը նրան անվանում է «անօրենության մարդը» (Բ Թեսաղ. 2.3): Հիմնվելով Հայտնության գրքում (13.18) տրված «գազանի» թվի (666) հունարեն անվանական համարժեքի («ՆԵՌ») վրա, ելնելով անվան բացորոշ նմանությունից՝ հայրախոսական մատենագրությունը (Կյուրեղ Երուսաղեմացի, Եվսեբիոս Կեսարացի, Եփրեմ Ասորի և այլք) այն նույնացնում է Ներոն կայսրի (54– 68)՝ իբրև քրիստոնեության ոխերիմ հակառակորդի անվան հետ: Ն. մարմնացումն է այն գազանի, որ հարկադրում է մարդկանց երկըրպագել իրեն, իսկ «ով չերկրպագի գազանի արձանին, նրան սպանի…» (Հայտն. 13.5): Ն-ի իշխանությունը շարունակվելու է 42 ամիս (Հայտն. 13.5), ինչը հակապատկերն է երկրի վրա Քրիստոսի եռամյա տնօրինական գործունեության:

Համաձայն միջնադարյան որոշ մեկնիչների, Ն-ի ծննդավայրը աստվածամարտ Քաղաքն է: Ի հակակշիռ Մարիամ Աստվածածնի կուսական հղության, նա ծնվելու է կուսության խոստումը դրժած կույսից կամ արյան պիղծ խառնակումից: Հռչակելով իր կեղակարծ առաքինություններն ու հրաշագործությունները՝ Ն. երեք պատերազմներում հաղթելու է Եգիպտոսի, Լիբիայի ու Եթովպիայի թագավորներին (հմմտ. Դանիել 11.42–43), ապա հաստատելու է իր համաշխ. տիրապետությունը: Սրանից հետո Ն. դառնալու է համընդհանուր պաշտամունքի առարկա պղծված եկեղեցիներում կամ Երուսաղեմի նորոգված տաճարում, որտեղ նա իրեն ներկայացնելու և բազմելու է իբրև Աստված (Բ Թեսաղ. 2.4): Սակայն, երբ ժամանակը լրանա, Ն. իր հետևորդներով հալածվելու է, և, սարսափելով Քրիստոսի մոտալուտ գալստից, գահավիժելու է բարձր լեռան վրայից:

Վախճանաբանական և փրկաբանական այս գաղափարները, որոնք վաղ անցյալում սկիզբ են առել Միջագետքում ու Եգիպտոսում, անցել իրանական և հրեական աստվածաբանություն և ապա մուտք գործել Արևելքի հելլենիստ. պետությունների և Հռոմ. կայսրության մեջ, նպաստավոր հող են ստեղծել համաբնույթ գրականության հորինման համար: Հայ թարգմանական մատենագրության մեջ լայն շրջանառության մեջ են եղել երկեր՝ Հիպպողիտոս Բոստրացու (մահ. 235/236), Մեթոդիոս Պատարացու (մահ. 311/312), Ներսես Ա Մեծի, Հովհան Ոսկեբերանի, Ագադրոնի (XII–XIII դդ.) և այլոց անուններով, ինչպես նաև՝ մի շարք անանուն երկեր: Այս գրականության հիման վրա աստվածաբան. միտքը բնութագրում է Ն-ին, վեր հանում նրա գործունեության ուղղվածությունը: Հիմնվելով հույն աստվածաբաններ Անդրեաս Կեսարացու (VI դ.) և Արեթաս Կեսարացու (X դ.)՝ Հովհաննեսի Հայտնության մեկնության վրա, Գրիգոր Տաթևացին տալիս է Ն-ի թվային հայերեն համարժեքը՝ «Ուրանամ կամաւ զԱրարիչն» (Կամովին ուրանում եմ Արարչին) – ՈԿԶ՝ 666: Համաձայն Գրիգոր Տաթևացու մեկնաբանության, Ն. ոչ թե սատանա է, այլ, լինելով մարդ (Բ Թեսաղ. 2.3)՝ սատանայի արբանյակն է, որին բացարձակապես խորթ են ինչպես բնական և գրավոր, այնպես էլ ավետարանական օրենքները: Ն. հակառակ է ճշմարտությանն ու բարությանը, խաչին, եկեղեց. պաշտամունքին ու առհասարակ բարեպաշտությանը: Ն. գործելու է վերջին օրերին, Քրիստոսի Երկրորդ գալստից առաջ: Իմանալով աշխարհի մոտալուտ վախճանի և այդու՝ իրեն սպառնացող տանջանքների մասին՝ Ն. գործում է առավել կատաղորեն: Ն-ի նման անկաշկանդ գործունեությունն ու ժամանակավոր հաջողությունը եկեղեցու հայրերը բացատրում են, մասնավորաբար, վերջին օրերին մարդկանց մեջ տիրական դարձած՝ Քրիստոսի ճշմարիտ սիրո նկատմամբ բացահայտ ատելությամբ, հոգեփրկության, Աստծո խոսքի հանդեպ լիակատար անտարբերությամբ, Քրիստոսի տնօրինական սխրանքների և հրաշքների ժխտումով: Միջնադարի հայ իրականության մեջ, իբրև խորքային իրողություն, գաղափարական համազորը դիտվելով հեթանոս. Միհր աստծո, Ն. համարվել է չարության կամ հակառակության անձնավորում:

Ն-ի հետ կապված վախճանաբանական տրամադրությունները հայ (և ոչ միայն հայ) իրականության մեջ աշխուժացել են Ն. անվան թվային արժեքին համապատասխանող 666 թվականին և Քրիստոսի ծննդյան, մկրտության ու խաչելության հազարամյակներին (1000, 1030, 1033 թթ.): Ն-ի ծննդյան կամ գալստյան կանխանշան են համարվել երկրաշարժերը, կլիմայական անկանոնությունները և ռազմաքաղ. ու սոցիալական ցնցումները: Այսպես. Հովհաննես Կոզեռնի տեսիլքի համաձայն, 1022-ին տեղի ունեցած երկրաշարժն ու արեգակի լիակատար խավարումը կապվում են Հայտնության գրքում բերված նկարագրության հետ, ըստ որի, հազար տարի անց պետք է ազատ արձակվի Քրիստոսի մկրտությամբ շղթայված սատանան: Սրան անդրադառնում է պատմիչ Սամուել Անեցին, որը 1030-ին՝ Քրիստոսի մկրտության հազարամյակին, թուրքերի գրոհը Բերկրիի վրա, արեգակի խավարումը, ինչպես նաև՝ 1037-ին Եդեսիայի գրավումը և արեգակի կրկնված խավարումը կապում է Հովհաննես Կոզեռնի տեսիլքում պատմվող Ն-ի մոտալուտ գալստյան հետ: Մատնանշելով 1033-ի (Քրիստոսի խաչելության հազարամյակին) հունիսի 29-ին՝ ուրբաթ օրը տեղի ունեցած արեգակի խավարումը, XI դ. պատմիչ Արիստակես Լաստիվերցին նկատում է, թե գիտնականներից շատերի կարծիքով, դա ազդարարն էր Ն-ի ծննդյան կամ կանխանշանը մեծամեծ չարիքների («Պատմութիւն», 1963, էջ 49): Նույն բովանդակությամբ նկարագրություն առկա է XIII դ. պատմիչ Մխիթար Այրիվանեցու Պատմության մեջ («Պատմութիւն Հայոց», 1860, էջ 58):

Գրկ. Իգնատիոս Աստուածազգեաց, Թուղթք, ԿՊ, 1783, էջ 100: Կյուրեղ Երուսաղեմացի, Կոչումն ընծայութեան, Վնն., 1832, էջ 318: Եփրեմ Խուրի Ասորի, Մատենագրութիւնք, հ. 3, Վնտ., 1836, էջ 34, 35: Եվսեբիոս Կեսարացի, Պատմութիւն եկեղեց ւոյ, Վնտ., 1877, էջ 435: Մատենագրութիւնք Եւթաղի, աշխատասիր. Ա. Վարդանյանի, Վնն., 1930, էջ 143: Պատմութիւն սրբոյն Ներսէսի Պարթեւի, տես «Սոփերք հայկականք», հ. 6, Վնտ., 1853: Գրիգոր Տաթեվացի, Քարոզգիրք. Ամառան հատոր, ԿՊ, 1741, էջ 609–613: Նույնի, Ոսկեփորիկ (աշխարհաբար թրգմ. ու ծնթգր. Հակոբ Քյոսեյանի), Ե., 1995, էջ 134–149: Ավետիքյան Գ., Մեկնութիւն չորեքտասան թղթոց երանելոյն Պօղոսի առաքելւոյ, հ. 2, Վնտ., 1811, էջ 885: Ալիշան Ղ., Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց, Վնտ., 1895, էջ 332: Ավդալբեգյան Թ., Միհրը հայոց մէջ, Վնն., 1929, էջ 149–159: Ակինյան Ն., Նեռն, ՀԱ, 1929, էջ 703–704: Հովհաննիսյան Ա., Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, գիրք 1, Ե., 1957, էջ 19–20: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959, էջ 144–151:

Հակոբ Քյոսեյան

ՆԵՍՏՈՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, հերետիկոսական ուսմունք, ըստ որի՝ Քրիստոսն ունի երկու բնություն և երկու անձ, ի տարբերություն ուղղափառ վարդապետության, որը մեկ միավորյալ բնություն և մեկ անձ է ընդունում Քրիստոսի մեջ: Ուսմունքը կոչվում է Կ. Պոլսի պատրիարք Նեստորի (428–431) անունով: Ն-յան գաղափար. ակունքները գալիս են անտիոքյան (տես Անտիոք) քրիստոսաբանության մեջ տեղ գտած մոլորություններից, որոնք հետևանք էին ապողինարիզմի դեմ պայքարի չափազանցությունների: Ապողինարիզմին հակադիր այս ծայրահեղության գաղափարախոսներ են համարվում Դիոդորոս Տարսոնացին և հատկապես՝ Թեոդորոս Մոպսուեստացին, որոնք հետագայում ճանաչվել են Ն-յան նախակարապետներ: Նրանք Քրիստոսին չափազանց մոտեցնում էին «սովորական մարդկանց»՝ ակնհայտորեն սխալ մարդաբան. շեշտադրումներ կատարելով Աստվածամարդու խորհրդի մեկնաբանության մեջ: Ի վերջո, ողջ Անտիոքյան դպրոցը գայթակղվել է մարդապաշտությամբ (հումանիզմ), և այս գայթակղությունից դուրս է սողոսկել Ն.: Նեստորը չուներ համակարգված աստվածաբան. հայացքներ, սակայն որպես քարոզիչ օժտված էր խոսքի շնորհով: Միայն արտաքին պատմ. հանգամանքներն են մղել նրան աստվածաբան. շարժումների կենտրոն և ամենից առավել՝ այն փաստը, որ նա Կ. Պոլսի արքեպիսկոպոսն էր: Այդ իսկ պատճառով նրա խոսքերը հնչում էին իշխանությամբ և տարածվում ամենուր:

Նեստորը ելնում էր այն բանից, որ Քրիստոսի մեջ Աստվածությունը և մարդկությունը գոյություն ունեն յուրաքանչյուրն իր հատկության, անձնավորության և էության մեջ, և մարդկությունը Քրիստոսի մեջ այնքան լիարժեք է, որ կարող է ինքնուրույն ապրել ու զարգանալ: Նա ընդունում էր «երկու բնություն», և սա նրա համար փաստորեն նշանակում էր «երկու դեմք», թեպետև նա գործածում էր «միացության դեմք» արհեստական եզրը: Նեստորը, բաժանելով Քրիստոսին «երկու բնությունների», միացնում էր նրանց «խոնարհման» մեջ: Ըստ Նեստորի՝ Քրիստոսի մեջ Աստված երբեք չի գործել առանց մարդու: Սակայն, նախ և առաջ սա կամային միացում է, միացում է սիրո մեջ: Նրա համար մարմնավորման ողջ իմաստը սպառվում է կամքի և ներգործության միությամբ: Եվ հենց այս միությունն է Նեստորի համար նշանակում «միացության դեմք»: Այդ միությունը նա սահմանում է որպես «կերպարների փոխադարձ գործածություն»: Աստվածությունը օգտվում էր մարդկային դեմքից, իսկ մարդը՝ աստվածային դեմքից. այս իմաստով Նեստորի համար գոյություն ուներ «միացության դեմքը»: Այս միությունը նրա համար զարգացող միություն է. կատարյալ միավորմանը նախորդում է ճգնությունների և պայքարի ժամանակը, երբ դեռ Օծյալը ժառանգության և իշխանության իրավունք չուներ, երբ դեռ կրքերը չէին հաղթահարվել ևն: Քրիստոսը դեռ հրաշքներ չէր գործում, ուսուցանելու իշխանություն չուներ, այլ միայն ենթարկվում էր և կատարում պատվիրանը: Միայն Հովհաննես Մկրտչի կողմից մկրտվելուց և անապատում փորձվելուց հետո, հոգով բարձրանալով առ Աստված, իր կամքը համաձայնեցնում է նրա կամքի հետ և իր հաղթանակի համար պարգև ստանում՝ քարոզելու և ավետարանելու երկնքի արքայությունը: Նեստորը Քրիստոսի մեջ ուրիշ ոչինչ չէր տեսնում, բացի մարդկային ճիգերից, որոնց միջոցով իր վրա էր հրավիրում Աստծո բարեհաճությունը: Հատկանշական է, որ Նեստորը հակադրում էր Բան Աստված և Քրիստոս անունները: Նա խուսափում էր Քրիստոսին անվանել Մարմնացյալ Բան, այլ սահմանափակվում էր Էմմանուել՝ «մեզ հետ է Աստված» անվամբ: Աստվածածին անվան ժխտումն անհրաժեշտորեն հետևում էր Նեստորի ենթադրություններից: Դրան նա հակադրում էր Քրիստոսածին անունը, որը ցույց էր տալիս այն բնությունը, որով ծնեց նրան Մարիամը: Ն-յան դեմ պայքարելիս պարզվել է այն ժամանակվա քրիստոսաբան. լեզվի ողջ անհստակությունը: Սակայն ճիշտ չէ Նեստորի բոլոր սխալներն ու անճշտությունները վերագրել նրա աստվածաբան. և մեկնող. լեզվի անհստակությանը, աստվածաբան. ըմբռնումների անորոշակիությանը, ընդհանուր և առանձնահատուկ անունները շփոթելուն: Նեստորի մոլորությունը գալիս է նրա մարդաբանական ենթադրություններից, Քրիստոսի խորհուրդի սխալ ընկալումից: Նեստորի գլխ. գրություններն իր նամակներն ու քարոզներն են, որոնք մասամբ են պահպանվել: 1895-ին հայտնաբերվել և ապա 1910-ին հրատարակվել է Նեստորի ջատագովության ասորերեն բնագիրը՝ «Հերկլիդեսի գիրքը» վերնագրով: Այսպիսի վերնագրի ընտրությունը հավանաբար պայմանավորված էր գրվածքի ոչնչացման վտանգով, և դա պատահական չէր, քանի որ այդ գրության, ինչպես նաև Նեստորի բոլոր գործերի հունարեն բնագրերն անհետացել են:

Նեստորի աղանդի դեմ եկեղեցին լարված պայքար է ծավալել, որը գլխավորել է Կյուրեղ Ալեքսանդրացին: 431-ի Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովը նզովել է Նեստորին և նրա հետևորդներին: Աթոռազրկված Նեստորին Եփեսոսի ժողովից հետո թույլատրվել է վերադառնալ Անտիոքին մոտ գտնվող մի վանք, իսկ 435-ին աքսորվել է Եգիպտոս: Հայտնի է, որ բյուզ. Մարկիանոս կայսրը հրավիրել է նրան մասնակցելու Քաղկեդոնի ժողովին, սակայն ճանապարհին մահացել է: Եփեսոսի ժողովից անմիջապես հետո Կյուրեղ Ալեքսանդրացին ձեռնամուխ է եղել Նեստորի նախորդների քրիստոսաբան. հայացքների քննադատությանը և վերլուծմանը: Եփեսոսի ժողովից հետո Նեստորի համախոհ մի շարք եպիսկոպոսներ հիմնել են առանձին Նեստորական եկեղեցի, որի կենտրոնը Պարսկաստանում էր: Նեստորականները Եդեսիայում հիմնել են իրենց նշանավոր աստվածաբան. դպրոցը: Սակայն հականեստոր. տրամադրությունների սրման պատճառով նրանք Եդեսիայից (դպրոցը փակվել է 489-ին՝ բյուզ. Զենոն կայսրի հրամանով) տեղափոխվել են Պարսկաստան: 499-ի Սելևկիայի ժողովում Ն. հռչակվել է Պարսկաստանի քրիստոնյաների պաշտոն. դավանանք: Մծբինը դարձել է նեստոր. մշակույթի կարևորագույն կենտրոնը. այնտեղ հիմնված աստվածաբան. դպրոցը փոխարինել է Եդեսիայի դպրոցին: Նեստորականները բավականին մեծ քարոզչ. գործունեություն են ծավալել ամբողջ Արևելքում. Ն. տարածվել է Արաբիայում, Միջին Ասիայում՝ հասնելով մինչև Հնդկաստան և անգամ՝ Չինաստան: Արաբ. տիրապետության շրջանում Ն. մեծ ծաղկում է ապրել: XIII դ. նեստորական պատրիարքության ենթակայության տակ կար 25 մետրոպոլիտություն և 150 եպիսկոպոսական թեմ: Այս ժամանակներից էլ սկսվել է Ն-յան անկումը: Մոնղոլ. արշավանքները կործանարար են դարձել ոչ միայն խալիֆայության, այլև Նեստորական եկեղեցու համար. մազապուրծ եղած նեստորականները քաշվել են Քրդստանի անմատույց լեռները: XVI դ. սկզբից բնակություն են հաստատել Ասորիքում և Միջագետքում՝ ընդունելով թուրք. հպատակություն, ինչը խիստ անբարենպաստ է եղել նրանց համար, և նրանք հովանավորություն են փնտրել Արևմուտքում: Նեստորականների մի մասը միացել է Հռոմի եկեղեցուն (քաղդեացիներ), մի փոքր մաս էլ՝ 1898-ին Ռուս ուղղափառ եկեղեցուն: Նեստորականները (կոչվում են ասորիներ) ներկայումս ապրում են հիմնականում Իրաքում, Իրանում և Սիրիայում: Նրանց թիվը կազմում է 175 հզ. (ներառյալ ԱՄՆ գաղթածները): Հոգևոր կենտրոնը Իրաքում է, առաջնորդն է պատրիարքը (կոչվում է Անտիոքի պատրիարք): Նեստոր. եկեղեցին հորջորջվում է նաև Արևելքի եկեղեցի կամ Պարսից եկեղեցի: 1984-ին նեստոր. պատրիարքը և Հռոմի պապը ստորագրել են մի դավան. համաձայնագիր, որով նեստորականները պաշտոնապես հաղորդության մեջ են մտել Հռոմի եկեղեցու հետ:

Հայ եկեղեցին անմասն չի մնացել հականեստոր. պայքարից, որի վկայություններից է Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի թղթակցությունը (պահպանվել է «Գիրք թղթոցում») Կ. Պոլսի Պրոկղ պատրիարքի հետ: Ն. Հայ եկեղեցին դատապարտել է Դվինի 506-ի և 554-ի ժողովներում (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ): Ն-յան դեմ պայքարը Հայ եկեղեցու ուշադրության կենտրոնում է եղել մինչև VII դ. սկիզբը: Պարսկաստանում Ն-յան դիրքերի թուլացումով հականեստոր. պայքարը կորցրել է իր կայն շարունակել է մնալ հայ հակաճառ. գրականության գլխավոր թեմաներից մեկը՝ երբեմն նույնացվելով քաղկեդոնականության հետ:

Գրկ. Կյուրեղ Ալեքսանդրացի, Գիրք պարապմանց, ԿՊ, 1717: Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Կնիք հաւատոյ…, Էջմիածին, 1914: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Հովսեփյան Գ., Խոսրովիկ Թարգմանիչ, Վաղ-պատ, 1899: Օրմանյ ան Մ., Ազգապատում, հ.1, ԿՊ, 1912: Поснов М.Э., История христианской церкви, Брюссель, 1964; Болотов В.В., Лекции по истории древней церкви, т. 4, М., 1994; Loofs F., Nestoriana, Halle, 1905; Bethume-Baker J.F., Nestorius and His Teaching, with Special Reference to the Newly Recovered Apology of Nestorius, Camb., 1908; Florovsky G.V., Byzantine Fathers of the V–VIII [centuries], 1933; Grillmeier A., Christ in Christian Tradition, v. 1,2, 1975.

Մեսրոպ քհն. Արամյան

ՆԵՐԲՈՂ, փոքրածավալ սրբախոսական գրականության ժանր: Հայ միջնադարյան գրականության մեջ սկզբնավորվել է V դ., հանդես եկել թեմատիկ կառուցվածքային ոճաարտահայտչ. այն հատկանիշներով, որոնք արդեն մշակվել էին քրիստ. առաջին դարերի բյուզ. գրականության մեջ: Ն-ի, իբրև գրական ժանրի, տեսական սահմանումը և նրա հատկանիշների բնութագրումը տրվել է «Պիտոյից գրքում», որը բովանդակում է անտիկ ճարտասանության հիմն. դրույթները: Գրքի թարգմանությունը, ինչպես և առանձին մասերի հեղինակությունը, վերագրվում է Մովսես Խորենացուն. «Ներբողեան է բան արտադրական եղելոց բարեաց…»,– ասված է գրքում: Այստեղ առկա է Ն-ի էական հատկանիշների ըմբռնումը. Ն. բարի գործերի, առաքինության գովերգությունն է: Ն-ի սահմանումը առավել հստակ է Թեոն Ալեքսանդրացու «Յաղագս ճարտասանական կրթութեանց» ձեռնարկում, որը նույնպես հայերեն է թարգմանվել V դ.: Ըստ նրա, Ն. այն խոսքն է, որը ցույց է տալիս որոշակի անձանց մեծությունը՝ նրանց առաքինի գործերով և այլ բարի հատկանիշներով: Այս միտքը անվերապահորեն ընկալելի է եղել հայ միջնադարյան գրականության մեջ: Ն. հյուսելու կարգ ու կանոնները լայնորեն կիրառվել են վարքերի, ճառերի, գովեստների, անգամ պատմագրության մեջ:

Անտիկ աշխարհում Ն-ի նյութը մարդն էր, երկրայինը, մինչդեռ քրիստոնեության դա րում նահատակներն ու սրբերն էին, կրոն. սրբություններն ու եկեղեց. տոները, մարդու բարեպաշտությունն ու հոգևոր սխրանքը: Էական տարբերությունը, սակայն, թեմատիկան չէ, այլ գաղափար. մեկնակետն ու գեղ. մարմնավորումը: Հայ ներբողագրությունը բացառապես տոգորված է քրիստ. աշխարհայեցողությամբ: Ելնելով Ն-ների բովանդակակիր տարրերի հիմն. հատկանիշներից՝ մատենագրության մեջ տարբերակվում են վարքագր., դամբանօրհներգ. և այլ Ն-ներ: Բյուզ. գրականությունը հարուստ է ներբող. վարքերով, որոնց զգալի մասը նույնպես թարգմանվել է հայերեն: Դա նպաստել է հայ վարքագրության ձևավորմանն ու նրա ուրույն գծերի մշակմանը: Ներբող. վարքի դասական օրինակ է Հովհան Ոսկեբերանի՝ Գրիգոր Լուսավորչին նվիրած գրվածքը, որը խոր հետք է թողել հայ միջնադարյան ներբողագրության վրա: Ն. ունի երեք կայուն հատկանիշ՝ նախաբան, բուն նյութ և վերջաբան: Հայ ներբողագրության մեջ վերջաբանին հատուկ է ընդգծված ազգ. երանգը: Պահպանելով իրենց կրոնաուսուցող. նշանակությունը և պաշտպանելով քրիստ. վարդապետության գաղափարները՝ հայ միջնադարյան գրականության զարգացման առաջին շրջանի (V–X դդ.) Ն-ներում, անկախ դրանց տեսակից, կենսական ճշմարտությունները բացահայտվել են նյութի քրիստ. մեկնաբանման և հեթանոսության հետ նրա ունեցած հարաբերության, պայքարի և հակադրության ձևով: Ներբողելի անձի համար ոչինչ էր երկրային փառքը, աշխարհայինը, էականը Քրիստոսի իդեալն էր, հոգով անմահանալը: Որոշ վերապահումներով հայ առաջին ներբող. գրվածքը պետք է համարել Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկը: Հայ ներբողագրության գլխ. հերոսը Գրիգոր Լուսավորիչն է: Նրան նվիրված Ն-ներ են գրվել հայ գրականության զարգացման բոլոր դարերում. հայտնի են Գրիգոր Սարկավագապետը (VI դ.), Հովհաննես Երզընկացին (XIII դ.), Առաքել Սյունեցին (XIV–XV դդ.), Բաղդասար Դպիրը (XVII–XVIII դդ.) և այլք: Ս. Գրիգոր Լուսավորչին նվիրված Ն-ներից լավագույնը բյուզ. գրականության մեջ Հովհան Ոսկեբերանինն է, հայ գրականության մեջ՝ Հովհաննես Երզնկացունը (Պլուզ): Քրիստոնեության հաստատման և կռապաշտության մերժման պայքարի գաղափարն արտահայտվել է Մովսես Խորենացու՝ ս. Հռիփսիմե կույսին ու նրա ընկերուհիներին նվիրած Ն-ում: Հանուն նոր հավատի կյանքը զոհաբերելու, մարմնական տանջանքներն արհամարհելու և նահատակի լուսապսակի արժանանալու այս օրհներգությունը, ըստ էության, տարփողում է գիտակց. մահով անմահանալու գաղափարը: Հեթանոսության դեմ պայքարն արտացոլվել է նաև խաչին, եկեղեցուն, Ծաղկազարդի, Վարդավառի և այլ տոների նվիրված Ն-ներում: Ն-ի հերոսի գերագույն բաղձանքն է մերձենալ, հաղորդվել, նմանվել Աստվածորդուն՝ մահից հետո հոգով նրա մեջ անմահանալու համար: Արտաքին գեղեցկությունը դիտվել է որպես հոգևոր, ներքին գեղեցկության տեսանելի արտահայտություն: Հերոսի արտաքին գեղեցկության ներբողման այս յուրահատկությունն առանձնապես վառ է արտահայտվել Հովհաննես Գ Օձնեցու՝ Հռիփսիմե կույսի գեղեցկության դրվագման մեջ: Հեղինակն իր խնդիրն է համարել նկարագրել Հռիփսիմեի գեղեցկությունը «ըստ ներքին մարդոյն, որ երկնային թագավորին է հաճելի»:

Ներբող. գրականության զարգացման գործում մեծ է Գրիգոր Նարեկացու ավանդը: Քնարականությունից բացի նրա Ն-ներին բնորոշ է խոհաիմաստասիր. երանգը: Հակոբ Մծբնացի հայրապետին նվիրած վարքագր. Ն-ում Գրիգոր Նարեկացին աշխարհը համարել է մի ծով, որը ծփում է ոչ թե ջրեղեն ալիքներով, այլ մեղքերից պղտոր՝ զանազան պատահարներով, ուր անվերջ բախվում են ներհակ զգացումները: Գրիգոր Նարեկացուն հատուկ է բնության կենդանի զգացողությունը, նա տալիս է նաև բնության անձնավորման օրինակներ: Բնության գեղեցկության գովքը, սակայն, Ն-ներում նպատակ չէ, այլ միջոց՝ հոգևոր նշանակության դիտանկյունից կրոն. մտքեր և զգացումներ արտահայտելու համար: Իր Ն-ներում բնության երևույթների պատկերմանը մեծ տեղ է տվել Մովսես Խորենացին: Նրա «Յաղագս Վարդավառին խորհրդոյ» Ն. համակված է լույսի ու արևի, ջրի ու ծաղկի հին պաշտամունքի ցնծությամբ: Հայ գրականության զարգացման նոր շրջանում (XI–XVII դդ.) վերելք ապրելով՝ ներբողագրությունը հատկապես իր բարձունքին է հասել XIII դ.: Ներբողագրության զարգացմանը նպաստել է Գրիգոր Բ Վկայասերի, Ներսես Շնորհալու և ուր. թարգման. գործունեությունը: Թարգմանվել են քրիստ. եկեղեցու հայրերի վարքերը, Ն-ները, ճառերը: Նոր թափ է ստացել կրոնաուսուցող. ներբողագրությունը: Աստվածածին Կույսին նվիրված Ն. է գրել Մխիթար Սեբաստացին, ս. Խաչին նվիրված՝ Հովհան Վանանդեցին: Ստեղծվել են նաև Ս. Էջմիածնին ձոնված գովերգեր, որոնց բնորոշ էր հայրենասիր. շունչը, Հայ առաքելական եկեղեցու ազգապահպան դերի դրվատումը: Առավել հարուստ ու բազմազան էին դառնում ներբող. վարքերը, որոնց մի մասն ուներ պատմ. բնույթ: Գեղ. առումով դրանք արձակ ու չափածո գովասանություններ էին՝ նվիրված անցյալի ու ներկայի կրոն. ու մշակութ. գործիչներին: Պատմ. արձակ ներբողների մեջ առանձնանում են Կարապետ Սյունեցու՝ Մեսրոպ Մաշտոցին և Վարդան Արևելցու՝ Մեսրոպ Մաշտոցին, գրերի գյուտին, Սահակ Ա Պարթևին, Հովհաննես Գ Օձնեցուն, Գրիգոր Բ Վկայասերին և թարգմանիչներին նվիրված Ն-ները: Ներբողական վարքերը ձեռք են բերել ոչ միայն պատմ. սկզբնաղբյուրի արժեք, այլև գեղ. նոր որակ: Գաղափար. աշխարհայացքային առումով արդեն նկատվում էր չարիքի, աղետի պատճառները իրականության և ոչ թե քրիստ. նախաստեղծ մեղքի կամ զուտ բարոյական մոլորությունների մեջ փնտրելու միտումը: Բարոյական վերածնության, կատարելագործման պահանջներից բացի ավելի որոշակի է արտահայտվել քաղ. ազատության, ժողովրդի անկախության, ազգ. միասնության գաղափարը: Հայ ներբողագրությունը տոգորված է քրիստ. վարդապետության կրոն. աշխարհայեցողությամբ: Կրոնասիրությունը, սակայն, ինքնանպատակ չէ: Հայ իրականության մեջ այն հայրենասիրության, ազգ. ինքնուրույնության ու ինքնատիպության արտահայտություն է:

Գրկ. Գրի գ որՆարեկաց ի, Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1840: Ներսես Շնորհալի, Թուղթ ընդհանրական, Ե., 1991: Ղազինյան Ա., Ներբողը միջնադարյան հայ գրականության մեջ, «Էջմիածին», 1984, № 6, 10: Վարդան Արեվելցի, Ճառք, ներբողեանք, աշխատասիր. Հ. Քյոսեյանի, Ե., 2000:

Արշալույս Ղազինյան

ՆԵՐՍԵՍ Ա ՄԵԾ, սուրբ Ներսես Ա Պարթեվ (մոտ 329–373, ամփոփված է Եկեղյաց գավառի Թիլ ավանում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 353-ից, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Վրթանես Ա Պարթևի թոռը և Գրիգոր Ա Լուսավորչի ծոռը:

Հաջորդել է Փառեն Ա Աշտիշատցուն: Հուն. կրթությունն ստացել է Կեսարիայում: Հայաստան վերադառնալուց հետո Հայոց թագավոր Արշակ Բ նրան նշանակել է արքունի սենեկապետ: 351-ին, Արշակ Բ-ի հանձնարարությամբ մեկնել է Կ. Պոլիս և վերականգնել հայ-բյուզ. դաշինքը, Հայաստան բերել Կոստանդիոս կայսրի մոտ պատանդ պահված Հայոց թագավորի եղբորորդիներ Գնելին և Տիրիթին, ինչպես նաև կայսրի վաղամեռ եղբոր նշանածին՝ Օլիմպիային՝ Արշակ Բ-ի հետ ամուսնանալու: Ն. Ա Մ-ի՝ Հայաստան վերադառնալուց հետո Արշակ Բ մեծամեծների ժողովում նրան շնորհել է հոգևոր բոլոր աստիճանները, 13 եպիսկոպոսների հետ ուղարկել Կեսարիա՝ Հայոց կաթողիկոս օծվելու: 356-ին Ն. Ա Մ-ի նախաձեռնությամբ գումարվել է Աշտիշատի ժողովը (տես Աշտիշատի եկեղեցական ժողովներ): 359-ին, դժգոհելով Արշակ Բ-ի՝ որոշ հայ նախարարական տների հալածելու քաղաքականությունից, Ն. Ա Մ. թողել է կաթողիկոս. գահը: Մոտ 364-ին, Արշակ Բ-ի խնդրանքով, կրկին նստել է կաթողիկոս. աթոռին և, որպես հայ նախարարներից կազմված պատվիրակության ղեկավար, մեկնել Կ. Պոլիս՝ հայ-բյուզ. լարված հարաբերությունները կարգավորելու նպատակով, բայց՝ ապարդյուն: Արշակ Բ-ի մահից հետո Ն. Ա Մ-ի և սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյանի խնդրանքով բյուզ. Վաղես կայսրը պատանդությունից ազատել և Հայոց թագավոր է ճանաչել Արշակ Բ-ի որդի Պապին: Ն. Ա Մ. ծավալել է հոգևոր-կրթ. մեծ գործունեություն, համարվել Հայ եկեղեցու առաջին մեծ բարեփոխիչը: Պայքար է ծավալել պարսկ. ազդեցության տարածման դեմ, ոչնչացրել զրադաշտ. ատրուշաններն ու մոգության դպրոցները, արգելել պարսկ-ի ուսուցումը, ձեռնամուխ եղել Հայաստանում քրիստոնեության տարածման և ամրապնդման գործին: Բացել է դպրոցներ, որբանոցներ, հիվանդանոցներ, անկելանոցներ, աղքատանոցներ, բարեխնամ այլ հաստատություններ, վերակառուցել մի շարք վանքեր ու եկեղեցիներ: Ն. Ա Մ. փորձել է մեծացնել եկեղեցու դերը երկրի ներքին կյանքում: Նրա օրոք եկեղեցին դարձել է խոշոր հողատեր և մեծ ազդեցիկ ուժ: Պապ թագավորն իր հերթին, կամենալով թուլացնել հոգևորականության տնտ. և քաղ. աճող ազդեցությունը, փակել է տվել Ն. Ա Մ-ի նախաձեռնությամբ բացված հաստատությունների մի մասը, վերացրել նրա սահմանած մի շարք կանոններ, պետականացրել եկեղեցու տիրույթների մեծ մասը, կիրառել մի շարք այլ միջոցառումներ՝ ընդդեմ հոգևորականության: Փավստոս Բուզանդը և Մովսես Խորենացին հաղորդում են, որ Ն. Ա Մ. թունավորվել է Պապի նախաձեռնությամբ: Այլ վարկածի համաձայն՝ նա մահացել է թոքերի հիվանդությունից, որով տառապել է դեռևս Կեսարիայում սովորելու տարիներին:

Հայ եկեղեցին ս. Ն. Ա Մ-ի հիշատակը տոնում է Խադ եպիսկոպոսի հետ՝ Կաթողիկե Ս. Էջմիածնի տոնին հաջորդող շաբաթ օրը (հունիս-հուլիսի սկիզբ): Եթե Գրիգոր Ա Լուսավորիչը համարվում է «Լուսաւորիչ հոգւոց»՝ հավատի լույսը տարածելու, Սահակ Ա Պարթևը՝ «Լուսաւորիչ մտաց»՝ հայ դպրության հիմնադրման և զարգացման, ապա Ն. Ա Մ.՝ «Լուսաւորիչ սրտից»՝ բարոյական և կրոն. բարեկարգության նոր շրջանի սկզբնավորման համար:

Կաթողիկոս. գահին Ն. Ա Մ-ին հաջորդել է Շահակ Ա Մանազկերտցին:

Գրկ. Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն Հայոց, Ե., 1987: Հովնանյան Ղ., Մեծն Ներսէս և Հայաստանի վրա ունեցած ազդեցութիւնը, Վնն., 1851: Մեսրոպ Երեց, Պատմութիւն Սրբոյն Ներսիսի Պարթեւի Հայոց Հայրապետի, «Սոփերք հայկականք», հ. 6, Վնտ., 1853: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ՆԵՐՍԵՍ Բ ԲԱԳՐԵՎԱՆԴՑԻ, Ներսես Բ Աշտարակեցի [ծ. թ. անհտ, գ. Աշտարակք (Բագրեվանդ գավառ) – 557], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 548-ից: Հաջորդել է Ղևոնդ Ա Եռաստեցուն: Գահակալման առաջին տարիներին ուժեղացել էին Հայ եկեղեցու հանդեպ պարսից պաշտոնյաների կիրառած կրոն. հալածանքները: Ըստ Ստեփանոս Տարոնեցու, Ն. Բ Բ-ու հորդորով Պարսից արքունիքը հետ է կանչել Հայաստանի մարզպան Դենշապուհ Նիխորականին (548–552), որը փորձել է բռնությամբ դավանափոխել հայերին: Նոր մարզպան Վահրամ Վշնասպը հրահանգ է ստացել վարել մեղմ քաղաքականություն և մոգերին թույլ չտալ բռնի կրոնափոխել հայերին:

VI դ. կեսին աճել էր Հայ եկեղեցու հեղինակությունն ու ազդեցությունը քաղկեդոնականությունը մերժած Արևելյան եկեղեցիների շրջանում, որոնք սկսել էին ապավինել Հայ եկեղեցու՝ որպես ուղղափառության պատվարի, հովանավորությանը քաղկեդոնականության և նեստորականության դեմ պայքարում: Իսկ Պարսից արքա Խոսրով Անուշիրվանը, ելնելով իր քաղ. շահերից, հաշվի է առել մեծ հեղինակություն վայելող Հայ եկեղեցու դավան. կողմնորոշման հակաբյուզ. ուղղվածությունը և իրեն հպատակ քրիստոնյա եկեղեցիներից առաջնությունը վերապահել Հայ եկեղեցուն: Ն. Բ Բ., օգտվելով եկեղեցաքաղ. նպաստավոր հանգամանքներից, ավելի է թուլացրել Հայ եկեղեցու համար մեծ վտանգ ներկայացնող և նախկինում պարսից հովանավորությունը վայելող նեստորականության դիրքերը՝ իր պաշտպանության ներքո առնելով դավանակից ուղղափառ (հակասևերյան, հականեստորական) ասորիներին: Նեստորական եկեղեցին հրաժարվել է հայերի հովանավորությունը վայելող ուղղափառ ասորիների հետ ունեցած հակամարտությունը վերարծարծելուց: Ն. Բ Բ. ուղղափառ ասորիների համար եպիսկոպոս է ձեռնադրել Աբդիշոյին, որի թեմը ենթարկվել է Հայ եկեղեցուն: «Գիրք թղթոց»-ում պահպանվել է Աբդիշոյի նամակը Ն. Բ Բ-ուն և Տարոնի ու Մամիկոնեից Մերշապուհ եպիսկոպոսին: Թղթում ուղղափառ ասորիները գրել են, որ հալածվում են իրենց հավատքի համար և խնդրում, որ Հայ եկեղեցին հաստատի իրենց դավանությունը՝ որպես ուղղափառ դավանություն, և իր հեղինակությամբ պաշտպանի իրենց հակառակորդներից: Ասորիները թղթում նզովել են Քաղկեդոնի ժողովը, Լևոնի տոմարը, Եվտիքեսին (տես Եվտիքականություն), Արիոսին (տես Արիոսականություն), մերժել նաև ապականության սևերյան վարդապետությունը (տես Անապականություն հոդվածում): Հայոց կաթողիկոսը պատասխան թղթով ճշմարիտ և ուղղափառ է ճանաչել նրանց հավատքը:

Ն. Բ Բ-ու կարևորագույն ձեռնարկումը 554-ի Դվինի երկրորդ ժողովի գումարումն էր (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ), որը շրջադարձային նշանակություն է ունեցել Հայոց հոգևոր-եկեղեց., հաս-քաղ. կյանքում: Ժողովը, որին մասնակցել են նաև ասորիները «Աբդիշոյ Ասորեաց ուղղափառաց եպիսկոպոսի» գլխավորությամբ, ընդունել է «Ուխտ միաբանութեան Հայոց աշխարհիս» թուղթը, որտեղ հիշատակվել են միայն երեք տիեզեր. ժողովներ, նզովվել նեստորականությունը, մծղնեից աղանդը (տես Մծղնեություն): Համաձայն տիրող կարծիքի և աղբյուրների վկայության, Դվինի 554-ի ժողովը պաշտոնապես նզովել է Քաղկեդոնը, և Դվինի ժողովից է սկսվել Հայ և բյուզ. եկեղեցիների պաշտոն. բաժանումը: Ժողովում որոշվել է նաև «Սուրբ Աստված» («Երգ երեքսրբենիի») սրբասացությունը «խաչեցարով» երգել, ինչպես նաև քննվել է Հայոց Մեծ թվականի սկզբնավորման հարցը, որը պաշտոնապես ընդունվել է 584-ին՝ Մովսես Բ Եղիվարդեցու օրոք: Ստեփանոս Տարոնեցու հավաստմամբ՝ Հայ և Հույն եկեղեցիների միմյանցից սահմանազատվելն այն աստիճան նշանավոր իրողություն էր, որ այդ տարվանից (554) հայերը սկզբնավորել են իրենց ազգ. թվականությունը՝ «կարգեցին զթուականն Հայոց», որով Հայ եկեղեցին կարող էր ստեղծել նաև ինքնուրույն Տոնացույց և ծիսակարգ: Ժողովում ընդունվել են 87 բարենորոգչական կանոններ, որոնք «Կանոնագիրք Հայոց» են մտել «Կանոնք Ներսէսի կաթողիկոսի եւ Ներշապհոյ Մամիկոնէից եպիսկոպոսի» անունով: Ն. Բ Բ-ուց պահպանվել է ևս մեկ թուղթ՝ գրված Դվինի ժողովից հետո, ուղղված Արծրունյաց և Մարդպետական (Սեպհական) եպիսկոպոսներին: Թղթում Հայոց կաթողիկոսը հիշեցնում է նեստորականության դեմ Դվինի եկեղեցաժողովի որոշումները և հանձնարարում խստությամբ ու ճշտորեն գործադրել դրանք: Մուշեղ Բագրատունի իշխանի խնդրանքով Ն. Բ Բ. գրել է «Թուղթ հաւատոյ» գրությունը, որը չի պահպանվել: Կաթողիկոս. գահին Ն. Բ Բ-ուն հաջորդել է Հովհաննես Բ Գաբեղենցին:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Տեր-Մինասյան Ե., Հայոց եկեղեցու յարաբերութիւնները ասորւոց եկեղեցիների հետ, Էջմիածին, 1908: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Արտաշես Ղազարյան

ՆԵՐՍԵՍ Գ ՏԱՅԵՑԻ, Ներսես Գ Իշխանցի, Ներսես Գ Շինող (ծ. թ. անհտ – 661), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 641-ից: Հաջորդել է Եզր Ա Փառաժնակերտցուն: Ծնվել է Տայքի Իշխան գյուղում: Կրթվել է Բյուզանդիայում և այնտեղ մտել զինվոր. ծառայության: Վերադառնալով հայրենիք՝ ստացել է եկեղեց. ձեռնադրություն, ապա կարգվել Տայքի եպիսկոպոս: Կաթողիկոս է դարձել Հայոց իշխան և սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունու հավանությամբ, ծավալել եկեղեցաշին. գործունեություն, որի համար ստացել է Շինող մականունը: Նորոգել է Դվինի Ս. Սարգիս, Վաղարշապատի Ս. Աստվածածին եկեղեցիները, Վասպուրականի Ձորո վանքը, կառուցել Խոր վիրապի Ս.

Գրիգոր մատուռը, Զվարթնոցի Ս. Գրիգոր կաթողիկեն՝ հարակից հայրապետանոցով և պարիսպներով: 645-ին գումարել է Դվինի 5-րդ ժողովը, որի ընդունած 12 կանոնները մտել են Կանոնագրքի մեջ: 648-ի Դվինի 6-րդ ժողովում Ն. Գ Տ. և Թեոդորոս Ռշտունին մերժել են բյուզ. կայսր Կոստաս II-ի (Կոստանդին) և Կ. Պոլսի պատրիարք Պյուռոսի՝ բյուզ. եկեղեցուն միանալու և Քաղկեդոնի ժողովն ընդունելու առաջարկը (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ): 652-ին Կոստաս II կայսրը ներխուժել է Հայաստան, հալածել ընդդիմադիր հայ նախարարներին ու հոգևորականներին և կրկին առաջ քաշել եկեղեցիների միության խնդիրը: Այդ նպատակով, մի կիրակի, Դվինի Կաթողիկե եկեղեցում կայսրը հրամայել է հուն. ծեսով մատուցել Պատարագ, և կաթողիկոսի հետ միասին հաղորդվել են նաև հայ եպիսկոպոսները: Քաղ. պարտադրող իրադրության պայմաններում առժամանակ և հարկադրաբար ընդունված միակամության դավանությունը՝ որպես հաշտության եզր պառակտված եկեղեցիների միջև, ի վերջո մերժվել է երկուստեք և Հայ եկեղեցու համար որևէ լուրջ հետևանք չի ունեցել: 652-ին, երբ Թեոդորոս Ռշտունին արաբ. զորքերի օժանդակությամբ բյուզանդացիներից ազատագրել է Հայաստանը, Ն. Գ Տ., խույս տալով արաբ. կողմնորոշում ունեցող նախարարների հետ բախումից, մեկնել է Կ. Պոլիս՝ ակնկալելով կայսրի պաշտպանությունը: Նույն թվականի վերջին հուսախաբ վերադարձել է Հայաստան և մինչև 659-ը քաշվել հայրենի Իշխան գյուղը. չհեռանալով հայրապետ. առաջնորդությունից՝ մեկուսացել է երկրի քաղ. գործերից: Թեոդորոս Ռշտունու մահից (658) և արաբ. սպառնալիքների մեղմացումից հետո, 659-ին վերադարձել է Վաղարշապատ, շարունակել Զվարթնոցի օժանդակ կառույցների շին. աշխատանքը:

Ն. Գ Տ-ու գահակալման օրոք կարևոր իրադարձություններից էր ս. Խաչի գյուտը և այդ առթիվ Վարագա ս. Խաչի տոնի (տես Խաչի տոներ) հաստատումը (653), որը Հայ եկեղեցու տոներից է: Կաթողիկոսը նույն վայրում՝ Վարագա լեռան վրա, որտեղ հայտնաբերվել է Հիսուս Քրիստոսի խաչափայտի մի մասունքը, կառուցել է Ս. Նշան եկեղեցին: Ն. Գ Տ. ամփոփվել է Զվարթնոցի հս. կողմում, իր կենդանության օրոք կերտած շիրիմում:

Կաթողիկոս. գահին Ն. Գ Տ-ուն հաջորդել է Անաստաս Ա Ակոռեցին:

Գրկ. Սեբեոս, Պատմություն, Ե., 1979: Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ՆԵՐՍԵՍ Դ ԿԼԱՅԵՑԻ, տես Ներսես Շնորհալի:

ՆԵՐՍԵՍ Ե ԱՇՏԱՐԱԿԵՑԻ (13.2.1770, Աշտարակ – 13.2.1857, Վաղարշապատ), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1843-ից, ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ: Հաջորդել է Հովհաննես Ը Կարբեցուն: Սովորել է Էջմիածնի ժառանգավորաց դպրոցում: Երևանյան առաջին արշավանքի ժամանակ (1804) օգնել է ռուս. զորքերին: 1814-ին նշանակվելով Վրաստանի հայոց հոգևոր թեմի առաջնորդ՝ ծավալել է տնտ. և կրթ. գործունեություն, Թիֆլիսում հիմնադրել (1824) Ներսիսյան դպրոցը: 1826-ի ռուս-պարսկ. Պատերազմի ժամանակ կազմակերպել է հայկ. կամավոր. խմբեր, անձամբ մասնակցել Երևանի, Էջմիածնի, Սարդարապատի ազատագրմանը: Երևանի գրավումից հետո նշանակվել է երկրամասի ժամանակավոր վարչության անդամ, պարգևատրվել Ալեքսանդր Նևսկու շքանշանով (1828): Նշանակալից դեր է կատարել Պարսկաստանից հայերի ներգաղթի կազմակերպման գործում: Ռուսաստանի հովանավորության ներքո հայկ. ինքնավարություն ստեղծելու՝ Ներսես արք. Աշտարակեցու ձգտումները շուտով հարուցել են ցար. կառավարության դժգոհությունը, և նա հեռացվել է Անդրկովկասից՝ նշանակվելով Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի հայոց թեմի առաջնորդ (1828): Ընտրվելով կաթողիկոս՝ Ն. Ե Ա. վերադարձել է Էջմիածին, դիմադրել Հայ եկեղեցու նկատմամբ ցար. կառավարության ոտնձգություններին, զբաղվել հաս., կրթ. և շին. գործունեությամբ: Նրա ջանքերով կարգավորվել են Մայր աթոռի և Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանի հարաբերությունները: 1840-ական թթ. կեսից ավելի շատ զբաղվել է տնտ. գործունեությամբ: Նրա առաջնահերթ նպատակն է դարձել վերականգնել կաթողիկոսի՝ «Պոլոժենիե»-ով ոտնահարված իրավունքները: Դրա համար հարկ էր կայունացնել Հայ եկեղեցու տնտ. վիճակը (պատահական չէ, որ «Պոլոժենիե»-ն ծրագրելիս ցար. կառավարությունը ամեն կերպ ջանացել էր Հայ եկեղեցուն զրկել իր եկամտի աղբյուրներից): Ն. Ե Ա-ու գահակալությունը եղել է անզիջում պայքար Հայ եկեղեցու ազգավանդ. կարգի պահպանման համար, և այդ պայքարում կաթողիկոսը հաճախ է անտեսել «Պոլոժենիե»-ն և գործել ինքնուրույն: Իր ձեռքում կենտրոնացնելով եկեղեց. ողջ իշխանությունը՝ Ն. Ե Ա. չի համալրել Սինոդի կազմը, ամլության է մատնել նրա գործունեությունը՝ չհաստատելով Սինոդի արձանագրությունները: Թեմերում իր նշանակած ներկայացուցիչների միջոցով սահմանափակել է թեմակալ առաջնորդների իրավունքները և աչալրջորեն վերահսկել աթոռապատկան եկամուտները: Չբավարարվելով այդ ամենով՝ կազմել է տվել Հայ եկեղեցու նոր կանոնադրություն, որով Հայ եկեղեցու գործերի վարչությունը կենտրոնացվել է կաթողիկոսի ձեռքում: Իր հիմքում ունենալով Հայ եկեղեցու ավանդ. կարգը, այն իրենից ներկայացրել է «Պոլոժենիե»-ին բոլորովին հակադիր մի կանոնադրություն: Այդ պատճառով Ն. Ե Ա. այն չի ներկայացրել ցար. կառավարության հաստատմանը՝ քաջ գիտակցելով, որ վերջինս հավանություն չի տալու դրան, սակայն գործել է համաձայն Հայ եկեղեցու կանոնադրության իր տարբերակի: Դրանով նա ի չիք է դարձրել ցար. կառավարության հետապնդած նպատակները: Կաթողիկոսը, շատ շուտ հասու լինելով ցարիզմի իրական նպատակներին և ազատվելով Ռուսաստանի հովանավորության ներքո հայկ. ինքնավարություն ստեղծելու պատրանքներից, իր տիրական ձեռքով ուղղություն է տվել ազգային-պահպանողական մի հոսանքի, որի խնդիրն ամենից առաջ Հայ եկեղեցու ազգ. ոգու և ավանդ. կարգի պահպանումն էր:

Եկեղեցու և կառավարության հարաբերություններում արմատական դիրքորոշում որդեգրած Ն. Ե Ա. վարել է շատ ավելի զգուշավոր քաղաքականություն, երբ խոսքը հայ ժողովըրդի և տվյալ տերության (Ռուսաստան, Թուրքիա, Պարսկաստան) փոխհարաբերությունների մասին էր: Իր կոնդակներով, գրություններով շարունակաբար հորդորել է հայության տարբեր հատվածներին զերծ մնալ անխոհեմ քայլերից, որոնք առաջ կբերեին տվյալ տերության դժգոհությունը և հակազդեցությունը: Կաթողիկոս. գահին Ն. Ե Ա-ուն հաջորդել է Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցին:

Գրկ. Երիցյան Ա., Ամենայն հայոց կաթողիկոսութիւնը և Կովկասի Հայք XIX դարում, հ. 1–2, Թ., 1894–95: Նույնի, Նիւթեր Ներսէս Ե-ի կենսագրութեան համար, Թ., 1877: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 3, Երուսաղեմ, 1927: Պարսամյան Վ., Գրիբոյեդովը և հայ-ռուսական հարաբերությունները, Ե., 1947:

Կարեն Ալեքսանյան

ՆԵՐՍԵՍ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑԻ (ավազանի անունը՝ Սմբատ, 1153, Լամբրոն – 14.7.1198, Սկևռայի վանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցի), աստվածաբան, մեկնիչ, մատենագիր, պետ. գործիչ, հրապարակախոս, բանաստեղծ, շարականագիր: Լամբրոնի բերդատեր, Հեթումյան իշխան Օշին Բ-ի և Ներսես Շնորհալու Շահան եղբոր դուստր Շահանդուխտ Պահլավունու որդին: Առաջին ուսուցիչն ու դաստիարակը եղել է մայրը, որից էլ սովորել է հունարեն (տիրապետել է նաև լատ., ասոր., եբր., ղպտերեն լեզուներին): Սովորել է Սկևռայի վանքում, ապա Հռոմկլայի կաթողիկոսարանի բարձրագույն դպրոցում՝ Հայոց կաթողիկոսներ Գրիգոր Գ Պահլավունու և Ներսես Շնորհալու հովանավորությամբ: Ներսես Շնորհալին նրան 16-ամյա հասակում ձեռնադրել է քահանա՝ տալով իր անունը: 1175-ին Գրիգոր Դ Տղան Ն. Լ-ուն ձեռնադրել է Տարսոն քաղաքի արքեպիսկոպոս: Կյանքի վերջին տարիներին պաշտոնավարել է Լևոն Բ Մեծագործի արքունիքում՝ որպես ատենադպիր, խորհրդատու և թարգմանիչ:

Ն. Լ. XII դ. 2-րդ կեսի Մերձավոր Արևելքի ամենահայտնի եկեղեցաքաղ. գործիչներից է: Մասնակցել է 1178-ի Հռոմկլայի եկեղեցական ժողովին, Լևոն Բ Ռուբինյան իշխանի հանձնարարությամբ ուղարկվել է դիմավորելու Ֆրիդրիխ Շիկամորուսի (Բարբարոսա) գլխավորած երկրորդ խաչակրաց բանակին (1189), պաշտոն. դեսպանագնացությամբ այցելել Կ. Պոլիս (1197), մասնակցել Կիլիկյան Հայաստանի արտաքին գործերի կարգավորմանը: Գործելով Տարսոնում, Լամբրոնում, Հռոմկլայում, Սաղրիում, Սկևռայում, Սև լեռներում և այլուր՝ Ն. Լ. նպաստել է Կիլիկյան Հայաստանի հոգևոր և մշակութ. կյանքի վերելքին, հորից ժառանգած նյութ. միջոցներով օժանդակել դպրոցներին, գրադարաններին, գրչատներին, 30 հզ. ոսկի դահեկան է նվիրաբերել ձեռագրերի գնմանը, ընդօրինակմանը, վանքերի, եկեղեցիների կառուցմանը: Պատվիրել կամ անձամբ ընդօրինակել է բազմաթիվ հին հայկ. ձեռագրեր, որոնց մի մասը հասել է մեզ (պահվում են Երևանի, Վենետիկի, Վատիկանի, Փարիզի և այլ մատենադարաններում): Ն. Լ-ու պատվերով ընդօրինակված՝ Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» երկը մեզ հասած ամենահին (1173) ու լավագույն ձեռագիրն է (պահվում է Մատենադարանում): Ն. Լ. իր ճարտասան. կարողությամբ վաստակել է հմուտ հրապարակախոսի և քարոզչի համբավ (հայ և օտարազգի հեղինակները նրան համեմատել են Դեմոսթենեսի, Կիկերոնի, Հովհան Ոսկեբերանի և այլոց հետ): Երկար տարիներ ճգնել է Տավրոսի, Սեպուհ, Սև լեռների անապատներում ու վանքերում, հռչակվել իր սրբակրոն վարքով և իմաստությամբ նաև հույների, լատինների ու ասորիների շրջանում: Ն. Լ-ու աշակերտները (Խաչատուր Սկևռացի, Գրիգոր Սկևռացի) նրան ձոնել են երկեր, գրի առել նրա կյանքն ու գործը: Բնութագրելով ուսուցչին՝ Գրիգոր Սկևռացին գրել է. «Բղխէր իբրև զաղբիւր, յառաջէր որպէս զգետ, ծաւալէր իբրև զծով»: Նրան անվանել են «երկրորդ Պօղոս Տարսոնացի առաքեալ», մեծարել «սքանչելի և կատարեալ այր», «Հայաստանեայց եկեղեցու լուսաւոր վարդապետ», «առաքելաշաւիղ հայրապետ», «սուրբ», «բերան քարոզութեան սրբոյ եկեղեցւոյ», «տիեզերական վարդապետ» և այլ մակդիրներով: Հանկարծամահ է եղել քարոզի ժամին: Ն. Լ. եղել է Հայ առաքելական եկեղեցու ինքնուրույնության և պետականության մեծ գաղափարախոսներից: Պայքարել է Հայ եկեղեցու և Կիլիկյան Հայաստանի անկախության ու բարեկարգության համար: Եկեղեցիների միության հարցում պաշտպանել է իր մեծ նախորդի և ուսուցչի՝ Ներսես Շնորհալու գաղափար. գիծը, այն է՝ բոլոր եկեղեցիների հավասարության սկզբունքի և ավանդ-ազգ. դիմագծի պահպանումով հասնել քրիստ. եկեղեցիների համերաշխությանն ու միաբանությանը, քարոզել լուսամիտ, մարդասիր. գաղափարներ, ազգամիջյան համերաշխություն և դավան. հանդուրժողականություն: Մերժել է Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիների միության առաջարկները՝ դրանցում տեսնելով քաղ. նպատակներ, Հայ եկեղեցու և պետության անկախության դեմ ոտնձգության փորձեր, քննադատելով և՛ քաղկեդոնականներին, և՛ այն հայ հոգևորականներին, հատկապես արևելյան վարդապետների առավել արմատական թևի ներկայացուցիչներին (Գրիգոր Տուտեորդի և ուր.), որոնց գործելակերպը և մտայնությունը խորացնում էին եկեղեցիների բաժանումը: Բազմաժանր ու բազմաբնույթ է Ն. Լ-ու մատենագր. ժառանգությունը: Չնայած իր կարճատև կյանքին և պետ-եկեղեց. բուռն գործունեությանը, եղել է չափազանց բեղմնավոր հեղինակ և հայ միջնադարյան ամենանշանավոր մեկնիչներից: Նրա գրչին են պատկանում Աստվածաշնչի գրքերի բարձրարժեք մեկնություններ, որոնցից մեզ են հասել Արարածոց, Առակաց, Ժողովողի, Իմաստության, Երգ երգոցի, տասներկու մարգարեների, Դանիելի, Սաղմոսների, Մատթեոսի, Կաթողիկե թղթերի, Հովհաննեսի Հայտնության, Հովհաննեսի ննջման պարականոն պատմության մեկնությունները: Գրված լինելով ճգնավոր. կյանքի առանձնության մեջ՝ դրանք հագեցած են ոչ միայն աստվածաբան. նրբին լուսաբանումներով, այլև ներանձնական աստվածապաշտ. սկզբունքներով: Եկեղեցու վարդապետության ուղղափառ մեկնող. ավանդությունը համակարգելուց և զարգացնելուց բացի դրանք ամփոփում են խրատականներ՝ հիմնված կենդանի ճգնավոր. փորձառության վրա:

Ն. Լ-ու գրած առաջին մեկնությունը (գրել է 23–24 տարեկանում) և նրա ստեղծագործության թագն ու պսակը «Պատարագի մեկնութիւն»-ն է («Խորհրդածութիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ և մեկնութիւն խորհրդոյ Պատարագին», 1847), որը համաքրիստ. մեկնող. գրականության և, հատկապես, Պատարագի մեկնությանը նվիրված նշանակալի երևույթ է ու համաշխ. ճանաչում ստացած աշխատություն (բազմիցս թարգմանվել և վերահրատարակվել է լատ., գերմ., ֆրանս., անգլ., հուն. և այլ լեզուներով): Իրավամբ համարվել է «եռահրաշ և հոգիազարդ մատեան», «գիրք աստուածային և խորհուրդ բարձրագոյն», իսկ Ղ. Ալիշանն այն բնութագրել է որպես «հայերեն դպրության գլուխ և նախադաս» այդ ժանրի գրվածքների մեջ: Ն. Լ-ու «Պատարագի մեկնութիւն»-ը, ըստ էության, ինքնուրույն և քննական մի ստեղծագործություն է՝ նվիրված Հայ եկեղեցու կարգերին, ծեսերին, ավանդություններին, և հատկապես՝ Պատարագի արարողությանը: Նպատակն էր վերականգնել հատկապես Կիլիկյան Հայաստանում Հայ եկեղեցու խախտված կարգերը, ավանդական և կանոնական արարողություններն ու ծիսակատարությունները մաքրել խորթ նորամուծություններից ու աղավաղումներից: Ն. Լ-ու խնդիրն էր Հայ եկեղեցում կատարվող Պատարագը (որը Կիլիկյան Հայաստանի հոգևորականության զգալի մասը դարձրել էր առուծախի առարկա և վերածել սոսկ հարուստ հանգուցյալների հոգիների փրկության համար վարձով կատարվող անշուք ու նսեմացած մի արարողության) ծառայեցնել իր նպատակին՝ «ի պէտս հաշտութեան, փրկութեան և խաղաղութեան աշխարհի»: Նա եկեղեցու բոլոր սպասավորներին կոչ է արել վերականգնել հայոց Պատարագի երբեմնի վսեմությունն ու պարզությունը, նախկին տպավորիչ ու վեհ արարողությունը և, ընդհանրապես, այն ամենը, ինչը կանոնական ու նվիրական է եղել Հայ եկեղեցու համար: Ն. Լ. քարոզել է եղբայրություն մարդկանց միջև, համերաշխություն ազգերի միջև: Ըստ նրա, ամեն ազգ իր եկեղեցում միաժամանակ աղոթում է մյուս ազգերի բարեկեցության և խաղաղության համար: Թեև տարբեր ազգեր Պատարագը կատարում են տարբեր լեզուներով, ազգ. ծեսերով, այն իր բովանդակությամբ համաքրիստոնեական է՝ «Խորհուրդ պատարագին համահաւասար է ամենայն ազգացս»: «Պատարագի մեկնութիւն»-ը կարևոր աղբյուր է հայոց Պատարագի զարգացման փուլերը և պատմությունն ուսումնասիրելու համար: Հոգևոր-պատմ. արժեքի հետ ունի նաև գրական-գեղ. նշանակություն: Հարուստ է համեմատություններով, այլաբանություններով ու փոխաբերություններով:

Ն. Լ-ու մեկնող. աշխատություններից ուշագրավ են Հովհաննեսի Հայտնության գրքի մեկնության հայերեն թարգմանության վերանայումն ու սրբագրումը (Երուսաղեմ, 1855), ինչպես նաև՝ Հովհաննես ավետարանչի ննջման պարականոն պատմության մեկնությունը: Վերջինս եզակի երևույթ է համաքրիստ. մեկնող. գրականության մեջ: Այդ պատմության հուն. բնագիրը չի պահպանվել և տեղ է գտել միայն հայերեն Աստվածաշունչ մատյաններում: Հովհաննես ավետարանչի ննջման պատմությունը լայն գործածություն է ունեցել Հայ եկեղեցու ծիսակարգում՝ զետեղված լինելով Ճաշոցներում և Ճառընտիրներում: Իր մեկնությամբ Ն. Լ. նպատակ է ունեցել ընթերցողին ոչ թե սոսկ տեսական իմացություններ հաղորդել, այլև նրա առջև բացահայտել այդ պատումի մեջ խորհրդանշանական (սիմվոլիկ) ու սեղմ խոսքերով «ծածկագրված» ներքին աստվածապաշտ. կյանքի խորհուրդներն ու նշանակությունը: Նոր կտակարանի Հայտնության գրքի հայերեն թարգմանությունը և Աստվածաշնչի հայկ. կանոն ներմուծելը վերագրվում է Ն. Լ-ուն: Ն. Լ-ու նշանավոր «Ատենաբանութիւն»-ը (առաջին հրտ. 1749, 1810-ին թրգմ. լատ., 1834-ին՝ գերմ., 1865-ին՝ ռուս.) հայ միջնադարյան հոգևոր ճարտասանության լավագույն կոթողն է իր ձևով և մարդասիր. գաղափարներով: Ելակետ ունենալով քրիստ. վարդապետության խաղաղասիր. սկզբունքը և հայ ժողովըրդի աշխարհիկ ու հոգևոր կյանքի պայմանները՝ Ն. Լ. շեշտել է եղբայրության, խաղաղության, համամարդկային սիրո, տարբեր ազգերի միջև համերաշխություն հաստատելու անհրաժեշտությունը: Բարձրացրել է Կիլիկյան Հայաստանի ժամանակի հուզող կրոն., աշխարհիկ, ազգ. և միջազգ. բնույթի խնդիրներ, անաչառ քննադատել քրիստ. բարոյականությունից շեղվող երևույթները: Ըստ Ն. Լ-ու, պետք է համարձակ քննադատել և վեր հանել նույնիսկ օրենքներում եղած թերությունները, եթե դրանք իրենց էությամբ վնասակար են ներկայի համար: Հեղինակը խիստ քննադատել է քրիստ. զանազան աղանդները: Մանավանդ վերջիններիս առաջնորդները, ըստ ատենախոսի, խոտորված քրիստ. իսկական վարդապետության և ճշմարտության լուսավոր ճանապարհից, աղետալի հետևանքների պատճառ են դարձել շատ ժողովուրդների համար: Ն. Լ. չի խնայել նաև տարբեր ազգերի այն հոգևորականներին, ովքեր չարաշահել են իրենց կոչումը, մեծ վնասներ հասցրել ժողովուրդներին՝ նրանց մեջ սերմանելով թշնամություն: Այդպիսիներին հակադրել է անցյալի հոգևոր հայրերին, ովքեր, արհամարհելով անձն. շահն ու փառքը, քարոզել են ճշմարտություն և մարդասիրություն: Ն. Լ. ձաղկել է նրանց, ովքեր մյուս ազգերի վարքն ու բարքը համարում են պիղծ, անմաքուր, անարգում ուրիշների կրոնը՝ հայտարարելով, որ միայն իրենց ազգ. հավատն է ճշմարիտ և ուղղափառ: Նա գտնում է, որ ազգերի միջև խտրականություն, գժտություն և թշնամանք առաջացնող պատճառները նաև դավան. և ծիսական տարբերություններն են: Ն. Լ. հատկապես խիստ և պատկերավոր ոճով մերկացնում է երկաբնակներին (հույներին և լատիններին), որոնք դավանանքի պատրվակի տակ ձգտում են իշխել փոքր ազգերի վրա և՛ կրոնով, և՛ պետ. իրավունքներով: Ն. Լ., որպես իր ժամանակի համար առաջադեմ և համարձակ գաղափարների քարոզիչ, մեծ մտածող ու հայրենասեր, երբեք չի նահանջել Հայ առաքելական եկեղեցու սկզբունքներից և չի թերագնահատել ազգ. արժեքները, ինչպես փորձել են ներկայացնել ժամանակի և հետագայի որոշ հոգևորականներ: «Ատենաբանություն»-ում նա այն կարծիքն է հայտնել, որ աստվածադիր օրենքներին (սուրբգրային) հավասարարժեք ու նվիրական են նաև մեր հայրերի ավանդներն ու կարգերը, իսկ ազգ. ավանդությունները նույնպիսի սրբություններ են, ինչպիսին աստվածային օրենքներն են: Ն. Լ. քարոզել է սեր և խաղաղություն, ազգ. և կրոն. անհանդուրժողականությունից զերծ ազգամիջյան հարաբերություններ, հույս և հավատ ճշմարտության հաղթանակի հանդեպ: «Թուղթ առ Լևոն արքայն» երկը («Ատենաբանութիւն եւ թուղթ եւ ճառք», 1838, էջ 203–242) հայ բանավիճային գրականության ընտիր նմուշներից է, որով Ն. Լ. ջանացել է հերքել Գրիգոր Տուտեորդու և արևելյան մյուս վարդապետների՝ իր դեմ հարուցած մեղադրանքները Հայ եկեղեցու շահերն անտեսելու և բյուզ. կողմնորոշման մեջ: Որպես երաժիշտ Ն. Լ. հորինել է ավելի քան երկու տասնյակ շարականներ և անձամբ երգել: Շարակնոցում տեղ են գտել Ն. Լ-ու՝ Զատկի («Այսօր յարեաւ»), Նոր կիրակիի («Նորոգեալ կըղզիք»), Համբարձման («Համբարձաւ Տէրն մէր») և Գրիգոր Ա Լուսավորչի որդվոց և թոռանց («Որ ըզլոյս աստուածային») կանոնները: Նշանավոր են «Համբարձումն Տեառն» և «Գալուստ Հոգւոյն Սրբոյ» ներբողյանները, Ներսես Շնորհալուն և Պահլավունյաց տոհմին նվիրված «Գովեստ ներբողական, պատմագրական բանիւ» չափածո երկը ևն: Կարևոր են նաև ասոր-ից և հունից Ն. Լ-ու թարգմանած (1191–96) օրենքները, որոնք հայտնի են Ն. Լ-ու օրենքներ անունով: Դրանք [«Աւրէնք յաղթող թագաւորաց քրիստոնէից՝ Կոստանդիանոսի, Թէոդոսի և Լևոնի» (Ասորա-Հռոմեական դատաստանագիրք), «Համառօտ ժողովումն օրինաց վերստին», «Աւրէնք և գիրք ի ձեռն Մովսեսի յելից գրոց», «Օրէնսգիրք, քաղուած ի Ղևտական գրոց…», «Զինուորական օրէնք» (բյուզ. «Էկլոգայի» չորս հավելվածներից մեկը)] Ն. Լ. հարմարեցրել է հայ իրականության պայմաններին: Ն. Լ-ու օրենքներն ունեցել են միջնադարյան հայ իրավական առօրյան կարգավորելու և օրինականություն հաստատելու գործնական դեր և սահմանել քաղաքացիական, ամուսնաընտանեկան, դատական, զինվորական և այլ հաս. հարաբերությունների ոլորտներին վերաբերող իրավական նորմեր, նպաստել Կիլիկյան Հայաստանի միասնական պետության ու բանակի, ինքնուրույն ու համահավաք ազգ. օրենսդրության ստեղծմանը:

Երկ. Տեսութիւն աղօթից. պատմութեան բանից ննջման Աստուածաբան աւետարանչին Յովհաննու, ԿՊ, 1736: Հանգիստ երանելւոյն Յովհաննու՝ ստուգեալ իբրեւ վաւերական, հանդերձ ծանօթութեամբք Հ. Գաթըրճյանի, Վնն., 1877: Յովհաննէս Աստուածաբան աւետարանչի ննջման պատմութեան աղօթքի խօսքերի մեկնութիւնը, աշխարհաբարի փոխադրումը՝ Ս. Ստամբոլցյանի, «Գանձասար», 6, 1996, էջ 487–549: Ատենաբանութիւն, Վնտ., 1812: Մեկնութիւն սրբոց երկոտասան մարգարէից, ԿՊ, 1825: Ընտիր մատենագիրք, Վնտ., 1865:

Գրկ. Գրիգոր Սկեվռացի, Ներբողեան ասացեալ ի վարս մեծի քահանայապետի ի Ս. Ներսեսի Լամբրոնացւոյ, տես «Սոփերք հայկականք», հ. 15, Վնտ., 1854: Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Ակինյան Ն., Ներսես Լամբրոնացի, Վնն., 1956: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 4, Ե., 1970: Հակոբյան Գ., Ներսես Լամբրոնացի, Ե., 1971: Գրիգորյան Գ., Հասարակական-փիլիսոփայական միտքը հայկական Կիլիկիայում (XII դ. կես), Ե., 1979: Թահմիզյան Ն., Երաժշտությունը հայկական Կիլիկիայում, Ե., 1989: Մեր երանելի հայր Ներսես Լամբրոնացու վարքը, «Գանձասար», 2, 1992, էջ 302–305: Անանյան Գ., Ներսես Լամբրոնացին՝ հրապարակախոս, Անթիլիաս, 1995: Խ աչատ րյ ան Տ., Ներսես Լամբրոնացու «Յովհաննէս աւետարանչի ննջման պատմութեան» մեկնությունը, «Գանձասար», 6, 1996, էջ 478–481:

ՆԵՐՍԵՍ ՄՇԵՑԻ, Տար ոնաց ի (XIII դ. սկիզբ, Մուշ – 1284, Աղբերց վանք), մանկավարժ, րաբունապետ, գրիչ: Ուսանել, ապա պաշտոնավարել է Մշո Ս. Առաքելոց վանքի դպրոցում: Կատարելագործվել է Վարդան Արևելցու հիմնադրած (1255) Խոր վիրապի վանքի վարդապետարանում, աշակերտել նրան: Ն. Մ. կատարելապես տիրապետել է հուն-ին և լատ-ին: Վարդան Արևելցու մահից (1271) հետո դարձել է րաբունապետ և վարդապետարանը Խոր վիրապից տեղափոխել Մշո Ս. Առաքելոց վանք: Երկրում տիրող բարդ իրավիճակի պատճառով 1281-ին դպրոցը ժամանակավորապես փակել է և, ապահովության համար, Ն. Մ. Եսայի Նչեցու հետ մեկնել է Մեծոփավանքի դպրոց, իսկ 1282-ին՝ Վայոց ձոր: Պռոշյան իշխանական տունը նրան է տրամադրել Աղբերց վանքը, որտեղ Ն. Մ., հավաքելով իր աշակերտներին, շարունակել է ուսուցումը: Որոշ ժամանակ անց րաբունապետ է կարգել Եսայի Նչեցուն: Ն. Մ-ու մահից հետո դպրոցը շարունակել է գործել և ճանաչվել է որպես Գլաձորի համալսարան:

Արտաշես Մաթևոսյան

ՆԵՐՍԵՍ ՄՈԿԱՑԻ, Վանեցի, Բեղլու [մոտ 1575, գ. Հասկնջավ (Մոկք գավառ) – 1625, Վանա լճի Լիմ կղզի], բանաստեղծ, կրթական-լուսավորական գործիչ, փիլիսոփա: Մշո Ս. Առաքելոց վանքի «Հարանց վարք»-ի հիշատակարանում ասվում է, թե 1609-ին Ն. Մ. եղել է Երուսաղեմի Ս. Բարդուղիմեոս վանքում, այդտեղ էլ Բարսեղ Գավառացուց ստացել վարդապետ. աստիճան: Իր կրթության, դաստիարակության և հաս. գործունեության ամբողջ ժամանակը Ն. Մ. անցկացրել է վանական միաբանությունների և դպրոցների միջավայրում: Նրա գործունեությունը կապված է Բաղեշի Ամրդոլու վանքի, Սյունյաց Մեծ անապատի և Լիմ կղզու միաբանության հետ, որի հիմնադիրն է (1621) ինքը: Ավանդել է արտաքին գիտություններ: Ն. Մ-ու ստեղծագործությունը կարելի է բաժանել 3 խմբի՝ պատմ., հոգու և մարմնի փոխհարաբերության, ավանդական-առասպելական: Պատմ. երկերում հեղինակը հաղորդում է այնպիսի փաստեր, որոնք չկան այլ աղբյուրներում: Այդպիսին է «Օրհնեալ տէր Յիսուս Փրկիչ» տողով սկսվող ներբողը, որը նվիրված է Սյունյաց Մեծ անապատի հիմնադրմանն ու հիմնադիրներին: Մի այլ գանձում պատկերել է Անդրեաս քահանայի նահատակությունը՝ շահ Աբբասի հրամանով (1617): «Ի հոլովել ժամանակին» տողով սկսվող ողբում նկարագրել է Սալահ ադ Դինի կողմից Երուսաղեմի գրավումը (1187): Ն. Մ-ու փիլ. հայացքները դրսևորվել են «Մանուկ մտավարժ էի…» և «Վիճաբանություն երկնի և երկրի» այլաբանական բանաստեղծությունների մեջ: «Մանուկ մտավարժ էի…» բանաստեղծությունում առկա են հեղինակի անձն. կյանքին վերաբերող որոշ տեղեկություններ: Տաղում Ն. Մ. ձաղկել է մարդկային իրականության արատավոր երևույթները: «Վիճաբանություն երկնի և երկրի» բանաստեղծության մեջ պատկերել է հոգու և մարմնի պայքարը:

Ն. Մ-ու «Ներբողեան վիպասանական ի փոխումն Աստուածածին կուսին…» ընդարձակ քերթվածը՝ 100 տուն, գրվել է Երուսաղեմում. մնացած 300 տունը շարունակել է նրա աշակերտը՝ Ստեփանոս Շատախեցին: Այս ներբողյանը նվիրված է Աստվածածնի վերափոխմանը և Բարդուղիմեոս առաքյալի՝ Հայաստանում քրիստոնեություն տարածելուն: Այն յուրատեսակ գովք է՝ քրիստոնեության հաղթարշավի, աշխարհին օծյալ Փրկիչ պարգևող, ախտերը բուժող Աստվածամոր, նաև նոր, առաջադեմ գաղափարների՝ ընդդեմ հեթանոս. առասպելաբանության, կռապաշտության ու արատավոր սովորույթների: Երկ. Բանաստեղծություններ, Ե., 1985:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901: Ակինյան Ն., Բաղեշի դպրոցը, Վնն., 1952: Մնացականյան Ա., Հայկական միջնադարյան ժողովըրդական երգեր, Ե., 1956: Խաչատրյան Պ., Հայ միջնադարյան պատմական ողբեր, Ե., 1969: Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գիրք 1, Ե., 1969:

Աելիտա Դոլուխանյան

ՆԵՐՍԵՍ ՇՆՈՐՀԱԼԻ, Ներսես Դ Կլայեցի, սուրբ Ներ սես Շ ն որհալի, Երգեցող [մոտ 1100, Ծովք բերդ (Ծոփաց նահանգի Անձիտ գավառ) – 13.8.1173, Հռոմկլա], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1166-ից, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Հաջորդել է ավագ եղբորը՝ Գրիգոր Գ Պահլավունուն: Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու ծոռը, իշխան Ապիրատ Պահլավունու որդին, Գրիգոր Բ Վկայասերի քրոջ թոռը: Մեծացել է Գրիգոր Բ Վկայասերի, այնուհետև Բարսեղ Ա Անեցու խնամքի ներքո, հիմնավոր կրթություն ստացել Քեսունի մոտ գտնվող Շուղրի Կարմիր վանքի դպրոցում՝ աշակերտելով Ստեփանոս Մանուկ եպիսկոպոսին: 16 տարեկանում ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա և վերանվանվել Ներսես (հայտնի չէ ավազանի անունը): Մինչև կաթողիկոս դառնալը եղել է Գրիգոր Գ Պահլավունու օգնականն ու խորհրդատուն: 1116-ից ապրել և ստեղծագործել է Կոմմագենեի Տլուք գավառի Ծովք դղյակում, 1150-ից՝ Հռոմկլայում: Դա պայմանավորված է եղել կաթողիկոս. աթոռը Ծովք, այնուհետև Հռոմկլա տեղափոխություններով: 1121–35-ին զբաղվել է եկեղեց-ազգ. գործունեությամբ:

Ն. Շ. և Գրիգոր Գ Պահլավունին մտադիր են եղել հայրապետ. աթոռը փոխադրել բուն Հայաստան՝ Անի, և վերականգնել հայկ. իշխանությունը Անիում: Սակայն Հայաստանի ծանր քաղ. պայմանները թույլ չեն տվել իրագործել այդ ծրագիրը, և երկու եղբայրները հայրապետ. աթոռը Ծովքից տեղափոխել են Հռոմկլա (տես Հռոմկլայի կաթողիկոսարան), որտեղ և ծավալվել է Ն. Շ-ու հովվական-եկեղեց., մշակութ., մատենագր. և մանկավարժ. բեղուն գործունեությունը: Ենթադրվում է, որ 1121–35-ին այցելել է Անի, շրջել բուն Հայաստանում, մոտիկից ծանոթացել հայ ժողովրդի կյանքին ու կենցաղին: Իր կաթողիկոսության տարիներին Ն. Շ. սերտ կապեր է պահպանել Հայաստանի բոլոր նշանավոր վանքերի և արևելյան վարդապետների հետ, թղթակցել նրանց հետ դավան., եկեղեց., ազգ., ինչպես նաև գրական ու գիտ. բազում խնդիրների շուրջ: Որպես մեծ հեղինակություն վայելող անձնավորություն նրան են ուղարկել (1164) հաշտեցնելու Կիլիկյան Հայաստանի երկու հայ իշխաններին՝ Թորոս Բ Ռուբինյանին և Լամբրոնի բերդի տեր Օշին Բ Հեթումյանին: 1141ին իր կաթողիկոս եղբոր հետ մասնակցել է Անտիոքի ժողովին, որը գումարվել էր Անտիոքի Ռուդոլֆ լատին պատրիարքի գործունեությունը քննելու համար: Այդ ժողովից են սկսվել հայ-կաթոլիկ եկեղեց. հարաբերությունները: Ն. Շ. միջեկեղեց. ճանաչում և համբավ է վայելել իր բացառիկ գիտականությամբ, աստվածաբան. պատրաստվածությամբ, առաքինազարդ վարքով, սրբակեցությամբ: Համարվել է ավետարանական ոգով եկեղեցիների միության և համագործակցության ջատագով, եկեղեցու մեծ վարդապետ համաքրիստ. մտքի և մշակույթի պատմության մեջ: Ն. Շ-ուն հույները, ասորիները և հռոմեացիները նմանեցրել են III–V դդ. եկեղեցու մեծ հայրերին, նր համբավը տարածվել է բոլոր ազգերի, այդ թվում՝ ոչ քրիստոնյաների մեջ: Ն. Շ-ուն ժամանակի հուն. և ասոր. աղբյուրները կոչել են «Նոր Գրիգոր Աստվածաբան»: Հայ եկեղեցու պատմության մեջ Գրիգոր Ա Լուսավորչից, Սահակ Ա Պարթևից, Մեսրոպ Մաշտոցից և Գրիգոր Նարեկացուց հետո ոչ ոք այնքան մեծարանք ու սեր չի վայելել իր ժամանակակիցների և հետագա սերունդների մոտ, որքան Ն. Շ.՝ իբրև սուրբ, հայրապետ և մատենագիր: Մեծարվել է կենդանության օրոք, իսկ շիրիմը դարձել է ուխտատեղի: Նրա մահը սգացել են բյուզ. արքունիքը, ողջ քրիստոնյա աշխարհը: Բացի «Շնորհալի» պատվանունից, որն ընդունված էր Կիլիկյան Հայաստանում (մասնավորապես Սև լեռան վանքերի դպրոցներում), ինչպես «Քերթողը»՝ Սյունիքում, Հայոց կաթողիկոսը մեծարվել է «Երկրորդ Լուսավորիչ Հայոց», «եռամեծ վարդապետ», «երանաշնորհ սուրբ», «աղոթք Հայ եկեղեցու և հայ հոգու», «տիեզերալույս վարդապետ», «համահրեշտակ» և այլ որակումներով: Ն. Շ. հայ ամենաբազմարդյուն և բազմավաստակ մատենագիրներից է, համաքրիստ. չափանիշով մեծ մատենագիր: Նրա մատենագր. ժառանգությունը գրեթե անկորուստ հասել է մեզ: Գործերի մեծ մասը տպագրվել է, թարգմանվել տասնյակ լեզուներով և բազմիցս վերահրատարակվել: Նրա բազմաժանր ստեղծագործությունները՝ աստվածաբան., դավան., մեկնող., ծիսապաշտամունք., պատմ., փիլ., մանկավարժ. բնույթի երկերը, բանաստեղծություններն ու պոեմները, նամակներն ու քարոզները, աղոթքներն ու շարականները հայոց «արծաթե դարի» և Կիլիկյան Հայաստանի պատմության առաջին շրջանի հոգևոր-մշակութ., կրոնաաստվածաբան. մնայուն արժեքներից են, որտեղ արտահայտված են ժամանակի ազգ-քաղ. տրամադրությունները, Հայոց պետության և Հայ եկեղեցու գաղափարախոսությունը, վերջինիս ինքնանկախության, ազգ. նկարագրի, ուղղափառության պաշտպանությունը: Ն. Շ-ու մատենագր. վաստակն ընդունված է բաժանել երկու մասի՝ արձակ և չափածո: Կաթողիկոս ընտրվելուց հետո գրված առաջին արձակ գործը «Ատենաբանութիւն»-ն է: Սա ճառ է, որը Ն. Շ. արտասանել է իր կաթողիկոս. ձեռնադրության և օծման առիթով, Ծաղկազարդի օրը, 1166-ի ապրիլի 17-ին, Հռոմկլայում գումարված ազգ-եկեղեց. ժողովում: Նշելով իր կաթողիկոս եղբոր արժանիքները՝ այնուհետև անդրադառնում է իր ժամանակի դժվարություններին, մասնավորապես հայ ժողովրդի՝ հայրենի երկրից, անցյալի փառքից, պետականությունից զրկված լինելուն, կաթողիկոս. աթոռի տարագիր վիճակին, որոնց պատճառով շատ դժվար էր կատարել հայրապետ. գործերը, ժողովրդին խրատել, ուսուցանել և սերմանել Աստծո խոսքը: Ճառի վերջում Ն. Շ. աղոթում է, որ Աստված իրեն ուժ ու կարողություն տա՝ իր հոտը հովվելու, մխիթարելու, հույս հայտնում, որ Աստված կփրկի «զմեզ ի բերանոյ առիւծոց», կազատի գերության կապանքներից և բոլորին կվերադարձնի հայրենիք:

Ն. Շ-ու արձակ գործերի պսակն է «Թուղթ ընդհանրական»-ը, որը գրվել է «Ատենաբանութիւն»-ից երեք ամիս անց: «Թուղթ ընդհանրական»-ը Ն. Շ-ու անդրանիկ կոնդակն է՝ ուղղված հայ ժողովրդին: Այն որակվել է «ջահ լուսատու աստուածասիրացն մտաց», «պանծալի մատեան», «դաւանութիւն ուղղափառ հաւատոյ եկեղեցւոյս մերոյ», որտեղ ամբարված են նաև հոգևոր դասին և ժողովրդին ուղղված աստվածային պատվիրաններ, հոգեշահ խրատներ: «Թուղթ ընդհանրական»-ը սկսվում է սիրո ողջույնով և հայրապետ. օրհնությամբ: Ն. Շ. խոսում է իր կաթողիկոս ընտրվելու, եղբոր՝ Գրիգոր Գ Պահլավունու մահվան, իր վրա դրված հայրապետ. բարձր պարտականությունների մասին: Ներածականում համառոտ, բայց ամբողջական ձևով ներկայացնում է Հայ եկեղեցու ուղղափառ դավանությունը, եկեղեց. կարգն ու կանոնը, ավանդությունները: Այնուհետև իր հայրապետ. խոսքն ուղղում է ժամանակի բոլոր դասերին և հաս. խմբերին՝ «Առ կրօնաւորս», «Առ առաջնորդս սրբոց ուխտից վանականաց», «Առ առաջնորդս եկեղեցւոյ», «Առ դասս քահանայից», «Առ իշխանս», «Առ զինուորաց դասս», «Առ քաղաքականսդ» (քաղաքի բնակչության), «Առ երկրագործս», «Առ կանանց դասս», նրանց տալով իր խրատը և պատգամը՝ կրոն., եկեղեց. ու ազգ. պարտականությունների մասին: «Թուղթ ընդհանրական»-ը ժամանակի Հայ եկեղեցու, հոգևորականության, ժողովրդի կյանքի և բարքերի հայելին է, պատմ. վավերագիր և արժեքավոր գրական երկ: Հայոց կաթողիկոս Հակոբ Ա Կլայեցին 1268-ին «Թուղթ ընդհանրական»-ը նույնությամբ ընդօրինակել է տվել և ուղղել ժողովըրդին՝ որպես իր անդրանիկ կոնդակ: Այն այսօր էլ չի կորցրել իր արդիականությունը և ազդեցությունը՝ որպես եկեղեց. կանոնների, հոգևոր կյանքի և եկեղեց. բարեկարգության լավագույն ձեռնարկ և ուղեցույց:

Ն. Շ. իր կաթողիկոս եղբոր հանձնարարությամբ գրել է Մատթեոսի Ավետարանի մեկնությունը (հրտ. 1825), որը հասցրել է մինչև 5-րդ գլխի 17 համարը: Մեկնությունը համարվում է «գեղեցիկ և հանճարեղ բանիւ» գրված գործ: Անհայտ են մեկնությունը կիսատ թողնելու հանգամանքները. այն շարունակել է Հովհաննես Երզնկացին (Ծործորեցի): Ն. Շ. գրել է նաև Կաթողիկե թղթերի մեկնությունը: Ն. Շ-ու արձակ գործերի մեջ կարևոր տեղ են գրավում նրա թղթերը և նամակները, որոնք մեծ մասամբ վերաբերում են դավան., կրոն., եկեղեց. միության խնդիրներին: Հիշատակելի են «Առ Մանուել թագաւոր Հոռոմոց» երեք, «Թուղթ առ Միքայել պատրիարք Հոռոմոց», ինչպես նաև արևելյան վարդապետներին գրած դավան. թղթերը, արևորդիների աղանդի մասին պատմող «Ի Սամոստիա քաղաք յաղագս արևորդաց դարձի» և համաճարակի վտանգին ենթարկված եդեսացիներին ուղղված նամակները:

Ն. Շ. արևելյան վարդապետների խնդրանքով թարգմանել է ս. Սարգսի վկայաբանությունը, Դավիթ Անհաղթի նշանավոր «Բարձրացուցէք» ներբողի և Գրիգոր Նյուսացու «Ամենայն չար» ճառի մեկնությունը: Թարգման. արժեքավոր գործերից են «Վարք սուրբ Պարսամայ», «Ներբողեան Յովհաննու Ոսկեբերանի ի սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչն հայոց», «Վարք Տարագրոսի և Պրոբոսի» ևն: Ն. Շ-ու առաջին չափածո ստեղծագործությունը «Վիպասանութիւն» քերթվածն է՝ գրված 1121-ին (հրտ. 1643): Հեղինակի վկայությամբ՝ շարադրվել է «հոմերական վիպասանությամբ»՝ հայ գրականության մեջ հիմք դնելով մի նոր ժանրի (լրիվ վերնագիրն է՝ «Շարադրութիւն հոմերական վիպասանութեամբ սակս Հայկազանցն սեռի և Արշակունեացն զարմի ի սկզբանց մինչև ի վախճան»): Բաղկացած է 1600 տողից: Քրիստ. ոգով և հայրենասիր. շնչով գրված այս քերթվածը հայ ժողովրդի չափածո պատմությունն է՝ սկզբից մինչև իր ժամանակները: Ն. Շ., հետևելով Մովսես Խորենացուն, պատմում է Հայկազն, Արշակունի, Բագրատունի տոհմերի մասին, երախտագիտությամբ խոսում Գրիգոր Ա Լուսավորչի, Ներսես Ա Մեծի, Սահակ Ա Պարթևի, Մեսրոպ Մաշտոցի, նրանց եկեղեցաշեն ու հայրենանվեր գործունեության մասին: Հանգամանորեն անդրադարձել է Պահլավունի իշխաններին և կաթողիկոսներին՝ Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունուն, Գրիգոր Բ Վկայասերին, Բարսեղ Ա Անեցուն, Գրիգոր Գ Պահլավունուն և այլոց, դրվատել նրանց գործերը: Սրտառուչ ու հայրենասիր. ոգով է նկարագրված Վարդանանց պատերազմը, Ղևոնդյանց քահանաների արիությունը:

Ն. Շ-ու չափածո հայրենասիր. ստեղծագործության գլուխգործոցը «Ողբ Եդեսեայ քաղաքի» պոեմն է (1145, հրտ. 1810), որը բաղկացած է 2096 տողից և ունի չորս մաս՝ նախերգանք, Եդեսիայի պաշարումն ու կոտորածը, անեծքները և Ն. Շ-ու հույսերը գալիքի նկատմամբ: «Ողբ Եդեսիոյ»-ն միջնադարյան հայ և համաշխ. գրականության ամենանշանավոր ստեղծագործություններից է՝ գրված քրիստ. կրոնի սկզբունքների ջատագովությամբ և հայրենասիր., քնարական շնչով: Պոեմի նյութը և եղելությունները պատմական են, բովանդակությունը 1144-ին Հալեպի Զանգի ամիրայի կողմից Եդեսիա (Ուռհա) քաղաքի պաշարման, գրավման, քրիստոնյա բնակչության անգութ կոտորածի և քաղաքի կործանման մասին է: Ն. Շ. պոեմը գրել է իր Շահան եղբոր որդու՝ Ապիրատ իշխանի (հետագայում՝ Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Զ Ապիրատ) խնդրանքով, որը պաշարման ժամանակ եղել է Եդեսիայում, ազատվելով՝ գնացել է Ծովք և այդ ողբերգական դեպքերը պատմել հորեղբորը: Պոեմը գրված է դիմառնության ձևով. Եդեսիան անձնավորված է իբրև որդեկորույս, որբևայրի մի կին, որն ավերակների վրա նստած սգում է իր դժբախտությունը և հրավիրում քրիստ. եկեղեցիներին և համայն քրիստոնյա աշխարհին ողբակից լինել իրեն: Այնուհետև իր խոսքն ուղղում է Մեծ Հայքին, Վաղարշապատ և Անի քաղաքներին, Հայ եկեղեցուն, ոգեկոչում իր անցյալի փառավոր պատմությունը՝ դրանով, ի դեմս Եդեսիայի, ողբալով ողջ Հայաստանի և իրենց փառքից ու հզորությունից զրկված Հայոց երկու նշանավոր մայրաքաղաքների դառն իրականությունը: Ն. Շ-ու գրչի տակ Եդեսիայի անկումը դարձել է աշխարհածավալ, համամարդկային և համաքրիստ. ողբ ու վիշտ: Ողբի հիմն. գաղափարը Հայաստանի անկախության կորուստն է և նրան ազատագրված տեսնելու երազն ու հավատը: «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմում Ն. Շ. հանդես է գալիս թե՛ որպես քրիստոնյա մեծ մտածող, հումանիստ և թե՛ ճշմարիտ ու ջերմ հայրենասեր: Նա քրիստ. գաղափարախոսությունը և ազգասիրությունը զուգորդում, շաղկապում է միմյանց՝ երկը վերածելով քրիստոնյա բոլոր ժողովուրդների եղբայրության և համերաշխության մի օրհներգի՝ ընդդեմ բռնության և չարիքի: Պոեմն ավարտվում է լավատեսությամբ, հայ ժողովրդի և Հայաստանի ազատագրության հույսով:

Ն. Շ-ու չափածո գործերից է «Բան հաւատոյ» (1151, հրտ. 1928, տես «Բանք չափաւ», էջ 182–238) քերթվածը: Բաղկացած է 1500 տողից և ունի կրոնադավան. բովանդակություն: Գրվել է եկեղեցու հայրերի դավան. գրվածքների հետևողությամբ: Հեղինակի նպատակն է եղել հերքել քաղկեդոնականությունը, պաշտպանել և հաստատել Հայ եկեղեցու ուղղափառությունը: «Բան հաւատոյ»-ն հետագա դարերում հայ դավանաբանների համար եղել է հակաքաղկեդոն. պայքարի գաղափար. զենք: Ն. Շ-ու բանաստեղծ. տաղանդի գլուխգործոցն է «Յիսուս Որդի» պոեմը (1152, հրտ. 1643)՝ բաղկացած 4000 տողից և երեք գրքից: Համարվում է հայ մատենագրության երկրորդ Նարեկը, որովհետև կոչվում է նաև «Ողբերգութիւն վիպասանական ի տառից սրբոց»: «Յիսուս Որդի»-ն Հին և Նոր կտակարանների պատմության բանաստեղծ. վերարտադրությունն է՝ ընդելուզված Ընդհանրական եկեղեցու պատմության դրվագներով: Քերթվածն ավարտվում է Քրիստոսի Երկրորդ գալստյան, Վերջին դատաստանի և աշխարհի վախճանի դանթեական նկարագրությամբ: Ըստ հեղինակի բնութագրման՝ պոեմը բովանդակում է մարդկության անցյալը, ներկան և ապագան, «խօսք է ընդ Աստուծոյ», բազմազան աղոթքների մի շարք, որտեղ երևում են մեծ երգասացի, աղոթողի զգացումները, հոգեվիճակը և ողջ էությունը: «Յիսուս Որդի»-ն դարերի ընթացքում հայ ժողովրդի մեջ վայելել է մեծ ժողովրդականություն և եղել ընթերցանության ամենասիրելի գրքերից (բազմիցս վերահրատարակվել է, թարգմանվել մի շարք օտար լեզուներով): «Վիպասանութիւն»-ը, «Ողբ Եդեսիոյ»-ն, «Բան հաւատոյ»-ն և «Յիսուս Որդի»-ն գեղ. չափածո խոսքի նոր տեսակներ են, հայ վիպերգական և վիպաքնարական պոեմների նախօրինակները: Ն. Շ-ու չափածո գրվածքների մեջ իր ուրույն տեղն ունի «Հաւատով խոստովանիմ» նշանավոր աղոթքը: Առաջին անգամ լույս է տեսել 1616-ին, Լվովում, «Սաղմոս ի Դաւիթ» գրքում, ապա՝ 1661-ին Ամստերդամում՝ «Կարճառօտ ժամագիրք» ժողովածուում: Առանձին գրքով առաջին անգամ հրատարակվել է Վենետիկում, 1690-ին, այնուհետև բազմիցս վերահրատարակվել: «Հաւատով խոստովանիմ»-ը համաշխ. հոգևոր գրականության գոհարներից է (թարգմանվել է 36 լեզուներով): Բաղկացած է 24 տնից (օրվա 24 ժամերի համեմատ) և բովանդակում է աղոթքի բոլոր տեսակները (դավան., զղջական, պաղատական, խոստովանական ևն): Հեղինակն այն անվանել է «Քրիստոսին հավատացող յուրաքանչյուր անձի աղոթք»: Գրված է արձակ, բայց հոգևոր ապրումների, հույզերի հարստությամբ և ներքին ռիթմով ազատ բանաստեղծություն է: Ն. Շ-ու չափածո գործերից են ներբողյանները՝ «Ի սուրբ Խաչն», «Առ սուրբ հրեշտակսն» ևն, խրատներ, առակներ (հանելուկ իմաստով): Հանելուկի՝ իբրև գրական առանձին տեսակի ստեղծումը, մշակումը և դասական կատարելագործումը կապվում է Ն. Շ-ու անվան հետ: Նրանից մնացել է ավելի քան 300 հանելուկ, որոնք գրվել են «վասն ուրախութեան մարդկան», և որոնց նպատակն էր զվարճալի եղանակով ուսուցանել մարդկանց, նրանց մեջ զարգացնել սրամտություն, դիտողականություն: Ն. Շ-ուց պահպանվել են մանկավարժ-ուսուցող. բնույթի ոտանավորներ, ուղերձներ ու բանքեր, որոնք չունեն իրենց նախօրինակը հայ բանաստեղծության մեջ: Գրվել են ընթերցողին բարոյապես կրթելու, օգտակար գիտելիքներ տալու նպատակով: Խրատ. ոտանավորներից մի քանիսն ունեն կարճ տողեր՝ բաղկացած 36 հանգավոր տներից, որոնցից յուրաքանչյուրն սկսվում է հայոց այբուբենի հերթական տառի անունով: Հեղինակն այս ձևն է ընտրել, ինչպես ինքն է նշել, որպեսզի մանուկները կարողանան հեշտությամբ և՛ նյութը մտապահել, և՛ յուրացնել հայոց գրերի կարգը: Ն. Շ. ժամանակի մեծ գիտնական և իր բարեկամ բժշկապետ Մխիթար Հերացու խնդրանքով գրել է «Յաղագս երկնից և զարդուց նորա» (1162) տիեզերագիտ. պոեմը: Գրվածքի վերջում կա մի «Յորդորակ» 62 տողից բաղկացած, որը հավատի դավանություն է արարչության, Ամենասուրբ Երրորդության և Բանի Մարդեղության մասին: Յուրաքանչյուր տան (երկտողի) սկզբի տառերը կազմում են «Մխիթար բժիշկ, ընկալ ի Ներսեսէ զայս բան» գլխակապը: Ն. Շ-ու գործունեության և մատենագր. վաստակի մեջ առանձնահատուկ և կարևոր տեղ են գրավում միջեկեղեց. հարաբերությունները հույների հետ և Հայ ու Հույն եկեղեցիների միության հարցի շուրջ նրա գրած թղթերը՝ ուղղված Բյուզանդիայի Կիռ Էմմանվել կայսրին, Կ. Պոլսի Միքայել պատրիարքին, ինչպես նաև արևելյան վարդապետներին: 1165–73-ին Ն. Շ. գրել է իր նշանավոր երեք դավան. թղթերը՝ «Գիր խոստովանութեան հաւատոյ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ», «Սահմանք հաւատոյ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ» և «Յաղագս աւանդութեանց եկեղեցւոյ» (հրտ. «Թուղթք ընդհանրական»-ում, 1865): Այդ թղթերում Ն. Շ. ներկայացրել է Հայ եկեղեցու դավանությունը և հստակորեն ճշտել ու սահմանել միության հարցում Հայ եկեղեցու դիրքը: Եկեղեցիների միության հարցում Ն. Շ-ու առաջ քաշած սկզբունքները Հայ եկեղեցին անփոփոխ պահպանել է հետագա դարերում. դրանք գործում են նաև այսօր, իսկ միջեկեղեց. հարաբերություններում Հայոց հայրապետներն ու վարդապետները առաջնորդվել են Ն. Շ-ու ոգով և նախանշած ուղիով: Բյուզանդիան եկեղեցիների միությունը ձգտել է ծառայեցնել իր քաղ. նպատակներին, այն է՝ խարխլել Կիլիկիայում նորահաստատ հայ ազգային պետականության հիմքերը, իրեն ենթարկել նաև բուն Հայաստանը, իսկ Հայ եկեղեցուն զրկել ինքնուրույնությունից և միացնել կայսերական եկեղեցուն, հայերին դարձնել քաղկեդոնական: Հետագայում եկեղեցիների միության հարցը Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին ևս ըմբռնել է նույն կերպ՝ որպես ամբողջական ենթարկում Հռոմի պապի գերագույն քաղ. և հոգևոր իշխանությանը: Ն. Շ. եկեղեցիների միության հարցին մոտեցել է նոր սկզբունքներով: Ըստ նրա՝ միությունը պետք է լինի բոլորի համաձայնությամբ, հիմնված փոխադարձ հարգանքի, զիջողության և հանդուրժողականության վրա: Ն. Շ. գտնում էր, որ դավան. և ծիսական տարբերություններն ու ազգ. ավանդությունները եկեղեց. հարաբերություններում վճռական նշանակություն չունեն, և դրանք չպետք է հիմք դառնան հակառակության և ազգամիջյան թշնամության: Երբ տարբեր եկեղեցիներ ընդունում են քրիստ. հավատի հիմն. ճշմարտությունները, ապա Ս. Ծնունդը հունվ. 6-ին թե դեկտ. 25-ին տոնելը, «Սուրբ Աստված» (Երգ Երեքսրբենի) սրբասացությունը Սուրբ Երրորդությանը թե Որդուն վերագրելը, անգամ գլխ. հարցը՝ Քրիստոսի մեջ մեկ կամ երկու բնություն դավանելը Ն. Շ. համարել է ուղղափառության սահմանի մեջ, եթե դրանք ասվում են առանց հակառակության ոգու, առանց փոխադարձ մեղադրանքների և աննախապաշար մտքով: Լինելով եկեղեցիների միության ջերմ պաշտպան՝ Հայոց կաթողիկոսը հույներից պահանջել է հարցը քննել ոչ որպես «Տէր ընդ ծառայի» հրամայելով, այլ՝ «հաւասար ընդ հաւասարի» բանակցելով, ոչ թե «թագաւորական ահարկու զօրութեամբ», այլ՝ «քաղցրագոյն խոնարհութեամբ», փոխադարձ հասկացողությամբ և զիջումներով: Եկեղեցիների բաժանումը հակառակ է Ավետարանին և Աստծո կամքին: Ն. Շ. հայտարարում էր, որ Հայ եկեղեցին միությունը պատկերացնում է ոչ թե մոլորությունից դարձ դեպի ճշմարտություն, այլ հանուն աստվածային սիրո հաղորդությունը վերահաստատելու պայման: Ն. Շ. իր միութենական ձգտումների մեջ քրիստ. և ավետարանական սկզբունքների հետ դրել է նաև ազգ. նպատակներ՝ հայ ժողովրդի ապահովությունը, խաղաղությունն ու բարօրությունը փնտրելով քրիստոնյաների համերաշխ միության և փոխադարձ օգնության մեջ: Ըստ Մ. Օրմանյանի, Ն. Շ. «բարձրաբարբառ քարոզիչն է Հայոց եկեղեցու ներողամիտ և լայնախոհ տեսության, որ եկեղեցու միությունն ըմբռնում էր հիմնական կետերի համաձայնության և փոխադարձ հոգևոր հաղորդակցության մեջ և մերժում է տիրապետության ու ստրկաբար նմանողության ամեն պահանջները, որոնց վրա հաստատած են Հույն և Լատին եկեղեցիներ միության անհրաժեշտ պայմանը» («Ազգապատում», հ. 1, 1912, էջ 1417):

Ն. Շ-ուց սկսած, և հատկապես, ի դեմս նրա, հայ աստվածաբան. միտքը և կրոնաեկեղեց. գաղափարախոսությունը դեռևս XII դ. հանգել է նրան, ինչը ներկայումս քրիստոնյա աշխարհում անվանվում է էկումենյան շարժում: Ն. Շ. որպես երաժիշտ և շարականագի թողել է բազմաժանր երաժշտ. ժառանգություն՝ Տերունական, պահոց օրերի, սրբերին նվիրված, դավան., վարքագր., ազգային-հայրենասիր. բովանդակությամբ բազում շարականներ, տաղեր, գանձեր, մեղեդիներ: Դարեր շարունակ մեծ ժողովրդականություն են վայելել գիշերային ժամի «Առաւօտ լուսոյ»-ն, «Յիշեսցուք»-ը, «Զարթիք»-ը, «Աշխարհ ամենայն»-ը, առավոտյան ժամի «Նորաստեղծեալ»-ը, «Արարչական»-ը (ըստ շաբաթվա 6 օրերի), արևագալի ժամի երգերը՝ «Յարևելից մինչև ի մուտս», «Ճգնաւորք Աստուծոյ», «Լոյս, արարիչ լուսոյ», «Անեղանելիդ Աստուած», «Ճանապարհ և ճշմարտութիւն», ճաշու կամ երրորդ ժամի «Օրհնեմք զքեզ»-ը, «Նահապետին Աբրահամու»-ն, խաղաղական ժամի «Նայեաց սիրով»-ը, «Ի քէն հայցեմք»-ը ևն: Ն. Շ-ուն են պատկանում նաև Համբարձումից մինչև Հոգեգալուստ պահք պահելու, Վարդավառի, Հոգեգալստյան և Վերափոխման տոները երեքօրյա և բազմօրյա դարձնելու հրահանգը և այդ տոներին նվիրված շարականները: Հիշարժան են Աբգար թագավորին, Տրդատ Գ Մեծին և Աշխեն թագուհուն, ս. Գևորգ և ս. Սարգիս զորավարներին, Ավարայրի հերոսներին, Ղևոնդյանց նահատակներին նվիրված շարականները: Առանձնապես բարձր արվեստով են ստեղծված Վարդանանց նվիրված «Նորահրաշ պսակաւոր» և «Արիացեալք» շարականները: Ն. Շ-ու երգերից ու շարականներից շատերը սկսվում են իր անվան սկզբնատառով՝ կազմելով «Ներսէսի երգ»: Ն. Շ. հայ երաժշտության կիլիկյան դպրոցի ամենափայլուն ներկայացուցիչն է և առհասարակ միջնադարյան Հայաստանի մասնագետ բանաստեղծ-երաժիշտներից մեծագույնը: Նա իր արվեստի խորքով, տարողությամբ ու արժեքով դուրս է գալիս ազգային սահմաններից ու դառնում համաքրիստ. (մանավանդ՝ արևելաքրիստ.) քաղաքակրթության խոշոր երևույթներից մեկը: Պահպանված գրական ու երաժշտ. շատ նյութեր, ձեռագր. փաստեր ցույց են տալիս, որ Ն. Շ. եղել է ոչ միայն բազմարդյուն երգահան, այլև՝ իր ժամանակի լավագույն երգիչ կատարողներից մեկը, գեղագետ, տեսաբան, ուսուցիչ, իսկ որպես ստեղծագործող հորինել է հոգևոր (եկեղեցական) արտապաշտամունքային ու, ամենայն հավանականությամբ, նաև աշխարհիկ երգեր: Արտապաշտամունքային են կոչվում այն ստեղծագործությունները, որոնք թեև արդյունք են կրոն. ներշնչման, բայց նախատեսվել են ոչ թե պաշտոներգության մեջ ներմուծելու, այլ կենցաղում կատարելու համար: Ն. Շ-ու արտապաշտամունքային գործերից «Յիսուս Որդի» ծավալուն պոեմն անցյալում եղանակավոր (ասերգի ձևով) պատմվել ու մի ամբողջ շարք հատվածներում էլ նաև երգվել է, ինչպես «Սասունցի Դավիթ» էպոսը: Հոգևոր երաժշտության բնագավառում Ն. Շ. մեծ բարենորոգիչ է թե՛ իր բուն ստեղծագործությամբ և թե՛ պաշտոներգության ծիսական կողմի բարեկարգությամբ: Նա կարգավորել է հայոց մինչ այդ այլայլված, աղքատացած պաշտոներգությունը, բարեձևություն ու միակերպություն հաղորդել դրան, բազմապիսի ստեղծագործություններով ճոխացրել և, միաժամանակ, XII դ. համար արդեն հնացած մասերից ու ձևերից մաքրել նույն պաշտոներգությունը՝ զետեղելով սեփական տաղանդավոր հեղինակությունները երկար ու ձիգ սաղմոսասացությունների փոխարեն: Ն. Շ. վերանայել է հայկ. միջնադարյան ծիսական-երաժշտ. բոլոր գրքերը. դրանցից մի քանիսը լրացրել հիմնովին: Միջնադարյան ձեռագրերում ցրված Ն. Շ-ու երգերը քննության են ենթարկվում դրանց գրական խոսքի կառուցվածքի (տաղաչափության), ձայնեղանակների նշման ու գործնական կիրառման և խազավորման (խազագրերի հյուսվածքի) տեսակետներով: Բացի այդ, նույն երգերի մի ստվար մասն առկա է նաև Էջմիածնում՝ XIX դ. հայկ. ձայնագրության նոր համակարգի նշաններով ձայնագրված ժողովածուներում: Վերջիններս ներկայացնելով հայոց հոգևոր երգարվեստի, մասնավորապես երգեցողության, ուշ միջնադարյան պատկերը՝ միաժամանակ անդրադարձնում են այդ արվեստի հին ու հնագույն շատ շերտեր, որով և համեմատելի են միջնադարյան գրչագիր համապատասխան մատյանների հետ: Հիշյալ ձայնագրյալ ժողովածուներում ներփակված Ն. Շ-ու ավելի քան 200 ստեղծագործությունների (շարականների և Պատարագի ու Ժամագրքի երգերի) որոշումը հնարավորություն է տալիս գաղափար կազմելու նրա երաժշտաբանաստեղծ. արտահայտվելակերպի գլխ. առանձնահատկությունների մասին, տարբերելու այդ ստեղծագործության ժանրային-ոճական հիմն. ոլորտները և խորամուխ լինելու նրա արվեստի փիլիսոփայության մի քանի էական կողմերի մեջ: Դրանք են՝ ձգտումը դեպի գեղ. կատարելությունը, որ հոգևոր երգարվեստում բարձրացնում է երաժշտության գեղազգայական ներգործության ուժը, արլ. ու արմ. մասնագիտացված արվեստների, նաև սեփական ժողովրդի աշխարհիկ երգ-երաժշտության կենսունակ տարրերի համարձակ օգտագործումը, որ նոր առումներ է հաղորդում հոգևոր երգին՝ երբեմն նույնիսկ աշխարհընկալման տեսակետով: Վերջապես, մեղեդիական ազատ, զարդոլորուն ոճի զարգացումը, որը, բարդ համաձայնությունների (լադերի) ու բաղադրյալ (խրոմատիկ) հնչյունաշարի աստիճանների անկաշկանդ կիրառման պայմաններում, քնարական զեղումները հաճախ տեղափոխում է ներքին ապրումների ոլորտը: Ն. Շ. հայկ. միջնադարի այն մեծերից է, որը Գրիգոր Նարեկացու, Մանուել և Տրդատ ճարտարապետների, Թորոս Ռոսլինի և Սարգիս Պիծակի նման հազվագյուտ արվեստագետների շարքում իր գործունեությամբ արժեքավոր ավանդ է մուծել Վերածննդի շրջանն ու դրան հատուկ հումանիզմի շարժումը հեռուներից նախապատրաստելու գործում:

Հայ եկեղեցին ս. Ն. Շ-ու հիշատակը տոնում է Խաչվերացի հինգերորդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը՝ «սրբոց թարգմանչաց վարդապետաց» հետ:

Կաթողիկոս. գահին Ներսես Դ Կլայեցուն հաջորդել է Գրիգոր Դ Տղան:

Երկ. Բանք չափաւ, Վնտ., 1830: Նամականի, Վնտ., 1838: Թուղթք ընդհանրական, Էջմիածին, 1865: Յաղագս երկնի և զարդուց նորա. Հանելուկներ, Ողբ Եդեսիոյ, Ե., 1968: Ողբ Եդեսիոյ, Ե., 1973: Վիպասանութիւն, Ե., 1981: Յիսուս Որդի, աշխարհաբարի փոխադրումը Վ. Ղազարյանի, Ե., 1991: Թուղթ ընդհանրական, Ե., 1991:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1981: Ալիշան Ղ., Շնորհալի և պարագայ իւր, Վնտ., 1873: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 4, Ե., 1970: Հակոբյան Գ., Ներսես Շնորհալի, Ե., 1964:

Թահմիզյան Ն., Ներսես Շնորհալին երգահան և երաժիշտ, Ե., 1973: Ներսես Շնորհալի (հոդվածների ժող.), Ե., 1977: Զեքիյան Լ., Համամիութենական տրամախոսություն մը ԺԲ դարու: Բանակցություն ս. Ներսես Շնորհալիի և կայսերական նվիրակ Թեորիանոսի միջև…, Վնտ., 1978: Մնացականյան Ա., Հայ միջնադարյան հանելուկներ, Ե., 1980: «Էջմիածին», 1973, № 12 (համարը նվիրված է ս. Ներսես Շնորհալու մահվան 800-ամյակին):

ՆԵՐՍԵՍ ՊԱԼԻԱՆԵՆՑ, Պալիենց, Պալենց, Պալոն, Պաղոն (XIII դ. վերջ, Սիս – 1363, ենթադրվում է՝ Մանազկերտ), մատենագիր, ունիթորական շարժման ներկայացուցիչ: 1330-ական թթ. եղել է Ուրմիայի եպիսկոպոս: Հարելով հայ ունիթորներին (տես Ունիթորություն)՝ հրաժարվել է Հայ առաքելական եկեղեցու շնորհած եպիսկոպոս. կոչումից: 1336-ին մեկնել է Կիլիկիա, Կարինի Սիմեոն Բեկ եպիսկոպոսի և ուրիշ համախոհների հետ քարոզել կաթոլիկություն, լատ. եկեղեցու ծեսով մկրտել հայերին: Այդ հանգամանքը հուզումների տեղիք է տվել, և իշխանությունը բանտարկել ու աքսորել է կաթոլիկ քարոզիչների համախոհներին: 1338ին Բենեդիկտոս XII պապը Ն. Պ-ին կարգել է Մանազկերտի արքեպիսկոպոս: 1341-ին նա Ավինյոնում պապին է ներկայացրել մի գրքույկ, որտեղ Հայ առաքելական եկեղեցուն վերագրել է 117 «մեղադրանք»: Ն. Պ. թարգմանել է Մարտինոս Օպավացու «Ժամանակագրութիւն քահանայապետաց և կայսերաց» երկը (1348–51): Հայոց պատմությունը դիտելով իբրև ընդհանուր պատմության մաս՝ թարգմանության մեջ զետեղել է հայոց պատմությանն առնչվող ժամանակագր. տեղեկություններ, վերջում կցել հայ կաթողիկոսների, թագավորների, իշխանների անվանացանկերը, որոնք կազմելիս օգտվել է Մովսես Խորենացու և Եվսեբիոս Կեսարացու երկերից: Ն. Պ. թարգմանել է նաև լատ. Մաշտոցը (ծիսարան): Թարգմանությունների բնագրերը պահվում են Երևանի և Վենետիկի Մխիթարյանների մատենադարաններում:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Մանր ժամանակագրություններ. XIII–XVIII դդ., հ. 2, կազմ. Վ. Հակոբյան, Ե., 1956, էջ 196–206: Վարդանյան Յու., Ներսես Պալիանենցին վերագրվող ժամանակագրական մի ցանկի մասին, ՊԲՀ, 1980, № 3:

Գևորգ Տեր-Վարդանյան

ՆԵՐՔԻՆԱՑՅԱԼՆԵՐ, աղանդավորական հոսանք՝ տարածված Բյուզանդիայում IV–V և Հայաստանում՝ X–XII դարերում: Ն-ի մասին վկայող սկզբնաղբյուրներն են՝ Հովհան Ոսկեբերանի՝ Պողոս առաքյալի Առ Գաղատացիս թղթի մեկնությունը, Անանիա Սանահնեցու և Հովհաննես Սարկավագի դավանաբան. աշխատությունները: Հետևելով մանիքեությանը՝ Ն. դավանել են ճգնակեցական ծայրահեղ գաղափարներ, որոնց համաձայն, ամեն տեսակ նյութ չարիք է: Բացարձակացնելով հոգևորը և նրան հակադրելո նյութականը՝ Ն. մերժել են մարմինն ու մարմնի իրավունքները: Այս է պատճառը, որ Ն-ի մեջ շատ տարածված է եղել սեռական օրգանների անդամահատումը (այստեղից էլ այդ հոսանքի անվանումը՝ ներքինի, ներքինացած): Անանիա Սանահնեցին վկայում է, որ Ն., խախտելով բնության աստվածադիր օրենքները, ոչ միայն ընկնում են սեռապես չեզոք վիճակի մեջ, այլև նմաններին կարգում են «ի գլուխ գահերիցության», այսինքն՝ համայնքի ղեկավար, ինչը խստորեն դատապարտելի է եկեղեցու համար:

Գրկ. Քյոսեյան Հ., Անանիա Սանահնեցու «Հակաճառության» պատմամշակութային նշանակությունը, տես հեղինակի Դրվագներ հայ միջնադարյան արվեստի աստվածաբանության, Էջմիածին, 1995, էջ 157–166:

Հակոբ Քյոսեյան

ՆԶՈՎՔ (նզով < պահլ. nizav բառից, նշանակում է «վերից ցած՝ մեկի վրա կանչել»): Աստծո անունից եկեղեցու սահմանած բարձրագույն պատիժ, արգելք՝ ուղղափառ դավանանքի և ուսուցման դեմ մեղանչողների, մասնավորապես՝ Քրիստոսի անձն ու բնությունը սխալ մեկնաբանողների նկատմամբ: Որպես եկեղեցու սահմանած համազոր պատիժ կիրառվում է նաև բանադրանքը: Համարժեքն է հուն. ἀνάθεμα (անաֆեմա, անաթեմա) բառի, որը նշանակում է վերադրություն, վրան դրված բան (խոսք), այստեղից էլ՝ բանադրանք, բանադրել: Վերջինս լատ. կոչվում է excommunicatio (անջատում), եբր.՝ cherem (դատապարտում): Բանադրանքն առավելապես կիրառվում է եկեղեցու և նրա կարգի դեմ օրինազանց գործունեության, անհնազանդության պարագայում: Երկու դեպքում էլ (Ն-ի և բանադրանքի) անձը զրկվում է եկեղեցու հաղորդությունից և վտարվում համայնքից: Բանադրանքը մնայուն չէ և կարող է վերացվել, եթե բանադրվածն ապաշխարում է և վերադառնում եկեղեցու հաղորդության: Բանադրանքը վերացնում է բանադրողը կամ էլ նրա օրինավոր հաջորդներից մեկը: Իմաստային որոշ տարբերություններով հանդերձ՝ Ն. և բանադրանք եզրերը հաճախ գործածվում են որպես հոմանիշներ:

Առաջին՝ աստվածային Ն. (անեծքը) տրվել է օձին (փոխաբերաբար՝ սատանային)՝ Եվային խաբելու, Եվային՝ օձին անսալու և Ադամին՝ Աստծո պատվիրանին չհնազանդվելու, այսինքն՝ մեղք գործելու համար (Ծննդ. 3.14–19):

Հին ուխտում Աստված պատվիրաններ է տվել Մովսեսին: Մովսիսական օրենքով նզովյալները՝ Աստծո օրենքներն ու պատվիրանները խախտողները, Աստծուն անհնազանդները, մարդասպանները, շնացողները ևն, ենթակա էին աստվածային պատուհասի, քարկոծումով սպանվելուն (Ղևտ. 20, նաև Կորխի, Դաթանի և Աբիրոնի պատիժը, Թվեր 16.1–33, Աքարի մեղքը և պատիժը, Հեսու 7 ևն): Իսրայելացիներին խոստացված էր օրհնություն՝ պատվիրաններն ու օրենքները կատարելու համար, իսկ զանց առնելու և չկատարելու դեպքում՝ Ն. կամ անեծք (Բ Օրենք 11.26–28, տես նաև Ղևտ. 26): Ն-ի վերացման համար հին հրեաները կատարել են տարբեր զոհաբերություններ:

Նոր կտակարանում նզովվում են բոլոր նրանք, ովքեր անհնազանդություն են հայտնում Հիսուս Քրիստոսին, Տիրոջ Ավետարանից բացի այլ ավետարաններ քարոզողներին, առաքյալների ավետարանած ճշմարտություններից շեղվողներին, խռովություններ սերմանողներին (տես Հռոմ. 9.3, Ա Կորնթ. 16.22, Գաղատ. 1.8–9): Քրիստ. եկեղեցում սկզբ. շրջանում Ն. կամ բանադրանքն ունեցել են բարոյական պատժի նշանակություն, հետագայում՝ IV դ. սկսած, Ն. օգտագործվել է որպես անեծքի բանաձև, բայց առհասարակ խուսափել են անձին անվանապես նզովելուց: Նզովվել է նրա մոլար համարված ուսմունքը կամ էլ ընդհանուր ձևով՝ «այդպես դավանողներին» կամ «այդպես ասողներին» արտահայտությամբ: Հայտնի են Կյուրեղ Ալեքսանդրացու 12 Ն-ները՝ ընդդեմ Նեստորի (տես Նեստորականություն) վարդապետության: Դրանց ի պատասխան Նեստորը հրապարակել է իր 12 հականզովքները: Կյուրեղ Ալեքսանդրացու Ն-ներն սկսվում են «Եթե մեկն ասի» կամ «Եթե մեկը չխոստովանի» խոսքերով և ավարտվում «նզովեալ եղիցի» բառերով, առանց որևէ մեկի (աղանդավորի, հերետիկոսի) անունը տալու: Այդպես է նաև Հավատո հանգանակի հավատքի խոսքերից հետո ասվող վերջին՝ նզովման հատվածում. «Իսկ ովքեր ասում են, թե կար ժամանակ, երբ չկար Որդին, կամ կար ժամանակ, երբ չկար Սուրբ Հոգին, կամ թե՝ ոչէից եղան, կամ ասում են՝ այլ էությունից են Աստծո Որդին և կամ Սուրբ Հոգին և թե փոփոխելի են կամ այլայլելի, այնպիսիներին նզովում է Կաթողիկե և Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին»: Տիեզերական ժողովները նզովել են հերետիկոս. վարդապետությունները, դատապարտել կամ բանադրել դրանց հեղինակներին ու հետևորդներին և կիրառել պատիժներ (աթոռազրկել, կարգալույծ արել, աքսորել ևն): Հետագայում եկեղեցիներն իրենց «Հրաժարիմք»-ներում, «Նզովման բանաձևեր»-ում, «Հավատո խոստովանություններ»-ում մտցրել են բանադրված աղանդապետների անունները և հանվանե նզովում են նրանց: Հայ եկեղեցում, ըստ Ձեռնադրության Մաշտոցի, կոչումի արարողության ընթացքում ձեռնադրիչ եպիսկոպոսն ընծայյալներին մի շարք հարցումներ է ուղղում, որոնք վերաբերում են տիեզերաժողովների կողմից դատապարտված վարդապետություններին, և անուն առ անուն նզովվում են աղանդապետները՝ Արիոսը (տես Արիոսականություն), Եվտիքեսը (տես Եվտիքականություն), Ապողինարիոսը (տես Ապողինարիզմ), Մակեդոնը, Փոտինոսը (դատապարտվել են 381-ի Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովում), Նեստորը, Սաբելիոս Լիբիացին (II դ.), Պողոս Սամոստացին (III դ.) և ուր.: Ընծայյալը նզովում է աղանդավորներին, ապա ուղղափառ և ճշմարիտ եկեղեց. վարդապետներին հետևելու իր ուխտն է անում և կարդում Հավատո դավանությունը: Կաթոլիկ եկեղեցում Ն-ին կամ բանադրանքին հետևել են (հատկապես ինկվիզիցիայի ժամանակներում՝ XIII–XVIII դդ.) խիստ պատիժներ (մահապատիժ, խարույկի վրա այրում, ցից հանել, աղանդավոր. գրքերի հրապարակային այրում, գրքերի վրա դրված արգելք ևն):

Դարեր շարունակ, Քաղկեդոնի ժողովից սկսած, քաղկեդոնական (օրթոդոքս և կաթոլիկ) և ոչքաղկեդոնական (Արևելյան ուղղափառ) եկեղեցիները որպես հերետիկոսների և հերձվածողների դատապարտել, բանադրել կամ նզովել են նաև աստվածաբանների, վարդապետների, պատրիարքների, որոնք այս կամ այն եկեղեցում (եկեղեցիների ընտանիքներում) արժանացել են հարգանքի, մեծարանքի, նույնիսկ՝ երբեմն սրբացվել: Սուրբ «հերետիկոսների» կամ «հերձվածող» սրբերի (ինչպես անվանում են նման հոգևորականներին) նկատմամբ Ն-ների և դատապարտությունների վերացման հարցը ներկայումս դարձել է միջեկեղեց. երկխոսությունների գլխ. թեմաներից և քննարկվել մասնավորապես Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների և Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու միջև աստվածաբան. երկխոսության Վիեննայի հինգ ոչ պաշտոն. խորհրդակցություններում (1971, 1973, 1976, 1978, 1988): Սուրբ «հերետիկոսներն» են. 1. նրանք, ովքեր մեծարանքի են արժանացել Հռոմի կաթոլիկ և Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցիներում, սակայն բանադրվել են Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների կողմից. Լևոն I պապը և Լևոնի տոմարը, Փլաբիանոս, Անատոլիոս, Գեննադիոս պատրիարքները: 2. Նրանք, ովքեր մեծարվել են Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներում, սակայն բանադրվել են Հռոմի կաթոլիկ և Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցիների կողմից. Դիոսկորոս Ալեքսանդրացի, Սևերիոս Անտիոքացի, Տիմոթեոս Կուզ, Փիլոքսենոս Մաբուգեցի (Քսենայաս): Քննարկման արդյունքում բոլոր կողմերի ներկայացուցիչները (Հայ եկեղեցու կողմից մասնակցել է Կենտր. Եվրոպայի հայրապետ. պատվիրակ Մեսրոպ արք. Գրիգորյանը) գտել են, որ «հարմար չէ պաշտոնապես վերացնել նզովքը: Բավական է այն այլևս չկիրառել գործնականում և մոռանալ դրա մասին», և արել են հետևյալ եզրակացությունը. «Մի հատվածի կողմից մյուս հատվածի վարդապետների և հայրերի նկատմամբ ներկայումս արտասանվող նզովքի հարցում մենք այն կարծիքին էինք, որ հարկ չկար պնդել, որ այդ վարդապետներն ու հայրերն ընդունվեն նրանց կողմից, ովքեր պաշտոնապես դատապարտել են նրանց: Նզովքների պաշտոնական վերացումը կարող է նաև անհրաժեշտ չլինել: Հնարավոր է, որ Եկեղեցիները պարզապես ծիսական կառույցից դուրս թողնեն մյուս կողմի սրբերի և վարդապետների նզովքը, ինչպես որ որոշ Եկեղեցիներ արդեն սկսել են անել» (Գրիգորյան Մ., «Վիեննայի հինգ եկեղեցական խորհրդակցությունների արդյունքների աստվածաբանական նշանակությունը», «Էջմիածին», 1998, № 7):

ՆԻԿԻԱՅԻ Ա ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ 325, գումարվել է բյուզանդական կայսր Կոստանդիանոս Մեծի հրամանով, Բութանիայի Նիկիա քաղաքում, մայիսի 20-ին: Ժողովին մասնակցել են Ընդհանրական եկեղեցու խորհրդանշական թվով 318 (Ծննդ. 14.14) հայրապետներ, այդ թվում՝ Ալեքսանդրիայի պատրիարք Ալեքսանդր Ալեքսանդրացին, Աթանաս Ալեքսանդրացին (այդ ժամանակ դեռևս սարկավագ), Գրիգոր Ա Լուսավորչի կրտսեր որդին՝ Արիստակեսը (Արիստակես Ա Պարթև), եկեղեցու այլ մեծանուն հայրեր: Առաջին տիեզեր. ժողովի հրավիրման հիմն. նպատակն էր Ալեքսանդրիայի երեց Արիոսի հերետիկոս. ուսմունքի քննությունը և դատապարտումը:

Արիոսականության գաղափարական ակունքներն էին հրեական միաստվածությունը (մոնոթեիզմ) և միջինպլատոնականությունը, որոնցից Արիոսը վերցրել էր Աստծո կատարյալ միակության և ինքնափակ եզակիության գաղափարը: Ըստ Արիոսի՝ կա մեկ և միակ Աստված. դա Հայր Աստվածն է: Մնացած ամեն ինչ, որ գոյություն ունի, իր էությամբ խորթ է Աստծուն և ունի մեկ այլ ինքնուրույն էություն: Աստվածային գոյության կատարելությունը բացառում է այն բանի հնարավորությունը, որ Աստված իր էությունը հաղորդի կամ հատկացնի մեկ ուրիշին: Ըստ այդմ, Բանը կամ Աստծո Որդին, որպես անձ, որպես գոյավոր էակ, խորթ է և նման չէ Հորը: Նա իր գոյությունը ստանում է Հորից, ինչպես այլ արարածները, և գոյության գալիս որպես միջնորդ արաչության մեջ՝ աշխարհի տնօրինության համար: Հոր և Որդու միջև գոյություն ունի ժամանակային տարածք, և Որդին համահավերժ չէ Հորը: Հակառակ դեպքում, ըստ Արիոսի, կլինեին երկու «անսկիզբներ», այսինքն՝ երկու «սկիզբ», և մեկաստվածության ճշմարտությունը կժխտվեր: Այլ խոսքով՝ Որդին չի եղել և ապա առաջացել է, այսինքն՝ արարած է: Այդ պատճառով ունի «փոփոխական» բնություն, ինչպես այլ առաջացած բաները, իսկ Աստվածային փառքը նրան հաղորդվում է դրսից՝ «ըստ շնորհի»: Ծանոթ լինելով եկեղեցու վարդապետությանը Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու մասին՝ Արիոսը զուգահեռ է անցկացնում դրա և միջինպլատոնականների տիեզերաբան. (կոսմոլոգիա) պատկերացումների միջև և եզրակացնում, որ Որդին (նաև Սուրբ Հոգին) պետք է դուրս հանվի աստվածային ոլորտից և վերագրվի Արարչի և արարված աշխարհի (հյուլե) միջև գտնվող «միջանկյալ ոլորտին», որը, ըստ նրա, նույնպես արարված է, թեև գերակա է մյուս արարածների նկատմամբ:

Ն. Ա տ. ժ. իմաստասիր. սահմանումների միջոցով մերժել է արիոսականությունը և նզովել Արիոսին ու նրա համախոհներին: Ընդունել է ուղղափառ դավանության հիմն. դրույթները պարունակող մի Հավատո հանգանակ (Նիկիական հանգանակ), որը, համաձայն եկեղեցու սրբազան ավանդության, աստվածային հայտնությամբ տրվել է Աթանաս Ալեքսանդրացուն: Նիկիական հանգանակը որպես դավանության հիմք ցայսօր գործածվում է առաքելական եկեղեցիներում, այդ թվում՝ Հայ եկեղեցում: Հանգանակի կարևորագույն աստվածաբան. եզրն է համագոյությունը (ομοουJ σιαv ), համաձայն որի՝ Որդին համագո (էակից) է Հորը, այսինքն՝ նույն Հոր բնությունից է: Համագոյությունը նշանավորել է քրիստոնեության հաղթանակը հրեական և միջինպլատոն. մտքի վրա՝ ցույց տալով, որ հին կրոնաիմաստասիր. համակարգերն ի վիճակի չէին ընկալելու և եզրակերպելու Բանի Մարդեղության խորհուրդը: Քրիստոնեությունը պահանջում էր հավատի սահմանման նոր և ստույգ եզրաբանական համակարգ, որը բացահայտել և ամրագրել է Ն. Ա տ. ժ.՝ «Նոր գինին նոր տիկերի մեջ» (Մատթ. 9.17):

Ն. Ա տ. ժ. ընդունել է 20 կանոն («Կանոնագիրք Հայոց»-ում Նիկիական կանոնները 21 են), որոնք վերաբերում են դարձի եկած աղանդավորներին և եկեղեցու հետ նրանց փոխհարաբերություններին, ձեռնադրություններին և եկեղեցու նվիրապետ. աստիճանների հետ կապված հարցերին, սիմոնականությանը, կաշառակերությանն ու վաշխառությանը, կիրակի օրն առանց ծնրադրելու՝ հոտնկայս աղոթելուն ևն: Ն. Ա տ. ժ-ի արձանագրությունները չեն պահպանվել: Հայտնի է, որ ժողովը քննության է առել Ալեքսանդրիայի եկեղեցում պառակտում առաջացրած Լիկոպոլսի եպիսկոպոս Մելիտիոսի հերձվածը («մելիտոսական խզում») և Զատկի տոնի շուրջ ծագած տոմարագիտ. տարաձայնությունները: Ն. Ա տ. ժ. առանցքային նշանակություն է ունեցել ոչ միայն Ընդհանրական եկեղեցու, այլև՝ մարդկության պատմության մեջ: Այն ոչ միայն առաջինն է տիեզերական ժողովների մեջ, այլև կարևորագույնը՝ ժողովների ժողովը, որը նախանշել է աստվածաբան. և իմաստասիր. մտքի հետագա զարգացման ուղին: Ոչ մի այլ իրադարձություն այդպիսի նշանակություն և ազդեցություն չի ունեցել աստվածաբան. մտքի ձևավորման վրա: Ն. Ա տ. ժ-ի շուրջ ծավալված քննարկումները շարունակվել են ամբողջ IV դ. ընթացքում: Հայ եկեղեցին Ն. Ա տ. ժ-ի 318 սուրբ հայրապետների հիշատակը տոնում է Վերափոխման չորրորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը՝ սեպտեմբեր ամսին:

Մեսրոպ քհն. Արամյան

ՆՇԽԱՐ, սուրբ նշխար, 1. ս. Հաղորդության նյութերից (հաց ու գինի) մեկը, որ կիրառվում է ս. Պատարագի ժամանակ: Ն. փոքր, բոլորաձև, անթթխմոր հաց է՝ բաղարջ, վրան՝ խաչելության կամ տնօրինական մեկ այլ խորհրդի պատկեր, իսկ երկու կողմերին մակագրություն՝ Հիսուս Քրիստոս: Ն. թխվում է երկաթե թիթեղի վրա, առանց այրելու և առանց տապակելու, սովորաբար ունենում է 6– 10 սմ տրամագիծ, 5–7 մմ հաստություն: Տաղավար տոներին պատրաստվում են ավելի մեծ Ն-ներ՝ հաղորդվողների բազմությանը բավարարելու համար:

Ն-ի՝ որպես սուրբ հացի կիրառման համար հիմք են հանդիսացել Հիսուսի խոսքերը, թե՝ «Առե՛ք, կերե՛ք, այս է իմ մարմինը» (Մատթ. 26.26, տես նաև Մարկ. 14.22, Ղուկ. 22.19, Ա Կորնթ. 11.23–24):

Առաքելական կանոնների համաձայն՝ ս. Պատարագի հացը՝ Ն., պատրաստվում է նույն օրը և թարմ վիճակում բարձրացվում ս. Սեղան, իսկ այն Ն-ները, որոնք տրվում են տնօրհնեքի, հոգեհանգստի և կամ ս. Պատարագի ժամանակ՝ հիմնականում քահանայական դասին, կարող են նախապես էլ պատրաստված լինել: Ն. պատրաստվում է և բաժանվում պատարագիչ քահանայի ձեռքով:

Ագաթանգեղոսը Ն. հիշատակում է «Եկեղեցու օրհնյալ հաց» ձևով: Ն. բառացիորեն նշանակել է կտորտանք: Ինչպես Ընդհանրական, այնպես էլ նրա անբաժանելի մաս կազմող Հայ եկեղեցին Ն. դիտում է որպես Քրիստոսի մարմնի խորհրդանշանը, քանի որ ս. Պատարագի խորհրդի կատարման ժամանակ այն փոխակերպվում է Հիսուս Քրիստոսի մարմնին, ինչպես նշվում է հայոց ԽորհրդատետրՊատարագամատույցում. «Որով զհացս օրհնեալ մարմին ճշմարտապես արասցես Տեառն մերոյ և Փրկչին Հիսուսի Քրիստոսի»: Եկեղեց. հայրերից Ն-ի փոխակերպման մասին հիշատակություն ունեն Խոսրով Անձևացին (X դ.), Ներսես Լամբրոնացին (XII դ.), Գրիգոր Տաթևացին (XIV դ.) և ուրիշներ:

2. Ն. երբեմն գործածվում է նաև սրբոց մասունքներ իմաստով (տես Մասունք սրբոց):

Մաս: Ն-ի մնացորդը, որ ս. Սեղանի վրա օգտագործվելուց հետո բաժանվում է ժողովըրդին, նրանց, ովքեր դեռևս լիովին պատրաստ չեն հաղորդվելու Տիրոջ մարմնին (հաց) և արյանը (գինի): Տես նաև Հաց հաղորդության:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան

ՆՈՅ, Նոյ Նահապետ (եբր. հանգիստ, մխիթարություն, ըստ այլ մեկնությունների՝ նո ր), համաշխարհային Ջրհեղեղից փրկված մարդը, մարդկության երկրորդ նախահայրը Ադամից հետո, Սեմի, Քամի և Հաբեթի հայրը: Ըստ Աստվածաշնչի հաղորդած ազգաբանության՝ Ադամից հետո տասներորդ սերունդը. սերում է Ադամի Սեթ որդու ճյուղից. երկինք հափշտակված Ենովքի ծոռն է, Մաթուսաղայի թոռը, Ղամեքի որդին: Ծննդոց գրքում ասվում է. «Ղամեքը հարյուր ութսունութ տարեկանին ծնեց որդի: Նա նրա անունը դրեց Նոյ: Ղամեքն ասաց. «Սա մեզ կհանգստացնի մեր գործերից, մեր ձեռքերի ցավերից և այն երկրից, որ անիծեց Տեր Աստված» (Ծննդ. 5.3–29):

Ն. Նահապետի օրոք երկրի վրա բազմացել էր մեղքը՝ կապված «մարդկանց դուստրերի» և «Աստծո որդիների» խառնակումից ծնված հսկաների հետ: Աստված որոշում է վերացնել մեղսագործ մարդկությանը. «Երբ Տեր Աստված տեսավ, որ մարդկանց չարագործությունները բազմանում են երկրի վրա, և ամեն ոք իր մտքում ամեն օր խնամքով չարագործություններ է նյութում, զղջաց Աստված, որ մարդ է ստեղծել երկրի վրա, և տրտմեց իր Հոգու խորքում: Տեր Աստված ասաց. «Երկրի երեսից վերացնելու եմ իմ ստեղծած ամեն մի էակ…»: Նոյը, սակայն, արժանացել էր Տեր Աստծու սիրուն» (Ծննդ. 6.5–8): Ն. Աստծո առջև շնորհ էր գտել, որովհետև «կատարյալ և արդար մարդ էր իր ազգի մեջ» (Ծննդ. 6.9): Վերահաս Ջրհեղեղից ազատվելու համար, Աստծո հրահանգով, Ն. եռահարկ նավ՝ տապան է կառուցում (տես Նոյյան տապան) իր ընտանիքի (ինքը, կինը, երեք որդիներն իրենց կանանց հետ՝ ութ հոգի), ինչպես նաև երկրի բոլոր ցամաքային կենդանի արարածների ու թռչունների համար, որոնցից տապանի մեջ է վերցնում յոթ-յոթ կամ երկու-երկու՝ արու և էգ:

«Նոյի կյանքի վեցհարյուրերորդ տարում, երկրորդ ամսի քսանյոթին ժայթքեցին ստորգետնյա բազում աղբյուրներ, բացվեցին երկըն քի ջրվեժները: Երկրի վրա անձրև թափվեց քառասուն օր ու քառասուն գիշեր» (Ծննդ. 7.11–12): Ջուրը հարյուր հիսուն օր ողողում է երկիրը՝ ոչնչացնելով ամեն կենդանի էակ՝ մարդ թե անասուն: Նոյյան տապանը անձրևի դադարից հետո նստում է Արարատ (Մասիս) լեռան վրա: Այս իսկ պատճառով Հայաստանի խորհրդանիշ Արարատ լեռն ընկալվում է իբրև Նոյյան տապանի և ապագա ողջ մարդկության փրկավայր: Ն. Ջրհեղեղի դադարից քառասուն օր հետո բացում է տապանի պատուհանը, արձակում է մի ագռավ, որը չի վերադառնում: Ապա, տեսնելու համար, թե արդյո՞ք երկրի վրա ջուրը քաշվել է, արձակում է աղավնի, որը, ոտք դնելու տեղ չգտնելով, վերադառնում է տապան: Յոթ օր հետո նորից է արձակում աղավնուն, որը վերադառնում է՝ կտուցին ձիթենու շյուղ՝ կյանքի ավետիսը: Եվս յոթ օր սպասելով՝ Ն. դարձյալ արձակում է աղավնուն, որն այլևս չի վերադառնում: Իր կյանքի վեցհարյուրմեկերորդ տարում Ն. դուրս է գալիս տապանից, զոհասեղան է պատրաստում Արարատ լեռան վրա և գոհության պատարագ-ողջակեզ մատուցում Աստծուն: Աստված օրհնում է Նոյին, տալիս պատվիրաններ և ամպերի մեջ առաջին անգամ կապում է ծիածանը՝ որպես իր և ողջ երկրի միջև հավիտենական ուխտի նշան (Ծննդ. 8.1–22, 9.1–17): Ն. ապրում է 950 տարի (Ծննդ. 9.28–29):

Ն-ի երեց որդու՝ Սեմի սերնդից սերած Փաղեկի օրոք արդեն բազմացած մարդկությունը ցրվում է՝ ժառանգելով երկրի տարբեր մասերը. Աստվածաշնչից ելնելով, «Բառարան սուրբ գրոցն» արձանագրում է, թե Հաբեթի սերունդը տնօրինում է Եվրոպան, Սեմինը՝ Ասիան, իսկ Քամինը՝ Աֆրիկան: Ն-ի որդիների ճյուղագրությունը տրված է Աստվածաշնչի Ծննդոց գրքում (9–10 գլուխներ): Հիմք ընդունելով Ս. Գիրքը և այլ պատմ. աղբյուրներ՝ Մովսես Խորենացին նույնպես տվել է Նոյի և նրա որդիների ազգաբանությունը, ընդ որում Հաբեթի ճյուղագրությունը հասցնելով մինչև Արա Գեղեցիկ (Հայոց պատմություն, Ա գիրք, գլ. Դ–Ե): Ն-ի հիշատակը նշվում է Ընդհանրական, ինչպես նաև Հայ եկեղեցու կողմից: Հայերն ու հույները այն հիշատակում են աստվածաշնչյան սուրբ նախահայրերի (Ադամ, Աբել, Սեթ, Ենովս, Ենովք, Մելքիսեդեկ, Աբրահամ, Իսահակ, Հակոբ, Հովսեփ, Մովսես, Ահարոն, Եղիազար, Հեսու, Սամուել, Սամփսոն, Գեդեոն և այլք) հիշատակի օրը, իսկ հռոմ. եկեղեցին՝ նոյեմբ. 10-ին: Եկեղեցին Ն-ի սուրբգրային պատումը խորհրդաբանում է իբրև պատմություն առհասարակ Արդարի փրկության մասին. ըստ այնմ՝ Նոյյան տապանը խորհրդանշում է Հիսուսին (որով պատսպարված՝ մարդն ունի փրկություն), իսկ ձիթենու շյուղը բերող աղավնին՝ Կենաց խոսքը մատակարարող Սուրբ Հոգին:

Գրկ. Գալուստյան Շ., Աստվածաշնչական սուրբեր, Ե., 1997:

Լևոն Սարգսյան

ՆՈՅՅԱՆ ՏԱՊԱՆ, Նոյի նավ (եբր. տապան՝ նավ բառից. ըստ այլ մեկնության՝ տապան նշանակում է տապ կենալու, թաքնվելու, պահվելու տեղ՝ տապարան կամ թաքնարան), Նոյ Նահապետի՝ աստվածային հրահանգով պատրաստված նավը, որով փրկվեց մարդկային սերունդը՝ ապաստանելով Արարատ (Մասիս) լեռան գագաթին («Յոթներորդ ամսի քսանյոթին…», Ծննդ. 8.4): Ն. տ-ի պատրաստման մասին պատմվում է Ծննդոց գրքում. «…Արդ, դու քեզ համար քառակուսի փայտից տապան կշինես: Տապանը բաժանմունքներով կպատրաստես և ներսից ու դրսից կուպրով կծեփես: Տապանն այսպես կշինես. թող երեք հարյուր կանգուն լինի տապանի երկարությունը, հիսուն կանգուն՝ լայնությունը, և երեսուն կանգուն՝ բարձրությունը» (6.14–15):

Նոյը, նույն աստվածային հրահանգով, տապանի մեջ կուտակում է սնունդ՝ Ջրհեղեղի օրերին կերակրվելու և իր հետ տապան մտած կենդանիներին ու թռչուններին կերակրելու համար: Երբ սկսվում է Ջրհեղեղը («Նոյի կյանքի վեցհարյուրերորդ տարում, երկրորդ ամսի քսանյոթին…», Ծննդ. 7.11), ինքը Աստված փակում է Ն. տ., որը, Ջրհեղեղից հետո, բացվում է երկրորդ ամսին («Նոյի կյանքի վեցհարյուրմեկերորդ տարում…», Ծննդ. 8.13–14): Ն. տ-ին հար և նման տապանի ու մեծ Ջրհեղեղի վերաբերյալ հիշատակություններ կան նաև հնագույն ազգերի ավանդությունների մեջ:

Հայ եկեղեցին Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարում, ի թիվս այլ սուրբ մասունքների, պահում է նաև մի փայտի բեկոր՝ Ն. տ-ից, որը, ըստ ավանդության, Մասիսի լանջին հրեշտակից ստացել է ս. Հակոբ Մծբնացին: Ցայսօր ողջ քրիստոնյա աշխարհը և գիտ. հասարակայնությունը մեծ հետաքրքրությամբ են վերաբերվում Մասիս լեռանը՝ ջանալով նրա գագաթին հայտնաբերել Ն. տ.:

«ՆՈՐ ԴՐԱԶԱՐԿ», ամսաթերթ: Լույս է տեսնում 1984-ից, Անթիլիասում (Լիբանան): Հայաստանյայց եկեղեցու կիրակնօրյա դպրոցների վարչության պաշտոնաթերթ: Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության հրատարակություն, «Դրազարկ» ամսագրի շարունակությունը: Ամսաթերթի նպատակն է Հայ առաքելական եկեղեցու վարդապետության տարածումն ու կրոն. դաստիարակության սերմանումը: Կիլիկիայի կաթողիկոսության հովանու ներքո գործող կիրակնօրյա դպրոցների ուսուցիչների համար տպագրում է կրոն., եկեղեց. ու մանկավարժ. անհրաժեշտ գիտելիքներ, համակարգում կաթողիկոսության թեմերի դպրոցների աշխատանքը: «Ն.Դ.» հրատարակում է նաև սուրբգրային, եկեղեց., մանկավարժ. բնույթի նյութեր, կիրակնօրյա դպրոցների առօրյան լուսաբանող հոդվածներ ևն: Հատուկ ուշադրություն է նվիրում ազգ. կրոն. ծեսերին, արարողություններին, Հայ եկեղեցու դավան. նկարագրին, սրբերին, տոներին: Տպագրել է Գարեգին Բ կաթողիկոսի հայրապետ. կոնդակներն ու կրոն. բովանդակությամբ հոդվածները, Ս. վրդ. Սարգիսյանի, Ն. արք. Բախտիկյանի, Զ. եպս. Ազնավուրյանի, Գ. վրդ. Խաչերյանի, Ն. սրկ. Պերպերյանի և այլոց հոդվածները, քարոզներն ու զրույցները: Տպագրում է գեղ. ստեղծագործություններ, թարգմանություններ եվրոպ. կրոն. գրականությունից: Անդրադառնում է Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության թեմերի (Լիբանան, Կիպրոս, Բերիա, Հունաստան, Քուվեյթ, Հյուսիսային Ամերիկա), կիրակնօրյա դպրոցների հանդիսություններին, ընդհանրացնում այդ դպրոցների գործունեության արդյունքները:

Ալբերտ Խառատյան

ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆ, Աստվածաշնչի երկրորդ՝ քրիստոնեական մասը: Տես Աստվածաշունչ:

ՆՈՐ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՁԱՅՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ, Համբարձումյան նոտագրություն, Լիմոնճյանի համակարգ, Հայկական եկեղեցական ձայնագ րություն, Հայկական նոտագրություն, ձայնանիշերի ոչ գծային համակարգ, ստեղծել է Հ. Լիմոնճյանը, ապա կատարելագործվել է նրա աշակերտներ Արիստակես Հովհաննիսյանի և Հովհաննես Մյուհենտիսյանի ջանքերով: Համակարգի ստեղծման նպատակն էր վերաձայնագրել, մոռացությունից փրկել ու օտար ազդեցություններից զերծ պահել հայ հոգևոր երգերը, որոնք ավանդվում էին բանավոր: Փոխարինել է միջնադարյան խազագրությանը: Այս համակարգով Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գեվորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու օրոք և

նրա նախաձեռնությամբ, Նիկողայոս Թաշճյանի ղեկավարությամբ Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնում կաթողիկոսից, ինչպես նաև հայկ. եկեղեցիների առավել փորձառու դպիրներից գրառվել և լույս են տեսել «Ձայնագրեալ երգեցողութիւնք սրբոյ Պատարագի» (1874), «Ձայնագրեալ շարական հոգևոր երգոց…» (1875), «Երգք ձայնագրեալք ի ժամագրոց Հայաստանյայց ս. եկեղեցւոյ» (1877) հատորները:

Ն. հ. ձ. կարևոր դեր է խաղացել եկեղեց. երաժշտության ձայնագրության և պահպանման գործում, խթանել է XIX դ. հայ երաժշտատեսական մտքի, մանկավարժության, ֆոլկլորագիտության և կոմպոզիտորական ստեղծագործության զարգացումը: Որպես պարտադիր առարկա ընդգրկվել է հայկ. դպրոցների և ճեմարանների ուս. ծրագրերում, ստեղծվել են դասագրքեր: Ն. հ. ձ-յամբ կատարվել են ժող. երգերի կոմիտասյան գրառումները: «Ձայնագրեալ երգեցողութիւնք սրբոյ Պատարագի» հատորում զետեղված եղանակները մեղեդիական հիմք են դարձել Մակար Եկմալյանի և Կոմիտասի բազմաձայն պատարագների ստեղծման համար:

Ն. հ. ձ-յան համակարգում օգտագործվում են ձայնանիշերի, տևողության, ձայնահատի (պաուզա), հնչյունների բարձրույթային տարբերակման (ալտերացիա), զարդարանքի, կապի, կրկնողության և այլ նշաններ, որոնք վերցված են (գրառման ձևը և անվանումը) խազային համակարգից: Ձայնանիշերը յոթն են: Դրանք են (եվրոպ. ձայնագրության բաղդատությամբ).

Նոր հայկական	Եվրոպական
ձայնագրություն	ձայնագրություն
Փուշ (կրճատ՝ փո)	դո
Էկորճ (Է)	ռե
Վերնախաղ (վե)	մի
Բենկորճ (բե)	ֆա
Խոսրովային (խո)	սոլ
Ներքնախաղ (նե)	լյա
Պարույկ (պա)	սի բեմոլ

Գրկ. Թաշճյան Ն., Դասագիրք եկեղեցական ձայնագրութեան հայոց, Վաղ-պատ, 1874: Բրուտյան Ա., Դասագիրք հայկական եկեղեցական ձայնագրութեան հայոց, Վաղ-պատ, 1890: Հիսարլյան Ա., Պատմութիւն հայ ձայնագրութեան և կենսագրութիւնք երաժիշտ ազգայնաց, ԿՊ, 1914: Աթայան Ռ., Ձեռնարկ հայկական ձայնագրության, Ե., 1950:

Անահիտ Բաղդասարյան

ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ԵՎ ԲԵՍԱՐԱԲԻԱՅԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, ցարական Ռուսաստանի հայոց թեմերից: Առաջնորդանիստը Քիշնևի Ս. Աստվածածին եկեղեցին էր: Կազմավորվել է 1830ին՝ 1812-ից գործող Բեսարաբիայի թեմի փոխարեն: Վերջինս միավորել է Բեսարաբիայի, Մոլդովայի, Ղրիմի և Ռուսաստանի կայսրության հվ. շրջանների և ամբողջ Նովոռուսիայի հայկ. համայնքները: Թեմի առաջին առաջնորդն էր Գրիգոր արք. Զաքարյանը (1812– 1827): 1828-ին Բեսարաբիայի թեմի առաջնորդ է նշանակվել ցար. իշխանությունների կողմից Անդրկովկասից հեռացված, Վրաստանի հայոց թեմի առաջնորդ Ներսես արք. Աշտարակեցին (1843–57-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Ներսես Ե Աշտարակեցի):

Ն. Ն. և Բ. թ. միավորել է Ռուսաստանի կայսրության արմ. և հվ-արմ. տարածաշրջանների՝ Նոր Նախիջևանի, Ղրիմի, Բեսարաբիայի և Նովոռուսիայի հայկ. համայնքները: Ռուսահայ մյուս համայնքները (Սանկտ Պետերբուրգի, Մոսկվայի, Հս. Կովկասի, Պովոլժիեի, Սիբիրի և Միջին Ասիայի) շարունակել են մնալ Աստրախանի թեմի իրավասության ներքո: Ներսես արք. Աշտարակեցու եռանդուն գործունեությամբ ավելացել են թեմի եկամուտները, կառուցվել նոր եկեղեցիներ, բացվել ծխական նոր դպրոցներ: 1835-ին թեմի տարածքում գործել են 35 եկեղեցի՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (կառուցվել է 1783–1807), Ս. Աստվածածին (կառուցվել է 1781–87) ևն, 11 ծխական դպրոց, մեկ հոգևոր ճեմարան: Զարգացել է տպագրությունը, որին նպաստել է Նոր Նախիջևանի Ս. Խաչ վանքին կից գործող՝ Հ. արք. Արղությանի նախաձեռնությամբ 1789-ին Պետերբուրգից տեղափոխված Խալդարյան տպարանը: 1784-ին բացվել է Ս. Խաչի ժառանգավորաց գիշերօթիկ վարժարանը: Եկեղեցուն կից գործել են նաև մատենադարան, թանգարան:

Ն. Ն. և Բ. թ-ի գործունեությունն ընդլայնվել է նաև XIX դ. 2-րդ կեսին և XX դ. սկզբին: Այդ ժամանակաշրջանի առավել հայտնի թեմակալ առաջնորդներից է Գաբրիել եպս. Այվազովսկին, որի վաստակը զգալի է թեմի համայնքներում մշակույթի և լուսավորության զարգացման բնագավառում: Նրա ջանքերով 1858-ին Թեոդոսիայում հիմնվել է Խալիբյան վարժարանը (գործել է մինչև 1871-ը): 1868ին Գրիգորիուպոլում Դավիթ վրդ. Շահինյանցի ջանքերով բացվել է իգական թեմական դպրոց: 1875-ին հիմնվել է Նոր Նախիջևանի թեմական դպրոցը (1881–1920-ին՝ թեմական հոգևոր սեմինարիա): Թեմի համայնքներում շարունակվել է հայկ. եկեղեցիների կառուցումը: XIX դ. կեսին Նոր Նախիջևանում կառուցվել է Ս. Կարապետ (1875–81), Գրիգորիուպոլում՝ Ս. Նշան, Բելցիում՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (1910–12), Յալթայում՝ Ս. Հռիփսիմե (1905–17) եկեղեցիները: Թեմի հոգևորականությունը մասնակցել է համայնքի հաս. գործունեությանը, զգալի օժանդակություն ցուցաբերել թուրքական ջարդերից հետո Ռուսաստանի հվ-ում ապաստան գտած արևմտահայ փախստականներին: 1895-ին թեմի կենտրոնը Քիշնևից տեղափոխվել է Նոր Նախիջևան: Ն. Ն. և Բ. թ-ի վերջին առաջնորդն է եղել Ներսես արք. Խուդավերդյանը (1898–1918):

Խորհրդ. իշխանության հաստատումից հետո (1918-ից) Ռուսաստանի հայոց թեմերը լուծարվել են, հայկ. եկեղեցիների մի մասը փակվել է, մի մասը՝ ավերվել: 1918-ին Բեսարաբիան Ռումինիային անցնելով՝ Բեսարաբիայի հայկ. եկեղեցիները մտել են Ռումինիայի թեմի մեջ: Հայկ. մնացած համայնքներն ընդգրկվել են Նոր Նախիջևանի թեմի մեջ, կենտրոնը՝ Դոնի Ռոստով: 1966-ին Նոր Նախիջևանի, Հս. Կովկասի, Աստրախանի թեմերի և Մոսկվայի հովվության միավորմամբ կազմավորվել է Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմը, կենտրոնը՝ Մոսկվա:

Գրկ. Միքայելյան Վ., Ղրիմի հայկական գաղութի պատմություն, հ. 1, 2, Ե., 1964, 1970: Ананян Ж. А., Армянская колония Григориополь, Е., 1969; Бархударян В.Б., История армянской колонии Новой Нахичевании (1779–1917 гг.), Е., 1996.

Ժորես Անանյան
Վարդան Խաչատրյան

ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ԵՎ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1966-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով՝ Նոր Նախիջևանի, Հս. Կովկասի և Աստրախանի թեմերի և Մոսկվայի հովվության միավորման հիման վրա (տես Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմ, Աստրախանի թեմ): Առաջնորդանիստը՝ Մոսկվայի Ս. Հարություն եկեղեցի: Հայ առաքելական եկեղեցին մշտապես մեծ դեր է խաղացել ռուսահայ համայնքների ազգ. կյանքում: Հիմնել է դպրոցներ, մշակութ., բարեգործ., լուսավոր. ընկերություններ և միություններ՝ հանդես գալով որպես հայապահպանության գլխ. գործոն: Հայկ. եկեղեցիներ են գործել Ռուսաստանի գրեթե բոլոր համայնքներում, եկեղեցու շուրջն է կազմավորվել նրանց ազգ. կյանքը: Խորհրդ. իշխանության տարիներին Ռուսաստանի հայկ. եկեղեցիները փակվել են, մի մասը՝ ավերվել: Ամբողջատիր. համակարգի փլուզումից հետո, ազգ. և հոգևոր զարթոնքի պայմաններում, Հայ եկեղեցին կրկին իր տեղն է գրավել Ռուսաստանի հայերի կյանքում: XVIII դ-ից Հայ եկեղեցին Ռուսաստանում ունեցել է իր թեմերը:

Մինչև 1990-ական թթ. սկիզբը Ն. Ն. և Ռ. թ. ունեցել է 7 եկեղեցի՝ Մոսկվայի Ս. Հարությունը, Սանկտ Պետերբուրգի, Արմավիրի, Դոնի Ռոստովի, Չալդըրի, Վլադիկավկազի, Բուդյոնովսկի (Ս. Խաչ) եկեղեցիները: Նոր Նախիջևանի Ս. Խաչ վանքը XVIII դ. վերջից մինչև XX դ. սկիզբը եղել է հաս. և մշակութ. կարևոր կենտրոն: Այս վանքում է բացվել Նոր Նախիջևանի առաջին հայկ. դպրոցը (1784-ին) և Ռուսաստանի առաջին հայկ. տպարանը (1789–95): Վանքի պատերի մոտ թաղված են հայ մշակույթի նշանավոր գործիչներ Մ. Նալբանդյանը, Ռ. Պատկանյանը, Հ. Ալամդարյանը և ուր.: 1972-ից վանքում գործում է ռուս և հայ ժողովուրդների բարեկամության պատմության թանգարան: Երկրում կատարված ժողովրդավար. արմատական փոփոխությունների, Հայաստանի անկախացման, հայկ. համայնքներում ազգ. կյանքի աշխուժացման շնորհիվ նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվել Ռուսաստանի հայկ. համայնքներում եկեղեցու գործունեության ծավալման, եկեղեցու դերի բարձրացման համար: Հայկ. համայնքները խնդիր են դրել ոչ միայն վերադարձնել հայկ. եկեղեցիները, այլև կառուցել նոր եկեղեցիներ (Սարատովում, Վոլգոգրադում, Կոստրոմայում, Տվերում, Ռյազանում և այլ վայրերում): Մոսկվայի Ս. Հարություն եկեղեցին վերադարձվել է համայնքին: Թեմի խնդրանքով Մոսկվայի իշխանությունները մայրաքաղաքում տարածք են տրամադրել՝ հայկ. նոր եկեղեցիներ (Ս. Խաչ և Ս. Հովհաննես Մկրտիչ) կառուցելու համար: 1988-ի ապրիլին գրանցվել է Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու Սանկտ Պետերբուրգի համայնքը: Նույն թվականին վերաբացվել և հայ համայնքին է վերադարձվել Սանկտ Պետերբուրգի Ս. Հարություն եկեղեցին, իսկ 1993-ին՝ Ս. Կատարինե եկեղեցին (կառուցվել է 1770-ին Նևսկի պողոտայի վրա, XVIII դ. վերջից մինչև XX դ. 1-ին տասնամյակները եղել է հայ հաս. կյանքի կենտրոն): 1993-ին Ս. Հարություն եկեղեցուն կից բացվել է կիրակնօրյա հայկ. դպրոց, որը վերածվել է ուս. կենտրոնի: 1993-ից լույս է տեսնում Սանկտ Պետերբուրգի հայ հոգևոր համայնքի «Հավատամք» ամսաթերթը (հայ., ռուս.), գործում է «Նաիրի» հայկ. ռադիոժամը: 1999-ին հիմնովին նորոգվել և վերաօծվել է Ս. Կատարինե եկեղեցին: 1990-ական թթ. ընթացքում Ն. Ն. և Ռ. թ. զգալի օգնություն է ցուցաբերել Ադրբեջանից գաղթած և Ռուսաստանի տարբեր քաղաքներում ապաստանած հայ փախստականներին, մասնակցել է հայկ. նոր համայնքների կազմավորմանը:

1997-ի հունվ. Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի կոնդակով Ն. Ն. և Ռ. թ. վերակազմավորվել է երեք թեմերի՝ Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմ, Հարավային Ռուսաստանի թեմ, Ուկրաինայի թեմ: Ն. Ն. և Ռ. թ-ի առաջնորդը միաժամանակ Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի ներկայացուցիչն է Մոսկվայի և Համայն Ռուսիո պատրիարքության մոտ: Ներկայումս թեմի վարչ. սահմաններն ընդգրկում են Ռուսաստանի Դաշնության տարածքը (բացառությամբ Կրասնոդարի և Ստավրոպոլի երկրամասերի և Հս. Կովկասի ինքնավար միավորումների), ինչպես նաև Թուրքմենստանը, Ուզբեկստանը, Ղազախստանը, Բելառուսը, Մոլդովան և Մերձբալթիկան: Թեմի առաջնորդն է Եզրաս եպս. Ներսիսյանը (2001-ի ապրիլից): Թուրքմենստան: XIX դ. վերջին քառորդում, Թուրքմենստանում հայ բնակչության հաստատմանը զուգընթաց, ձևավորվել է հոգևոր կյանքը: Հայկ. առաջին եկեղեցին հիմնադրվել է 1884-ին, Աշգաբադում (օծվել է 1887-ին): Տարիների ընթացքում եկեղեցիներ են կառուցվել Ղզըլ Արվադ, Կրասնովոդսկ, Թեջեն քաղաքներում: 1910-ին Թուրքմենստանի հինգ քաղաքներում գործել են հայկ. եկեղեցիներ: Դրանց կից հիմնվել են ծխական դպրոցներ:

Սկզբ. շրջանում Թուրքմենստանի, ինչպես նաև ամբողջ Միջին Ասիայի հայկ. եկեղեցիները պատկանել են Շամախու թեմին: 1892-ին, ցար. իշխանության պահանջով երկրամասի հայկ. եկեղեցիները հանձնվել են Աստրախանի թեմին, ավելի ուշ՝ Ադրբեջանի և Թուրքեստանի թեմին: Թուրքեստանում խորհրդ. իշխանության հաստատումից հետո հայկ. եկեղեցիները փակվել են, մի քանիսը՝ քանդվել: Հոգևորականները ենթարկվել են հալածանքների: 1990-ական թթ. վերջին հայկ. շրջանակները աշխատանք են ծավալել Թուրքմենստանում հայ հոգևոր կյանքը վերստեղծելու, մասնավորապես՝ Թուրքմենբաշի քաղաքում պահպանված հայկ. եկեղեցին համայնքին վերադարձնելու, ինչպես նաև Աշգաբադում նոր եկեղեցի կառուցելու ուղղությամբ: Ուզբեկստան: Ուզբեկստանում հայերի ազգ. կյանքը կազմակերպվել է եկեղեցիների շուրջ, որոնց հովանու ներքո գործել են հայկ. ծխական դպրոցներ: Առաջին հայկ. եկեղեցին՝ Ս. Աստվածածինը, կառուցվել է Սամարղանդում, XIX դ. վերջին: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցին հատուկ կոնդակով շնորհավորել է վաճառական Թադևոս Հովսեփյանցին, որի բարերարությամբ կառուցվել էր եկեղեցին: 1903-ին կառուցվել է Տաշքենդի Ս. Հռիփսիմե հայկ. եկեղեցին, 1910-ին՝ Կոկանդի հայկ. եկեղեցին: XX դ. սկզբին եկեղեցիներ են կառուցվել նաև Անդիժանում, Բուխարայում: Ուզբեկստանի հայկ. եկեղեցիները գտնվել են Աստրախանի թեմի, իսկ հետագայում՝ Ադրբեջանի և Թուրքեստանի թեմի իրավասության ներքո: Խորհրդ. իշխանության տարիներին հայկ. բոլոր եկեղեցիները փակվել են, մեծ մասը՝ քանդվել: Եկեղեցիների ունեցվածքը բռնագրավվել է, հայ քահանաները ենթարկվել են հալածանքների: 1990-ական թթ. սկզբին, երբ արտերկրի հայ համայնքներում սկսվել է ազգ. ինքնագիտակցության վերելքը, Ուզբեկստանի հայերը պահանջել են իրենց վերադարձնել հայկ. եկեղեցիները: 1995-ի օգոստ., ուզբեկահայ բարերար Արթուր Մարտիրոսյանի միջոցներով հիմնովին վերանորոգվելուց հետո, օծվել է Սամարղանդի Ս. Աստվածածին եկեղեցին, որը ներկայումս Միջին Ասիայի միակ գործող հայկ. եկեղեցին է: Ղազախստան: Ալմա Աթայի քաղաքային իշխանությունները հայ համայնքին տրամադրել են հողամաս՝ եկեղեցի կառուցելու համար: Կուստանայի հայերը նույնպես հարց են հարուցել քաղաքում հայկ. եկեղեցի կառուցելու համար: Բելառուս: Տեղի հայ համայնքը պաշտոնապես հիմնվել է 1989-ին (վերագրանցվել է 1992-ին): Համայնքը ներկայացնում է «Հայաստան» կրթամշակութ. ընկերությունը: Երկրում առայժմ հայկ. եկեղեցի չկա, սակայն ձեռք է բերվել կառուցելու թույլտվություն: 1992-ից Մինսկում գործում է կիրակնօրյա դպրոց, որտեղ դասավանդվում են հայոց լեզու և պատմություն: Մո լդ ո վա: 1803–04-ին կառուցվել է Քիշնևի Ս. Աստվածածին եկեղեցին (1870–85ին և 1976–82-ին վերանորոգվել է): 1991-ին հայ համայնքի օժանդակությամբ և Գուլկանյան եղբայրների բարերարությամբ եկեղեցին վերանորոգվել է, 1993-ին՝ օծվել: Բելցիի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցվել է 1912-ին (չի պահպանվել): Օրգև քաղաքի Ս. Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է 1902– 1903-ին: 1812-ից Մոլդովայի հայ համայնքը մտել է Բեսարաբիայի, 1830-ից՝ Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմի մեջ: Լատ վ ի ա: Լատվիայում հայ համայնք ստեղծելու առաջին քայլերը կատարվել են 1988-ի նոյեմբ., երբ մի խումբ հայ մտավորականների նախաձեռնությամբ գումարված Լատվիայի հայության համընդհանուր համագումարում հիմնվել է հայ ազգ. մշակութ. կազմակերպություն՝ Լատվիա-հայկ. ընկերությունը (ԼՀԸ): 1993-ի հուլիսին Ն. Ն. և Ռ. թ-ի կազմում գրանցվել է Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու Ռիգայի համայնքը: Ռիգայի քաղաքապետարանը քաղաքի կենտր. մասում համայնքին հատկացրել է հողակտոր՝ եկեղեցի կառուցելու համար: 1997-ին սկսվել է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու շինարարությունը՝ համայնքային գործիչներ Վաչագան Պողոսյանի, Սերգեյ Ավետիսյանի, Արթուր Իսախանովի, Սպարտակ Տեր-Ավետիսյանի, Արամ Ավետիսյանի, Սերգեյ Իսախանովի բարերարությամբ: Լիտվա: Լիտվահայ համայնքը պաշտոնապես գրանցվել է 1994-ին: Նույն թվականին ստեղծվել է Հայ առաքելական եկեղեցու Լիտվայի հոգևոր համայնքը՝ «Սուրբ Վարդան» անունով, ընտրվել է եկեղեց. խորհուրդ: Համայնքը գտնվում է Սանկտ Պետերբուրգի հոգևոր հովվության հովանու ներքո: 1994-ից գործում են հայ համայնքի Կաունաս, Վիսագինաս քաղաքների բաժանմունքները: Էստոնիա: Հայոց համայնքային կյանքը սկզբնավորվել է 1980-ական թթ. վերջին: 1989-ին պաշտոնապես գրանցվել են Տալլինի և Տարտուի հայկ. մշակութ. ընկերությունները, 1993-ի նոյեմբ. Տալլինում՝ Հայ առաքելական եկեղեցու էստոնահայ կրոն. համայնքը (Ս. Գրիգորի ծուխ), որը նույն թվականին անդամակցել է Էստոնիայի եկեղեցիների խորհրդին: 1994-ին Էստոնիայի Ավետարանական եկեղեցու խորհուրդը էստոնահայ համայնքին է հանձնել (անհատույց վարձակալությամբ, 99 տարով) Տալլինի Սուրբ Իանի անկելանոցի շենքը (XVI–XVII դդ.), որը վերակառուցվելուց հետո գործում է որպես հայկ. եկեղեցի: Համայնքի հոգևոր ղեկավարությունն իրականացնում է Սանկտ Պետերբուրգի հայոց հոգևոր հովիվը:

ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ Ս. ԽԱՉ ՎԱՆՔ, ՌԴ Դոնի Ռոստով քաղաքից հյուսիս, Մյասնիկավանի մոտ, ձորաբլրի գագաթին: Հիմնադրել են 1778-ին Ղրիմից գաղթած հայերը և կոչել Սուրխաթի Ս. Խաչ վանքի անունով: Ն. Ն. Ս. Խ. վ-ի եկեղեցին ռուս. կլասիցիզմի ոճով աղյուսից կառուցվել է նախկին փայտաշեն եկեղեցու տեղում, 1783–91-ին և օծվել 1792-ին (ճարտ. Ի. Ստարով): Ունի խաչաձև (հվ. և հս. թևերը քառասյուն սրահներ են) գմբեթավոր հորինվածք՝ արլ-ում արտաքուստ կիսաշրջանաձև շեշտված խորանով: Պատերը զարդարվել են Ղրիմից բերված 13 մանրաքանդակ խաչքարերով: Վանքն ունեցել է մոտ 50 հա հողատարածք, որը վարձակալության է տրվել:

Ն. Ն. Ս. Խ. վ-ում 1784-ին Հ. Արղությանի նախաձեռնությամբ բացվել է դպրոց՝ Ս. Խաչի ժառանգավորաց գիշերօթիկ վարժարան անունով, որը գործել է տարրական դպրոցի ծրագրով (դասավանդել են կրոն, վայելչագրություն, թվաբանություն, ձեռքի աշխատանք, գյուղատնտեսությանը վերաբերող առարկաներ), ունեցել է գրադարան, թանգարան: Եղել է առաջին հայկ. գիշերօթիկ դպրոցը: Երբ 1791ին, ռուս-թուրք. պատերազմի ժամանակ Ա. Սուվորովը գրավել է Իզմայիլը, քաղաքի 30 հայ որբերին բերել են այստեղ, և երեխաները ապրել ու կրթվել են վանքի միջոցներով: 1789-ին Հ. Արղությանը Ս. Պետերբուրգից Ն. Ն. Ս. Խ. վ. է տեղափոխել Գ. Խալդարյանի տպարանը, որը դարձել է Հվ. Ռուսաստանի առաջին տպարանն ընդհանրապես: Նույն թվի աշնանը հնդկահայերի նյութ. օժանդակությամբ վանքի եկեղեցու արլ. կողմում կառուցվել է մեծ, 37 սենյականոց շենք՝ առաջնորդարանի, դպրոցի և տպարանի համար: Տպարանում մոտ քսան գիրք է հրատարակվել՝ նպատակ ունենալով հակադրվել կաթոլիկ վարդապետության գրավոր քարոզարշավին և պաշտպանել Հայ առաքելական եկեղեցու սկզբունքներն ու անաղարտությունը, նպաստել լուսավորության գործին՝ ապահովելով հայկ. դպրոցները դասագրքերով, օժանդակել Ռուսաստանի նորահաստատ հայ գաղթավայրերի բնակիչների՝ ռուսերենին տիրապետելուն: Դպրոցի և տպարանի շնորհիվ Ն. Ն. Ս. Խ. վ. հիմնադրման օրից մինչև XX դ. սկիզբը եղել է հայ մշակույթի և կրթության կարևոր կենտրոններից:

XIX դ. վանքից հս., Տեմերնիկ գետի ափին հիմնվել է 17,5 հա տարածքով վանքի այգին (կոչվել է Հայկական պարտեզ), որը դարձել է Նոր Նախիջևանի բնակիչների հանգստավայրը: Ն. Ն. Ս. Խ. վ. եղել է Հվ. Ռուսաստանի հայերի ուխտավայրը. տոնախմբությունը կատարվել է Վարդավառի օրը: 1832-ին Ն. Ն. Ս. Խ. վ. է տեղափոխվել բանաստեղծ, մանկավարժ, հաս-քաղ. գործիչ վրդ. Հարություն Ալամդարյանը, որը 1834-ին դավադրաբար սպանվել է և թաղվել վանքի եկեղեցու առջև: 1862-ին վանահայր Գաբրիել Այվազովսկին հիմնովին վերանորոգել է վանքի եկեղեցին, առաջնորդարանի շենքը, կառուցել եկեղեցու արմ. ճակատի առջև երկհարկանի զանգակատունը, բլրի թեք լանջին՝ դեպի այգին տանող քարե աստիճանները, վանքի աղբյուրի խոշոր ըմպելասրահը: 1865-ին եկեղեցու առջև թաղվել է գրող, հրապարակախոս, փիլիսոփա, հայ քննադատության և գեղագիտության հիմնադիր Միքայել Նալբանդյանը, 1892-ին՝ բանաստեղծ, արձակագիր, հաս. գործիչ Ռափայել Պատկանյանը: 1902-ին նրանց գերեզմանների վրա, հանգանակված միջոցներով, դրվել են քանդակագործ Անդրեաս Մարուքյանի պատրաստած կիսանդրիները: Ն. Ն. Ս. Խ. վ. և նրա դպրոցը դադարել են գործել Ռուսաստանում խորհրդ. կարգեր հաստատվելուց (1917) հետո: 1960-ին քանդել են զանգակատունը, առաջնորդարանի շենքը, հանել և ոչնչացրել են եկեղեցու պատերին ագուցված խաչքարերը, անհետացել է Սուրխաթի Ս. Խաչ վանքից բերված քանդակազարդ փայտե դուռը: 1972-ին, Հայաստանի վարպետների ձեռքով Ն. Ն. Ս. Խ. վ-ի եկեղեցին նորոգվել է և վերածվել Ռուս-հայկական բարեկամության թանգարանի: Հ. Ալամդարյանի գերեզմանի վրա խաչքար է կանգնեցվել (ճարտ. Մ. Գրիգորյան):

Գրկ. Շահազիզ Ե., Նոր Նախիջևանի Սուրբ Խաչ վանք, Թ., 1901: Բարխուդարյան Վ., Նոր Նախիջևանի հայկական գաղութի պատմություն (1779– 1861 թթ.), Ե., 1967: Халпахчьян О., Архитектура Нахичевани-на-Дону, Е., 1988.

Մուրադ Հասրաթյան

«ՆՈՐ ՋՈՒՂԱՅԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», 1610 թվականի հայկական ձեռագիր մատյան (Մատենադարան, ձեռ. դ 7639): Գրիչ և ծաղկող՝ Հակոբ Ջուղայեցի, պատվիրատու՝ Խոջա Ավետիք (նվիրել է Նորաշենի Տիրամայր Ս. Աստվածածին եկեղեցուն): Ավետարանը (չափերը՝ 24,5×18,5 սմ) ունի 302 թերթ, գրված է բոլորգրով, բացառիկ հարուստ է նկարազարդումներով: Ձեռագրում նշվում է, որ 1605ին Շահ Աբբասը Իրան է բռնագաղթեցրել Ջուղայի բնակիչներին, իսկ բուն ձեռագիրն անվանվում է «լուսազարդ և վարդափթիթ սուրբ աւետարանս…»: Ձեռագիրը պարունակում է տերուն. և վախճանաբան. թեմաներով 59 մանրանկար (որոնք զետեղված են ձեռագրի սկզբում), տասը խորան, ավետարանիչների չորս դիմանկար, զարդանկարված չորս անվանաթերթ, Քրիստոսի տոհմագրությունից 3 թերթ, տեքստում՝ մեկ մանրանկար և լուսանցազարդեր: Ձեռագրի բուն տեքստը ներառված է շքազարդ, գմբեթավոր շրջանակների մեջ, ըստ որում չորս Ավետարաններից յուրաքանչյուրը տեքստի ուրույն երիզապատման ձև ունի: Պատկերագր. տարրերի բազմազանությամբ և հարստությամբ հանդերձ նկարիչը պահպանել է կոմպոզիցիայի հստակությունը, հասել բարձր վարպետության: Բազմազան է զարդապատկերը՝ գունահագեցած, զարդաձևերը՝ համաչափ, աշխույժ խաղով: Ավետարանի կերպարները քիչ են հիշեցնում սրբերի. դրանք հասարակ մարդիկ են, նկարչի ժամանակակիցները: «Ն. Ջ. Ա.» ձեռագիրն իր գեղ. առանձնահատկություններով հայկ. մանրանկարչության նվաճումներից է:

Գրկ. Հայկական մանրանկարչություն (ալբոմ), կազմ. և առաջաբանը՝ Լ. Ա. Դուրնովո, Ե., 1967: Դրամբյան Ի., Հակոբ Ջուղայեցու մանրանկարների պատկերագրությունը, ԲՄ, 1971, № 10: Նույնի, Новые материалы по биографии Акопа Джугаеци, 1969, № 10.

ՆՈՐ ՋՈՒՂԱՅԻ Ս. ԱՄԵՆԱՓՐԿԻՉ ՎԱՆՔ, Իրանի Սպահան քաղաքի հարավային կողմում, Մեծ մեյդան թաղում: Հայ եկեղեցու Սպահանի թեմի առաջնորդանիստը: Հիմնադրվել է 1606-ին, անվանվել Հին Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի անունով: 1636-ին Նոր Ջուղայի առաջնորդ և Ն. Ջ. Ս. Ա. վ-ի վանահայր (1620–46) Խաչատուր Կեսարացին վանքում հիմնել է տպարան՝ առաջինը Իրանում և ողջ Միջին Արևելքում: 1638–42-ին այստեղ հրատարակվել է «Սաղմոս ի Դավիթ»-ը, «Հարանց վարք»-ը, «Խորհրդատետր»-ը և «Ատենի ժամագիրք»-ը: 1655–64-ին վանահայր Դավիթ եպիսկոպոսը վանքի հին եկեղեցու տեղում կառուցել է նոր՝ Ս. Հովսեփ Հարեմաթացի եկեղեցին (ս. Հովսեփի Աջը պահվում է վանքում): Եկեղեցին մեկ զույգ հզոր մույթերով գմբեթավոր դահլիճ է, ներսից հնգանիստ խորանով: Գմբեթը կրկնակի է՝ ներքին կիսագնդաձև ու արտաքին ձվաձև ոլորտներով: Մահմեդ. ճարտյանը բնորոշ այս լուծումը հայկ. շինարվեստում հանդիպում է միայն Նոր Ջուղայի եկեղեցիներում: XVII դ. կեսին վանքում հիմնվել է դպրոց, որտեղ աշակերտներին սովորեցրել են եվրոպ. լեզուներ և «վաճառականության արվեստ»: XVII դ. 1-ին կեսին վանքում հիմնվել է մատենադարան: Այժմ ունի կրոն., պատմ., բժշկագիտ. բնույթի մոտ 600 ձեռագիր, որոնցից շուրջ 40-ը մագաղաթյա է (ամենահինը X դ. Ավետարան է): Ձեռագրերի մեծ մասն ունի մանրանկարչական ընտիր ձևավորում: 1702-ին եկեղեցու արմ. կողմում կառուցել են կամարակապ, երկհարկ, սյունազարդ գմբեթով զանգակատուն: Եկեղեցուն հվ-ից կից 1860–65-ին, առաջնորդարանի հին շենքի տեղում կառուցվել է նոր երկհարկ զանգակատուն: 1906-ին վանքի հս. կողմից միաբանության խցերի տեղում կառուցվել է մատենադարանի նոր շենքը, 1915-ին վանքի արլ. կողմում՝ երկհարկանի վարչական շենք, որը բաժանում է տնտ. բակը գլխավորից: 1931-ին վանքի արմ. մուտքի վրա կառուցվել է ժամացույցով եռահարկ աշտարակ: 1971-ին վանքի գլխ. բակի հս. կողմում կառուցվել է թանգարանի երկհարկ շենքը: Վանքի Ս. Հովսեփ եկեղեցու ինտերիերն ունի շքեղ հարդարանք՝ կազմված հախճասալերի և որմնանկարների զուգակցումով: Եկեղեցու ներսում, պատերի ստորին մասը 1710-ին, իսկ խորանը՝ 1716-ին ծածկվել են բուս. զարդամոտիվներով, հրեշտակների պատկերներով, կապույտ ու դեղին գույների գերակշռությամբ նկարազարդված հախճասալերով: Եկեղեցին XVII–XVIII դդ. զարդարվել է որմնանկարներով (որոշ հեղինակների անուններ պահպանվել են արձանագրություններում՝ Սիմոն, Մինաս, Տեր-Ստեփանոս, Հովհաննես վարդապետ ևն): Որմնանկարները (Հին և Նոր կտակարանների թեմաներով, Գրիգոր Ա Լուսավորչի չարչարանքները պատկերող) ծածկում են եկեղեցու ողջ ներքին տարածությունը՝ հախճասալերից վերև: Իրենց ինքնատիպ ոճով զուգակցում են հայկ. մանրանկարչության, արևմտաեվրոպ. դասական հաստոցային գեղանկարչության և պարսկ. դեկորատիվ արվեստի սկզբունքները: Որմնանկարների հորինվածքներում օգտագործվել են Եվրոպայից ներմուծված գեղանկարչական աշխատանքներ ու գրաֆիկ. նկարներ:

Գրկ. Երեմյան Ա., Նոր Ջուղայի ԺԷ դարու որմնանկարչական հուշարձանները, Նյու Յորք, 1942: Մինասյան Լ., Իրանի հայկական վանքերը, Թեհրան, 1971: Байбуртян В., Армянская колония Новой Джульфы XVII в., Е., 1969; Carswell J., New Julfa, Oxf., 1968; Hakhnazarian A., Mehrabian V., Nor-Djulfa, V., 1992 (Documenti di architettura armena, 21).

Արմեն Հախնազարյան

ՆՈՐ ՎԱՐԱԳԱՎԱՆՔ, Ա նապատ, ՀՀ Տավուշի մարզի Վարագավան գյուղից մոտ 2 կմ հարավ-արևմուտք, անտառապատ լեռան լանջին: Հիմնադրել է Նոր Բերդի Դավիթ իշխանը, 1193–98-ին կառուցելով վանքի առաջին՝ զույգ անհավասար խորաններով միանավ եկեղեցին և նրան հս-ից կից տոհմական տապանատունը (1200): Հետագայում, վերջինիս սիմետրիկ, եկեղեցուն հս-ից համանման միանավ, թաղածածկ մատուռ են կցել: Ն. Վ-ի համալիրի հս. կողմում կանգուն Ս. Աստվածածին եկեղեցին՝ դեղնականաչավուն սրբատաշ ֆելզիտից, կառուցել է Դավիթ իշխանի որդի Վասակ Բ 1224–37-ին (օծվել է 1240-ին): Եկեղեցին ներքուստ խաչաձև է, չորս անկյուններում երկհարկ ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն, գլանաձև թմբուկով պսակվող գմբեթով: Խորանի գմբեթարդին կա «Անեցի վարդպետ Գազան» արձանագրությունը (հավանական է, որ 1244-ին Կարսի բերդը կառուցող նույն ճարտարապետն է): Ս. Աստվածածին եկեղեցու հվ. շքամուտքն ունի միջնադարյան հայկ. արվեստում ինքնատիպ ու եզակի ձևավորում՝ խճանկար հիշեցնող, մուգ մանուշակագույն և բաց կապույտ, աստղաձև, շեղանկյուն և վեցանկյուն սալիկներով, որոնց վրա կան կենդանակերպ ու բուս. թեմաներով հարթաքանդակներ: Ն. Վ-ի երկու գավիթներից փոքրը (այժմ՝ ավերակ) կից է եղել Ս. Աստվածածին եկեղեցուն հվ-ից, իսկ մեծը՝ արմ-ից: Այն կառուցել է Ն. Վ-ի վանահայր Հովհաննես Տուեցին 1237–61-ին: Վանքի պարսպից մոտ 200մհս. գերեզմանոցն է՝ մատուռով: Ն. Վ. ունեցել է ջրմուղ, որը 1253-ին անցկացրել է ոմն Շառա: Սկզբնապես Անապատ կոչվող վանքը 1237-ից հետո վերանվանվել է Ն. Վ., երբ Վասպուրականի Վարագավանքի վանահայր Ղուկասը, Ջալալ էդ Դինի 1231-ի ասպատակությունից հալածված, վերցրել է վանքի հռչակավոր Վարագա ս. Խաչը և, վեց տարի դեգերելուց հետո, 1237-ին հաստատվել Կյուրիկյանների այս հոգևոր կենտրոնում:

Գրկ. Սարգսյան Գ., Անապատ կամ Նոր-Վարագվանքը և նրա վիմագրությունը, «Էջմիածին», 1952, № 9–12: Քարտաշյան Հ., Նոր Վարագավանքի ճարտարապետական համալիրը, ԼՀԳ, 1984, № 7:

Մուրադ Հասրաթյան

ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ, հայոց նոր վկաներ, առաջին խմբագիր Գրիգոր Խլաթեցին համալրել է իր ժողովածուն XIII–XV դդ. վարքերով (տես Վարքագրություն) ու Ն. վ-ի վկայաբանություններով և հաստատել նրանց հիշատակման օրերը: Հետագա դարերում ևս ճանաչված հոգևորականների, մատենագիրների և հասարակ գրիչների կողմից գրված իրենց ժամանակների մարտիրոսների՝ Ն. վ-ի վկայաբանությունները ներմուծվել են Հայսմավուրք և այլ ժողովածուներ: XII–XIX դդ. Ն. վ-ի վկայաբանությունները հավաքել և հրատարակել են Հ. Մանանդյանն ու Հ. Աճառյանը «Հայոց նոր վկաները (1155–1843)» 795-էջանոց գրքում: Այս վկայաբան. ժողովածուում ամփոփված են Էջմիածնի մատենադարանի և այլ տեղերում պահվող ավելի քան 2000 ձեռագրերից քաղված Ն. վ-ի վկայաբանությունները, ապա զանազան տպագիր երկերում ցրված վկայաբանություններ, վկայաբան. տաղեր, տապանագրեր և Ն. վ-ին նվիրված համառոտ հիշատակարաններ: Ժողովածուն ընդգրկում է գրեթե 700 տարվա ժամանակահատված՝ թուրք-սելջուկյան, թաթար-մոնղոլ. արշավանքների, Հայաստանում թուրքմեն. ցեղերի տիրապետության, պարսկա-թուրք. պատերազմների և օտար տիրապետության շրջանում քրիստ. հավատի համար նահատակված բազմաթիվ մարտիրոսների վկայաբանություններ: Ստորև ներկայացնում ենք հրատարակիչների կազմած նոր վկաների այբբենական ցուցակը (էջ 765–774, անուն, նահատակության տեղ, թվական): Հանված են Բ ցուցակի երկրորդ սյունակը (էջ 775–780, վկայաբանության աղբյուր), ինչպես նաև Հայսմավուրքների և այլ ժողովածուների համար հրատարակիչների կողմից օգտագործված լատին. և հուն. այբուբենն ու համառոտագրությունները:

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ՆՈՐԱՎԱՆՔ, Ամաղու Նորավանք, ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Ամաղու գյուղից 3 կմ հյուսիս-արևելք, Արփա գետի վտակի խոր կիրճի լանջին: Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի, սրբատեղի է եղել դեռ վաղ միջնադարում: Այդ ժամանակաշրջանից հայտնի է Ս. Փոկաս եկեղեցին, որը գտնվել է վանքի այժմյան տարածքում: Եկեղեցու բեմի տակից աղբյուր է բխել, որն ունեցել է բուժիչ հատկություն: IX դ. կառուցվել է Ս. Կարապետ եկեղեցին: Այդ ժամանակ վանքը կոչվել է Ավագ կամ Խորաձոր անապատ (Ն. է վերանվանվել 1221-ին): X դ. եղել է գրչության կենտրոն: 1105-ին Վահանավանքի առաջնորդ Հովհաննես եպիսկոպոսը տեղափոխվել է Ն., որից հետո նրա մոտ է հաստատվել եղբայրը՝ Համտուն իշխանը, և կրոնավոր դարձել: Երկու եղբայրները վանքի շրջակայքից հեռացրել են աշխարհականներին, հարևան գյուղերի բնակիչներից հողեր գնելով՝ ընդարձակել վանքի կալվածքները և Ն-ի տիրույթի սահմաններին նշանաքարեր կանգնեցրել: Նրանք տիրել են նաև Հրասեկա ու Անապատ բերդերին և 12 ագարակների: Ն-ի Ստեփանոս եպիսկոպոսը Ելտկուզ սուլթանից նվեր է ստացել Ագարակի ձորը, Անապատի բերդը, հարկերից ազատել Սյունիքի վանքերը: Նրա օրոք՝ XIV դ. սկզբին Ն. դարձել է Սյունյաց հոգևոր կենտրոնը: 1216-ին Ստեփանոս եպիսկոպոսին հաջորդած քեռորդին՝ Սարգիս եպիսկոպոսը, Սյունյաց թեմը բաժանել է Ն-ի և Տաթևի վանքի միջև: Ն-ին են մնացել միայն Վայոց ձորը, Ճահուկն ու Նախիջևանը: 1216–21-ին իշխան Լիպարիտ Օրբելյանը և Սարգիս եպիսկոպոսը Ն-ում կառուցել են Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին, որի օծման ժամանակ (1223) Լիպարիտ Օրբելյանի աները՝ Մեծ իշխան Բուպակը, վանքին է նվիրել Աղբերիս գյուղը: 1223–61-ին կառուցվել է Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցու գավիթը: 1261-ին Իշխանաց իշխան Սմբատը նորոգել է եկեղեցին, ավարտել գավթի կառուցումը, վանքին նվիրել բազմաթիվ գյուղեր և կալվածքներ, իսկ Բուրթել իշխանը խաչքար է կանգնեցրել իր մոր՝ Թամթայի հիշատակին: 1273ին Ն-ում է թաղվել Թավրիզում վախճանված Իշխանաց իշխան Սմբատը, որի գերեզմանի վրա 1275-ին Տարսայիճ իշխանը ճարտ. Սիրանեսի ձեռքով կառուցել է Ս. Գրիգոր եկեղեցի-տապանատունը: 1287-ին Սյունյաց մետրոպոլիտ է դարձել Ստեփանոս Օրբելյանը, որը, ստանալով մոնղոլ. իշխանությունների հովանավորությունը, միացրել է Տաթևի և Ն-ի առաջնորդարանները, բազմապատկել Սյունյաց միացյալ թեմի տնտ. հզորությունը, ձեռք բերել նորանոր կալվածքներ: Նա Ն-ում 1299ին ավարտել է «Պատմություն նահանգին Սիսական» աշխատությունը: 1300-ին զոհվել է Էլիկում իշխանը, որին թաղել են Ս. Գրիգոր եկեղեցի-տապանատանը: Ստեփանոս Օրբելյանը գրել է «Ողբ ի կաթողիկե» պոեմը, իսկ նրա պատվերով 1302-ին Մոմիկն Ավետարան է ընդօրինակել և նկարազարդել: Ստեփանոս Օրբելյանը թաղվել է վանքի գավթում: Նրան հաջորդած հորեղբոր՝ Լիպարիտ իշխանի որդի Հովհաննես Օրբելյանի պատվերով Մոմիկը 1321-ին կառուցել է Արենիի Ս. Աստվածածին եկեղեցին, Ն-ում խաչքար կերտել, ընդօրինակել բազմաթիվ մատյաններ: XIV դ. 1-ին տասնամյակը Ն-ում Մոմիկի բեղմնավոր գործունեության տարիներն էին. 1304-ին խաչքար է կերտել Ստեփանոս Օրբելյանի հիշատակին, 1307-ին Պողոս վարդապետի հետ Ավետարան գրչագրել և նկարազարդել, 1308-ին Թամթա իշխանուհու պատվերով կերտել խաչքար՝ նրա որդիներ Բուրթելի և Բուղդայի «արևշատության» համար: 1318-ին Ս. Գրիգոր եկեղեցիտապանատանը թաղել են պատերազմում զոհված Բուղդա իշխանին, որի եղբայր Բուրթելը նրա հիշատակին Ն-ում խաչքար է կանգնեցրել: Վանքի տարածքում է թաղված նաև Մոմիկը: 1324–31-ին Սյունյաց հոգևոր կենտրոնը ղեկավարել է մետրոպոլիտ Ստեփանոս Տարսայիճ Օրբելյանը, որն ուսանել էր Գլաձորի համալսարանում, եղել Եսայի Նչեցու սանը: 1331–39-ին Բուրթել իշխանը կառուցել է Ն-ի Ս. Աստվածածին երկհարկ եկեղեցին (Բուրթելաշենը): XV–XVI դդ. Ն. շարունակել է մնալ հոգևոր-մշակութ. կենտրոն, այստեղ կանգնեցվել են նոր խաչքարեր: XVII դ. կառուցվել են վանքի պարիսպը, բնակելի ու տնտ. շենքերը: XVIII դ. վանքում տնօրինություն են արել մահմեդ. հրոսակախմբերը: 1813-ին պարսից Ֆաթալի շահը Ն. հանձնել է Պետրոս-Բեկ Օրբելյանին և հրամայել, որ Ամաղու գյուղի եկամուտը տրամադրվի վանքին: 1840-ին Ն. ավերվել է երկրաշարժից ու լքվել: 1948–49-ին մասնակի նորոգվել է, իսկ 1982-ին սկսվել են նրա պեղման, շենքերի վերակառուցման աշխատանքները: Վերականգնըվել են Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցու ու գավթի գմբեթներն ու ծածկերը, Ս. Գրիգոր եկեղեցի-տապանատան ծածկը, Ս. Աստվածածին եկեղեցու սյունազարդ գմբեթը: 1998-ի ապրիլի 18-ին ձեռամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի վերաօծվել է Ն-ի Ս. Աստվածածին եկեղեցին:

Վանքի համալիրի հիմն. հուշարձանախմբի հվ-ում հնագույն՝ Ս. Կարապետ միանավ դահլիճն է, կենտրոնում՝ գլխավոր, ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում երկհարկ ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն Ս. Ստեփանոս Նախավկա գմբեթավոր եկեղեցին, հս-ում՝ Ս. Գրիգոր միանավ թաղածածկ եկեղեցի-տապանատունը: Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցուն արմ-ից կից գավիթը ծածկված է գոցվող թաղերով, ինչը եզակի է հայկ. նույնատիպ կառուցվածքների համար: Համալիրի արլ. կողմում առանձին կանգնած է Ս. Աստվածածին երկհարկ-եռաստիճան եկեղեցին՝ գմբեթի սյունազարդ ռոտոնդայով: Միջնադարյան հայկ. արվեստում ինքնատիպությամբ, գեղ. բարձր հատկանիշներով առանձնանում են Ն-ի աստվածաշնչային ու ավետարան. թեմաներով պատկերաքանդակնեմիայն գլուխը) շուրթերին: Քարի աջ եզրին սերովբեի քանդակ է, իսկ աջ կողմում, Հայր Աստծո օրհնող Աջի տակ՝ խաչված Քրիստոսը, որի երկու կողքերին Աստվածածինը և Հովհաննես ավետարանիչն են: Ներքևում պատկերված է պառկած և ձեռքը դեպի «Խաչելությունն» ուղղած Դանիել մարգարեն: «Խաչելության» դասական պատկերագրությունը զուգակցված է Ահեղ դատաստանի հետ: Ն-ում բարձրաքանդակի հեղինակը միանգամայն ազատ է մեկնաբանել և կերտել կանոնիկ պատկերագր. թեմաները: Դրա արտահայտություններից է նաև Աստծո շունչը Սուրբ Հոգով փոխարինելը, որը եզակի է քրիստ. պատկերագրության մեջ: Ուշագրավ է նաև Հայր Աստծո մորուքի մեջ պատկերված աղավնին, որը կտուցով ուղղված է դեպի Աստծո շուրթերը: Այս բոլոր առանձնահատկությունների շնորհիվ Ն-ի գավթի քանդակները դուրս են գալիս ազգ. արվեստի շրջանակներից:

Ս. Աստվածածին եկեղեցու 1-ին հարկի մուտքի բարավորին քանդակված են գահավո րակի վրա նստած Աստ վածածինը՝ գոգին մանուկ Հիսուսը և երկու կողմերում կանգնած Գաբրիել ու Միքայել հրեշտակապետները, վերին հարկի մուտքի ճակատակալ քարին՝ Քրիստոսը (մինչև գոտկատեղը), նրա երկու կողքերին՝ Պողոս և Պետրոս առաքյալները: Յուրօրինակ հորինվածքով կտիտորական բարձրաքանդակ (այժմ՝ խիստ վնասված) կա եկեղեցու գմբեթի սյուներին, որոնցից արմ-ի վրա քանդակված է գորգով ծածկված, բազմոցին նստած Աստվածածինը՝ ձախ ձեռքով մանուկ Հիսուսին պահած: Կողքի սյուներին պատկերված են Բուրթել իշխանը՝ եկեղեցու մանրակերտով, և Բեշքեն իշխանը՝ ողջ հասակով: 1983-ին Ս. Աստվածածին եկեղեցու մոտ գտնվել է արլ. պատից ընկած (այժմ ագուցված է տեղում) Օրբելյան իշխան. տան զինանշանը՝ մագիլներում եղնիկ բռնած արծվի բարձրաքանդակը, իսկ Ս. Գրիգոր եկեղեցու կողքին՝ մի գեղաքանդակ խաչքար, որի վերին մասում «Քրիստոսը փառքի մեջ» պատկերաքանդակն է, շուրջը՝ ավետարանիչների խորհրդանիշերը, իսկ խաչի երկու կողմերում, շեղանկյունիների մեջ պատկերված են (մինչև գոտկատեղը) տասներկու առաքյալները՝ Ս. Գիրքը ձեռքերին: Ն. իր ճարտ. և քանդակների առանձնահատկություններով և գեղ. բարձր արժանիքներով Հայաստանի XIV դ. լավագույն վանական համալիրն է:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 2, Տփղիս, 1858: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Լալայան Ե., Վայոց-ձոր, նշանավոր վանքեր, ԱՀ, գիրք 26, Թ., 1916: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967: Եղիազարյան Հ., Ամաղու Նորավանք, «Էջմիածին», 1972, № 1–2: Գրիգորյան Գ., Սյունիքն Օրբելյանների օրոք, Ե., 1984: Հասրաթյան Մ., Հայ ճարտարապետության և քանդակագործության նորահայտ հուշարձաններ Նորավանքում, ԼՀԳ, 1984, № 8: Халпахчьян О. Х., Архитектурные ансамбли Армении, М., 1980; Alpago Novello A., Jeni G., Amaghu Noravank, Milano, 1985 (Documenti di architettura armena, 14).

Մուրադ Հասրաթյան

ՆՎԻՐԱԿ (նվեր բառից – նվիրատվություններ հավաքող), եպիսկոպոս կամ վարդապետ, որը Ամենայն հայոց կաթողիկոսի հրամանով գործում է հիմնականում հայկական գաղթավայրերում՝ տարագիր հայության շրջանում կաթողիկոսի անունից հոգևոր ու բարոյական մխիթարիչ լինելու և հանուն Մայր աթոռի կամավոր նվիրատվությունը ժողովելու համար: Ն-ի պաշտոնը, գործունեության ծավալման վայրերը և ժամկետը վավերացվել են կաթողիկոս. հատուկ՝ նվիրական կոնդակով: Ն-ին ուղեկցել և ծառայության մեջ օժանդակել են ցածր աստիճան ունեցող մեկ կամ մի քանի սպասավորներ: Ն., դուրս գալով Ս. Էջմիածնից, բացի հայրապետ. կոնդակից, իր հետ վերցրել է նաև ս. Մյուռոն՝ ժողովրդին բաշխելու համար: Նվիրակության պաշտոնը Մայր աթոռի համար ժողովրդից նվերներ հավաքելուց զատ կապված էր Մյուռոնի բաշխման հետ: Նվիրակության համար եղել են առանձին թեմեր, շրջաններ, որոնցից յուրաքանչյուրում նշանակվել է մեկական Ն., որը սովորաբար իր գործը կատարել է երեք, երբեմն ավելի տարիների ընթացքում: Ն. հաստատուն նստավայր չի ունեցել, ինչպես թեմի առաջնորդը: Նա շրջել է բնակավայրերում և հայկ. գաղթավայրերում ներկայացրել Հայոց կաթողիկոսին: Վերջինս թեմերի հետ հարաբերվել է նաև Ն-ի միջոցով: Ն. իր ամեն քայլի համար պետք է հաշվետու լիներ կաթողիկոսին: Շատ անգամ կաթողիկոսը հաշվի է առել Ն-ի կարծիքը տվյալ շրջանի որևէ հոգևորականի եպիսկոպոս ձեռնադրելու նպատակահարմարության մասին: Յուրաքանչյուր նվիրապետ. շրջան ունեցել է իր գանձարանը, որտեղ հավաքվել են Մայր աթոռի անունով ժողովված բոլոր նվերները: Գանձարաններն ունեցել են գանձապետներ կամ գանձապահներ, որոնց վստահվել է նվիրատվությունների նկատմամբ հսկողության իրականացումը և դրամի կամ բեռների Մայր աթոռ տեղափոխումը: Նվիրակության ժամանակ եպիսկոպոս Ն. հաճախ իր սպասավոր սարկավագին ժողովրդի բազմության առաջ ձեռնադրել է վարդապետ՝ օտար ափերում հայրենի ավանդներին և ծեսերին հայությանը հաղորդակից դարձնելու համար: Բացի այդ Ն. իր շրջանում ձեռնարկել է զանազան արարողություններ, բարենորոգություններ, օծել եկեղեցիներ, հիմնել դպրոցներ, կազմակերպել բազմամարդ ուխտագնացություններ Ս. Էջմիածին ևն: Հատկապես հանդիսավորությամբ են կատարվել ուխտագնացությունները: Ն-ների առաջնորդությամբ ուխտավորները հեռավոր վայրերից ս. Հռիփսիմյանց տոնին Ս. Էջմիածին ուխտ գալով, եկեղեց. թափորով առաջնորդվել են դեպի Մայր տաճար: Փակ դռան առաջ ասվել է «Խոստովան եղերուք» սաղմոսը մինչև «Բացէք» տունը, ապա եկեղեցու դուռը բացվել է, և «Զողորմութեանց քոց դուռն» շարականը երգելով՝ մտել են տաճար: Ս. Իջման սեղանի առաջ երգվել է «Էջ Միածինն ի Հօրէ» շարականը: Հանդիսադիրը, որը Ն. էր, սաղմոս երգելով և աղոթելով երկրպագել է ս. Սեղանին՝ համբուրելով Խաչն ու Ավետարանը: Ապա «Պահպանիչ»-ով օրհնել է ուխտավորներին, որից հետո սկսվել է նրանց ուխտադրությունը: Սակայն XIX դ. սկզբից՝ նվիրակության դադարումով, վերացել են ուխտավորների խմբովին Ս. Էջմիածին գալը և Մայր տաճար մտնելու արարողությունը:

Նվիրակության մասին առաջին անգամ հիշատակում է Ստեփանոս արք. Օրբելյանը: Համաձայն նրա, Կիլիկիայում գահակալած Գրիգոր Է Անավարզեցի կաթողիկոսը (1293–1307) Ն-ի կարգավիճակով Հայաստան է ուղարկել Կոստանդին վարդապետին: Նվիրակությունը, որպես Հայ եկեղեցու ներսում սկզբնավորված նոր երևույթ, ծաղկել և զարգացման բարձր աստիճանի է հասել XVII–XVIII դդ., երբ Հայոց կաթողիկոսները սկսել են ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել Ն-ների գործունեությանը: Ղազար Ա Ջահկեցի կաթողիկոսը (1737–51) օսմ. իշխանություններից ձեռք է բերել մի ֆերման (հրովարտակ), որով թուրք պաշտոնյաներին հրահանգվել է չխոչընդոտել կաթողիկոս. Ն-ների գործունեությանը կայսրության սահմաններում: Կաթողիկոս Հակոբ Ե Շամախեցին (1759–63) նմանօրինակ մի արտոնագիր է ձեռք բերել պարսկ. իշխանություններից: Երևանի Ալի Հուսեին խանը Ն-ներին արտոնել է ազատ շրջագայել պետության սահմաններում՝ տալով նրանց մաքսային որոշ արտոնություններ: Ն-ների դերի բարձրացմանը զուգընթաց, կամավոր տուրքերից բացի, ըստ կաթողիկոս Սիմեոն Ա Երևանցու, նրանց միջոցով են հավաքվել նաև կաթողիկոս. և առաջնորդ. տուրքերը: Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսի (1809–30) ժամանակ կազմվել է նվիրակության վերաբերյալ մի կանոնադրություն՝ 18 հոդվածից բաղկացած, որով սահմանվել է նվիրակության դերը և Ն-ների գործունեությունը: Սակայն այս կանոնադրությունը չի գործադրվել, իսկ նվիրակության գործը գնալով թուլացել է: Թեև Եփրեմ Ա Ձորագեղցուն հաջորդած կաթողիկոսները երբեմն Ն-ներ են ուղարկել տարբեր վայրեր, բայց նրանց դերը հետզհետե փոխվել է՝ կորցնելով նախկին նշանակությունը:

Գրկ. Սիմեոն կաթողիկոս, Ջամբռ, Վաղպատ, 1873: Դիվան հայոց պատմության, հ. 3, Թ., 1894: Թաղիադյան Մ., Ուղեգրություններ, հոդվածներ…, Ե., 1975: Կանայան Խ., Էջմիածնի նվիրակությունը ԺԸ դարում, «Էջմիածին», 1977, № 2–4:

Արտաշես Ղազարյան

ՆՎԻՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ, եկեղեցու ձեռնադրված պաշտոնեության կամ եկեղեցական վարչության սրբազան իշխանություն: Եկեղեց. իշխանությունն աստիճանաբար Ն-յան է վերաճել III դ. 1-ին կեսին՝ կարգապահական և վարչ. խնդիրների արծարծման բուռն շրջանում, եկեղեցու հայրեր Տերտուղիանոսի, Կիպրիանոսի և այլոց եռանդուն ջանքերով: Իբրև առաքյալներից ավանդված ժառանգության լիակատար տնօրինողներ, նվիրյալները կամ ընծայյալները (անձինք, ովքեր իրենց ընծայում կամ նվիրում են Աստծո ծառայության և եկեղեցու սպասավորության) համարվում են եկեղեցու սրբազան պաշտոնյաները, վարդապետները և դատական իրավունքն իրականացնողները: Եկեղեցին ուսուցանում է, որ Ն. իր ծագումով պարտական է աստվածային հիմնադրության ոլորտին, և որ նրա բոլոր անդամներն ունեն Սուրբ Հոգու հատուկ շնորհը՝ փոխանցված Ձեռնադրության խորհրդի կատարման միջոցով: Ն-յան կառուցվածքի աստիճանականության հարցում Ուղղափառ և Կաթոլիկ եկեղեցիները տարբեր մոտեցումներ ունեն: Առաջինը Ն-յան բարձրագույն ատյան է համարում տիեզերական ժողովը՝ կազմված տեղական բոլոր եկեղեցիների նվիրապետ. աթոռներից: Մինչդեռ Կաթոլիկ եկեղեցին նվիրապետ. իշխանությունն ամբողջապես մարմնավորում է պապի՝ որպես եկեղեցու տեսանելի պետի և իր գործունեության մեջ բացարձակ անսխալական հովվի, անձի մեջ: Ն-յան հիմն. աստիճանները երեքն են՝ սարկավագություն, քահանայություն, եպիսկոպոսություն: Հայ եկեղեցում նվիրապետական կարգի գլուխն է Ամենայն հայոց կաթողիկոսը: Հայ եկեղեցու Ն-յան մեջ երեք հիմն. աստիճաններին ավելանում է չորրորդը՝ կաթողիկոսությունը, քանի որ, ի տարբերություն մյուս եկեղեցիների, Հայ եկեղեցու կաթողիկոսը մի կարգ բարձր է եպիսկոպոսությունից:

Եկեղեցու ս. հայրե րը դարերի ընթացքում եկեղեց. Ն-յան մեջ հաստատել են ինը կարգ. 1. դռնապանություն, 2. ընթերցողություն, 3. երդմնեցուցչություն, 4. ջահընկալություն, 5. կիսասարկավագություն, 6. սարկավագություն, 7. քահանայություն, 8. եպիսկոպոսություն, 9. կաթողիկոսություն: Առաջին չորս կարգերը կոչվում են դպրության աստիճաններ, դրանք ստացողները՝ դպիրներ: Դպիր նշանակում է գրչության պաշտոնյա, ուսյալ, կարդացող և գրող: Նրա պաշտոնը Հին կտակարանի գրքերը մեկնելն ու ժողովրդին ուսուցանելն է եղել: Նրանք կոչվել են նաև օրինաց վարդապետներ կամ օրինականներ: Առաջին դարերից եկեղեցու ծառայության նվիրվածներից գիրք, սաղմոս և շարական կարդացողները կոչվել են դպիր: Ներկայումս դպիր են կոչվում նաև եկեղեցու երգեցիկ խմբի անդամ և եկեղեցու ծառայության մեջ գտնվող արժանավորները, որոնց շնորհվում են դպրության չորս աստիճանները: Երգեցիկ դպիրների խումբը կոչվում է դպրաց դաս: Դպրության չորս աստիճանների տվչությունից առաջ ձեռնադրիչ եպիսկոպոսը սաղմոսերգության և ավելածության պաշտոններ է տալիս նվիրյալին՝ մասնավոր արարողությամբ: Կաթոլիկ եկեղեցում ընծայյալի գլուխը պսակաձև ածիլում են՝ իբրև Հիսուսի փշե պսակի խորհրդանշան: Հայ եկեղեցում եպիսկոպոսը խաչաձև կտրում է մազերը՝ իբրև խորհրդանշան երկրային և մարմնավոր ցանկություններից հրաժարվելու: Այս արարողությամբ նվիրյալը դառնում է Աստծո ծառա և եկեղեցու սպասավոր (կան սպասավորության տարբեր կարգեր՝ կղերիկոս կամ ժառանգավոր, ավելածու, ժամկոչ, լուսարար, հնում՝ փակակալ ևն):

Նվիրապետ. սանդղակի վրա առանձնանում է երկու շերտ. ա. բարձրաստիճան հոգևորականություն (մեծ աստիճաններ), բ. ստորին կամ խոնարհ պաշտոնեություն (փոքր աստիճաններ): Առաջինի մեջ ընդգրկվում են քահանաները, եպիսկոպոսները և կաթողիկոսը, որոնք իրենց իշխանությունն ստանում են Ձեռնադրությամբ և օծումով: Երկրորդում ընդգրկվում են դռնապանությունից մինչև սարկավագության (տես Սարկավագ) աստիճանները և սպասավորները (կղերիկոս, ավելածու, սաղմոսերգու, ժամկոչ ևն), որոնց տվչությունը կատարվում է միայն Ձեռնադրությամբ: Դպիրները, սարկավագները և քահանաները կարող են լինել կուսակրոն (տես Կուսակրոնություն) կամ ամուսնացած, ինչպես նաև զբաղվել աշխարհիկ այլ գործերով:

Արտաշես Ղազարյան

ՆՈՒՆԵ, սուրբ Նունե կույս, սուրբ Նինո [ծ. թ. անհտ – մոտ 340, Վիրք (Վրաստան)], III դարի վերջի – IV դարի 1-ին կեսի ճգնավոր, տոնելի սրբուհի, որ քրիստոնեություն է քարոզել Հայաստանում և Վրաստանում: Նրա քարոզչությամբ և Հիսուս Քրիստոսի անունով կատարած հրաշագործությունների շնորհիվ քրիստոնեություն է ընդունել վրաց արքունիքը և ապա՝ ամբողջ ժողովուրդը:

Հայսմավուրքներում և այլ աղբյուրներում պահպանված վկայաբանության համաձայն, Ն. եղել է ս. Հռիփսիմյանց կույսերից մեկը, որը նրանց հետ Հռոմից հասել է Հայաստան: Վանի սահմաններում, Վարագ լեռան մոտ առանձնացել է ընդհանուր խմբից և, ըստ վկայաբանության, «երկնային ազդմամբ» մեկնել Վիրք, ճգնողական կյանքը շարունակել Մցխեթ (Մծխիթա) քաղաքի մոտակայքում: Այստեղ քրիստոնեություն է քարոզել և Սուրբ Հոգու զորությամբ կատարել բժշկումներ: Ըստ ավանդության, այնքան է հռչակվել, որ Վրաց Միհրան թագավորն ու Նանա թագուհին նրան հրավիրել են արքունիք՝ բուժելու իրենց հիվանդ զավակին: Կույսը բուժել է նրան՝ խաչակնքելով, ապա բժշկել նաև հիվանդացած թագուհուն: Իսկ Վրաց Միհրան թագավորը, մի անգամ որսորդության գնալիս, հանկարծակի շրջափակվել է մութ մառախուղով: Որոշել է աղոթք հղել Ն-ի քարոզած Աստծուն. խավարը փարատվել է, որից հետո թագավորը հրաման է արձակել՝ ընդունել Հիսուս Քրիստոսին որպես Բարձրյալ Աստծո Որդու, իսկ Ն-ին՝ որպես առաքելուհու: Թագավորի գործակցությամբ Ն. քանդել է տվել Կուր (Քուռ) գետի ափին՝ բլրի վրա կանգնեցված Արամազդի արձանը և փոխարենը կանգնեցրել Քրիստոսի խաչի նշանը (Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, 1997, գլ. ՁԶ): Այդ փայտե անշուք խաչը տեսնելով՝ նախարարները և ժողովուրդը հիասթափվել են, բայց երբ Ն-ի աղոթքով ամպի սյուն է իջել ու երկնային բուրմունքով պարուրել բլուրը, և հետո ծագել է խաչանման պայծառ լույս ու տասներկու աստղերով կանգնել փայտե խաչի վրա, այդ հրաշքին ի տես, բոլորը դարձի են եկել և ընդունել քրիստ. կրոնը: Ն-ի խորհրդով Վրաց թագավորը պատգամավորություն է ուղարկել Կոստանդիանոս կայսրին (ըստ վրաց վկայաբանության) կամ՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչին (ըստ հայկ. վկայաբանության), որպեսզի հոգևորականներ առաքվեն Վրաստան՝ քրիստ. կարգ ու կանոն հաստատելու և պաշտոնավարելու համար: Ժողովրդային մկրտություն է տեղի ունեցել Կուր գետում: Ապա Մցխեթում կառուցվել է Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Իսկ Ն. շրջել է վրաց. մյուս գավառներում և քարոզել երկնքի արքայությունը: Վախճանվել է խաղաղությամբ՝ բնական մահով: Գերեզմանի վրա կառուցվել է եկեղեցի, որն ուխտավայր է դարձել:

Ըստ վրաց. աղբյուրների՝ ս. Ն. դեպի Վիրք իր ուղևորության սկզբում եղել է Ջավախքում, Փարվանա լճի մոտ՝ տեղեկանալու, թե որտեղ է Մցխեթը: Այստեղ նա մնացել է 2 օր, կերակուր խնդրել ձկնորսներից, հովիվների հետ խոսել հայերեն, որը սովորել էր ոմն դվնեցի հայուհուց (տես Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի ու հայերի մասին, հ. 1–3, 1934–55, հ. 1, էջ 13, 18–20, 22, 125, 140, 169, հ. 2, էջ 37, 98, 103, 104):

Վրաց. վկայաբանությունը ս. Ն-ի հիշատակի տոնը նշանակել է հունվ. 14-ին: Հայ եկեղեցին ներկայումս այն նշում է Տոն Կաթողիկեին (Տոն Ս. Էջմիածնի) հաջորդող երեքշաբթի օրը՝ ս. Մանե կույսի հիշատակի հետ միասին:

Գրկ. Ակինյան Ն., Քրիստոնէութեան մուտքը Հայաստան և Վրաստան. ս. Հռիփսիմե և ս. Նունե, Վնն., 1949: Գալուստյան Շ., Համաքրիստոնէական սուրբեր, Ե., 1997: Հայոց եկեղեցու սրբերը և սրբակենցաղ անձինք, կազմ. Ռ. Մաթևոսյան, Էջմիածին, 1999:

ՇԱՀԱԿ Ա ՄԱՆԱԶԿԵՐՏՑԻ (ծ. թ. անհտ – 377), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 373-ից: Աղբիանոսյանների տոհմից: Հաջորդել է Ներսես Ա Մեծին: Եղել է Մանազկերտի եպիսկոպոսը: Հայ կաթողիկոսներից առաջինն էր, որ Պապ թագավորի հրամանով ձեռնադրվել է ոչ թե Կեսարիայում, այլ՝ Հայաստանում: Պապ թագավորի եկեղեց. բարենորոգումների հանդեպ ցուցաբերել է համաձայնողական վերաբերմունք, իրեն հեռու պահել Արշակունյաց Հայաստանում տեղի ունեցող քաղ. անցուդարձերից: Կաթողիկոս. գահին Շ. Ա Մ-ուն հաջորդել է Զավեն Ա Մանազկերտցին:

Գրկ. Փավստոս Բուզանդ, Հայոց պատմություն, Ե., 1987: Մովսես Խ որենաց ի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ.1, ԿՊ, 1912:

Հակոբ Հարությունյան

ՇԱՀԱՊԻՎԱՆԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ 444, գումարվել է Նորաբեր տոնի օրը՝ հունիսի 24-ին, Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Ծաղկոտն գավառի Շահապիվան ավանում՝ Հայոց թագավորների բանակատեղիում, Հովսեփ Ա Հողոցմեցու կաթողիկոսության և Վասակ Սյունու մարզպանության օրոք: Ժողովին մասնակցել են 40 եպիսկոպոսներ, վանականներ, երեցներ, սարկավագներ, նախարարներ, ազատներ և շինականներ, «որք էին նախանձախնդիր աւրինաց եւ սրբութեան»: Շ. ե. ժ-ի կանոնների Առաջաբանում նշվում է, թե ինչ նկատառումներով է այն գումարվել. գլխավորապես, ի լրումն և ի հաստատումն առաքելական ու Նիկիական կանոնների, որոնք խախտել էին բազմաթիվ հոգևորականներ, ի վերահաստատումն Հայ եկեղեցու ներքին կարգերի և բարոյական նորմերի, ինչպես նաև ի դատաստան աշխուժացած աղանդավորների, հատկապես մծղնեության, և հանցավորների՝ առանց դասի և աստիճանի խտրության: Շ. ե. ժ. կանոնական էր, սակայն նրա որոշումները, ի տարբերություն ուրիշ կանոնախմբերի, միակն են, որ հանցագործությունների համար սահմանել են պատիժներ և դրանով իսկ դուրս եկել կանոնական շրջանակներից ու ստացել դատաստանագրքի նշանակություն: Ժողովի ընդունած 20 կանոններից միայն մեկը՝ ԺԵ կանոնը, ունի խրատական բնույթ և պատիժ չի նախատեսում: Կանոններից 6-ը ամբողջությամբ (Ա, Բ, ԺԴ, ԺԶ, ԺԷ և ԺԸ), իսկ 4-ը՝ մասամբ (Թ, ԺԳ, ԺԹ, Ի) վերաբերում են հոգևորականներին, որոնց գործած կանոն. խախտումների և հանցանքների համար նախատեսված են կանոն. և քրեական պատիժներ՝ համապատասխան պատժաչափերով: 9 կանոն ամբողջությամբ և 4-ը՝ մասամբ, ազատների՝ իշխանների և շինականների մասին են՝ զանազան պատժաչափերի սահմանումով: Ընդ որում, շինականների համար նախատեսվել է մարմնական պատիժ՝ ծեծ, իսկ ազատներին՝ միայն խրատ, տուգանք և ապաշխարություն: Սակայն մի շարք հանցանքների դեպքում շինականի և ազատի համար սահմանվել է միևնույն պատիժը, իսկ պատժաչափը որոշվել է ըստ հանցանքի: Բացի այդ շինականի տուգանքը կազմել է ազատի տուգանքի կեսը կամ կեսից պակաս: Տուգանքի չափի տարբերությունը բխել է սոցիալ. այդ երկու դասերի տնտ. վիճակից, որը հաշվի էր առնվել կանոններում: Ժողովի որոշումների համաձայն, բոլոր տեսակի տուգանքներն անցնելու էին հիմնարկներին (եկեղեցիներին, գոդենոցներին, ծերանոցներին)՝ որպես նրանց եկամտի մասնակի աղբյուր, իսկ առանձին դեպքերում էլ տուգանքի որոշ մասը նախատեսվում էր բաժանել աղքատներին: Շ. ե. ժ-ի կանոններում, հակառակ Արևելքի երկրներում կնոջ իրավազրկության, կինն օրենքի առաջ հավասար էր տղամարդուն. «Եթէ այր եւ եթէ կին՝ կանոն այդ կացցէ»: Շ. ե. ժ. խիստ որոշումներ է ընդունել աղանդավորների՝ մծղնեների դեմ (ԺԹ և Ի կանոնները): Աղանդներին հարող ընտանիքի չափահաս անդամներին հասարակությունից մեկուսացնելու նպատակով արգելափակել են գոդենոցներում, իսկ անչափահաս երեխաներին խլել ծնողներից և հանձնել եկեղեցուն, որն էլ ստանձնել է նրանց հոգևոր դաստիարակությունը: Շ. ե. ժ. կարևոր նշանակություն է ունեցել Հայ եկեղեցու հիմքերի ամրապնդման, պետականության բացակայության պայմաններում նրա դերի բարձրացման, եկեղեց. կարգ ու կանոնի վերահաստատման, հայ իրավական մտքի ձևավորման և զարգացման գործում:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Մխիթարյանց Ա., Պատմութիւն ժողովոց Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, Վաղ-պատ, 1874: Թանգյան Մ., Հայոց եկեղեցական իրավունքը, գիրք 1, Շուշի, 1903: Ակինյան Ա., Շահապիվանի ժողովոյն կանոնները, ՀԱ, 1949, № 4–12, էջ 79–170: Կանոնագիրք Հայոց, աշխատասիր. Վ. Հակոբյանի, հ.1, Ե., 1964:

Արտաշես Ղազարյան

ՇԱՀԽԱԹՈՒՆՅԱՆՑ Հովհաննես Գեորգի [20.5.1799, գ. Շահրիար (Շարուր գավառ) – 1.3.1849, գ. Շահրիար], պատմաբան, հնագետ, մատենագետ: Ս. Էջմիածնի միաբանության անդամ: Սերել է ազնվական ընտանիքից: Ուսանել է Էջմիածնում՝ վանեցի Մկրտիչ վարժապետի մոտ, ապա Եփրեմ Ա Ձորագեղցին նրան ուղարկել է Կ. Պոլիս, Ս. Էջմիածնի նվիրակ Աստվածատուր եպիսկոպոսի մոտ՝ որպես սպասավոր: Վերջինս Շ-ին հանձնել է «արժանավոր վարժապետաց», որոնցից նա սովորել է հունարեն և թուրքերեն: Ս. Էջմիածին վերադառնալուց հետո Աստվածատուր եպիսկոպոսը 1826-ին Շ-ին ձեռնադրել է կուսակրոն քահանա: 1830-ին Եփրեմ Ա Ձորագեղցու հրամանով նշանակվել է Ս. Էջմիածնի Բարձրագույն խորհրդարանի ատենադպրի օգնական, 1832-ին՝ Բարձրագույն խորհրդարանի անդամ և մատենադարանի վարիչ: Հովհաննես Ը Կարբեցի կաթողիկոսի դեմ ծայր առած հուզումների պատճառով 1833-ին հրաժարվել է այդ պաշտոններից, հանդես եկել կաթողիկոսի գործելակերպի դեմ բողոքող ութ եպիսկոպոսների և վարդապետների խմբում: Սակայն Գրիգոր Արդվինցու և Ստեփանոս Արարատյանցի հետ բաժանվել է բողոքողներից ու կրկին անդամակցել խորհըրդարանին: 1834–35-ին եղել է Երևանի վիճակի առաջնորդական փոխանորդ: «Պոլոժենիե»-ի (1836) ընդունումից հետո մինչև մահ եղել Հայ եկեղեցու նոր կանոնադրությամբ ստեղծված Սինոդի անդամ, միաժամանակ վարել տարբեր պաշտոններ՝ Մայր աթոռի տպարանի կառավարիչ, ժառանգավորաց դպրոցի ուսուցիչ ու վերատեսուչ, վանական կառավարության անդամ: 1841-ին ձեռնադրվել է եպիսկոպոս: Սինոդի հանձնարարությամբ Շ. կազմել է Ս. Էջմիածնի գրատան ձեռագրացուցակը (312 անուն), որի մասին գովեստով է արտահայտվել հայագետ ակադեմիկոս Մ. Բրոսսեն: Վերջինս թարգմանել է ձեռագրացուցակը և 1840ին հրատարակել ֆրանս. ու ռուս.: Շ. գրել է Դավիթ-Դանիելյան անցքերի պատմությունը, «Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ» (հ. 1–2, 1842) աշխատությունը, որը փաստական նյութեր է պարունակում քաղաքամայր Վաղարշապատի սրբավայրերի ու հուշարձանների, Այրարատի հինգ գավառների վերաբերյալ: «Պատմութիւն գետնաշարժին ի 1840 ամի» ձեռագիր երկում նկարագրել է Այրարատի 1840-ի երկրաշարժը և Ակոռի գյուղի ու Ս. Հակոբ վանքի կործանումը:

Շ. իբրև գիտնական հայտնի է եղել նաև օտարներին: 1844-ին Ստ. Նազարյանցի միջնորդությամբ ընտրվել է Կազանի համալսարանի թղթակից անդամ: Մշտական հարաբերություններ և նամակագր. կապեր է ունեցել Խ. Աբովյանի, Ստ. Նազարյանցի և ուրիշ առաջադեմ գործիչների հետ: Նա Մ. Մսրյանի, Խ. Աբովյանի, Մ. Սալլանթյանի հետ ցանկացել է Սևանա կղզում գիտ. միաբանություն ստեղծել, բայց այդ մտահղացումը չի իրականացել: Ներսես Ե Աշտարակեցին մեծ հարգանքով ու հավատով է վերաբերվել նրան: 1843-ին Շ. նշանակվել է Վրաստանի հայոց թեմի նվիրակ և մեկնել Թիֆլիս:

Գրկ. Սեդրակյան Ա., Յովհաննէս եպիսկոպոս Շահխաթունեանցի կենսագրութիւնը, ՍՊԲ, 1898:

Վալտեր Դիլոյան

ՇԱՄԱԽՈՒ ԹԵՄ, Շիրվանի թեմ, Բաքվի և Թուրքեստանի թեմ, Ադրբեջանի թեմ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է բուն Աղվանքի (Կուրի ձախափնյակի) հայահոծ շրջաններում: Կենտրոնները՝ 1660-ից՝ Սաղիանի Ս. Ստեփանոս Նախավկա վանք, 1838ից՝ Շամախու Ս. Աստվածածին, 1918-ից՝ Բաքվի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիներ:

Աղվանքի հայկ. եկեղեցիներն սկզբնաղբյուրներում հիշատակվում են վաղ միջնադարից: Շ. թ-ի սկզբնավորման ստույգ թվականը և եպիսկոպոսանիստ առաջին եկեղեցին մատենագրական աղբյուրներում վկայված չեն: Համարվել է Աղվանից կաթողիկոսության թեմերից մեկը: XI դարից բուն Աղվանքը հայտնի էր Շիրվան կամ Շիրվանայ երկիր անունով: Շիրվանի մայրաքաղաքն էր Շամախին: XVI դարից Շ. թ-ի ենթակայության ներքո էին գտնվում Շաքիի (Նուխի) եկեղեցիներն ու վանքերը: Ցար. արքունիքի 1836-ի մարտի 11-ի ընդունած կանոնադրությամբ («Պոլոժենիե») վերացվել է մետրոպոլիտությունը, և նախկին Աղվանից կաթողիկոսությանը ենթակա շրջաններում ստեղծվել են Մայր աթոռին ենթակա երկու առաջնորդական թեմ և մեկ հաջորդական վիճակ: Առաջինը Արցախի թեմն էր, երկրոդը՝ Շամախու կամ Շիրվանի թեմը, որն ընդգրկել է Գյոկչայի, Շամախու, Ղուբայի, Սաղիանի, Բաքվի շրջանները և Դերբենդ քաղաքը: Կանոնադրությամբ Շաքին և Լենքորանը հանձնվել են Արցախի թեմին: Թեմակալ առաջնորդ Հովհաննես եպս. Շահխաթունյանցի օրոք (1838–40) 1838-ին առաջնորդանիստը Սաղիանից տեղափոխվել է Շամախի քաղաք, և տեղի Ս. Աստվածածին եկեղեցին (կառուցվել է 1701ին) դարձել է առաջնորդանիստ: Նույն թվականից գործել է թեմի վիճակային ատյանը (կոնսիստորիա): 1853-ին թեմում գործել են 34 եկեղեցի, 31 հոգևորական: Բաքվում, 1869-ին Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու կառուցումից հետո, եկեղեց. գործերը վարելու նպատակով, 1872-ին Էջմիածնի Սինոդի հրամանագրով ստեղծվել է Բաքվի հայոց եկեղեցիների գործակալություն: 1890-ին թեմի տարածքում կար հայաշատ բնակչություն ունեցող չորս քաղաք (Բաքու, Դերբենդ, Ղուբա, Շամախի), 48 հայկ. գյուղ, 39 եկեղեցի և երկու վանք [Սաղիանի Ս. Ստեփանոս Նախավկա, Մեյսարիի Ս. Աստվածածին (հիմն. 1688-ին)]: 1844-ին, Թուրքեստանի Աշգաբադ քաղաքում հայկ. առաջին եկեղեցու հիմնադրումից հետո, այն հանձնվել է Շ. թ-ի տնօրինությանը: 1891-ին Թուրքեստանում Աշգաբադ և Ղըզլ-Արվադ քաղաքներում կար 2 գործող եկեղեցի: 1892-ին ռուս. իշխանությունների պահանջով Շ.թ-ում գտնվող Թուրքեստանի հայկ. եկեղեցիները հանձնվել են Աստրախանի թեմին: 1905-ին հիմնադրվել է Բաքվի հայոց ծխական հոգաբարձությունը: Զբաղվել է եկեղեցիների, դպրոցական շենքերի, աղքատանոցների կառուցման, պահպանման ու վերաբացման աշխատանքներով: Հայկ. դպրոցներից են Շամախու հոգևոր սեմինարիան (հիմն. 1844-ին), Սանդուխտյան օրիորդաց դպրոցը (1869), Սաղիան գ. Ս. Ստեփանոս Նախավկա վանքին կից վանական դպրոցը (1864–85, 1888-ին վերաբացվել է), Մատրասա գ. ծխական մեկդասյան դպրոցը (1870), օրիորդաց ծխական դպրոցը (1872): Բաքվում 1869-ին հիմնվել է Մեսրոպյան ծխական երկդասյան արական դպրոցը, Հռիփսիմյան օրիորդաց միջնակարգ դպրոցը, 1894-ին՝ Բաքվի Ս. Աստվածածին եկեղեցուն կից երկրորդ օրիորդաց դպրոցը: 1872-ին կաթողիկոսի հատուկ կոնդակով հիմնվել է Բաքվի հայկ. միջնակարգ հոգևոր սեմինարիան: Դերբենդում 1873-ին բացվել են հայկ. օրիորդաց Մարիամյան մեկդասյան դպրոցը, արական դպրոցը ևն: 1914-ին հայ բնակչությունը թեմի տարածքում կազմել է շուրջ 133 հզ.: 1916-ին թեմում գործել է 39 եկեղեցի, որից 14-ը՝ Շամախու, 17-ը՝ Գյոկչայի, 2-ը՝ Ղուբայի գավառներում, 1-ը՝ Դերբենդում և 5-ը՝ Բաքվում (Ս. Աստվածածին, հիմն. 1799-ին, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, հիմն. 1863– 1869-ին, Ս. Հովհաննես Մկրտիչ, հիմն. 1895-ին, Ս. Թադեոս և Բարդուղիմեոս, հիմն. 1907–11ին, Ս. Թարգմանչաց, հիմն. թ. անհտ է): 1917ից Բաքվում գործել է «Բաքվի հայ քահանաների միություն»-ը: 1918-ի մարտի վերջին Շամախիում բռնկած հայ-թաթար. ընդհարումների ժամանակ թաթարներն այրել են թեմի առաջնորդարանն ու վիճակային ատյանը: Թեմը մեծ վնասներ է կրել 1918-ի հունիս-սեպտ. ամիսներին, երբ թուրք. զորքերի՝ Բաքվի արշավանքի ընթացքում ավերվել են հայկ. բազմաթիվ գյուղեր, եկեղեցիներ ու վանքեր, կոտորվել հազարավոր հայեր: Ճակատագր. այդ օրերին թեմակալ Բագրատ եպս. Վարդազարյանը Գյոկչա և Շամախի գավառների կոտորածներից փրկված հայերի հետ գաղթել է Բաքու, որտեղ 1918-ին հիմնել է Ինքնօգնության կոմիտե (զբաղվելու էր հայ գաղթականության օգնության խնդիրներով): 1918-ին նա ընդգրկվել է Բաքվի հայոց Ազգային խորհրդում, այնուհետև դարձել նրա նախագահը, Շամախի քաղաքից այստեղ տեղափոխել թեմի առաջնորդարանն ու վիճակային ատյանը և Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին դարձրել առաջնորդանիստ:

Բաքվում խորհրդ. իշխանության հաստատումից հետո թեմի առաջնորդարանն ու վիճակային ատյանը դադարել են գործել: 1920-ի օգոստ. թեմը ժամանակավորապես միացել է Գանձակի փոխանորդությանը, իսկ կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցի սեպտ. 3-ի կոնդակով Տաշքենդի, Սամարղանդի, Անդիժանի, Կոկանդի, Աշգաբադի, Չարջոուի, Ղըզլ-Արվադի, Նոր Բուխարայի, Կրասնովոդսկի և Չաքիչլարի հայկ. եկեղեցիները, վանքերը, մատուռներն ու ուխտատեղիները միացվել են Շ. թ-ին և միասնաբար կոչվել Բաքվի և Թուրքեստանի թեմ: 1921-ին Գանձակի փոխանորդությունն առանձնացվել է, և կազմվել է համանուն առանձին թեմ: Իրանա-Հնդկաստանի թեմում առաջնորդ չլինելու պատճառով կարճ ժամանակով (1923-ի հուլիս-նոյեմբեր) Պարսկաստանի Ատըրպատական նահանգի Նիշապուր, Սաբզվար, Ղոզան, Մեշխեդ և այլ շրջանների եկեղեցիները միացվել են Բաքվի և Թուրքեստանի թեմին: 1922-ին ստեղծվել է Բաքվի և Թուրքեստանի թեմական խորհուրդը, իսկ 1926-ին Շամախի քաղաքում կարճ ժամանակով գործել է «Շամախի քաղաքի Ս. Աստվածածին եկեղեցու կրոնական համայնք» ընկերությունը: 1927-ին Լենքորանը կրկին միացվել է Բաքվի և Թուրքեստանի թեմին: 1930-ական թթ. Խորհրդ. Միությունում եկեղեցու դեմ իշխանությունների վերսկսած հալածական քաղաքականության հետևանքով Ադրբեջանում և Միջին Ասիայում նույնպես ավերվել ու քանդվել են հայկ. եկեղեցիները (Բաքվի Ս. Թադեոս և Բարդուղիմեոս, Շամախու Ս. Աստվածածին ևն), աքսորվել և գնդակահարվել մեծ թվով եպիսկոպոսներ, վարդապետներ և քահանաներ: 1930-ական թթ. սկզբներից Թուրքեստանում փակվել են հայկ. եկեղեցիները: Հայրենական մեծ պատերազմից հետո Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Զ Չորեքչյանը ձեռնամուխ է եղել Հայ եկեղեցու թեմերի վերակազմավորման և վերաբացման աշխատանքներին: 1945-ին Արցախի ու Գանձակի թեմերը միավորվել են Բաքվի և Թուրքեստանի թեմին, որտեղ գործել են միայն Բաքվի և Գանձակի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիները (1945-ից): Թուրքեստանում գործող եկեղեցիներ չլինելու պատճառով կոչվել է Ադրբեջանի թեմ, առաջնորդանիստը մնացել է Բաքվի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Թեմական խորհրդի հրավերով Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանը հովվապետական այցելություններ է կատարել թեմ (1957, 1962, 1969-ին): 1988–90-ին Ադրբեջանի իշխանությունների որդեգրած հայահալած քաղաքականության և շուրջ 300 հզ. հայերի բռնագաղթի պատճառով թեմը դադարել է գործել: 1989-ի դեկտ. հրկիզվել է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Թեմի վերջին առաջնորդն էր Անանիա եպս. Արաբաջյանը (1981–89-ի դեկտ.):

Գրկ. Բարխուդարյանց Մ., Պատմութիւն Աղուանից, հ. 2, Թ., 1907: Նույնի, Աղուանից երկիր և դրացիք (Միջին Դաղստան), Թ., 1893: Երիցյանց Ա., Ամենայն հայոց կաթողիկոսութիւնը և Կովկասի Հայք XIX-րդ դարում, մաս 2, Թ., 1895: Սմբատյանց Մ., Նկարագիր սբ. Ստեփանոսի վանից Սաղիանի…., Տփխիս, 1896: Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 1, 2, Տփխիս, 1842, 1858: Կարապետյան Ս., Շամախու գավառի գյուղերի պատմությունից, ՊԲՀ, 1989, № 2: Ստեփանյան Գ., Բագրատ եպիսկոպոս Վարդազարյանի հոգևոր և հասարակական գործունեությունը Բաքվի նահանգում 1918 թ., «Էջմիածին», 1994, № 11–12:

Գևորգ Ստեփանյան

ՇԱՏԻՆ ՎԱՆՔ, Շատիկ անապատ, ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Շատին գյուղից մոտ 4 կմ արևելք, Եղեգիսի ձախ ափին բարձրացող լեռան լանջին, գագաթից քիչ ցածր: Ըստ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի, 929-ին հիմնադրել է Սյունյաց Տեր Հակոբ եպիսկոպոսը՝ «…Սմբատ իշխանի, նրա կին Սոփիայի ու եղբայր Սահակի աջակցությամբ: Այնտեղ կանգնեցնում է եկեղեցի՝ տաշած վեմերով, զարդարում զանազան երանգներով գեղեցիկ նկարներով»: Ըստ պատմիչի՝ վանքը եղել է «խստակրոն, մեծահռչակ մշտնջենավորանոց»: Շատինում պահպանվել են X–XIV դդ. բազմաթիվ խաչքարեր, վիմագիր արձանագրություններ և դրանց բեկորներ: XIV դարից հետո վանքը անկում է ապրել. հավանաբար ավերվել է, որովհետև XVII դ. կեսին նույն տեղում փաստորեն նոր վանք են կառուցել: Ներկայիս եկեղեցին՝ երկու զույգ T-աձև մույթերով, կիսաշրջանաձև խորանի երկու կողմերում ուղղանկյուն ավանդատներով, երկթեք տանիքով եռանավ բազիլիկը, կառուցվել է սրբատաշ բազալտ քարերով 1655-ին և կոչվել Ս. Սիոն: Մեկենասը նախկին վաճառական Հակոբ Ջուղայեցին է, ում անունով մարմարե խաչքար է ագուցված Ս. Սիոն եկեղեցու արմ. դռան վերևում: Նա, թողնելով աշխարհիկ կյանքը, դարձել է Շ.վ-ի միաբան՝ իր միջոցները ի նպաստ դնելով կրոն. կենտրոնի ընդարձակման և բարգավաճման գործին:

XVII դ. 2-րդ կեսին վանքի միաբանությունը որոշել է այն վերահաստատել որպես անապատ: Բայց չունենալով համապատասխան կանոնադրություն, ըստ XVII դ. պատմիչ Զաքարիա Սարկավագի, դիմել է Հովհաննավանքի եպիսկոպոս Հովհաննեսի օգնությանը, որը մինչ այդ յոթ տարի անցկացրել էր Լիմ անապատում և քաջ ծանոթ էր անապատական կյանքի առանձնահատկություններին: Վերափոխումից հետո Շ. վ. կոչվել է Շատիկ անապատ և հետագայում հիշատակվում է այս երկու անուններով: Վանքի մոտավորապես ուղղանկյուն հատակագծով, հվ-ից երեք կիսաշրջանաձև բուրգերով ուժեղացված պարիսպները, դրանց կից բնակելի սենյակները, սեղանատունը (այժմ՝ քանդված) կառուցել է Մովսես վարդապետը 1655–68-ին, իսկ պարիսպներից դուրս գտնվող գոմը և ախոռը՝ Անտոն վարդապետը՝ 1749-ին:

Շ. վ. եղել է ուշ միջնադարի Սյունիքի կրոն. և մշակութ. խոշոր կենտրոններից, ունեցել 90 միաբան: Նրա տնտ. հզորության վկայությունն են արտադրական (ձիթհան, ջրաղաց) ու մեծաքանակ օժանդակ շինությունները, ջրանցքը և կամուրջը: Վանքի բարգավաճմանը նպաստել են նրա հարմար աշխարհագր. դիրքը (Նախիջևանը և Սյունիքը Սևանի ավազանին կապող ճանապարհի վրա տեղադրված լինելը) և սերտ կապերը Ջուղայի ու Գողթն գավառի հետ: Շ. վ. եղել է նաև նշանավոր գրչության կենտրոն, և այդ գործում մեծ ավանդ ունի Հակոբ Ջուղայեցին, որի գրչին է պատկանում ձեռագրերի մի մասը: Շ.վ-ի մշակութ. և տնտ. ծաղկման գործում Հակոբ Ջուղայեցու ունեցած մեծ վաստակի աննախադեպ գնահատականն է դեռ կենդանության օրոք՝ 1661-ին նրա պատվին կանգնեցված խաչքարը:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Զաքարիա Սարկավագ, Պատմագրութիւն, հ. 1–3, Վաղ-պատ, 1870: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967: Հասրաթյան Մ., Սյունիքի XVII– XVIII դարերի ճարտարապետական համալիրները, Ե., 1973:

Մուրադ Հասրաթյան

ՇԱՐԱԿԱՆ (շար, մեկնվել է նաև եբր. պir – երգ, ասոր. պahrΩ – հսկում, հսկման երգ բառերից, հետագայում նույնացվել հուն. ειρμοj vς – շարք-ին), պաշտոնապես ընդունված և եկեղեցական Տոնացույցի որևէ օրվա համապատասխան ժամին կատարվող հոգևոր երգ կամ հոգևոր երգերի ամբողջական շարք (հոմանիշներն են՝ կանոն, կարգ, սարք), նաև՝ այդ երգաշարքերը բովանդակող ժողովածու՝ Շարակնոց: Առաջին գրավոր հիշատակությունն առկա է IX–X դդ. երկաթագիր հնագույն Մաշտոցներում:

Հոգևոր երգը որպես ինքնուրույն, սաղմոսներից և մարգարեական օրհնություններից տարբեր երաժշտաբանաստեղծ. ձև հիշատակված է Պողոս առաքյալի թղթերում: V դ. առաջին նորաստեղծ ինքնուրույն հոգևոր երգերը՝ Շ-ները, հայոց մեջ կոչվել են կցուրդ կամ կցորդ: Կցուրդները փոքրածավալ, 3–4 տնից բաղկացած, պարզագույն սաղմոսատիպ երգեր էին, որոնք, լինելով Աստվածաշնչի տարբեր դրվագների և Քրիստոսի տնօրինությունների մատչելի վերաշարադրումը կամ մեկնությունը, հարասացությունների ձևով կցվել են սաղմոսին կամ մարգարեական օրհնությանը: Կցուրդները ծավալվում են ութձայնի եղանակներում՝ հետևելով նրա «խիստ ոճի» օրենքներին: Այդ տեսակի ընդերքում (սաղմոսերգությանը զուգընթաց) մշակվել են Հայ եկեղեցու երգեցողության հիմն. տիպերը՝ հորդոր, չափավոր-միջակ և ծանր երգերը, որոնց մեջ տեմպը (շարժումը) պայմանավորել է նաև գրական խոսքի հնչյունավորման կերպը: Երգեցողության այդ տիպերի մշակումը կապված էր պաշտոներգության մեջ նրանց գրաված տեղով, ծիսական կիրառությամբ: Հասարակ օրերի ժամերգության համար նախատեսված Շ-ներն ունեն պարզ նկարագիր, կատարվում են դպրաց դասերի կողմից՝ խմբակային: Կիրակի օրերին և եկեղեց. խոշոր տոների ժամանակ կատարվող Շ-ները օրվա հանդիսավորությունն ընդգծելու նպատակով ստանում են ավելի մեծ ծավալ, մելիզմատիկ (երգային-զարդոլորուն) տեսք և հնչյունավորվում մենակատար հմուտ երգեցողների կողմից: Հնագույն շրջանի կցուրդներում որոշակիորեն կազմավորվել են հայ շարականերգության հատուկ կերպարային արտահայտչականության հիմն. ոլորտները, աստվածաշնչային նյութի բանաստեղծ. մշակման հնարները: Ճգնավորության, ապաշխարանքի, մարդու մեղսավորության գաղափարը և Վերջին դատաստանի սպասումը արտահայտող Շ-ների կողքին քիչ չեն պատմող. և մեկնող. բովանդակությամբ, ինչպես և փառաբանական օրհներգային բնույթի երգեր, որոնք արտահայտում են լուսավոր, բերկրալից, քնարական զգացումներ: Հնագույն կցուրդները տաղաչափության առումով հիմնականում ազատ էին: Դրանց ստեղծումն ավանդաբար վերագրվում է Մեսրոպ Մաշտոցին, Սահակ Ա Պարթևին, Մովսես Խորենացուն և Հովհաննես Ա Մանդակունուն: Տվյալ շրջանի Շ-ների բանաստեղծ. ոճի բնորոշ նմուշներից են ապաշխարության բազմաթիվ հարցերը, որոնք, լինելով հնոցի մեջ նետված 3 մանուկների աղոթքի կցուրդներ, գրեթե ամբողջապես կազմված են Հին կտակարանից քաղված բառային բանաձևերից: Նմանապես, Ապաշխարության Տեր երկնիցներում, 148-րդ սաղմոսի կցուրդներում շարականագիրը գրեթե չի շեղվում տվյալ սաղմոսը կազմող գաղափարներից ու բանաձևերից:

VII–VIII դդ. հայ շարականերգությունը նկատելի զարգացում է ապրել: Հանդես են եկել նոր շարականագիր հեղինակներ՝ Կոմիտաս Ա Աղցեցի, Անանիա Շիրակացի, Սահակ Գ Ձորոփորեցի, Բարսեղ Ճոն, Հովհաննես Գ Օձնեցի, Ստեփանոս Սյունեցի և ուրիշներ: Բյուզ. «կոնտակիոն» ձևի ազդեցությամբ առաջացել է Շ-ի ավելի ընդարձակ մի ձև՝ կացուրդը: Տվյալ ժամանակաշրջանի չափանմուշային կոթող է Հայոց կաթողիկոս Կոմիտաս Ա Աղցեցու Հռիփսիմյանց կույսերի հիշատակին նվիրված «Անձինք նուիրեալք» Շ.: Ի տարբերություն հնագույն կցուրդների, այն վիպաքնարական բնույթի, լայնածավալ ներբող է (36 քառատող տուն)՝ ընդգծված պատկերավոր ու դրամատիկ տարրերով: Բյուզ. նմուշների օրինակով գրված է զուտ շեշտական տաղաչափությամբ և այբբենական ակրոստիքոսի սկզբունքով: Այդ երաժշտաբանաստեղծ. տեսակը մեծ տարածում է գտել հետագա դարերում: Այնուհետ այբբենական ծայրակապով գրված Շ-ները ստացել են նաև «Անձինք» անվանումը: VII–VIII դդ. հեղինակների Շ-ներում անցում է կատարվել նախորդ շրջանի խստաշունչ սաղմոսատիպ կցուրդներից դեպի ծավալուն, ծորերգային ոճի երգերը, որոնք բնորոշվում են երաժշտ. ռիթմի ձերբազատմամբ, հանկարծաբանական (իմպրովիզացիոն) զարգացումով, մեղեդային մանրամասների նրբակերտությամբ և գեղ. ընդհանրացման ավելի բարձր աստիճանով: Այդ առումով ցայտուն օրինակ են Սահակ Գ Ձորոփորեցու, Անանիա Շիրակացու, Բարսեղ Ճոնի ծանր տիպի Շ-ները, նաև Խոսրովիդուխտի նշանավոր ողբը կամ գովքը՝ ձոնված իր նահատակ եղբոր՝ Վահան Գողթնացու հիշատակին: Շ-ի զարգացման նոր փուլը նշանավորվել է Ստեփանոս Սյունեցուն (VIII դ.) վերագրվող Հարության Ավագ օրհնությունների 8 շարքերի՝ կանոնների ստեղծմամբ: Կանոնի ձևավորման համար հիմք են հանդիսացել Հին կտակարանի 10 մարգարեական օրհնությունները: Ներկայացնելով որոշակի հաջորդականությամբ և տրամադրությամբ հորինված երգերի շարք՝ կանոնը, որպես ցիկլային ստեղծագործության տեսակ, նոր հնարավորություններ է ընձեռել շարականագիրներին, նոր որակ և աստիճան ստեղծել հոգևոր երգարվեստում: Սկզբնապես կանոնները կազմվել են ժամասացության մեջ կիրառվող կցուրդներից և կացուրդներից, սակայն աստիճանաբար ստեղծվել են հատուկ նոր կանոններ: Կանոնի ներմուծումը սերտորեն առնչվել է ութձայն համակարգի կիրառության հետ: Հնագույն օրհներգերում գերակշռող դիալեկտիկ հակադրումների համակարգը փոխարինվել է զուգորդական կապերի համակարգով, որն ուղղված է կանոնի 8 մասերի (Օրհնություն, Հարց, Մեծացուսցէ, Ողորմեա, Տեր երկնից, Մանկունք, Ճաշու, Համբարձի) շրջա նակներում իրադարձությունների ներքին հարազատության բացահայտմանը և սրբազան պատմությունն իբրև ինքնամփոփ, անփոփոխ ամբողջություն ներկայացնելուն: Կանոնի երգերում առավել ցայտուն են դրսևորվում տվյալ տոնի իմաստային-կերպարային հիմքի հետ կապված քնարական ոլորտի հարուստ երանգները: Յուրաքանչյուր մաս սովորաբար կազմված է 3 տնից, որոնցից առաջինը համապատասխան նմուշօրինակի բովանդակության շարադրանքն է՝ քրիստոսաբանական տարրերով, երկրորդը ներկայացնում է Քրիստոսի Խաչելության և Հարության տեսիլքը, իսկ երրորդը նվիրված է Աստվածածնին:

IX–XI դդ. ընդլայնվել և համալրվել են Շարակնոցում ընդգրկված եկեղեց. տարվա մի քանի կարևոր շրջաններին վերաբերող խոշոր շարքերը՝ Պահքի, Հարության, Հոգեգալստյան, ինչպես նաև՝ Խաչի, Համորեն մարտիրոսաց, Ննջեցելոց և այլ կանոնները: Այս շրջանում ակնառու ներդրում են ունեցել Պետրոս Ա Գետադարձը, Հովհաննես Սարկավագը, Սարգիս Ա Սևանցին, Ստեփանոս Ապարանցին, Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին և ուրիշներ: Զարգացնելով V–VIII դդ. շարականերգության լավագույն ձեռքբերումները՝ նրանք ընդլայնել են Շ-ի ավանդ. թեմաների շրջանակը: Նրանց գործերում առանձնակի հնչեղություն է ստացել հայրենասիր. թեման՝ կապված ժամանակի իրողությունների հետ: Շ-ներում արտացոլվել են ոչ միայն համաքրիստ. գաղափարներն ու զգացումները, այլև՝ հայ ժողովրդի պատմության, հաս. կյանքի կարևորագույն երևույթները՝ հեթանոսության դեմ պայքարի և առաջին քրիստոնյա նահատակների շրջանը, քրիստոնեության հաստատման և ազգ. նոր մշակույթի ջատագովությունը, համաժող. դիմադրությունը պարսից մազդեականությանն ու արաբ. տիրապետությանը ևն: Կանոնական արվեստի պայմաններում հայ շարականագիրները կարողացել են հագեցնել իրենց երկերը իրապես կենսական հնչեղությամբ, կրոն. և բանաստեղծ. խոր ապրումներով:

Շ. աննախադեպ վերելք է ապրել X–XIV դդ.: Նոր երաժշտաբանաստեղծ. տեսակների ծնունդը (գանձ, տաղ) իր ազդեցությունն է թողել կանոնի բաղադրիչների վրա՝ նկատելիորեն հարստացնելով նրանց կերպարաելևէջային նկարագիրը: Կարևոր գլուխ են կազմում Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության շրջանի շարականագիրների ստեղծագործությունները: Հատկապես նշանակալից դեր է կատարել Ներսես Շնորհալին, որի գրչին է պատկանում Շարակնոցի երգերի առնվազն 1/3-ը: Ներսես Շնորհալին բարձրագույն մակարդակի է հասցրել Ստեփանոս Սյունեցուց սկիզբ առած զուգորդական բանաստեղծ. ոճը, որն իր հետևորդների մոտ երբեմն կրում է նույնիսկ յուրահատուկ պաճուճազարդության տարրեր: Չհրաժարվելով «հին» օրհներգերի «արձակ բանաստեղծությունից»՝ Ներսես Շնորհալին միաժամանակ հարստացրել է Շ. վանկական և վանկաշեշտական տաղաչափության զանազան նմուշներով: Նա նաև հարստացրել է ավանդ. ութձայնը բազմաթիվ զարտուղի, դարձվածքանման և ստեղիատիպ եղանակներով, որոնք հաճախ օժտված են հեղինակային անհատականության գծերով: Մի շարք Տերունի տոներին նվիրված կանոնները լրացնելուց բացի նա ներմուծել է տարբեր սրբերի և ազգ. հերոսների նվիրված նոր՝ «մանկունք» տիպի մեկական երգեր: Դրանցից են Տրդատ Գ թագավորին, Սահակ Ա Պարթևին, Հովհան Ոսկեբերանին, Բարսեղ Կեսարացուն, Գրիգոր Նազիանզացուն, Վարդանանց նվիրված Շ-ները: Այդ ավանդույթը սկիզբ է առել Խոսրովիդուխտի՝ Վահան Գողթնացու նահատակությունը օրհներգող գովքով և զարգացվել Պետրոս Ա Գետադարձի կողմից՝ Սանդուխտ կույսի, Դավիթ Դվնեցու, Սուքիասյանց, Ոսկյանց, Վարդանանց և այլ նահատակների սխրագործությունը գովերգող մանկունքներով:

XII–XIII դդ. հանդես են եկել մի շարք խոշոր շարականագիրներ: Բուն Հայաստանում գործած հեղինակներից առավել նշանավոր են Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզ), Խաչատուր Տարոնացին, Վարդան Արևելցին, իսկ կիլիկյան հեղինակներից՝ Գրիգոր Գ Պահլավունին, Հակոբ Ա Կլայեցին, Ներսես Լամբրոնացին, Գրիգոր Սկևռացին և ուրիշներ: Հատկապես նշելի են Հովհաննես Երզնկացու՝ Գրիգոր Լուսավորչին և Ներսես Ա Մեծին նվիրված Շ-ները, Խաչատուր Տարոնացու՝ քահանայի զգեստավորման «Խորհուրդ խորին» տաղատիպ Շ., Հակոբ Կլայեցու՝ Աստվածածնի ծննդյան և Վարդան Արևելցու՝ սրբոց թարգմանչաց կանոնները: Ժամանակագր. առումով առավել ուշ ապրած հեղինակի Շ-ով է ամփոփվում մեզ հասած կանոնական Շարակնոցը: Դա XIV–XV դդ. հեղինակ Կիրակոս Երզնկացու՝ Աստվածածնի ննջմանը նվիրված «Արևելք գերարփի» այբբենական ակրոստիքոսով գրված Շ. է: Նույն ժամանակներում Շ-ի զարգացման դադարը պայմանավորվել է արտաքին ու ներքին պատճառներով: Արտաքին պատճառներից են ուշ միջնադարին բնորոշ ընդհանուր քաղ-տնտ. ճգնաժամը և մշակույթի աստիճան. անկումը: Բացի այդ գործածության մեջ գտնվող Շ-ների աճն արդեն չէր համապատասխանում ժամակարգության պահանջներին. այն փակվել է՝ Շարակնոցի վերջնական խմբագրությունից դուրս թողնելով բազմաթիվ պարականոն (անվավեր) Շ-ներ: Ներքին պատճառը պայմանավորված էր միջնադարյան սքոլաստիկ գեղագիտ. աշխարհայացքի նահանջով. Վերածնության գաղափարների ազդեցությունը շարականերգությունը վերածում էր նրբին, անհատականացված երաժշտաբանաստեղծ. արվեստի: Զարգացման այս միտումն աննկատելիորեն խաթարել է քարոզի ընկալումը և աստիճանաբար բերել փակուղու՝ սպառելով Շ-ի, իբրև արվեստի կենդանի ձևի, հնարավորությունները: Այդուհանդերձ, Շ. մնում է միջնադարյան հայ հոգևոր մշակույթի հարուստ բնագավառներից մեկը, որի բազմակողմանի ուսումնասիրությունը XIX դ. սկզբից առ այսօր կարևորվում է ինչպես հայ հոգևոր երաժշտության, այնպես էլ՝ արևելաքրիստ. մյուս եկեղեցիների երաժշտության հետ ունեցած տարբեր առնչությունների հետազոտման տեսանկյունից:

Գրկ. Ավետիքյան Գ., Բացատրութիւն շարականաց, Վնտ., 1814: Ձայնագրեալ շարական հոգեւոր երգոց, Վաղ-պատ, 1875: Ամատունի Ս., Հին և նոր պարականոն կամ անվավեր շարականներ, Վաղ-պատ, 1911: Աբեղյան Մ., Երկ., հ.3, Ե., 1968, էջ 526– 563: Տնտեսյան Ե., Նկարագիր երգոց Հայաստանեայց ս. եկեղեցվո, 2 տպագր., Ստամբուլ, 1933: Կոմիտաս, Հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, Ե., 1941: Թահմիզյան Ն., Ներսես Շնորհալին՝ երգահան և երաժիշտ, Ե., 1973: Նույնի, Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը 5–15-րդ դարերում, Ե., 1985: Հակոբյան Գ., Շարականների ժանրը հայ միջնադարյան գրականության մեջ, Ե., 1980: Աբգարյան Ա., Հիմներգության ժանրը (Հայ միջնադարյան գրականության ժանրերը), Ե., 1984: Հակոբյան Լ., Շարակնոցի երգերի եղանակները և նրանց ստորաբաժանումները, «Էջմիածին», 1992, № 4: Ա րեվ շատյան Ա., Մովսես Խորենացու հիմներգությունը, «Բազմավեպ», 1992, № 1–4: Նույնի, Անիի երաժըշտական մշակույթը և նրա հետ կապված շարականագիրները, «Բազմավեպ», 1995, № 1–4: Քյոսեյան Հ., Հայ եկեղեցու աստվածաբանությունը շարականներում և տաղերում, տես հեղինակի «Դրվագներ հայ միջնադարյան արվեստի աստվածաբանության», Ս. Էջմիածին, 1995: Շարակնոց, հ. 1, Ե., 1997: Ter-Mikaսlian N., Das armenische Hymnarium, Lpz., 1905; Conybeare Fr. C., The Hymnal of the Armenian Church, “The Journal of Theological Studies”, 7, 1906; H a ko b y a n L., The Versification of ժarakan – hymns, “Revue des ռtudes armeniennes”, t. 24, 1993.

Աննա Արևշատյան
Լևոն Հակոբյան

ՇԱՐԱԿՆՈՑ, հայ միջնադարյան երաժշտածիսական մատյան, շարականների ժողովածու: Ենթադրվում է, որ ձևավորվել է VII–VIII դդ.: Հայկ. մատենագր. աղբյուրներում հանդիպում է նաև Կցորդարան անվանումը, որն արտացոլում է Շ-ի կազմավորման հնագույն փուլը: Հոգևոր ինքնուրույն երգերի կարգավորման առաջին փորձը կատարել է Շիրակի Դպրեվանքի առաջնորդ Բարսեղ Ճոնը (VII դ.)՝ կազմելով «Ճոնընտիր» ժողովածուն, որը հիմք է ծառայել ապագա Շ-ի համար: Շ-ի ձևավորման գործում մեծ դեր է ունեցել Ստեփանոս Սյունեցին (VIII դ.): Նա շարքերի (տես Կանոն) մեջ է միավորել և դասակարգել ըստ ութձայն համակարգի արդեն գոյություն ունեցող բազմաթիվ ինքնուրույն հոգևոր երգերը (կցուրդներն ու կացուրդները), ինչպես նաև համալրել է Շ. իր հեղինակած երգերով, այդ թվում՝ Ավագ օրհնություններով: Շ-ի հետագա բարեկարգման գործում մեծ դեր է խաղացել Ներսես Շնորհալին (XII դ.), ում պատկանում է մեզ հասած Շ-ի երգերի առնվազն մեկ երրորդը: Նա լրացրել է ժողովածուի թերի կանոնները, հնացած շարականները փոխարինել նորերով, հարստացրել Շ. մի շարք սրբերի տոներով և նրանց ձոնել հատուկ երգեր: Ձեռագր. ազգային հավաքածուներում պահվում են բազմաթիվ խազագրված Շ-ներ, որոնցից երիցագույնն են մինչշնորհալիական խմբագրությունը ներկայացնող Զմմառի վանքի դ 64 (1187) և Երևանի Մատենադարանի դ 9838 (1193) ձեռագրերը: Շ-ի հետշնորհալիական խմբագրություններից հատկապես նշելի է Կիլիկյան Հայաստանի Սկևռայի դպրոցի ներկայացուցիչ Գրիգոր Խուլ երաժշտապետի իրագործածը (XIII դ. 1-ին քառորդ), որն ընդհուպ մինչև XVII–XVIII դդ. ձեռագրական տարբեր աղբյուրներում գնահատվում է որպես ընտիր և օրինակելի: Շ-ում երգերը դասավորված են ըստ եկեղեց. տոնակարգի կամ ըստ ձայնեղանակների («Ձայնքաղ Շարական»): Առաջի անգամ Շ. տպագրվել է 1664–65-ին, Ամստերդամում՝ Ոսկան Երևանցու ջանքերով, այնուհետև հրատարակվել է նոր հայկ. նոտագրությամբ՝ 1875-ին՝ Վաղարշապատում (աշխատասիր. Ն. Թաշճյանի), 1934-ին՝ Կ.Պոլսում (աշխատասիր. Ե. Տնտեսյանի), 1954–76-ին՝ Վենետիկում (աշխատասիր. Ղ. Տայյանի):

Գրկ. Պողարյան Ն., Ծիսագիտութիւն, Նյու Յորք, 1990, էջ 27–40: Շարակնոց, հ. 1, Ե., 1997:

Աննա Արևշատյան

ՇԻՐԱԿԱՎԱՆԻ Ս. ԱՄԵՆԱՓՐԿԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ, Բագրատունիների թագավորանիստ ու արքունի կալվածք Երազգավորսում, Անիից հյուսիս-արևելք, Ախուրյանի աջ ափին (այժմ՝ Թուրքիայի տարածքում): Ըստ պատմիչ-կաթողիկոս Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցու, կառուցել է Սմբատ Ա Բագրատունին (890– 914)՝ օծմանը եկեղեցին զարդարելով ոսկեհյուս հանդերձանքով ու շղարշե ծածկույթով, պատարագամատույց սեղանին համակ ոսկուց պատրաստած ականակուռ կամար դնելով: Շ. Ս. Ա. ե. ունի երկու զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք և ներդաշնակ զուգակցում է վաղ միջնադարի հայկ. ճարտ-յան ու ոճական նոր ուղղության ձևերը: Եկեղեցին տուժել է 1064-ի սելջուկյան արշավանքից և վերանորոգվել XI դ. վերջին՝ Գնել իշխանի ու Անիի Բարսեղ եպիսկոպոսի (հետագայում՝ Հայոց կաթողիկոս Բարսեղ Ա Անեցի) կողմից: Ըստ եկեղեցու պատերին փորագրված 1228-ի և 1231-ի արձանագրությունների՝ իշխան Իվանե Զաքարյանը և նրա եղբորորդի Շահնշահն ազատել են Շիրակավանը հարկերից: Շ. Ս. Ա. ե. միջնադարում վերածվել է ամրոցի. շարվածքով փակվել են որոշ լուսամուտներ և արլ. ճակատի խորշերը, անկյուններում բարձրացվել են պատերը, և տանիքը վերածվել է հարթակի, դրսից վեր տանող քարե աստիճաններ են կառուցվել: Եկեղեցու գմբեթը XIX դ. սկզբին, ռուսթուրք. պատերազմի ժամանակ, հրետակոծություններից ավերվել է: XIX դ. վերջին Ավագ խորանում դրվել է սրբապատկերներով զարդարված շքեղ խաչկալ: 1950-ական թթ. Շ. Ս. Ա. ե. պայթեցվել է:

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1996: Ալիշան Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918.

Մուրադ Հասրաթյան

ՇԻՐԱԿԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու: Վերակազմավորվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի՝ 1996-ի մայիսի 30-ի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Գյումրու Ս. Աստվածածին Յոթ վերք եկեղեցի: Ընդգրկում է ՀՀ Շիրակի մարզը: Մինչ այդ, 1988-ին Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով Շիրակի տարածաշրջանում ստեղծվել էր Շ.թ.: Առաջնորդն էր Գրիգորիս արք. Բունիաթյանը (1988–97):

Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Շիրակ գավառը IV դարից հիշատակվում է որպես Հայոց նշանավոր եպիսկոպոսանիստ: Գրիգոր Ա Լուսավորչի հունարեն վարքում անվանապես հիշվում են նրա ձեռնադրած 12 եպիսկոպոսներ, այդ թվում՝ Շիրակի Արսուկես անունով եպիսկոպոսը: Վաղ միջնադարյան սկզբնաղբյուրներում Շիրակի եպիսկոպոսությունը չի հիշատակվում, քանի որ եպիսկոպոս. որոշ աթոռներ գործել են հայտնի նախարար. տներին զուգահեռ (նրանց տիրույթում) և կոչվել այդ տների անուններով: Շիրակը III–VIII դդ. եղել է Կամսարականների նախարար. տոհմի տիրույթը և գտնվել Կամսարական տան եպիսկոպոսի վերակացության ներքո: Կամսարական եպիսկոպոսները եկեղեց. ժողովների մասնակիցների ցուցակներում նշվել են նաև որպես Արշարունիքի եպիսկոպոսներ: IX դարից Շիրակի տեր է դարձել Բագրատունիների նախարար. տունը, որը նույնպես ուներ եպիսկոպոս. աթոռ: X դ. կեսից մինչև XI դ. կեսը Շիրակում (Արգինա, Անի) է գտնվել Հայոց կաթողիկոս. աթոռը (տես Անիի կաթողիկոսարան, Արգինայի կաթողիկոսարան): 1046-ին Բյուզանդիան կազմալուծել է Անիի կաթողիկոս. աթոռը, 1072-ին Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսը Անի քաղաքի և Շիրակ գավառի արքեպիսկոպոս է ձեռնադրել Բարսեղին: Այդ ձեռնադրությամբ հիմնվել է Անիի և Շիրակի եպիսկոպոսությունը՝ որպես Հայ եկեղեցու առանձին վարչատարածքային միավոր: Անիի վերջին եպիսկոպոսը հիշվում է XV դ., որից հետո Շիրակը դարձել է Կարսի եպիսկոպոսության վիճակներից մեկը: Ռուս. կայսրության հաստատած «Պոլոժենիե»-ով (1836) Շիրակի փոխանորդությունը Հայ եկեղեցու Երևանի թեմի կազմում ստեղծված չորս վիճակներից մեկն էր (ղեկավարում էր առաջնորդական փոխանորդը):

Թեմի տարածքում են գտնվում Լեռնակերտի (IV դ.), Սարալանջի (V դ.) եկեղեցիները, Երերույքի Ս. Կարապետ վկայարանը (V դ.), Պեմզաշենի եռաեկեղեցի համալիրը (V–VII դդ.), Նոր կյանքի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (VI դ.), Սարակապի Ս. Աստվածածին (VI դ.), Մայիսյանի Ս. Աստվածածին (VII դ.), Աղինի Ս. Հակոբ (XIX դ.) եկեղեցիները, Արփիի, Բաշգյուղի, Ձորագյուղի եկեղեցիները, Գոգահովտի Ս. Աստվածածին, Թորոսգյուղի Ս. Աստվածածին, Լեռնագյուղի Ս. Հովհաննես եկեղեցիները (բոլորն էլ՝ XIX դ.), Բենյամինի, Արևիկի եկեղեցիները (երկուսն էլ՝ XX դ.), Հայրենյացի Կարմիր վանքը (V–VI դդ.), Հառիճավանքը (VII–XIII դդ.), Մարմաշենի վանքը (X–XI դդ.), Սառնաղբյուրի Հոգեվանքը (XII դ.) ևն: 1988-ի դեկտեմբերյան ավերիչ երկրաշարժից հետո բազմաթիվ եկեղեցիներ ավերվել են: Թեմի գործող եկեղեցիներն են Գյումրու Ս. Աստվածածին Յոթ վերք եկեղեցին, Ս. Հռիփսիմե մատուռը, Հառիճավանքը, Ազատանի Ս. Ստեփանոսը և Սառնաղբյուրի Ս. Թադեոսը: Շ. թ-ում գործում է Ընծայարան, որի սաներն ավարտելուց հետո ուսումը շարունակում են Ս. Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում: Շ. թ-ի առաջնորդական տեղապահն է Միքայել եպս. Աջապահյանը (1999-ից):

Գրկ. Մաթեվոսյան Կ., Հայաստանի թեմերը (պատմություն և արդիականություն), «Էջմիածին», 1998, № 2–3:

Կարեն Մաթևոսյան

ՇԻՐԱԿԻ ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ, տես Դպրեվանք:

ՇՆՀԵՐԻ ԿՈՒՍԱՆԱՑ ԱՆԱՊԱՏ, ՀՀ Սյունիքի մարզի Շինուհայր գյուղի հին գյուղատեղիի հարավային ծայրին: Հիմնվել է XVII դ.: Հայ ճանապարհորդ, վաճառական Զաքարիա Ագուլեցու 1669-ի այցելության ժամանակ անապատն ուներ 60 միանձնուհի: Ըստ շին. արձանագրության, անապատի Ս. Աստվածածին՝ մեկ զույգ խաչաձև մույթերով, կիսաշրջանաձև խորանի երկու կողմերում ուղղանկյուն ավանդատներով երկթեք ծածկով եռանավ բազիլիկը կառուցել է ագուլիսցի մահտեսի Ազարիան 1676-ին՝ վասպուրականցի ճարտ. Ուստա Մուրադի ձեռքով: Հվ. կողմում կանգուն երկու թաղակիր կամարներով սեղանատունը կառուցել են ցղնեցի Հովհաննեսը և նրա որդի Աստվածատուրը՝ 1720ին: Անապատը XVII դ. վերջին դարձել է գրչության կենտրոն, իսկ միանձնուհիների թիվն անցել է 100-ից: Այստեղ 1694-ին գրված Ավետարանի հիշատակարանում նշվում է, որ այն գրչագրել է Հռիփսիմե կրոնավորը Շ. Կ. ա-ում, որտեղ կար 120 միանձնուհի: Սակայն XVIII դ. մենաստանը անմխիթար վիճակում էր, Աբրահամ Գ Կրետացի կաթողիկոսի 1735ի այցելության ժամանակ կար ընդամենը 20 միանձնուհի, իսկ շինությունները կիսավեր էին: XIX դ. վերջին անապատի համալիրի հսում կառուցվել է դեպի ընդհանուր պատշգամբ բացվող դասասենյակներով եկեղեցական-ծխական դպրոց:

Գրկ. Զաքարիա Ագուլեցի, Օրագրություն, Ե., 1938: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1893: Լալայան Ե., Զանգեզուր, ԱՀ, գիրք 4, Թ., 1898: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 2, Ե., 1960: Հասրաթյան Մ., Սյունիքի XVII–XVIII դարերի ճարտարապետական համալիրները, Ե., 1973:

Մուրադ Հասրաթյան

ՇՆՈՐՀ, շնորհք, Աստվածային բնության էական հատկություն: Գրիգոր Տաթևացին Շ. բնորոշում է այսպես. «Յուրաքանչյուր շնորհ բխում է և ճառագայթ՝ անեղ Լույսից իջած բոլոր իմանալի և զգալի էակների վրա, և զարդարում է նրանց ըստ այդ պարգևած շնորհի նմանության՝ թե՛ ըստ բնության, և թե՛ անհատապես՝ հրեշտակներին և մարդկանց: Շնորհն ըստ իր էության անեղ է՝ առաջ եկած անեղ Էից, և նախախնամաբար հաղորդվում է եղական [էակներին] և իր էությունը չի փոխում» (Գրի գ որՏաթեվա ց ի, «Գիրք հարցմանց», 1729, էջ 140):

Շ., որպես Աստծո անեղ էության ճառագայթում (էմանացիա), անեղ է իր էությամբ: Շ. բխում է մեկ Աստծուց, ուստի իր էությամբ մեկ է, սակայն արարածների վրա ներգործում ու դրսևորվում է զանազան որակներով (Ա Կորնթ. 12.4, 7–11): Արարչից դեպի արարչություն ուղղորդված Շ. արարչության մեջ հաստատում է առ Աստված ուղղորդված կարգավորություն: Արարչության՝ Արարչի էությանը հաղորդ դառնալը շնորհական է. Շ-ով է, որ Աստված արարածներին մոտեցնում է իրեն՝ բարձրացնելով կատարելության ավելի բարձր աստիճանների, այսինքն՝ արարածի աստվածացումը տեղի է ունենում Շ-ի միջոցով: Ըստ Գրիգոր Տաթևացու՝ Շ. իր էությամբ անչափելի է, սակայն դառնում է չափելի ըստ Աստծո կամքի և Շ. ընդունողի կարողության: Շ. իր էությամբ պարզ է, սակայն բաղադրյալ է ըստ ներգործության: Շ. իր էությամբ անփոփոխելի է, սակայն փոփոխելի է ըստ ներգործության ևն:

Շ-ի կարևորագույն դրսևորումներից է նրա՝ փրկագործող զորություն լինելու հանգամանքը, որը դրսևորվեց մարդու մեղանչումից հետո: Շ-ով է, որ Աստված վերականգնում է ընկած մարդկային բնությունը, լրացնում մարդու հոգու և մարմնի կենսական զորությունների պակասը և հետզհետե ավելացնում դրանք՝ ուղղելով դեպի առաքինության գործերի կատարումը: Շ-ով է Աստված մարդուն արդարացնում ու սրբացնում: Շ-ով է տրվում հավատը, և Շ-ով է տեղի ունենում հոգևոր առաջընթացը: Ի տարբերություն այլ կրոնների, քրիստ. վարդապետության մեջ փրկագործության կարևորագույն հանգամանքը Շ. է, այսինքն՝ փրկությունը շնորհական է: Փրկության Շ. կա և գործում է անկախ մարդու կամքից. մարդու խնդիրն է սեփական ազատ կամքով թույլ տալ, որ այն ներգործի իր մեջ, և կամքի այդ հոժարությունը նույնպես հետևանք է Աստծո Շ-ի ներգործության: Փրկության շնորհական լինելը վկայում են Սուրբ Գրքի այն հատվածները, որտեղ փրկությունը համեմատվում է վերստին ծննդյան (Հովհ. 3.3–7), նոր արարչագործության հետ (Բ Կորնթ. 5.17, Եփես. 2.10), կամ՝ երբ այն կոչվում է կենդանացում և հարություն (Եփես. 2.5, Կող. 2.13, 3.1): Ինչը որ քրիստոնյան ունի, ունի ոչ թե ինքնին, այլ ստացել է Աստծուց՝ որպես Շ. (Ա Կորնթ. 4.7), և նրա բոլոր աստվածահաճո գործերը գործվում են Շ-ով (Ա Կորնթ. 15.10): Այնուհանդերձ ուղիղ վարդապետությունը չի հերքում մարդու ազատ, կամավոր և գործուն մասնակցությունը սեփական փրկության գործին, այլ ընդհակառակը՝ հաստատում է այդ: Դրա վկայությունն են ապաշխարության, հավատքի, արթնության, ճգնության մեջ մնալու և առաքինության գործեր գործելու սուրբգրային բազմաթիվ հորդորները (Մատթ. 7.13, 14, 24.42, Մարկ. 1.15, 5.36, 13.35, Հովհ. 6.29, 10.38, 12.36, 14.1, 11, Գործք 2.38, 14.22, 16.31, Ա Կորնթ. 9.24–27, 16.13, Թեսաղ. 3, Բ Տիմոթ. 2.5, 4.7, Եբր. 3.7, Ա Պետր. 6.8, Հայտն. 3.20, 16.15, ևն): Այսպիսով, փրկագործության համար անհրաժեշտ են թե՛ Աստծո Շ., թե՛ մարդու ազատ կամքը և ճիգերը, թեև առաջնային նշանակություն ունի Շ. «Աստծու շնորհով եմ, ինչ որ եմ…, ոչ թե ես, այլ Աստծու շնորհը, որ ինձ հետ էր» (Ա Կորնթ. 15.10): Բացի վերոհիշյալ նշանակություններից, Շ. եզրը Սուրբ Գրքում գործածվում է նաև որպես Շ. ընդհանրապես, պարգև իմաստով՝ «զամենայն շնորհ» (Բ Կորնթ. 9.8): Նշանակում է նաև Աստծո կողմից տրված երկրավոր բարիքներ (Ա Պետր. 4.10), նաև՝ զանազան պարգևներ ու կարողություններ, որոնք տրվում են հավատացյալներին ընդհանուր շահի համար (Հռոմ. 1.5, 12.3, 6, 15.15, Ա Կորնթ. 3.10, Գաղ. 2.9, Եփես. 3.2, 7), նաև՝ հոգևոր կամ նյութական բարեգործություն, օրինակ՝ հոգևոր խրատ (Եփես. 4.29) կա՛մ ողորմություն աղքատ քրիստոնյաներին (Ա Կորնթ. 16.3, Բ Կորնթ. 8.1, 4, 6, 10, 9.8, 14), կա՛մ առաքինության գործին համապատասխան հոգևոր դիրքորոշում (Բ Կորնթ. 7):

Գրկ. Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Նույնի, Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ձմերան հատոր, ԿՊ, 1740: Նույնի, Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ամարան հատոր, ԿՊ, 1741:

Արա Նալչաջյան

ՇՈՂԱԳԱՎԱՆՔ, ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Ձորագյուղ գյուղում: Ըստ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի, վանքը, բազմամարդ միաբանությամբ, հիմնել է Գեղարքունիքի իշխանուհի Մարիամը (Հայոց իշխան Աշոտ Բագրատունու դուստրը): Վաղամեռիկ ամուսնու՝ իշխան Վասակ Գաբուռի հիշատակին 877–886-ին կառուցելով Ս. Պետրոս եկեղեցին (արձանագրության մեջ՝ Ս.Պողոս)՝ վանքին որպես կալվածք նվիրել է հարկերից ազատված Շողագա և Գներ գյուղերը: Եկեղեցին ունի հայկ. ճարտ-յան Սյունիքի դպրոցի IX–X դդ. մշակած՝ կենտրոնագմբեթ, ներսից խաչաձև (եռախորան, արմ. ուղղանկյուն թևով), չորս անկյուններում ավանդատներով հորինվածք: Պահպանվել է հս. պատը, վրան՝ մեկ տողով շենքի պարագծով ձգվող շին. արձանագրության մի հատվածը: Վանքի հս-արմ-ում գտնվում են թաղածածկ, արտաքուստ հնգանիստ խորանով եկեղեցու (V–VI դդ.) ավերակները, շուրջը՝ տապանաքարեր: 910-ի արաբների արշավանքի պատճառով Արցախում ապաստանած և այնտեղ մահացած Մարիամ իշխանուհու դին որդիները բերել և թաղել են Շ-ում: Հետագայում Շ-ում կառուցվել են Շողակաթ, Ծիրանավոր, Ս.Աթանագինես եկեղեցիները (չեն պահպանվել): Շ. գործել է մինչև ուշ միջնադար, XVII դ. վանքում Հայրապետ գրիչը ընդօրինակել է ձեռագրեր:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Մնացականյան Ստ., Հայկական ճարտարապետության Սյունիքի դպրոցը, Ե., 1960: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 4, Ե., 1973:

Մուրադ Հասրաթյան

Արփինե Ղազարոսյան

«ՇՈՂԱԿԱԹ», եկեղեցական, մշակութային, բանասիրական հանդես: Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքության պաշտոնական հրատարակություն: Լույս է տեսնում 1952-ից, Ստամբուլում, անկանոն պարբերականությամբ (1977– 1990-ին ընդհատվել է): Խմբագիրներ՝ Գ. պատրիարք Խաչատուրյան (հիմնադիր), Շ. պատրիարք Գալուստյան, Գ. Տամատյան, Մ. արք. Մութաֆյան (1995-ից, 1998-ից՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք): «Շ.» առաջին շրջանում (1952–76) լուսաբանել է պոլսահայ համայնքի մշակութ. կյանքի համապատկերը, անդրադարձել համահայկ. և համայնքային նշանավոր հոբելյաններին՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքության հաստատման 500-ամյակին, Աստվածաշնչի տպագրության 300-ամյակին, Գ. Գալֆայան հաստատության հիմնադրման 100-ամյակին, պոլսահայ տպագրության 400-ամյակին ևն: Հատվածներ է վերատպել Մ. արք. Օրմանյանի, Ե. արք. Դուրյանի աշխատություններից, տպագրել Մ. Օրմանյանի «Պատմութիւն Արմաշու Դպրեվանքին» անտիպ երկը ևն:

«Շ.» իր գործունեության երկրորդ շրջանում (1991-ից) անդրադարձել է միջնադարյան գրականությանը, պատմագրությանը, մատենագրությանը, կարևորել մանկավարժությանը, բժշկությանը, ճարտարապետությանն ու արվեստին վերաբերող հոդվածների հրատարակումը: «Շ.»-ի 1970, 1971–1972, 1973, 1974– 76, 1977 թթ. հատորները նվիրված են Կոմիտասի, Հ. Թումանյանի

և Գ. Կյուլպենկյանի 100-ամյա, Գրիգոր Շղթայակիր պատրիարքի 300-ամյա հոբելյաններին: Հանդեսը հրապարակում է Ամենայն հայոց կաթողիկոսության և պատրիարքարանի պաշտոն. հաղորդագրությունները, կոնդակներ, քարոզներ, ծանոթացնում պոլսահայ համայնքի և պատրիարքության առօրյային, արժեքավոր հոդվածներ նվիրում սրբախոսությանը («Սուրբ Նիկողայոս Սքանչելագործի մեծարանքը և հայոց միջնադարը»), պոլսահայերի պատմությանը («Իսթանպուլի առաջին հայկական եկեղեցիները և Ս. Գէորգ պատրիարքանիստ եկեղեցին»), հայրախոս. ժառանգությանը («Բան հաւատալի» երկի հեղինակի խնդիրը»), բանահյուսությանը, գեղարվեստին ևն: «Շ.»-ին աշխատակցել են Ա. Ալպոյաճյանը, Հ. Պերպերյանը, Ս. Տեր-Ներսիսյանը, Հ. Օշականը, Զ. Արշակունին, Հ. Տեր-Անդրեասյանը, Ա. Չոպանյանը, Ա. Անդրեասյանը, Հ. Ճ. Սիրունին, Զահրատը, Գ. Բամպուքճյանը, Ա. Երեմյանը և ուրիշներ:

Կարինե Ավետյան

ՇՈՂԱԿԱԹ ՎԱՆՔ Էջմիածնի, Վաղարշապատի հյուսիսային կողմում, արքունի հնձանների տեղում՝ շինված, ըստ ավանդության, Հռիփսիմյանց կույսերից ս. Մարիանեի նահատակության վայրում (կոչվել է նաև Ս. Մարիանե վանք): Գրիգոր Ա Լուսավորչի 301-ին կառուցած ս. Մարիանեի վկայարանի փոխարեն, VII դ., ինչպես և ս. Հռիփսիմեի և ս. Գայանեի գերեզմանների վրա, կառուցվել է եկեղեցի՝ երկու զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով: Եկեղեցու անունը կապվում է ս. Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքի հետ և նշանակում է երկնքից «Լույսի շող կաթեց»: Ըստ Վաղարշապատում գրված Հայսմավուրքի հիշատակարանի, Շ. վ. 1694-ին վերակառուցել է Նահապետ Ա Եդեսացի կաթողիկոսը՝ շոռոթեցի Աղամալ իշխանի բարերարությամբ (ըստ եկեղեցու արմ. դռան վերևի արձանագրության): XVII դ., եկեղեցու շինարարության հետ միաժամանակ, արմ. ճակատին կից կառուցվել է սրահ՝ վրան զանգաշտարակ: Սրահում են թաղված Նահապետ Ա Եդեսացի և Աբրահամ Գ Կրետացի կաթողիկոսները: Եկեղեցու հվ. ավանդատանը գտնվում է ս. Մարիանեի տապանաքարը՝ «Սուրբ Շողակաթ» մակագրությամբ: XIX դ. Շ. վ. եղել է մենաստա նի եկեղեցի՝ շրջապատ ված բուրգերով ուժեղացված պարիսպներով: Հվ. գավիթը քանդվել է 1804-ին: Եկեղեցին 1960-ին նորոգել է Վազգեն Ա Պալճյան կաթողիկոսը: Հայ եկեղեցին ունի Շ. վ-ին նվիրված տոն, որը նշվում է օգոստոսի 1-ին կեսին, Վերափոխումն ս. Աստվածածնի տոնի նախընթաց շաբաթ օրը (տես Եկեղեցու տոներ):

Գրկ. Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գավառացն Արարատայ, հ.1, Էջմիածին, 1842: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Токарский Н. М., Архитектура Армении IV–XIV вв., Е., 1961.

Մուրադ Հասրաթյան

ՇՈՌՈԹԻ Ս. ՀԱԿՈԲ ԵԿԵՂԵՑԻ, Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղի կենտրոնում (այժմ՝ Նախիջևանի ԻՀ Ջուլֆայի շրջանում): XIII դարից հիշատակվող եկեղեցու ներկայիս շենքը, ըստ շին. արձանագրության, կառուցվել է 1642-ին, գմբեթը 1704-ին վերակառուցել է Սիմեոն վարդապետը՝ շոռոթեցի Սամուելի և Էյվազի միջոցներով: XX դ. սկզբին տանիքի արմ. կողմում փոքր զանգակատուն է կանգնեցվել: Եկեղեցին խաչաձև մույթերով գմբեթավոր խոշոր բազիլիկ է, արմ-ից կից եռակամար գավիթ-սրահով, որն ավերվել է 1840-ի երկրաշարժից: Շ. Ս. Հ. ե-ու հիմն. ծավալը կառուցված է բազալտով, իսկ բարձր, սլացիկ թմբուկով գմբեթը՝ աղյուսով: Գավթի փլատակներում գտնվում են մանուկ Հիսուսը գրկին Աստվածածնի հարթաքանդակը, XV–XVII դդ. խաչքարեր:

Գրկ. Սեդրակյան Ա., Հնութիւնք հայրենեաց ի գաւառին Երնջակու, Վաղ-պատ, 1872: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Այվազյան Ա., Շոռոթի և Գաղի եկեղեցական ճարտարապետական հուշարձանները, «Էջմիածին», 1977, № 5:

Մուրադ Հասրաթյան

ՇՎԵԴԻԱՅԻ ՀՈԳԵՎՈՐ ՀՈՎՎՈՒԹՅՈՒՆ, տես Կենտրոնական Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն հոդվածում:

ՇՎԵՅՑԱՐԻԱՅԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1992-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Ժնևի Ս. Հակոբ եկեղեցի: Հայկ. աղբյուրներում Շվեյցարիան առաջին անգամ հիշատակվել է Մարտիրոս եպս. Երզընկացու (XV դ. 2-րդ կես) ճանապարհորդ. նոթերում (Հակոբյան Վ., «Մարտիրոս Երզընկացու ճանապարհորդական նոթերը», «Տեղեկագիր ՀԽՍՀ ԳԱ հաս. գիտ.», 1957, № 6): Շվեյցարահայ հոգևոր համայնքը ձևավորվել է 1960-ական թթ.: 1969-ին ստեղծվել է Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու Շվեյցարիայի հովվությունը: Նույն թվականին Ժնևում կառուցվել է Ս. Հակոբ եկեղեցին (ազգային բարերարներ Հակոբ Թոփալյանի, Շառլ Փիլիպոսյանի, Ժակ Գաբրալի նախաձեռնությամբ ու միջոցներով), կից գործում են մեկօրյա դպրոց, Հայ մշակութային կենտրոն և տիկնանց հանձնախումբ:

1992-ին Շ. թ-ի առաջնորդ է նշանակվել Վիգեն եպս. Այքազյանը: Սակայն Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակը չի իրականացվել: Համայնքում ներկայումս, փաստորեն, գործում են երկու հոգևոր հովվություններ (հոգևոր խորհուրդներ). մեկը՝ երկրի ֆրանսախոս հատվածում (կենտրոնը՝ Ժնև), Աբել քհն. Օղլուգյանի գլխավորությամբ, մյուսը՝ գերմանախոս մասում, 1992-ից Ցյուրիխում հաստատված Շնորհք վրդ. Չեքիջյանի գլխավորությամբ: Հոգևոր վարչատարածքային այս երկու միավորները գտնվում են Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակության (կենտրոնը՝ Փարիզ) իրավասության ներքո:

ՇՈՒՇԱՆԻԿ, սուրբ Շուշանիկ (ավազանի անունը՝ Վարդենի, ծ. մոտ 409 – նահ. մոտ 475, Վրաստան, թաղվել է Տփղիսի միջնաբերդում), Հայ և Վրաց եկեղեցիներում ճանաչված ընդհանրական տոնելի սուրբ: Հայոց սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի դուստրը: 451-ին հաջորդած տասնամյակում Գուգարաց Աշուշա բդեշխը Պարսից արքա Հազկերտից արտոնություն է ձեռք բերել՝ գերությունից ազատելու և բդեշխության կենտրոն Ցուրտավ տանելու իր կին Անուշվռամի հարազատներին և մերձավորներին, մանավանդ՝ զոհված և գերեվարված նախարարների մանկտի ժառանգներին, որոնց մեջ էր նաև Վարդենի-Շ.: Շ. ամուսնացել էր Աշուշայի որդու՝ Վազգենի (Վարսքենի) հետ, որը շուտով փոխարինել է հորը և բդեշխություն ստացել: Քաղ. նկատառումներով Վազգենն ուրացության է դիմել և, իբրև զրադաշտական, պարսկուհու հետ էլ է ամուսնացել: Շ. մերժել է հավատուրաց ամուսնուն, զրկվել նույնիսկ իր երեխաներին տեսնելու կարելիությունից և ապաշխարության մտել Ցուրտավի եկեղեցուն կից մութ ու խոնավ մի խուց: Ապարդյուն են անցել նրան ուրացության մղելու հնարանքները՝ ծեծ ու սաստ, աղերսանք ու խարդավանք, բանտարգելություն: Շ-ի կրած չարչարանքները շարունակվել են վեց տարի, յոթերորդի սկզբին՝ 475-ին, նահատակվել է: Ըստ պատմիչ Ղազար Փարպեցու՝ Վահան Մամիկոնյանի գլխավորած ապստամբության տարիներին ուրացյալ Վազգենն սպանվել է Վրաց Վախթանգ Գորգասալ թագավորի ձեռքով (482 կամ 484-ին): Շ-ին վերաբերող տեղեկությունների հիմն. աղբյուրը սրբի «Վկայաբանությունն» է, որն ավանդված է հայ. և վրաց. լեզուներով և երկու՝ ընդարձակ ու համառոտ խմբագրություններով: Այն ձևավորվել է Ցուրտավի եկեղեցում, սրբի հիշատակի օրվա տոնակատարության պահանջով՝ միաժամանակ կարդացվելով հայերեն և վրացերեն: Նախն. խմբագրությունը, որից սերում են Անդրեաս կրոնավորի և Հակոբ երեցի մշակումները, չի պահպանվել, ուստի առկա ընդարձակ խմբագրություններն անմիջականորեն մեկը մյուսի թարգմանությունը չեն: Հայ. համառոտ խմբագրությունը սերում է հայերեն ընդարձակի՝ մեզ չհասած տարբերակից, վրաց. համառոտը՝ թարգմանված է հայ-ից: X դ. Ահարոն Վանանդեցին Շ-ին վերաբերող տեղեկություններ է քաղել Անդրեաս կրոնավորի երկից և «Վկայաբանության» հայ. ու վրաց. ընդարձակ խմբագրություններից: Ուխտանեսն ու Գրիգոր Խլաթեցին օգտվել են նաև Վանանդեցու մշակումից: «Վկայաբանության» ընդարձակ խմբագրություններն իրարից անկախ լրացվել են. հայերենը քաղումներ ունի Ագաթանգեղոսից, վրացերենը՝ Թեկղեի վարքի՝ հայերենից վրացերեն կատարված թարգմանությունից: Հայկ. ընդարձակ խմբագրությունը թարգմանվել է լատ. (Պ.Պետրոս), անգլ. (Գ. Մագսուտյան), ռուս. (Ք. Տեր-Դավթյան): Հայ եկեղեցին ս. Շ-ի տոնը նշում է Խաչվերացի 2-րդ կիրակիին հաջորդող երեքշաբթի օրը՝ ս. Փեփրոնե և ս. Մարիանե կույսերի տոնի հետ:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Յուշիկք հայրենեաց հայոց, հ.1, Վնտ., 1869, էջ 373–404: «Սոփերք հայկականք», հ. 9, Վնտ., 1853, էջ 11–17: Հ ա կ ո բ Ց ո ւ ր տ ա վ ե ց ի, Վկայաբանութիւն Շուշանկայ (աշխատասիր. Ի. Աբուլաձեի), Թ., 1978 (վրաց.): Մո ւ ր ա դյ ան Պ., Սուրբ Շուշանիկի վկայաբանությունը, Ե., 1996:

Պարույր Մուրադյան

ՇՈՒՇԻԻ ՂԱԶԱՆՉԵՑՈՑ Ս. ԱՄԵՆԱՓՐԿԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ, ԼՂՀ Շուշի քաղաքի կենտրոնում: Կառուցվել է 1868–87-ին, փոքր միանավ եկեղեցու տեղում, Նախիջևանի Ղազանչի (Շահկերտ) գյուղից Շուշի գաղթած բնակիչների միջոցներով, ճարտ. Սիմոն Տեր-Հակոբյանի նախագծով: Օծվել է 1888-ի սեպտ. 20-ին: Սրբատաշ կաթնագույն կրաքարով կառուցված Շ.Ղ.Ս.Ա.ե. հայկ. ամենախոշոր եկեղեցիներից է (35մերկարությամբ, 23մլայնությամբ և 35մբարձրությամբ): Նրա արտաքուստ խաչաձև, չորս մույթերի վրա դրված բարձր գմբեթով ծավալատարած. հորինվածքում ակնհայտ է Էջմիածնի Մայր տաճարին նմանեցնելու ձգտումը: Եկեղեցում պահվել է ս. Գրիգորիսի Աջը: Դեպի արմ. շուշեցի բարերար Ա. Խանդամիրյանցի կառուցած եռահարկ զանգակատունն է, որի 2-րդ հարկի չորս անկյուններում հրեշտակների մեծադիր արձաններ են դրվել: Եկեղեցին գործել է մինչև 1930-ը, մասամբ նորոգվել 1981–88-ին՝ վերականգնող վարպետ Վ. Բաբայանի ջանքերով: 1988-ին Շուշիից հայերին արտաքսելուց հետո ադրբեջանցիները ջարդել են զանգակատան հրեշտակների արձանները և եկեղեցին վերածել զինապահեստի: 1992-ի մայիսի 8-ին Շուշիի ազատագրումից հետո շարունակվել է եկեղեցու և զանգակատան նորոգումը, որն ավարտվել է 1998ին: Շ.Ղ.Ս.Ա.ե. վերաբացվել և մեծ հանդիսությամբ օծվել է 1998-ի հուլիսի 19-ին՝ Քրիստոսի Պայծառակերպության օրը:

Գրկ. Բարխուդարյանց Մ., Արցախ, Բաքու, 1895: Մկրտչյան Շ., Լեռնային Ղարաբաղի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները, Ե., 1980: Հասրաթյան Մ., Հայկական ճարտարապետության Արցախի դպրոցը, Ե., 1992:

Մուրադ Հասրաթյան

ՇՔԱՆՇԱՆՆԵՐ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, տես Պատվո աստիճաններ և պարգևատրումներ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոդվածում:

ՈՂՈՐՄՈՒԹՅՈՒՆ, ըստ Աստվածաշնչի՝ Աստծո ողորմածության արդյունք, շնորհ, սիրուց ու գթությունից բխող արարմունք. քրիստոնեական առաքինություններից մեկը: Ո-յամբ, Արարչից զատ, կարող է տոգորվել նաև մարդը: Ըստ «Հայկազեան բառարանի»՝ նշանակում է «գթութիւն», որի բացատրությունը և իմաստը «փափուկ սիրտ, ողորմած սիրտ» ունենալն է: Ո-յան մասին շատ ենք կարդում Սուրբ Գրքում, բայց շեշտված ձևով հանդիպում ենք Հիսուսի Լեռան քարոզի երանիների մեջ. «Երանի՜ ողորմածներին, որովհետև նրանք ողորմութիւն պիտի գտնեն» (Մատթ. 5.7): Ո. կամ գթությունը, ավետարանական ոգու համաձայն, հավատացյալի ներքին իղձն է՝ օգնելու և բարձրացնելու իր նմանին, որը ընկերային կյանքի խախտված ներդաշնակության պատճառով հայտնվել է ծանր վիճակում: Ո. կամ գթություն անող քրիստոնյայի մոտ բացառվում է վրեժի, չարամտության, ատելության, քինախնդրության ոգին:

Հիսուսը հորդորել է Ո. կատարել գաղտնաբար, ոչ ի ցույց մարդկանց. «…թող քո ձախ ձեռքը չիմանա, թե ինչ է անում քո աջը, որպեսզի քո ողորմությունը ծածուկ լինի, և քո Հայրը, որ տեսնում է, ինչ որ ծածուկ է, կհատուցի քեզ հայտնապես» (Մատթ. 6.3–4):

Ո-յան արտահայտություններից է բարեգործությունը:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան

ՈՍԿԱՆ ԵՐԵՎԱՆՑԻ, Ղլիճենց (հունվար, 1614, Նոր Ջուղա – 4.2.1674, Մարսել), արքեպիսկոպոս, տպագրիչ-հրատարակիչ, մշակութային գործիչ, լեզվաբան: Նախն. կրթությունն ստացել է Նոր Ջուղայի ծխատեր քահանայի մոտ, ապա հաճախել Խաչատուր Կեսարացու Ամենափրկիչ վանքի դպրոցը, այնուհետև Երևանում Խաչատուր Կեսարացու և Սիմեոն Ջուղայեցու հետ աշակերտել Մելքիսեդ Վժանեցուն: Մոտ 1634-ին Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսի հրավերով Նոր Ջուղայից եկել է Էջմիածին, Ուշիի Ս. Սարգիս վանքում նշանակվել վանահայր: Էջմիածնում Ո. Ե. ծանոթացել է Դոմինիկյան վանական, գիտնական Պաուլո Պիրոմալլիի հետ, որը Հայաստան էր եկել Աստվածաշնչի հայ. բնագիրը լատ. Վուլգատային հարմարեցնելու հանձնարարությամբ: Ո. Ե. նրանից սովորել է լատիներեն, փիլիսոփայություն, երկրաչափություն, աստղաբաշխություն, քերականություն, փոխադրել լատ. քերականության մի դասագիրք, ապա հարմարեցրել գրաբարին, դարձրել լատ. կաղապարով գրաբարի քերականության դասագիրք, լատ-ից կատարել մի շարք թարգմանություններ:

Ո. Ե., իր հետ ունենալով Հակոբ Դ Ջուղայեցու հանձնարարականը, 1662-ին մեկնել է Եվրոպա՝ Աստվածաշունչը հայերեն հրատարակելու: Նախ գնացել է Լիվոռնո, ապա՝ Հռոմ, որտեղ ջանացել է Վատիկանից ստանալ Հռոմում կամ Իտալիայի որևէ քաղաքում Աստվածաշունչը տպագրելու թույլտվություն: Սակայն նրա բոլոր ջանքերն ի դերև են անցել, և նա մեկնել է Ամստերդամ, 1664-ի աշնանը ստանձնել Ամստերդամի Ս. Էջմիածնի և Ս. Սարգսի անվ. տպարանի (1660-ին հիմնել էր Մատթեոս Ծարեցին) տնօրինությունն ու ձեռնարկել Աստվածաշնչի տպագրության նախապատրաստ. աշխատանքները: Փորագրիչներին պատվիրել է նոտրգիր, նոր տեսակի գլխատառեր և թռչնագրեր, բնագիրը պատրաստել տպագրության ու իր աշակերտներ Կարապետ Անդրիանացու և Օհան Երևանցու հետ սկսել տպագրությունը: Տպագրության համար իբրև հիմք-բնագիր, ամենայն հավանականությամբ, օգտագործել է Կիլիկիայի Հեթում Բ թագավորի անունով հայտնի գրչագիր Աստվածաշունչը, որը գրվել էր 1295-ին՝ Հեթում Բ-ի պատվերով (Մատենադարան, ձեռ. դ 180): Այս բնագիրը Ո. Ե. խմբագրել է ըստ Վուլգատայի, տպագրության ընթացքում թարգմանել և ավելացրել Հին կտակարանի մի քանի գրքեր, որոնք չեն եղել հայերեն Աստվածաշնչում (և նրա կանոնում): Տպագրելիս փորձել է միջին դիրք գրավել՝ դասական հայերեն բնագրի և Վուլգատայի միջև, որպեսզի այն ընդունելի լիներ հայոց տարբեր դավան. համայնքների համար, որոնց նա լատ. գրքի փոխարեն առաջարկելու էր հայերենն ու հայատառը: Ոսկանյան Աստվածաշունչը տպագրվել է 2 տարի 7 ամսում (1666 մարտի 11 – 1668 հոկտ. 13): Տպագրությունը կատարված է վարպետորեն: Անվանաթերթերը կազմված են չորս փայտափորագիր կտորներից, աջ և ձախ զարդանկարների մեջ Հավատ և Հույս խորհրդանշանները ներկայացնող մարդկային կերպարանքներ են: Աստվածաշունչ բառը թռչնագրով է, կազմը՝ կարմիր կաշեպատ, հաստ տախտակից: Բանիմացորեն կիրառված են հայկ. առոգանության գրեթե բոլոր հիմն. նշանները, գործածված են յոթ տեսակ տպագրատառեր (խոշոր և փոքր զարդագիր, խոշոր և փոքր գլխագիր, խոշոր և փոքր բոլորգիր, Ոսկանի նոտրգիր): Գրեթե բոլոր նկարները գերմանացի Քրիստոֆել վան Զիխեմ կրտսերի փորագրություններն են, որոնք կատարվել են Ռաֆայելի, Ալֆրեդ Դյուրերի, Հենդրիկ Գոլցիուսի և եվրոպ. ուրիշ նշանավոր վարպետների հայտնի նկարներից:

Ամստերդամում Ո. Ե. հրատարակել է 14 անուն գիրք՝ Նոր կտակարան (1668), Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց» (1669), «Տօնացոյց» (1669), Շարակնոց (1664–65, 1669) ևն: Նա մտադրվել էր Ֆրանսիայի որևէ քաղաքում տպարան հիմնել: Ֆրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս

IV-ը տվել է նրան այդ իրավունքը՝ պայմանով, որ հրատարակվելիք գրքերը հակառակ չլինեն կաթոլիկ եկեղեցու դավանանքին: Սակայն Ո. Ե. չի հաշտվել այն մտքին, որ պետք է «սրբագրվեր» իր Ժամագիրքը, Մաշտոցը՝ «հռոմեական կրոնի վարդապետությանը» հակառակ չերևալու համար: Նա Ֆրանսիայից անցել է Իտալիա, կանգ առել Լիվոռնոյում, այնտեղ տպագրել «Պարտէզ հոգեւոր» (1670) և Ռոբերտոս Բելարմինոսի «Վարդապետութիւն քրիստոնէական» (1670) թարգման. գրքերը: Այստեղ նյութ. աջակցություն չգտնելով՝ տպարանը փոխադրել է Մարսել՝ ընկերանալով քահանա Համազասպյանի հետ, որը, սակայն, հետագայում մեծ անախորժություններ է պատճառել նրան: Տեղի կաթոլիկ հոգևոր իշխանությունը Հռոմից կարգադրություն է ստացել հետևել Ո. Ե-ու հրատարակություններին: Նրանից պահանջել են հայ. ու լատ. գրված «հավատո դավանության» գրություն և հայտնել, որ գրաքննվելու են նրա տպարանում հրատարակվող գրքերը: Չնայած այդ ամենին, նա որոշել է «Հայաստանեայց եկեղեցու ծեսերուն» հակառակ որևէ բան չտպագրել: Բայց նրա գործընկեր Համազասպյան քահանան այդ մասին տեղեկացրել է իշխանությանը: Սկսվել է գործի քննություն: Ո. Ե. հուսալքված անկողին է ընկել ու մահացել: Ոսկանյան տպարանը գործել է քառորդ դար: Այդ ընթացքում Ամստերդամում, Լիվոռնոյում, Մարսելում տպագրվել են 40 անուն կրոնաեկեղեց. և աշխարհիկ բարձրորակ տպագրությամբ հայերեն գրքեր:

Գրկ. Զարբհանալյան Գ., Պատմութիւն հայկական տպագրութեան, Վնտ., 1895: Լեո, Հայկական տպագրություն, Երկ. ժող., հ. 5, Ե., 1986: Լեվոնյան Գ., Հայ գիրքը և տպագրության արվեստը, Ե., 1958: Իշխանյան Ռ., Հայ գրքի պատմություն, հ. 1, Ե., 1977:

ՈՍԿՅԱՆ Համազասպ [ավազանի անունը՝ Անտոն, 1.7.1895, գ. Խանդաձոր (Էրզրումի նահանգի Կիսկիմ գավառ) – 25.2.1968, Վիեննա], պատմաբան, բանասեր, ձեռագրագետ, մանկավարժ: Ուսանել է Վիեննայի Մխիթարյան վանքի դպրոցում: 1914-ից՝ Մխիթարյան միաբանության անդամ, 1919-ին ձեռնադրվել է քահանա, 1922-ին ստացել Վիեննայի համալսարանի աստվածաբանության դոկտորի կո չում: 1928–31-ին եղել է Պլովդիվի (Բուլղարիա) Մխիթարյան վարժարանի ուսուցիչ, 1931–37-ին՝ տնօրեն, 1947– 1960-ին՝ Բեյրութի Մխիթարյան վարժարանի տնօրեն: 1920-ական թթ. աշխատակցել է «Հանդես ամսօրյա»-ին, ապա դարձել նրա խմբագրապետը (1938–46, 1963–68): 1932-ին Պլովդիվում հրատարակել է «Ուսումնարան» դպրոցական ամսաթերթը:

Ո. ավելի քան կես դար զբաղվել է գիտ. գործունեությամբ, հրատարակել 26 հայագիտ. ուսումնասիրություն, 16 մանկավարժ. երկ, շուրջ 82 հոդված և գրախոսական: Առավել արժեքավոր են Հայաստանի վանքերի պատմությանը վերաբերող աշխատությունները («ՎասպուրականՎանի վանքերը», մաս 1–3, 1940–47, «Սեբաստիայի վանքերը», 1946, «Բարձր Հայքի վանքերը», 1951, «Տարոն-Տուրուբերանի վանքերը», 1953, «Արցախի վանքերը», 1953, «Կիլիկիայի վանքերը», 1957, «Գուգարքի վանքերը», 1960, «Սեբաստիայի, Խարբերդի, Դիարբեքիրի և Տրապիզոնի նահանգներու վանքերը», 1962): Ուսումնասիրել է հայ նախարար. տների պատմությունը, միջնադարյան մատենագիրներ Հովհաննես Սարկավագի, Ներսես Լամբրոնացու, Հովհաննես Վանականի, Վարդան Արևելցու, Մխիթար Գոշի, Կիրակոս Գանձակեցու կյանքն ու ստեղծագործությունը: «Չորս հայ տաղասացներ և անոնց տաղերը» (1966) աշխատությունում ներկայացրել է միջնադարյան բանաստեղծներ Հովհաննես Կարնեցուն, Գրիգոր արք. Օշականցուն, Մովսես Կարնեցուն, Մարտիրոս Ղրիմեցուն և նրանց ստեղծագործությունները: Աշխատասիրել և հրատարակել է «Երգ երգոցի առաջին եւ երկրորդ թարգմանութիւնը» (1924), «Սարդիկէի ժողովքի հայերէն կանոնները» (1945), Ստեփանոս Ռոշքայի «Ժամանակագրութիւն կամ Տարեկանք եկեղեցականք» (1964), Հովհաննես Ղրիմեցու «Պատմութիւն հռչակաւոր վանից Հաղբատայ» (1965) գործերը, թարգմանել Զ. Օբերտինսկու «Լեհահայերը եւ անոնց Անդրէաս արքեպիսկոպոսը Յազլովիցի մէջ» (1963) աշխատությունը: Հետազոտել, կազմել և հրատարակել է «Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց մատենադարանին ի Վիեննա» (հ. 2, 1963) ձեռագրացուցակը, որը Հ. Տաշյանի համանուն գործի շարունակությունն է: Սփյուռքի հայերի համար կազմել է հայերեն դպրոցական ձեռնարկներ («Դասագիրք Հայոց պատմութեան», հ. 1–5, 1959–60, ևն): Ո. թողել է 11 անտիպ գործեր («Այրարատ նահանգի վանքերը», «Սյունյաց աշխարհի վանքերը», «Հայ վանքեր ի սփյուռս», «Հարյուրամյա կյանք և գործ Անարատ հղության քույրերու միաբանության» ևն):

Երկ. Յովհաննէս Վանական եւ իւր դպրոցը, Վնն., 1922: Մատենագրական քննութիւններ, Վնն., 1926: Գնունեաց և Ռշտունեաց նախարարութիւնները, Վնն., 1952: Հայրենի յուշէրս, Բեյրութ, 1952: Ուսումնասիրութիւններ հայ նախարարութիւններու մասին, Վնն., 1955: Ստեփանոս Ռօշքա եւ Մատթէոս Վ. Ջուղայեցի, Վնն., 1968:

Գրկ. Ագյան Մ., Տեր-Պողոսյան Պ., Հ. Համազասպ վ. Ոսկյան, ՀԱ, 1968, № 1–3:

Սուրեն Քոլանջյան

ՈՍԿՅԱՆՔ, սուրբ Ո սկյ անք (նահ. Ք.ծ.հ. 100 կամ 107, Եփրատի վտակ Արածանիի ակունքների մոտ), I դարի տոնելի վկաներ, ճգնավորներ (5 հոգի, հռոմեացիներ), Թադեոս առաքյալի աշակերտներ: Հայոց Տոնացույցում հիշատակվում են Քահանայք անունով: Ըստ հայոց վկայաբանության (գրի է առնվել V դ., VII–VIII դդ. թարգմանվել վրացերեն), հռոմ. կայսրը նրանց, որպես արքունի պատգամավորների, ուղարկել է Հայոց Սանատրուկ թագավորի մոտ, բայց Ո., Հայաստանում հանդիպելով Թադեոս առաքյալին, մկրտվել են նրա ձեռքով, հրաժարվել իրենց աշխարհիկ առաքելությունից ու հաստատվել քրիստ. հավատի և քարոզության մեջ: Թադեոս առաքյալը նրանց գլխավորին, որ կոչվել է Խրյուսոս (հայերեն՝ Ոսկի), ձեռնադրել է քահանա: Նրա անունով էլ խումբը անվանվել է Ո.:

Թադեոս առաքյալի նահատակությունից հետո նրանք հաստատվել են Եփրատ գետի հվ-արլ. ակունքների մոտ, Ծաղկոտն գավառի Ծաղկավետ կամ Ծաղկոտն լեռներում: Ավելի քան 40 տարի, ինչպես պատմում է վկայաբանությունը («Սոփերք հայկականք», հ. 19, 1854, էջ 59–66, Ավգերյան Մ., «Լիակատար վարք և վկայաբանութիւն…», հ.2, 1811, էջ 127)՝ «հրեշտակային վարքով» ճգնելուց հետո, աստվածային ազդումով, իջել են լեռներից և գնացել Արտաշատ՝ Հայոց արքունիք՝ Ավետարանը քարոզելու Հայոց Արտաշես թագավորին, Սաթենիկ թագուհուն և ողջ պալատին: Նրանց քարոզչությամբ քրիստ. հավատք են ընդունել թագուհու ազգականները՝ ալանաց իշխաններ Սուքիասյանները (տես Սուքիասյանք): Հայոց արքայորդիները, գտնելով արքունիքը լքած Սուքիասյանց և չկարողանալով նրանց տարհամոզել՝ վերադառնալու արքունական կյանքին, իրենց զայրույթը թափել են Ո-ց վրա, որպես իրենց մոր ազգականներին մոլորեցնողների, և սպանել են նրանց: Հայ եկեղեցին ս. Ո-ց հիշատակը նշում է Առաջավորաց պահքին հաջորդող հինգշաբթի կամ Տյառնընդառաջի նախընթաց երեքշաբթի օրը՝ ս. Սուքիասյանց հիշատակի հետ: Ս. Ո-ց է ձոնված «Որք արժանաւորեցաք կոչիլ յաշակերտութիւն առաքելոյն Թադէոսի, Եւ աստուածային հրով մաքրութեան Ոսկի փորձեալ գըտայք ի բնակարանս հրեշտակաց» սկսվածքով շարականը (Շարական, 1853, էջ 638):

Գրկ. Սուրբերու կեանքը, 3 հրտ., Բեյրութ, 1994: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997:

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ՈՐՄՆԱՆԿԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ, գեղանկարչության տեսակ. պատերի, առաստաղների կամ ճարտարապետական շինության տարբեր մակերեսների վրա պատկերներ, զարդապատկերներ ստեղծելու արվեստը: Ո., որը մեծ մասամբ կատարվում է ֆրեսկոյի (իտալ. fresco – թարմ), սոսնձաներկերի, մոմանկարչության, տեմպերայի (ներկի տեսակ), յուղաներկերի ընձեռած հնարավորություններով, պատկանում է մոնումենտալ արվեստի բնագավառին:

Հայաստանում քրիստոնեության հաստատման առաջին իսկ դարերում կառուցվող եկեղեցիները հարդարվել են որմնանկարներով: Վաղ միջնադարում որմնանկարներից բացի, օգտագործվել է նաև խճանկարը: Միջնադարյան Հայաստանի խճանկարային արվեստի մասին են վկայում խճանկարների մի քանի բեկորները [զարդանախշային հատվածը Դվինի V դ. բազիլիկում, Աստվածամոր պատկերի մնացորդները Դվինի Մայր տաճարում (VI–VII դդ.), Զվարթնոցի ավերակներում և Էջմիածնի Մայր տաճարի հատակի տակ գտնված սմալտայի (հախճաքարի) կտորները]: Հայկ. IV–VII դդ. խճանկարների նմուշներ են պահպանվել նաև Հայաստանի սահմաններից դուրս: Երուսաղեմի հին հայկ. գերեզմանոցներում հայտնաբերվել են երկրանկարային պաննոներ (մեծ չափի նկար): Ի տարբերություն խճանկարչության, որը հատուկ էր վաղ միջնադարին, Ո. հայկ. եկեղեց. շինարարության մեջ օգտագործվել է գրեթե ողջ միջնադարի ընթացքում: Ինչպես քրիստոնյա երկրների մեծ մասում, այնպես էլ Հայաստանում որմնանկարներն ստեղծվել են ֆրեսկոյի տեխնիկայով. աշխատանքը կատարվել է խոնավ, չչորացած սվաղի վրա: Խոնավ ավազի կիրն ու մանր ավազը ներծծել են ջրաներկը և չորանալուց հետո, առանց սոսնձի կամ ամրացնող որևէ նյութի խառնուրդի, ձուլվել միմյանց: Հայկ. Ո-յանը բնորոշ է նաև արդեն պատրաստ նկարի վրա տեմպերայի օգտագործումը՝ վերջնական մանր ուղղումներ կատարելու համար (ներկերը սոսնձվել են ձվով): Այդ նպատակով երբեմն գործածվել են նաև ոսկին (Արուճի Ս. Գրիգոր եկեղեցի) և արծաթը (Անիի Ս. Առաքելոց եկեղեցի): Հայկ. որմնանկարների գրունտի շերտը բարակ է (հաստ շերտը երկար չէր դիմանա), որովհետև այն ծածկել է ոչ թե աղյուսի, այլ սրբատաշ քարի մակերեսը, որի շնորհիվ էլ որմնանկարը պահպանվել է դարեր շարունակ: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ վաղմիջնադարյան գրեթե բոլոր հայկ. եկեղեցիները [Աղցի (IV դ.), Ծիծեռնավանքի, Քասաղի (V–VI դդ.), Թանահատի վանքի, Եղվարդի Ս. Թեոդորոս վանքի, Զովունու Ս. Պողոս-Պետրոս (V–VI դդ.) եկեղեցիները, Երերույքի Ս. Կարապետ վկայարանը, Օձունի, Երևանի Ս. Պողոս-Պետրոս (VI–VII դդ., վերակառուցված XVII դ.), Աշտարակի Ծիրանավոր (V–VI դդ.) և Կարմրավոր (VII դ.), Արթիկի Ս. Աստվածածին (V դ.), Եղվարդի Ս. Զորավոր (VII դ.) և այլ եկեղեցիներ] հարդարվել են որմնանկարներով, որոնցից սոսկ բեկորներ են մնացել: Միայն Արուճի Ս. Գրիգոր, Թալինի Կաթողիկե, Լմբատավանքի, մասամբ՝ Կոշի Ս. Ստեփանոս վանքի եկեղեցիների մի քանի որմնանկարներ հնարավորություն են ընձեռել որոշելու դրանց գեղ. որակը, պատկերագր. առանձնահատկությունները, գաղափար կազմելու վաղ շրջանում հայկ. եկեղեցիներում ընդունված որմնանկարների ընդհանուր դեկորատիվ ծրագրի մասին: Դա այն ժամանակահատվածն էր, երբ քրիստ. պատկերագրությունը դեռ նոր էր ձևավորվում, և Հայաստանն այդ արվեստի հիմքերը դնող երկրների թվում էր: Վաղ միջնադարի հայկ Ո. պատկերագր. ընդհանուր գծեր է ունեցել քրիստոնյա Արևելքի և Արևմուտքի Ո-յան հետ, միաժամանակ դրսևորել ինքնուրույն որոնումների տարրեր: Որպես կանոն, ամենից լավ պահպանվել են եկեղեցիների գլխավոր՝ արլ. կամ Ավագ խորանի որմնանկարները: Վաղ միջնադարի բոլոր հայկ. եկեղեցիների Ավագ խորանի գմբեթարդում պատկերված է Քրիստոսի «Համբարձումը»: Բայց «Համբարձման» տեսարանի պատկերագրությունը դեռևս խիստ կանոնականացված չէր. գրեթե յուրաքանչյուր որմնանկարում տրվել է այդ տեսարանի յուրովի տարբերակը: Այսպես, Լմբատավանքի և Կոշի Ս. Ստեփանոս վանքի եկեղեցիների որմնանկարներում Քրիստոսը բազմած է գահին՝ շրջապատված քառակերպերով և սերովբեներով, Թալինի Կաթողիկե եկեղեցում Քրիստոսի կերպարը փոխարինված է էթիմասիայով (եռմիասնական Աստծո գահով), իսկ Արուճի Ս. Գրիգոր եկեղեցում, որտեղ հասակով մեկ կանգնած Փրկիչը ձախ ձեռքում պահում է ավետարանական քաղվածքով գալարը, «Համբարձման» տեսարանը համատեղված է Օրենքի արձակման հետ: Հատկանշական է, որ այդ բոլոր որմնանկարներում «Համբարձումը» պատկերված է ոչ թե «պատմական» տեսանկյունից, այսինքն՝ ըստ Ավետարանների և Գործք առաքելոցի, այլ ընդգրկում է Հին կտակարանի տեքստերով ներշնչված տարրեր: Վաղ շրջանի հայկ. եկեղեցիների մյուս՝ հս., հվ., արմ. պատերի որմնանկարների մասին պատկերացում է տալիս Վրթանես Քերթողը: Նա իր «Յաղագս պատկերամարտից» գրվածքում անդրադարձել է եկեղեցիներում ավետարանական թեմաներ պատկերող որմնանկարներին: «Համբարձման» հետ մեկտեղ նա թվարկել է մի շարք այլ պատկերագր. տեսարաններ Քրիստոսի կյանքից («Ծնունդ», «Մկրտություն», «Չարչարանքներ», «Խաչելություն», «Թաղում», «Հարություն»), ինչպես նաև՝ հայոց սրբերի ու նահատակների վարքերից (Գրիգոր Լուսավորչի, Գայանեի, Հռիփսիմեի և Հայաստանում առանձնապես մեծարված Ստեփանոս Նախավկայի): Հայկ. վաղմիջնադարյան Ո-յան մեջ գեղ. առումով առանձնանում է երկու հիմն. ուղղություն. առաջինը (Արուճի Ս. Գրիգոր եկեղեցի) պահպանել է կապերը հելլենականացված գեղանկարչության պատկերման համակարգի հետ, մյուսը (Լմբատավանքի, Թալինի Կաթողիկե եկեղեցիներ) հենվել է արլ. ժող. արվեստի առավել պայմանական սկզբունքների վրա: Արաբ. տիրապետության շրջանը (VII–IX դդ.) ընդհատել է հայկ. մշակույթի բնականոն ընթացքը, արգելակել նաև Ո-յան զարգացումը, որն ավելի, քան գեղանկարչության մյուս բնագավառները, կախված է եղել պատմաքաղ., տնտ. և սոց. բարենպաստ պայմաններից: Ո-յան զարգացման հաջորդ շրջանը սկսվել է X դ. և շարունակվել մինչև XI դ. կեսը: Ազգ. մշակույթի նոր վերելքը Ո-յան բնագավառում արտահայտվել է ոչ միայն նշանավոր կոթողների ստեղծմամբ, այլև դեկորատիվ ծրագրի հետագա զարգացմամբ:

X–XI դդ. Ո-յան նմուշներից ամենից լավ պահպանվել են Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցում (915–921) և Տաթևի վանքի Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարում (930): Միմյանցից հեռու գտնվող այս եկեղեցիները տվել են դեկորատիվ ծրագրի երկու տարբերակ՝ իր ժամանակի համար բավական առաջատար (Տաթև) և համեմատաբար հնավանդ (Աղթամար): Բայց երկու դեպքում էլ գեղ. կերպարների որոնումները ենթարկվել են խաչագմբեթ տաճարի առանձնահատկություններին (Աղթամարում՝ դասական տիպի, Տաթևում կառուցվածքը ներդաշնակվել է գմբեթավոր դահլիճի տիպին): Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարները և՛ իրենց ծրագրով, և՛ ուրույն գեղ. ոճով կապված են արևելաքրիստ. ավանդույթներին և տերունական շարքի տեսարանների հետ մեկտեղ ներառում են նաև խորհրդանշական իմաստ ունեցող հինկտակարանային իրադարձությունները: Թեմաները դասավորված են գոտիներով և իրադարձությունների պատմ. հաջորդականությամբ հետևում են միմյանց: Տաթևի որմնանկարներում միջադեպերը կազմում են պարզ ու հստակ տոնական շարք: Բացի այդ, Տաթևի վանքի Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարն այն ամենավաղ քրիստ. կառույցներից է, որտեղ պատկերվել է (արմ. պատի վրա) «Ահեղ դատաստանի» լայնածավալ հորինվածքը: Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցում նույնպես առկա է «Երկրորդ գալստյան» տեսարանը (հվ. պատի դռան վերին մասում), սակայն պակաս զարգացած հորինվածքով: Ս. ՊողոսՊետրոս եկեղեցու Ավագ խորանում վաղ ծրագրից պահպանվել է «Համբարձման» տեսարանը, Ս. Խաչ եկեղեցում՝ «Դեիսուսը» («Բարեխոսություն», Քրիստոսը Աստվածամոր և Հովհաննես Մկրտչի միջև), իսկ երկու որմնանկարների հաջորդ շարքում պատկերված են առաքյալները:

Ո-յան բեկորներն Անիի եկեղեցիներում՝ Անիի Մայր տաճարի (1001) խորանում (որտեղ ներկայացված են գահին բազմած Փրկիչը և խաչը խնկարկող հրեշտակները), Ս. Փրկչի ութանիստ եկեղեցում (1035, «Փրկիչը հրեշտակների հետ»՝ Ավագ խորանում, «Խորհըրդավոր ընթրիքը», ավետարանիչների պատկերները և նկարչի՝ Սարգիս Փառշիկի ինքնանկարը) վկայում են, որ Անիում գոյություն է ունեցել մայրաքաղաքային հրաշալի արվեստանոց: Վերջինս, որոշ առումով կապված լինելով բյուզ. լավագույն ավանդույթներին, միևնույն ժամանակ տարբերվել է գործող անձանց պատկերների ավելի ազատ մշակումով, կենսական մեծ ուժով, կերպարների որոշակի անհատականացմամբ և ընդհանրապես՝ պակաս կանոնականությամբ:

X–XI դդ. Ո-յան բեկորներ են պահպանվել նաև Գնդեվանքի, Հաղպատի վանքի, Կապուտկողի Ս. Հակոբ վանքի և Թիլի (Եկեղյաց գավառ) եկեղեցիներում: XI դ. սելջուկների արշավանքների հետևանքով կրկին ընդհատված հայոց հոգևոր, մշակութ. կյանքը նոր վերելք է ապրել Հս. Հայաստանում Զաքարյանների ժամանակաշրջանում: Մեծ աշխուժություն է նկատվել նաև Ո-յան ոլորտում և շարունակվել XIII–XIV դդ.: Այդ շրջանից մեզ են հասել Անիի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու [պահպանվել են միայն որմնանկարների 4 բեկորներ, գտնվում են Էրմիտաժում (Սանկտ Պետերբուրգ)], Տիգրան Հոնենցի (Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ) և Հոնենցների տոհմական գերեզմանատան, Ախթալայի Ս. Աստվածածին վանքի, Քոբայրավանքի, Կիրանց վանքի, Հաղպատի վանքի հվ. և հս. պատերի, Ծիծեռնավանքի հս. պատի, Անիի Ս. Առաքելոց եկեղեցու, Կեչառիսի վանքի, Դադիվանքի և Առաչաձորի եկեղեցու որմնանկարները: Այդ ժամանակաշրջանի ընդհանուր դեկորատիվ ծրագիրը հետևյալն է՝ գմբեթում (եթե գմբեթային կառույց է) «Համբարձումն» է (Կիրանց վանք), թմբուկի վերին մասում՝ հրեշտակներով ու առաքյալներով շրջապատված աղոթող Աստվածամայրը (օրանտ): Ավագ խորանի որմնանկարների համար ընտրվել է երկու հիմն. տարբերակներից մեկը՝ կամ «Դեիսուսը» (Տիգրան Հոնենցի եկեղեցի, Հոնենցների գերեզմանատուն, Քոբայրավանքի փոքր եկեղեցի, Հաղպատի, Կեչառիսի վանքեր), կամ «Աստվածամայրը Մանկան հետ» («Օդիգիտրիա», Ախթալայի Ս. Աստվածածին վանք, Քոբայրավանքի մեծ եկեղեցի, Կիրանց վանք): Որմնանկարի հաջորդ երկու հարկաշարում, որպես կանոն, «Հաղորդությունն» է և սրբերի դասը: Տերունական տեսարաններում տաճարների հիմն. մասը լրացվել է շարքերով՝ կապված այն սրբի վարքի հետ, որին նվիրված էր եկեղեցին (Գրիգոր Լուսավորչի վարքաշարքը Տիգրան Հոնենցի եկեղեցում, Աստվածամոր շարքը Ախթալայի Ս. Աստվածածին վանքում և Քոբայրավանքի փոքր եկեղեցում): Միջնադարում հայկ. եկեղեցիները որմնանկարներով զարդարվել են ոչ միայն Հայաստանում, այլև նրա սահմաններից դուրս: Նշանավոր են Սոխակ եկեղեցու (Լիբիական անապատում, մոտ XI դ.), Լվովի Ս. Աստվածածին եկեղեցու, Ղրիմի եկեղեցիների (XIV–XV դդ., տես Սուրխաթի Ս. Խաչ վանք), Նոր Ջուղայի (XVII–XVIII դդ.) աշխարհիկ և եկեղեց. որմնանկարները: Ինքնօրինակ են Կիլիկյան Հայաստանի որմնանկարները (հավաստում են գրավոր աղբյուրները), որոնք վատ են պահպանվել և գրեթե ուսումնասիրված չեն: Համեմատաբար լավ վիճակում է վաղ շրջանի կիլիկյան որմնանկարներից Զորավարաց (Անազարբայում) եկեղեցունը (կառուցել է Թորոս Ա իշխանը XII դ. 1-ին քառորդին): Որմնանկար է պահպանվել այդ եռանավ քառասյուն ոչ մեծ բազիլիկի խորանում (պատկերված է Քրիստոսը գահին նստած՝ ավետարանիչների խորհրդանիշներով ու երկու սերովբեներով), ինչպես նաև՝ ավանդատան արմ. մասում (ս. զինվորի պատկերը): Այդ սխեման հիշեցնում է VII դ. հայկ. եկեղեցիների գեղանկարչ. հարդարանքը:

Եկեղեց. շինությունների հետ մեկտեղ միջնադարում զարդարվել են նաև աշխարհիկ շինությունները՝ հիմնականում թագավոր. պալատները: Այդ որմնանկարները, սակայն, չեն պահպանվել. մեզ են հասել միայն գրավոր աղբյուրների վկայությունները: Թովմա Արծրունին նկարագրել է Աղթամար կղզում Գագիկ թագավորի պալատի որմնանկարները, որտեղ պատկերված են եղել գահին բազմած թագավորը, նրան սպասարկող պատանիները, պարուհիներն ու երգիչները, որսի տեսարաններն ու կրկեսային ներկայացումները: Որմնանկարներով է զարդարվել նաև Անիի Բագրատունիների պալատը: Ն. Մառը նկատել է, որ 1907– 1908-ի պեղումների ժամանակ հայտնաբերված պատերին նկարված են եղել ծաղկազարդ պարտեզներ և հեծյալների խումբ՝ թագավորների ու թագուհիների պատկերներով:

XVII–XVIII դդ. նկարազարդվել են հայկ. բազմաթիվ եկեղեցիներ ու վանքեր՝ Էջմիածնի Մայր տաճարը, Ագուլիսի, Քանաքեռի, Երևանի, Գնդեվանքի (ուշ շերտ), Մեղրիի, Նոր Ջուղայի եկեղեցիները (Ս. Հովսեփ Հարեմաթացի, Ս. Կատարինե, Ս. Նիկողայոս, Ս. Հովհաննես ևն), ինչպես նաև բնակելի տներ (հայտնի են հատկապես Նոր Ջուղայի հայ խոջաների առանձնատների աշխարհիկ որմնանկարները): Այդ որմնանկարները կատարվել են հիմնականում տեմպերայով, անգամ յուղաներկով՝ կտավի վրա (Նոր Ջուղա): Կրոն. (եկեղեցիներում) և աշխարհիկ (տներում) թեմաների հետ մեկտեղ մեծ դեր է կատարել նաև զարդանկարը: Երբեմն այն ծածկել է ողջ մակերեսը, երբեմն՝ զուգակցվել թեմատիկ տեսարաններին՝ իբրև շրջանակավորում: Իրենց բնույթով բուս. այդ մոտիվները՝ ցանցկեն գծանկարներով ու հարուստ մանրամասներով, արլ. արվեստի համար տիպական նմուշներ են: Թեմատիկ պատկերներում հաճախ նկատվում է արմ. գեղանկարչության ազդեցությունը: Կատարող վարպետները, անշուշտ, քաջատեղյակ են եղել եվրոպ. արվեստի կոթողներին, իսկ ոմանք, հավանաբար, համապատասխան դպրոց են անցել: Պահպանվել են նաև նկարիչների անունները՝ Մինաս Զոհրաբյան (XVII դ., Նոր Ջուղա), Հովհաննես Մրքուզ և Հովնաթանյանների տոհմի երեք սերնդի ներկայացուցիչները, որոնք պատկերազարդել են Էջմիածնի Մայր տաճարը, եկեղեցիներ Երևանում, Թիֆլիսում, Ագուլիսում: Կանոնական համակարգերի համեմատաբար ազատ մեկնաբանումը, գեղ. լեզվի ինքնատիպությունը, որ արդյունք է տեղական ժող. արվեստի և հելլենիստ. գեղանկարչության ավանդույթների զուգորդման, և, վերջապես, տեխնիկայի յուրօրինակությունը միջնադարյան հայկ. Ո. (որի մի աննշան մասն է մեզ հասել) դասում են արևելաքրիստ. մոնումենտալ գեղանկարչության նվաճումների շարքը:

Գրկ. Տեր-Ներսեսյան Ս., Հայ արվեստը միջնադարում, Ե., 1975: Марр Н.Я., Ани. Книжная история города и раскопки на месте городища, Л.-М., 1934; Дурново Л.А., Краткая история древнеармянской живописи, Е., 1957; , Очерки изобразительного искусства средневековой Армении, М., 1979; Аракелян Б.Н., Армянские мозаики IV–VII вв., 1971, № 3; Дрампян Р.Г., Искусство XVII– XVIII вв., “Искусство народов СССР”, т. 4, М., 1976; Котанджян Н.Г., Цвет в раннесредневековой живописи Армении, Е., 1978; Der Nersessian S., L’art Armenien, P., 1979; Kotandjian N., Fresques armeniennes du VIIe siècle d’après les monuments d’Armenie Soviétique, “Atti del Quinto simposio internazionale di Art Armena”, V., 1988; Drampian I., Kotanjian N., The Frescoes in the Church of St. Gregory the Illuminator Founded by Tigran Honents in Ani, “Armenian review”, v. 43, 1990.

Իրինա Դրամբյան

Նիկոլայ Քոթանջյան

ՈՐՈԳԻՆԵՍ, Որի գ ենես, Որի գ ինես, Օրիգենես Ալեքսանդրացի (185, Ալեքսանդրիա – 254, Փյունիկե), աստվածաբանական գիտության հիմնադիրը, քրիստոնեական մտքի մեծագույն ներկայացուցիչներից, մեկնիչ, փիլիսոփա, քարոզիչ, մանկավարժ: Ծնվել է քրիստոնյա ընտանիքում: Նախն. կրթությունն ստացել է հոր՝ քերականության ուսուցիչ Լեոնիդեսի դպրոցում: Հայրը 202ին նահատակվել է մարտիրոսական մահով, բազմամարդ ընտանիքը զրկվել է հայրական կալվածքից և ծայրաստիճան աղքատացել: Ո-ին համարել են «պողպատե մարդ», «զարմանալի Որոգինես», որ լի էր և կատարյալ ամենայն գիտությամբ» (Եվսեբիոս Կեսարացի): Կղեմես Ալեքսանդրացուց հետո 203–215-ին վարել է Ալեքսանդրիայի դպրոցի տեսչի պաշտոնը: Նա ընդհանուր դասախոսություններին մասնակցելու իրավունք է տվել նաև հեթանոս աշակերտների, որոնցից շատերը հետևել են նրա քրիստ. ուսմունքին և ընդունել Աստծո խոսքը: 212-ին եղել է Հռոմում, հանդիպել նշանավոր եկեղեցական ու հայտնի փիլիսոփա Հիպոլիտի հետ, 215-ին այցելել է Արաբիայի քրիստ. համայնքը, ապա՝ Անտիոք, Աթենք, Նիկոմեդիա, Կապադովկյան Կեսարիա: 216-ին թողել է Ալեքսանդրիան (դպրոցը փակվել է) և հաստատվել Պաղեստինյան Կեսարիայում, ձեռնադրվել քահանա, բացել աստվածաբան. նոր դպրոց և այն ղեկավարել 20 տարի: Այստեղ նրան աշակերտել են Գրիգոր Սքանչելագործը և Եվսեբիոս Կեսարացին: Ավանդվող փիլիսոփայությունն ու արտաքին գիտությունները համարել է նախապատրաստական առարկաներ Աստվածաշունչն ու քրիստ. վարդապետությունն ուսումնասիրելու համար: Նրա ուսմունքի հիմն. դրույթն էր՝ «Փիլիսոփայորեն հիմնավորել և արդարացնել քրիստոնեությունը» (Դավիթ Անհաղթ, Երկ., 1986, էջ 4): Դեկոս կայսրի օրոք ենթարկվել է դաժան հալածանքների (250–253) և վախճանվել:

Ո. իր բազմաժանր ու հարուստ վաստակով (ըստ Եպիփան Կիպրացու՝ 6 հզ. աշխատություն) հարստացրել է Ընդհանրական եկեղեցու հոգևոր գանձարանը: Սակայն նրա ժառանգության մեծ մասը կորստյան է մատնվել հակաորոգինեսյան հակաճառությունների ընթացքում: Ո-ի մատենագր. վաստակի կարևոր փաստաթուղթ է նրա մասին Գրիգոր Սքանչելագործի գրած ներբողը (238): Աստվածաշնչյան բնագրագիտության համար եզակի աշխատություն է «Վեցէջեանը», որից մեզ են հասել միայն առանձին հատվածներ: Այն համարվում է առաջին գիտ. ուսումնասիրությունը Հին կտակարանի քննական բնագրի կազմման գործում, որին նա նվիրաբերել է իր ողջ կյանքը: Ո. գրել է Հին ու Նոր կտակարանների շուրջ 290 այլ մեկնություններ, որոնցից 275-ը կորել է: Ո-ի սուրբգրային մեկնություններից պահպանվել են որոշ պատառիկներ. Ծննդոցի, Սաղմոսների, Առակների, Եսայու և Եզեկիելի մարգարեությունների, տասներկու փոքր մարգարեների, Մատթեոսի, Ղուկասի, Հովհաննեսի Ավետարանների, Պողոս առաքյալի թղթերի, Երգ երգոցի, որը համարվում է ամենահայտնի այլաբանական մեկնությունը: Ո-ի ժառանգությունը բացառիկ դեր է կատարել հատկապես Աստվածաշնչի մեկնաբանության պատմության մեջ: Ալեքսանդրյան դպրոցի հետևորդների և կապադովկյան հայրերի (Բարսեղ Կեսարացի, Գրիգոր Նազիանզացի, Գրիգոր Նյուսացի) աստվածաբան. մտակառուցման հիմքում ընկած է Ո-ի հիմնակարգած մեկնաբան. վերլուծման այլաբանական սկզբունքը: Դավան., ջատագով. մտքի պատմության ուսումնասիրման համար խիստ արժեքավոր են «Յաղագս սկզբանց» (220–230), «Ընդդէմ Կելսոսի» (246–249), «Երկխոսութիւններ Հերակլիդասի հետ» (240–242) երկերը: «Յաղագս սկզբանց» երկը քրիստ. աստվածաբանության առաջին համակարգված շարադրանքն է: Բաղկացած է 4 գրքից՝ Աստված, Աշխարհ, Ազատություն, Հայտնություն: Առաջինում ներկայացրել է Աստծո (իբրև ոգի, միտք կամ միակ), Լոգոսի (=Բանի), Սուրբ Հոգու, ոգեկան էակների նախատիեզեր. արարչագործությունը, նրանց անկումն ու վերականգնման ուժը. երկրորդում անդրադարձել է ներկա տիեզերքի արարչագործությանը, Հին և Նոր կտակարաններում ներկայացված Աստծո նույնությանը, Լոգոսի մարմնավորմանը, Սուրբ Հոգու բխմանը, հարությանը, դատաստանին և հավիտենական երանությանը. երրորդում արծարծել է բանական էակների ազատության, ինքնիշխանության խնդիրներ. չորրորդում ամփոփել է առաջին երեք գրքերը, խոսել Սուրբ Գրքի Աստվածաշունչ լինելու և մեկնողական կանոնների մասին: Հիսուս Քրիստոսի Աստվածությունը հավաստող ութ գրքից բաղկացած «Ընդդէմ Կելսոսի» աշխատությունը բացառումն է նորպլատոնական փիլիսոփա Կելսոսի «Ճշմարիտ խոսք» (178) հակաքրիստ. երկի: Այստեղ նա համառոտակի հերքել է Կելսոսի մեղադրանքները, ժխտել Հիսուս Քրիստոսի մեսիականու թյան դեմ հրեաների և Կելսոսի փաստարկները, չի ընդունել քրիստ. վարդապետությանն ու բարոյականությանն ուղղված Կելսոսի մեղադրանքները, մերժել է հեթանոս. պաշտամունքի ջատագովությունը: Երկի հիմնական գաղափարը Հիսուս Քրիստոսի Աստվածության հաստատումն է: Ո-ի գրչին են պատկանում նաև բարոյագործնական բնույթի երկեր՝ աղոթքի, նահատակության, Զատկի մասին: Մեծ է Ո-ի ներդրումը քրիստ. աստվածաբան. մտքի ձևավորման ու զարգացման գործում: Նրան են պատկանում աստվածաբանության մեջ կարևոր դեր կատարած՝ «բնություն», «էություն», «ենթակայություն», «համագո», «աստվածամարդ» եզրերը: Սակայն նրա աստվածաբան. որոշ տեսակետներ (հոգիների նախագոյությունը, աշխարհի արարումը, կործանումն ու վերստին արարումը, որը հավիտենական գործընթաց է, մարդկության պատմությունը մի պարզ դիպված է նախաաշխարհյան և հետաշխարհյան զարգացման մեջ, բոլոր էակները, անգամ սատանան, անխտիր փրկվելու են ևն) կառուցված են անտիկ մտածողության ակնհայտ հետևողությամբ, ինչը պատճառ է դարձել ոչ միանշանակ այն վերաբերմունքի, որը եկեղեցին որդեգրել է նրա ժառանգության նկատմամբ: Եկեղեցու հայրերի մի մասը՝ կապադովկյան հայրեր, Եվագր Պոնտացի, Հովհան Ոսկեբերան և ուր., դրական են վերաբերվել Ո-ի վաստակին, մյուս մասը՝ Պետրոս Ալեքսանդրացի, Եպիփան Կիպրացի, Անտիպատրոս Բոստրացի և ուր.՝ բացասական: Ելնելով դավան. եկեղեցաքաղ. նկատառումներից՝ ժամանակի ընթացքում բացահայտ ժխտական վերաբերմունք է ձևավորվել Ո-ի ժառանգության նկատմամբ: Հուստինիանոս I կայսրի (527–565) հրովարտակով, 543-ին Ո. ու նրա վարդապետությունը նզովքի են ենթարկվել և դրա հիման վրա դատապարտվել 553-ի և 680–681-ի Կ. Պոլսի ժողովներում:

Հայերեն թարգմանությամբ պահպանվել են առանձին նշխարներ Ո-ի սուրբգրային մեկնություններից, որոնք մեզ են հասել մի շարք խմբագիր մեկնությունների (Ղևտիկոնի, Երգ երգոցի, Կաթողիկե թղթոց) պատճառների, Աստվածաշնչի գրքերին կցված առաջաբանների միջոցով: Հայերեն ձեռագրերում հատվածներ կան նաև Արարածոց, Հոբի, Եզեկիելի գրքերի մեկնություններից: Ո-ի աշխատություններից քաղված հատվածներ զետեղվել են հայ դավանաբան. գրականության մեջ:

Երկ. Նշխարներ Որոգինեսի հայկական թարգմանություններից, Խաւսք Որոգինի, հրտ. Ե. Պետրոսյանի, Հ. Նաջարյանի, «Էջմիածին», 1979, № 2, 1980, № 5:

Գրկ. Զար բ հ անալ յ ան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889, էջ 649–653: Պետրոսյան Ե., Հայրաբանություն, հ. 1, Էջմիածին, 1996, էջ 131–160: Migne J. P., PG, t. 9–17, P., 1857–66.

Հակոբ Քյոսեյան

ՈՐՈՏՆԱՎԱՆՔ, Վաղատնի վանք, ՀՀ Սյունիքի մարզի Վաղատին գյուղից 2 կմ հարավ-արևելք, Որոտան գետի կիրճի եզրին: Ըստ պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի, Ո-ի հնագույն՝ Ս. Գրիգոր միանավ եկեղեցին (այժմ՝ ավերակ) հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, վերակառուցել՝ Հայր Ստեփանոս ճգնավորը: Եկեղեցին վաղ միջնադարում հայտնի է եղել օձի խայթոցը բուժելու իր զորությամբ և դարձել նշանավոր ուխտատեղի: Սյունյաց Սմբատ թագավորի հրամանով Շահանդուխտ թագուհին Ս. Գրիգոր եկեղեցու մոտ՝ նրա հս-արլ. կողմում, 1000-ին կառուցել է թաղածածկ, հս. պատին կից երկու ավանդատնով, հվ-ից սյունասրահով Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին, նրա գավիթը, տնտ. շինությունները, հիմնել մեծաթիվ միաբանությամբ վանք ու ագարակ նվիրել: Շահանդուխտի կրտսեր որդի, Սյունյաց Վասակ թագավորի եղբայր իշխան Սևադան Ո-ի արլ. կողմում 1006-ին կառուցել է Ս. Կարապետ եկեղեցին և նրան արմ-ից կից՝ կամարակապ գավիթ-սրահը: Եկեղեցին ունի կենտրոնագմբեթ, եռախորան, ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում ավանդատներով հորինվածք: Ներսը զարդարված է եղել որմնանկարներով, որոնցից հս. խորանում պահպանված հատվածը պատկերում է շրջանի մեջ աստղազարդ կապույտ երկինք, կենտրոնում՝ հրեշտակ: Եկեղեցու հս. պատին կից, աստիճանաձև պատվանդանի վրա XI դ. հուշասյուն է կանգնեցվել՝ գագաթին խոյակի վրա դրված խաչարձանով: Շահանդուխտ թագուհին և իշխան Սևադան թաղվել են Ո-ում: XIII դ. 70-ական թթ. նորոգվել է Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին: 1315-ին Բուրթել և Բուղդա Օրբելյան իշխաններն այցելել են Ո., նվիրել այգիներ, գյուղեր, միջոցներ տրամադրել՝ վանքի նորոգման համար: 1340-ական թթ. Գլաձորի համալսարանից Ո. է տեղափոխվել Հովհան Որոտնեցին (այստեղից է նա սկզբնական «Կախիկ» մականվան փոխարեն ստացել «Որոտնեցի» անունը): XIII դ. 80-ական թթ. Ո-ում է գործել Գրիգոր Տաթևացին, որը 1386ին այստեղ ընդօրինակել է Պետրոս Արագոնացու «Գիրք յոթն առաքինութեանցը»: 1407ին Ո. է այցելել Թովմա Մեծոփեցին: Նույն տարում Ո-ում Առաքել ծաղկողը Ավետարան է գրչագրել և նկարազարդել: 1438-ին վանահայր Սարգիս Անգեղակոթցին վերակառուցել է Ս. Կարապետ եկեղեցու գմբեթը: Ո. գործել է մինչև XX դ. սկիզբը: 1931-ին երկրաշարժից ավերվել է. քանդվել են Ս. Կարապետ եկեղեցու գմբեթը և ծածկերը, հուշասյունը, սյունասրահները, վանքի տնտ. շինությունները, պարիսպը:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Լալայան Ե., Զանգեզուրի գավառ, Սիսիան, ԱՀ, Թ., 1898: Մնացականյան Ս., Հայկական ճարտարապետության Սյունիքի դպրոցը, Ե., 1960: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 2, Ե., 1960:

Մուրադ Հասրաթյան

---

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան:
Գիտախմբագրական խորհուրդ՝ Հ.Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր-տնօրեն) և ուրիշներ:
© Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրություն, 2002
ISBN 5-89700-016-6
«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան |  Կարդալ առցանց | Ներբեռնել

---