ՁԱԳԱՎԱՆԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ 1270, գումարվել է Ձագավանքում, Հայոց կաթողիկոս Հակոբ Ա Կլայեցու օրոք, Բջնիի Գրիգոր եպիսկոպոսի և Վարդան Արևելցու անմիջական նախաձեռնությամբ, մեծ իշխան Պռոշի (1223–84՝ Պռոշյան իշխանական տոհմի անվանադիրը) հրամանով: Մասնակցել են արևելյան վարդապետները, եպիսկոպոսներ, վանականներ, քահանաներ, նախարարներ և ազատներ:

1243-ի Սսի ժողովին (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ) արևելյան վարդապետները չեն մասնակցել: Բայց այդ ժամանակ Կիլիկիայում է գտնվել Վարդան Արևելցին: Առիթից օգտըվելով՝ Հայոց կաթողիկոս Կոստանդին Ա Բարձըրբերդցին Վարդան Արևելցու միջոցով Արևելք (Մեծ Հայք) է ուղարկել Սսի ժողովի կանոնները՝ իր շրջաբերական կոնդակով: Վարդան Վանականը կաթողիկոսի մարդկանց հետ 1245–46-ին շրջել է Հայաստանի գավառներում և, ժողովի վերաբերյալ հավանության թուղթ ստանալով գլխ. եպիսկոպոսներից, վանքերից ու իշխաններից, ուղարկել կաթողիկոսին: Բայց նա, չբավարարվելով Սսի ժողովի կանոնների վերաբերյալ հավանության գրերով, ամբողջ կյանքի ընթացքում, ինչպես վկայում է Հովհաննես Երզնկացին (Ծործորեցի), այս և այն կողմերում հայ իշխանների և տեղի եպիսկոպոսների աջակցությամբ ժողովներ է գումարել, վճիռներ հաստատել տվել՝ իրագործելու Հայաստանում Սսի ժողովի կանոնները: Այդպիսիներից է Ձ. ե. ժ., ինչպես նաև Հաղպատի ժողովը, որոնց մասին միակ և հպանցիկ տեղեկություն է տալիս XIII դ. մատենագիր Մխիթար Այրիվանեցին: Ձ. ե. ժ-ի կանոնների (հայտնի են «Սահմանք ժողովելո Ձագա, որ եղեւ ի ձեռն տէր Գրիգորո եւ Վարդան Վարդապետին» անունով) հեղինակ է համարվում Վարդան Վանականը: «Սահմանքի» հեղինակը տոգորված է Սսի ժողովի կանոնների գաղափարներով, բայց դրանք հարմարեցրել է տեղական պայմաններին: Հեղինակն օգտվել է նաև նախկին ժողովների և հայրերի կանոններից: Ձ. ե. ժ-ի կանոնները չեն մտել «Կանոնագիրք Հայոց»-ի մեջ: Ի տարբերություն XIII դ. Հայաստանում գումարված մյուս ժողովների (Լոռու, Անիի ևն), որոնց որոշումներն ավելի դավանաբան. և ծիսական բնույթի էին, Վարդան Վանականի գլխավորությամբ գումարված ժողովները, այդ թվում՝ Ձ. ե. ժ., դաստիարակչական, գործնական են եղել: Դրանք հարուստ նյութ են տալիս XIII դ. կրոնաեկեղեց. և ժող. ներքին կյանքի ու դրվածքի մասին: Ժողովի կանոնների գլխ. կետերը հայհոյելու վատ սովորության, երեխաների կրոն. դաստիարակության, ամուսնության, քահանաների և ժողովրդի փոխադարձ պարտականությունների, քահանաների եկամուտների կանոնավորման և վանականության սրբակեցության մասին են: Ձ. ե. ժ-ի կանոններով քահանաները պետք է ազատվեին հարկերից, պետ. պաշտոնյաներին իջևան տալու պարտականությունից: Կանոնները գրված են ժող. մատչելի լեզվով և պարզությամբ: Գրության այդ եղանակը հատուկ է եղել XIII–XIV դդ. շատ հեղինակների կանոնական, խրատական գրվածքներին և քարոզներին: «Սահմանքը» օրինակ է ծառայել Հովհաննես Երզնկացուն (Պլուզ) իր «Խրատ հասարակաց քրիստոնէից» աշխատությունը նույն աշխարհիկ ոճով և ոգով գրելու համար:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Ձագավանից ժողովը, «Շողակաթ», Վաղ-պատ, 1913, էջ 22–46:

Արտաշես Ղազարյան

ՁԱԳԱՎԱՆՔ, Գետարգելի Ս. Նշան վանք, ՀՀ Կոտայքի մարզի Առինջ գյուղից 2 կմ հարավ-արևելք, բլրի լանջին: Հիմնադրվել է վաղ միջնադարում, վանքի հնագույն եկեղեցին VII դ. եռախորան, փոքր խաչաձև գմբեթավոր կառույցներից է: Պահպանվել են սրբատաշ տուֆից շինված պատերի ստորին շարքերը: Եկեղեցուն հս-ից և հվ-ից կից են նրա հետ միաժամանակ կառուցված և ընդհանուր գետնախարիսխ ունեցող մատուռներ: 855-ին Ձ-ի սարկավագ Զաքարիան ընտրվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս (Զաքարիա Ա Ձագեցի): Ձ-ում 1270-ին գումարվել է Ձագավանի եկեղեցական ժողովը: Ձ. նշանավոր կրոն. կենտրոն և հայտնի ուխտատեղի է դարձել, երբ 1293-ին Գրիգոր Է Անավարզեցին վանքին նվիրել է Գետարգելի ս. Նշանը՝ Հռոմի Սեղբեստրոս պատրիարքի՝ ս. Գրիգոր Լուսավորչին տված Քրիստոսի խաչափայտի մասունքը, որով, ըստ ավանդության, Պետրոս Ա Գետադարձը 1022-ին, Բյուզանդիայի կայսր Վասիլ II-ի ներկայությամբ, Տրապիզոնում Ջրօրհնեքի տոնին քաղաքի միջով անցնող գետը կանգնեցրել է (այստեղից էլ՝ Գետադարձ և Գետարգել անունները): Ձ-ում 1293-ին, ս. Նշանը պահելու համար, կառուցել են երկհարկանի գմբեթավոր եկեղեցի, որից պահպանվել է քառակուսի հատակագծով և ուղղանկյուն բեմով առաջին հարկը: XIV դ. սկզբին Ձ-ում գործել է Թադևոս Բոկիկ Ձորավանեցի վարդապետը: XV դ. Գեղարդավանքից Ձ. է տեղափոխվել Սիմեոն Րաբունապետը, որը բարեկարգել է վանքը: 1425-ին Ձ-ում Ստեփանոս գրիչն ընդօրինակել է Հակոբ Ղրիմեցու «Մեկնություն տոմարի» երկը, ապա՝ Սարգիս Ձագավանեցի վարդապետի (1441-ին մասնակցել է Հայոց կաթողիկոսությունը Էջմիածնում վերահաստատելու արարողությանը) վանահայրության ժամանակ՝ «Քերականություն և բառգիրք»-ը: Ձ. ավերվել է 1679-ի երկրաշարժից, մնալով, սակայն, մինչև XX դ.՝ որպես գործող վանք, ունենալով բազմաթիվ կալվածքներ, ջրաղացներ, Երևանում՝ այգիներ: Գետարգելի ս. Նշանը (ոսկե խաչը) այժմ գտնվում է Էջմիածնում, և մյուռոնօրհնության ժամանակ կաթողիկոսը առաջինը նրանով է օրհնում ս. Մյուռոնը: Գետարգելի ս. Նշանի տոնը կատարվում է գարնանը՝ ս. Զատկի հաջորդ կիրակին:

Գրկ. Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Ե., 1991: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Սմբատյանց Մ., Տեղեկագիր Գեղարքունի Ծովազարդ գաւառի, որ այժմ Նոր Բայազիտ գաւառ, Վաղ-պատ, 1895:

Սարգիս Մխիթարյան

Մուրադ Հասրաթյան

ՁԵՌԱԳԻՐ ՄԱՏՅԱՆ (codex), գրչի կողմից արտագրված գիրք: Հայ. Ձ. մ-ները բաղկացած են իրար կարված 6, 8, 12 և 16 թերթ ունեցող տետրերից, որոնք կազմի մեջ են ագուցվել և ստացել գրքի տեսք: Գրվել են մագաղաթի և թղթի վրա: Ամենավաղ մագաղաթե Ձ. մ-ի պատառիկները թվագրվում են V դ.: Ամենահին ամբողջական մագաղաթե Ձ. մ. Երևանի Մատենադարանի ձեռ. դ 10680, VII դ. «Վեհամոր Ավետարանն» է: Թղթե ամենավաղ Ձ. մ. Մատենադարանի ձեռ. դ 2679 ժողովածուն է՝ թվագրված 981: Իսկ ամենաուշ հայերեն Ձ. մները ստեղծվել են XIX դ.: Հայերեն Ձ. մ-ների մեծ մասը թվագրված և տեղայնացված է հիշատակարանների շնորհիվ. դրանք, որպես կանոն, մատյանի վերջում գրել են գրիչը, ծաղկողը, կազմարարը, պատվիրատուն (ստացողը) կամ նոր ձեռագրատերը:

Ձեռագիրը հայ ժողովրդի համար եղել է սրբություն: Նրա մասին Ձ. մ-ների հիշատակարաններում խոսվում է ինչպես մի թանկագին էակի մասին. այն պահպանել են աչքի լույսի պես, փրկել զավթիչներից, ազատել գերությունից: Հիշատակարաններում անեծք է հղվում նրանց, ովքեր գողանում, վաճառում կամ գրավ են դնում ձեռագիրը (նման հիշատակարաններ հանդիպում են նաև ռոմանական ձեռագրերում): Սարգիս Պիծակի 1336-ի «Արքունական Ավետարան»-ի (Մատենադարան, ձեռ. դ 5786) հիշատակարաններում ձեռագիրն իր սրբությամբ համեմատվում է Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու հետ, որտեղ այն պահվում էր: Ըստ միջնադարյան աղբյուրների՝ Ձ. մ-ները ստեղծվել են վանքերին կից գործող գրչակենտրոններում: Մատյանի ստեղծումը բաղկացած էր մի քանի փուլերից. գրչության նյութի պատրաստում, գրչություն, ծաղկում և պատկերազարդում, տետրերի կապում և կազմում: Գիրքն ընկալվել է որպես բարդ, սակայն միասնական մարմին, որի մեջ համաձայնեցված էին բոլոր տարրերը՝ մատյանի բովանդակությունը, չափը, գրի տեսակն ու մեծությունը, գեղ. հարդարանքի բնույթը, տեքստի հետ մանրանկարների իմաստային և ֆիզիկական հարաբերակցությունը, վերջիններիս և մելանի երանգների համադրությունը, կազմի ընտրությունը:

Կազմը պաշտպանել է մատյանը մաշվելուց ու փչանալուց և որոշել նրա արտաքին տեսքը: Գրված, համարակալված տետրերի «կապը» հագցվել է փայտե տախտակների մեջ, որոնք պատվել են կաշվով, թավիշով կամ փղոսկրե, արծաթե և ոսկե դրվագներով՝ երբեմն զարդարված կիսաթանկարժեք քարերով: Այդ փուլում կիրառվել են դրոշմանկարչություն, դրվագում, հատիկավորում, ֆիլիգրան (ոլորած բարակ մետաղաթել), սևադ, ոսկերչություն ու արծաթագործություն, ինչը վկայում է միջնադարյան Հայաստանի կիրառ. արվեստների բարձր մակարդակի մասին: Երևանի Մատենադարանի գլուխգործոցներից է ձեռ. դ 2374՝ «Էջմիածնի Ավետարան»-ի փորագրված քանդակազարդ փղոսկրե կազմը (թվագրվում է VI դ. 1-ին կես), որը աշխարհում պահպանված նմանատիպ՝ 5-մասանի, 7 կազմերից բաղկացած և երկփեղկանի բացառիկ կազմանմուշ է: Մետաղե արժեքավոր կազմերից է Մատենադարանի ձեռ. դ 7680՝ «Կիլիկյան Ավետարան»-ի 1255-ի պատկերազարդ կազմը՝ դրվագված ոսկեզօծ արծաթով: Կազմը գրքին ամրացնելու համար որպես ներկապ (ֆորզաց) օգտագործվել են տարբեր գործվածքների կտորներ, որոնք լավ պահպանվել են ցայսօր և միջնադարյան ջուլհակագործության եզակի օրինակներ են: Մատյանների առաջին ու վերջին էջերը պահպանելու համար նրանց մեջ ներմուծվել են մի քանի առանձին թերթեր, որոնք կոչվել են պահպանակներ: Երբեմն պահպանակների համար օգտագործվել են ավելի հին Ձ. մ-ների պատառիկներ: Օր., իբրև «Էջմիածնի Ավետարան»-ի պահպանակ մեզ են հասել էջով մեկ արված VI դ. չորս քրիստոսաբանական մանրանկարներ՝ ներկայումս ամենահին պատկերները հայկ. ձեռագրարվեստում:

Հայկ. ձեռագրերի մագաղաթը շատ բարձր որակի է, բաց երանգի, երբեմն ուղղակի սպիտակ, թղթի պես բարակ և փափուկ, երկու երեսը ողորկած, ինչը չի խանգարել ներկը ամուր պահելուն: Հայտնի են մագաղաթի պատրաստման Գլաձորի, Տաթևի և հատկապես Հռոմկլայի արհեստանոցները: Դեռևս Մեսրոպ Մաշտոցը մեծ ուշադրություն է դարձրել տառերի գեղ. տեսքին: Կորյունի վկայությամբ, տառաձևերի մշակման համար նա հրավիրել է բյուզանդացի անվանի գրիչ Հռոփանոսին: Ըստ երևույթին, նույն V դ. են ձևավորվել երկու հիմն. հայկ. ձեռագիր տառատեսակները՝եր կաթագ իրը (մայուսկուլ) և բոլորգիրը (մինուսկուլ)՝ իրենց տարատեսակներով: Մինչև XIII դ. գերիշխել է երկաթագիրը, XIII դարից՝ բոլորգիրը: Ավելի ուշ կազմավորվել են շղագիրը (XI դարից) և նոտրգիրը (XIII դարից): Հայ գրերի բոլոր տեսակները բնորոշվում են տառերի նկարագրի հստակությամբ՝ դրանց բազմաձևության առկայությամբ: Երկաթագիրը եղել է նաև վիմագիր, ունի կոթողային բնույթ: Քարի վրա գրվել է երկաթե գրոցով, ինչը և պայմանավորել է այս գրի անունը: Երկաթագիրը մեծատառ, խոշոր և անջատ գրատեսակ է: Նրա բոլոր նշանները գրվել են տողի վրա, երկու զուգահեռ գծերի միջև, որոնց սահմաններից գրեթե դուրս չեն գալիս դուրս բերվող տարրերը, բացառապես Փ և Ք տառերի: Ձ. մ-ներում օգտագործվել են երկաթագրի երկու տեսակներ՝ բոլորագիծ երկաթագիր, որը կոչվում է նաև մեծ մեսրոպյան, և ուղղագիծ երկաթագիր, որը կոչվում է նաև միջին մեսրոպյան:

Բոլորագիծ երկաթագրի հաստ հիմն. ուղղահայաց և մազանման օժանդակ գծերը կապվել են իրար սահուն աղեղանման անցումով, ինչը և պայմանավորել է նշանների բոլորագիծ լինելը: Այս գրի տառաձևերը որպես գլխատառեր են ծառայել մյուս բոլոր տառատեսակների համար: Ուղղագիծ երկաթագիրը կազմվել է ուղղագիծ տարրերից, իրար միացված անկյան տակ: Հիմն. գծերը ուղղահայաց չեն տողին, ինչպես բոլորագիծ երկաթագրում, այլ՝ թեքված սուր անկյան տակ:

Բոլորգիրը ստեղծվել է մատյան գրելու համար և ստացել ավելի նուրբ և գրաֆիկ. ձևեր: Չնայած անվանմանը՝ այս գրի տարրերը միանում են իրար սուր անկյան տակ, և նշաններն էլ ունեն անկյունավոր ուրվագիծ: Հիմն. և օժանդակ գծերի հաստություններն իրար չեն հակադրված, ինչպես երկաթագրում, և գրեթե հավասար են: Բոլորգիրը բաղկացած է փոքրատառերից, իրար ավելի մերձ և կապակցված, ունի նոր և ձևափոխված տառանշաններ: Բոլորգիրը «չորստողանի» տառատեսակ է:

Տառերի մարմինը պառ կած է տողի վրա՝ մտովի անցկացրած երկու զուգահեռների միջև, որոնց սահմաններից վերև և ներքև են ձգվում մինչև երկու այլ մտովի զուգահեռներ դուրս քաշվող տարրերը՝ պոչերը, կեռերը, օղերը, աղեղները, կապերը ևն: Մատյաններում հանդիպում է երկու տիպի բոլորգիր՝ կիլիկյան և արևելյան (բուն Հայաստանի): Կիլիկյան բոլորգիրն աչքի է ընկնում իր կանոնավորությամբ և հղկվածությամբ՝ ի տարբերություն արևելյան բոլորգրի, որը մոտ է ուղղագիծ երկաթագրին և հանդիպում է նաև ուղիղ գրությամբ: Բոլորգիրը հիմք է դարձել ժամանակակից տպագիր տառատեսակների համար:

Շղագիրը հանդիպում է հիշատակարաններում: Գրվել է ղալամով, որի ծայրը շյուղի նման սրվել է և հնարավորություն ստեղծել տառի բոլոր տարրերը գրել նույն բարակությամբ: Նման է արևելյան ոչ կանոնավոր մանր բոլորգրին, ունի և՛ ուղիղ, և՛ թեք գրություն: Հիմք է հանդիսացել ժամանակակից ձեռագրերի համար:

Նոտրգիրը ծնվել է բոլորգրի և շղագրի խաչաձևումից և ստացել մանրարագ գրի տառաձևեր: Հնագույն գրերի օրինակները պահպանվել են կրկնագիր (պալիմպսեստ) մատյաններում՝ նոր տեքստերի տակ, որոնց թվին է պատկանում Մատենադարանի ձեռ. դ 7735՝ 986-ի «Սանասարյան Ավետարանը»՝ գրված V դ. տեքստի վրա. պահպանվել են նաև վաղ շրջանի բազմաթիվ պատառիկ մատյաններում (Մատենադարան, ձեռ. դդ 1, 9, 14, 28, 41, 48, 77, 90, 436, 463, 1256, 1261, 1266): Գրչության արվեստի գոհարներ են ձեռ. դ 10110՝ IX դ. Գոգարանի, ձեռ. դ 3793՝ գրիչ Հովհաննեսի Ավետարանները (1053, բոլորագիծ երկաթագիր), ձեռ. դ 275՝ Սմբատ Պատրիկի Ավետարանը (1071–78, ուղղագիծ երկաթագիր), ձեռ. դ 10675՝ Թորոս Ռոսլինի «Մալաթիայի Ավետարանը», ձեռ. դ 979՝ «Հեթում Բ թագավորի Ճաշոցը» (բոլորգիր), ձեռ. դ 4243՝ գրիչ Ստեփանոս Վահկացու Աստվածաշունչը (մանրագույն մարգարտաշար բոլորգիր): Մատյանի տեքստերը գրվել են բուս. և քիմ. ծագում ունեցող բարձրորակ թանաքներով՝ հիմնականում սև և կարմիր, երբեմն շագանակագույն, կանաչ, կապույտ ու մանուշակագույն, և մինչև այժմ պահպանել են իրենց պայծառությունը: Դրանք տեղադրվել են էջի վրա մեկ, երկու, երբեմն երեք սյունակներով, չորս կողմից շրջապատված լուսանցքներով: Արտաքին լուսանցքներն ավելի լայն էին, քան ներքինները, այնպես, ինչպես հաճախ վերին լուսանցքները՝ ստորին լուսանցքներից, որոնք իրենց հերթին ավելի մեծ էին, քան արտաքին լուսանցքները: Ըստ Գրիգոր Տաթևացու, լուսանցքները, շրջանակելով տեքստը, պահպանում էին այն մաշվելուց և հարաբերակցվում խաչի չորս թևերի և Մովսեսի քառանկյուն տախտակների հետ: Էջի կամ գրքի բացվածքի տեքստային հորինվածքի համար մեծ դեր են ունեցել նախադասությունների և պարբերությունների գլխատառերը, որոնք ստեղծել են որոշակի ռիթմ, տեսողական հատած, ընդմիջարկում՝ նախապատրաստելով ընթերցողին նոր մտքի ընկալմանը: Գլխատառի կամ մեծատառի հասկացությունը հայ գրում հանդես է եկել շատ վաղ, դեռևս երկաթագրում, որի համար որպես մեծատառ օգտագործվել է նույն երկաթագիր նշանը՝ մեծացված չափերով: Այլ գրատեսակների համար գլխատառ են հանդիսացել ոչ թե սեփական՝ մեծացրած տառաձևերը, այլ նույնպես երկաթագրի նշանները: Մատյանների գրիչները մեծ ուշադրություն են դարձրել գրքերի տարբեր «վերջավորությունների» ձևավորմանը, ինչը հարստացրել է էջի տեքստային հորինվածքը: Տողերի վերջին տառերը անջատվել են բառից և կազմել աջ սյունակի ուղղաձիգ եզրը: Տների, տեքստի ինքնուրույն մասերի, Ավետարանների և այլ գրքերի վերջին բառերը գրվել են սյունակի մեջտեղում, իսկ ամբողջ վերջամասերին հաճախ տրվել է եռանկյան կամ խաչի տեսք: Հայերեն Ձ. մ-ներում կիրառվել են տեքստի հատվածավորման (ռուբրիկացիայի, հնում այդպես են կոչվել երկի առանձին մասերի գլուխները, որոնք սովորաբար գրվել են կարմիր ներկով, Հայաստանում առավելապես՝ որդան կարմիրով) բոլոր տեսակները: Սուրբ Գրքի ամեն մի տուն սկսվում է նոր տողից, նրանց գլխատառերը կազմում են սյունակների ձախ եզրը կամ էլ դուրս գալով եզրագծից՝ ստեղծում են մի նոր ռիթմ տեքստի հորինվածքում: Մատյանի գլխաբաժանումները՝ հիմնականում եկեղեց. ընթերցվածքները, անջատված են իրարից «կարմիր տողերով», պարբերության առաջին տողը ներս է ընկած, նրա գլխատառը կամ մի քանի սկզբնատառերը կամ ամբողջ տողը իսկապես գրված են կարմիր թանաքով կամ տեքստից տարբերվող մի այլ թանաքով: Շքեղ մատյաններում «կարմիր տողը» կամ նրա գլխատառերը գրված են ոսկով և գունազարդ տառերով: Տիտղոսաթերթի տեքստերը, ինչպես և գլխատառերը, XII դարից գրվել են հատուկ մշակված զարդագրերով՝ կենդանագրով, թռչնագրով, ծաղկագրով, ձկնագրով կամ խճանկարագրով:

Հայերեն Ձ. մ-ների մեծ մասը կազմում են Ավետարանները, որոնք եղել են, ըստ խմբագրության, Քառավետարաններ (բացակայում են բյուզ. խմբագրության Ապրակոս-Ավետարանները, որոնց դերը հայկ. ձեռագրային ավանդույթում նույնպես կատարել են Քառավետարանները՝ հատվածավորման միջոցով): Հիմն. մատյաններից են եղել Աստվածաշունչը, Նոր կտակարանը, Սաղմոսարանը, եկեղեց. ծիսական գրքերի ժողովածուն, որի մեջ մտնում էին Ժամագիրքը, Խորհրդատետր-Պատարագամատույցը, Տոնացույցը, Մաշտոցը, Շարակնոցը, ավելի ուշ՝ Ճաշոցը: Ստվար մաս են կազմում նաև պատմ., փիլ., աստվածաբան., քերակ. երկերը: Կազմվել են Ճառընտիրներ, Հայսմավուրքներ, խառը ժողովածուներ, որոնք ընդգրկում են բժշկ. և աշխարհագր., օդերևութաբան. և աստղաբաշխ., տոմարագիտ. և ալքիմիական ուսումնասիրություններ, եկեղեցու հայրերի և անտիկ հեղինակների գործերի հատվածներ ևն:

Ձ. մ-ները հաճախ պատկերազարդվել են մանրանկարներով: Առավել հարուստ է Ավետարանների գեղ. ձևավորումը: Շքեղ նկարազարդվել են նաև Աստվածաշունչը (կամ նրա հատվածները), Ճառընտիրը և Ճաշոցը: Այլ գրքեր ունեն ավելի համեստ հարդարանք՝ կազմված գլխազարդից, զարդագրված վերը նշված գլխատառերով, երբեմն տեքստերի հեղինակների դիմանկարներով և բազմաթիվ ու բազմաբնույթ լուսանցազարդերով: Վերջինները բնորոշ են միմիայն հայերեն Ձ. մ-ներին: Հայկ. մանրանկարները մեծ մասամբ պահպանել են ոսկու և ներկերի թարմությունը: Դա պայմանավորված է ներկերի որակով և նկարչական կատարյալ տեխնիկայով: Մանրանկարների համար ներկերը բացել են ջրով, աշխատանքի վերջում փայլեցրել են, ինչպես ոսկին, կամ ծածկել մեղրամոմով, հետո նոր փայլեցրել: Այդ հնարքի շնորհիվ է, որ հայկ. մանրանկարները մինչ օրս չեն խամրել: Մինչև XIII դ. օգտագործել են թերթավոր ոսկին, XIII դարից սկսած՝ թերթավորի հետ մեկտեղ շաղախված, «եփած» ոսկին՝ ներկի ձևով: Ոսկե մասերը երբեմն դրվագել են՝ ստեղծելով նկարի վրա ռելիեֆ, որը մանրանկարին ոսկերչական իրի որակ է հաղորդել:

Հայկ. ներկերը մեծ համբավ են վայելել դեռևս անտիկ ժամանակներից ոչ միայն մանրանկարչության, այլև որմնանկարչության, գորգագործության և ջուլհակագործության համար: Հատկապես գնահատվել են հայկ. մարենան և որդան կարմիրը, որն Արևմուտքում հայտնի էր որպես «հայկական կոշենիլ», իսկ մահմեդ. աշխարհում՝ որպես «քիրմիզ» (կարմիր): Այն ստացվել է միայն Արարատյան դաշտում բազմացող կարմիր որդերից:

Հայ. Ձ. մ-ները ձեռագրարվեստի որակով, նյութի բազմազանությամբ և մեծաքանակությամբ, մանրանկարչության արտահայտչականությամբ և գունագեղությամբ միջնադարյան մշակույթի փայլուն էջերից են: Հայտնի են տասնյակ գրչակենտրոններ և մանրանկարչական դպրոցներ այն կենտրոններին կից, որտեղ արտագրվել ու ծաղկվել են Ձ. մ-ները: Այդ կենտրոնները սփռված են եղել աշխարհով մեկ՝ Հնդկաստանից մինչև Իտալիա, Կամենեց Պոդոլսկից մինչև Բեթղեհեմ: Չնայած մեծ կորուստներին, ներկայումս աշխարհի տարբեր հավաքածուներում պահպանվում են շուրջ 30 հզ. հայկ. Ձ. մ-ներ (տես Մատենադարան հոդվածում):

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Գրչութեան արուեստը հին հայոց մէջ, Վաղ-պատ, 1913: Առաքելյան Բ., Կազմերի զարդարման արվեստը միջնադարյան Հայաստանում, ԲՄ, № 4, 1958: Խաչերյան Լ. Գ., «Գրչության արվեստի» լեզվական-քերականական տեսությունը Հայաստանում, Ե., 1962: Աբրահամյան Ա., Հայոց գիր և գրչություն, Ե., 1973: А р у т ю н я н А., Краски и чернила по древнеармянским рукописям, Е., 1941; Д у р н о в о Л. А., Армянская миниатюра, Е., 1967; К а з а р я н В. О., М а н у к я н С. С., Матенадаран. Армянская рукописная книга 6–14 веков, т. 1, М., 1991; D e r N e r s e s s i a n S., Études byzantines et arméniennes, t. 1–2, Louvain, 1973.

Սեյրանուշ Մանուկյան

ՁԵՌԱԳՐԱՏՈՒՆ, տես Մատենադարան:

ՁԵՌՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ, Կար գ ձեռն ադրության, Կարգ քահանայության, Հայ եկեղեցու յոթ խորհուրդներից: Նշանակում է ձեռք դնել կրոնական աստիճան, կարգ կամ իշխանություն ստացողի գլխին: Ձ-յամբ և օծությամբ եկեղեցուն ծառայության կոչված անձը Սուրբ Հոգու շնորհներն ու նվիրապետական կարգ է ստանում եկեղեց. արարողությունները կատարելու, Ավետարանը քարոզելու և ուսուցանելու, ժողովրդին ապաշխարու թյան հրավիրելու ու նաև շնորհ փոխանցելու: Ձ. շնորհի և իմաստության ստացման խորհուրդն է: Կոչվում է նաև շնորհաբաշխում, պարգևատրություն:

Ձ-յան խորհուրդը հաստատել է Մովսես մարգարեն, և ապա վերահաստատել Հիսուս Քրիստոսը: Նա իր աշակերտներին իշխանություն է տվել քարոզելու, եկեղեցու սպասավորներ կարգելու, բժշկելու, մեղքերի թողություն տալու, Հաղորդության և Մկրտության խորհուրդները կատարելու, ավետարանելու ևն: Առաքյալներն իրենց հերթին, Հոգեգալըստյան օրը, լցվելով Սուրբ Հոգու շնորհներով, նույն այդ իշխանությունը փոխանցել են իրենց անմիջական հաջորդներին: Գործք առաքելոցը վկայում է, թե ինչպես էին առաքյալները եկեղեցիների համար սարկավագներ, երեցներ, եպիսկոպոսներ ձեռնադրում եկեղեցում ծառայելու, Ավետարանը քարոզելու, պաշտամունք կատարելու համար (Գործք 6.6, 13.2–3, 14.22, Ա Տիմ. 4.14, Բ Տիմ. 1.6 ևն): Պողոս առաքյալը եփեսացիներին ուղղած իր թղթում ասում է. «Նա շնորհ տվեց ոմանց լինելու առաքյալներ, ոմանց՝ մարգարեներ, ոմանց՝ ավետարանիչներ, ոմանց՝ հովիվներ և ուսուցիչներ» (Եփես. 4.11):

Ձ-յան խորհրդակատար պաշտոնյան պետք է անպայման լինի եպիսկոպոս, իսկ ձեռնադրվողը (ընծայեալը կամ նվիրյալը)՝ Հայ եկեղեցու զավակ և պետք է համապատասխանի կանոնական պայմաններին. դրանք են՝ 1. ֆիզիկական առողջություն և չափահասություն՝ համաձայն հինկտակարանյան պատվիրանի, որ Աստված տվել էր Մովսես մարգարեին (Ղևտ. 21.16–18, 21): 2. Մտավոր և բարոյական պատրաստություն: 3. Աստվածային կոչում, այսինքն՝ նվիրյալի ներքին զգացողություն, որ ինքը կոչում ունի քահանայության: 4. Միակամ ընտրություն: 5. Հանձնառություն՝ հետևելու Հայ եկեղեցու ուղղափառ դավանանքին և ս. հայրերի ուսուցումներին՝ միաժամանակ մերժելով բոլոր աղանդավոր. վարդապետություններն ու հերետիկոսությունները: 6. Հանձնառություն՝ ամենօրյա խոսքով և գործով լինել աստվածային ճշմարտության քարոզիչ՝ առաջնորդվել Աստվածաշնչով և Հայ եկեղեցու վարդապետությամբ ու ավանդությամբ:

Ձ-յան խորհուրդը սկսվում է եկեղեցու սպասավորությանը նվիրված դպիրների օրհնությամբ, որոնք ստանում են դպրության չորս աստիճանները՝ դռնապանություն, ընթերցողություն, երդմնեցուցչություն և ջահընկալություն: Բուն Ձ. սկսվում է կիսասարկավագությունից: Սարկավագ կարող է ձեռնադրվել նա, ով ստացել է դպրության այդ աստիճանները: Սարկավագությունը, քահանայությունը և դրանց առնչվող աստիճանները (կուսակրոնության պարագայում) տալիս է եպիսկոպոսը, իսկ եպիսկոպոսի Ձ. կատարում է կաթողիկոսը (տես նաև Նվիրապետություն):

Ձ-յան խորհուրդը կատարվում է ընծայեալի ընտրությամբ և արժանիքների վկայությամբ, ապա՝ աղոթքով առ Աստված, այնուհետև՝ սուրբգրային համապատասխան հատվածների ընթերցումով, ձեռք դնելով (համաձայն Մովսես մարգարեի և առաքյալների սահմանած կարգի, որոնք այդ ձևով էին եկեղեցու սպասավորներ կարգում. տես Ծննդ. 48.14, Դ Թագ. 5.11, Թվեր 27.18, Մարկ. 10.16, Գործք 6.6, 19.6, Ա Տիմ. 4.14 ևն) և ապա օծելով, որից հետո հանձնվում են պաշտոնի իրերը (սկիհ, բանալի, բուրվառ, գավազաններ): Արարողության մաս է կազմում ձեռնադրվողի ուղղափառ հավատի խոստովանությունը և աղանդավոր. գաղափարների մերժումը: Նվիրապետ. յուրաքանչյուր կարգ ունի իրեն հատուկ աղոթքներ, որոնցով հայցվում է Սուրբ Հոգու շնորհը ձեռնադրվողի վրա, որպեսզի կարողանա իր պաշտոնը կատարել ավետարանական ուսուցումների և Հայ եկեղեցու սկզբունքների ու ավանդությունների համաձայն: Ձեռնադրությունից հետո տեղի է ունենում օծման արարողությունը, և այդ ընթացքում ձեռնադրվողը նոր անուն է ստանում՝ որպես նոր մարդ դառնալու խորհրդանշան: Նվիրապետ. յուրաքանչյուր աստիճան ունի իրեն հատուկ կարգ և Ձ-յան խորհուրդի իրագործման ընթացք: Խորհուրդը միշտ կատարվում է Պատարագի ժամանակ, իսկ ձեռնադրիչ եպիսկոպոսը սովորաբար լինում է օրվա պատարագիչը:

Գրկ. Չեպեյան Ղ., Հայ եկեղեցվո յոթը խորհուրդները, Անթիլիաս, 1988: Սարգսյան Ս., Հայոց եկեղեցվո խորհուրդներն ու ծեսերը, «Գանձասար», 2, 1992:

Արտաշես Ղազարյան

ՂԱԶԱՐ Ա ՋԱՀԿԵՑԻ, Ճահկեցի (ծ. թ. անհտ, Ջահուկ գավառ – 1751, ամփոփված է Էջմիածնի Ս. Գայանե վանքի գավթում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1737-ից: Հաջորդել է Աբրահամ Գ Կրետացուն: Եղել է հայրապետ. նվիրակ Զմյուռնիայում: Աջակցել է Արմ. Հայաստանից մեծազանգված հայ գյուղացիությանը Երևանի և Նախիջևանի գավառներում վերաբնակեցնելու գործին: Պարսկ. իշխանություններից հալածվել և աքսորվել է Սևանա կղզի: 1747-ին ազատվել և վերահաստատվել է կաթողիկոս. գահին: Կառուցել է Էջմիածնի վանքի Վեհարանը և մի հյուրանոց՝ Ղազարապատը: Երկասիրել է «Գիրք Աստուածաբանական որ կոչի Դրախտ ցանկալի»-ն (1735)՝ նվիրված Հայ եկեղեցու դավանանքի պաշտպանությանը, և «Գիրք Աղօթից որ կոչի Աստուածաղերս»-ը (1744, 2 հրտ., 1786): Գրել է նաև տաղեր, որոնք մեծ մասամբ ամփոփված են իր «Գիրք Նորաբոյս որ կոչի Երգարան»ում (1737):

Կաթողիկոս. գահին Ղ. Ա Ջ-ուն հաջորդել է Մինաս Ա Ակնեցին:

Գրկ. Սիմեոն Երեվանցի, Ջամբռ, Վաղ-պատ, 1873: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Պավել Չոբանյան

ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑԻ [440/443, գ. Փարպի (Այրարատ նահանգի Արագածոտն գավառ, այժմ՝ ՀՀ Արագածոտնի մարզ) – VI դ. սկիզբ], մատենագիր, պատմիչ: Մեծացել և դաստիարակվել է Հայոց սպարապետ և մարզպան Վահան Մամիկոնյանի մոր՝ Ձվիկ իշխանուհու խնամակալության ներքո: Հիմնապես կրթվել է Գուգարաց բդեշխ Աշուշայի պալատում (այդտեղ էին հավաքվել Մամիկոնյան ու Կամսարական տոհմերի պայազատները), Վահան Մամիկոնյանի քեռու՝ Աղան Արծրունու մոտ, որից և ստացել է «կրօնաւորութեան ձեռնադրութիւն»: Մոտ 465–470-ին ուսանել է Բյուզանդիայում և «լիով զմարգարիտն… ընկալեալ» վերադարձել հայրենիք ու հաստատվել Կամսարականների նախարարական տիրույթ Շիրակում, զբաղվել ուսումնակրթ. գործունեությամբ: Այստեղից մոտ քառասնամյա Ղ. Փ. գնացել է Սյունիք և երկու տարի վարել ճգնողական կյանք: 486-ին արդեն մարզպան Վահան Մամիկոնյանը մանկության ընկերոջը բերել է Սյունիքից և նշանակել իր կողմից հիմնովին վերակառուցված Վաղարշապատի վանքի առաջնորդ (տես Էջմիածնի Մայր տաճար): Ղ. Փ. մարզպանի, նրա եղբայրների, Կամսարական իշխանների հովանավորությամբ և իր բնածին ընդունակությունների շնորհիվ կարճ ժամանակում պայծառացրել է վանքն ու իր ազդու քարոզներով արժանացել ժողովրդի համակրանքին: Սակայն ի դեմս խավարամիտ հոգևորականության՝ հանդիպել է զորեղ հակառակորդների, որոնք, ջանալով ձեռք բերել նույն վանքի առաջնորդության պաշտոնը (նույնիսկ կաշառք առաջարկելով Վահան Մամիկոնյանին) և ձախողվելով, ամեն ինչ արել են Ղ. Փ-ուն մարզպանի մոտ վարկաբեկելու ու վանքից հալածելու համար: Մոտ 490-ին Ղ. Փ. հեռացել է Ամիդ քաղաքը: Այդ տեղից գրել է իր հայտնի «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան» ինքնապաշտպանական նամակը (բնագիրը մեզ է հասել աղավաղումներով ու բացթողումներով): Վահան Մամիկոնյանը նրան կանչել է իր մոտ, պաշտպանել չարախոսներից և հանձնարարել գրել «Հայոց պատմությունը»:

Ըստ ավանդության՝ Ղ. Փ. թաղված է Փարպիից արլ. գտնվող Ղազարավան գյուղում (աղավաղված ձևը՝ Նազարավան, այժմ՝ ՀՀ Արագածոտնի մարզում), իր հիշատակին կառուցված եկեղեցու (դեռևս XIX դ. կանգուն) հվ. ավանդատան մեջ: Մի այլ տարբերակով՝ Մշո Ս. Առաքելոց վանքում:

Ղ. Փ. թուղթ-ուղերձում (կոչվել է նաև «Մեղադրութիւն ստախօս աբեղայից») իրեն պաշտպանում է ստախոս աբեղաների մեղադրանքներից: Նրա փոքրիկ առաջաբանը, ըստ Գ. Խալաթյանի՝ գրել է Ղ. Փ-ու աշակերտներից մեկը: Երկը տեղեկություններ է հաղորդում Ղ. Փ-ու կյանքի ու գործունեության, մասամբ Վահան Մամիկոնյանի մասին, կարևոր (թեպետև կցկտուր) տվյալներ մի քանի նշանավոր հեղինակների վերաբերյալ: Թղթի գլխ. նշանակությունն այն է, որ գաղափար է տալիս V դ. 2-րդ կեսին հայ եկեղեց. շրջանակներում գոյություն ունեցող խմբավորումների, նրանց փոխադարձ մեղադրանքների և բախումների մասին: Բանակռիվ է մղվել երկու ուղղության, հավանաբար՝ ասոր. և հուն. դպրոցների միջև: Առաջինը մարմնացրել է հինն ու ավանդականը, իսկ երկրորդը՝ նորն ու առաջադիմականը: Հուն. դպրոցի ներկայացուցիչներն իրենց խորագիտակությամբ, լայն աշխարհայացքով, լեզվական նորամուծություններով, ազատ մտածողությամբ (գուցե և ավելի ազատ նիստ ու կացով) իրենց դեմ են գրգռել հոգևորականության ստվար մասին: Հետևաբար «Թուղթը» խտացված պատկեր է այն մեծ, հավիտենական կռվի, որ բոլոր ժամանակներում մղվել է հնի ու նորի միջև: Ղ. Փ. ինքն այդ կռվի զոհերից է, ուստի մեծ դառնությամբ են հնչում նրա խոսքերը՝ ուղղված թշնամիներին, ինչպես նրա մյուս զինակցի՝ Մովսես Խորենացու «Ողբում» նույնպիսի հակառակորդներին հասցեագրված ծանր խոսքերը: Թուղթ-նամակի հեղինակն իր թշնամիների անունները չի տալիս: Նա ընդվզում է հաս. միջավայրում խավարի թագավորության դեմ, որտեղ երկրի արժանավորներն ամբաստանված ու հալածված են, իսկ գողերն ու կաշառակերները տնօրինում են ամեն ինչ: «Թուղթը» ժամանակի տգետ ու նախանձոտ հոգևորականությանը ամբաստանող, անհատի իրավունքները պաշտպանող, միջնադարյան ազատամտությունը արտացոլող կարևոր փաստաթուղթ է: Հետազոտողները բազմիցս նշել են «Թղթի»՝ իբրև հրապարակախոս. գործի, բարձր ճարտասան. արվեստը: Երկն առաջին անգամ (1853-ին, Մոսկվայում) հրատարակել է Մկրտիչ Էմինը՝ «Թուղթ առ Վահան Տէրն Մամիկոնէից» խորագրով: Աշխարհաբարի է փոխադրել Մ. Նալբանդյանը (Սանկտ Պետերբուրգ, 1868):

Ղ. Փ-ու «Պատմութիւն Հայոց»-ը կոչվում է Երրորդ պատմություն՝ Ագաթանգեղոսի և Փավստոս Բուզանդի երկերից հետո՝ շարունակելով վերջինիս: Պատմությունը բաղկացած է առաջաբանից և երեք դրվագներից: Առաջաբանում Ղ. Փ., հիշատակելով իր նախորդների երկերի համառոտ բովանդակությունը, արժեքավորում է դրանք, նշում, որ գրավոր աղբյուրներից բացի օգտագործել է նաև ականատեսների պատմածները՝ նախապես ստուգելով ու ճշտելով: Պատմությունն ընդգրկում է մեկ հարյուրամյակ՝ Հայաստանի 387-ի բաժանումից (Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև) մինչև 487-ին ներքին ինքնուրույնության արտոնումն ու սպարապետ Վահան Մամիկոնյանի մարզպան նշանակվելը: Առաջին դրվագում հանգամանորեն պատմագրված են Արշակ Գ-ի և Վռամշապուհի գահակալության տարիների քաղ. իրադարձությունները և Սասանյան Պարսկաստանի պառակտիչ ու դավադիր քաղաքականությունը մինչև Արշակունյաց արքայատոհմի անկումը (428): Այդ դրվագում է ներկայացված նաև Սահակ Ա Պարթևի տեսիլքը և նրա մեկնությունը: Այն ավարտվում է Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի մահվան հետ առնչվող դեպքերի նկարագրությամբ: Երկրորդ դրվագը ներկայացնում է Վարդանանց (առաջին կրոն.) պատերազմը, որը համընկնում է Եղիշեի «Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին» երկասիրության ժամանակաշրջանին և շատ ընդհանրություններ ունի նրա հետ: Երրորդ դրվագը միակ աղբյուրն է Հայոց շուրջ 25-ամյա պատմության: Նյութը Վահանանց (երկրորդ կրոն.) պատերազմն է, պայքարի առաջնորդ և հաջողությամբ պսակող Վահան Մամիկոնյանի կենսագրությունը: Որպես սկզբնաղբյուր ամենաարժեքավորն է, քանզի Ղ.

Փ. իր նկարագրած դեպքերի ականատեսն է: Ընդգրկում է 460–480-ական թթ. հայ-պարսկ. փոխհարաբերությունների և հայոց 482–484-ի հակապարսկ. ապստամբության պատմությունը: Այստեղ հեղինակը նաև բացահայտում է ուրացության կործանիչ հետևանքները: Պատմությունն ավարտվում է Վաղարշապատի եկեղեցում Հովհաննես Ա Մանդակունու ատենաբանությամբ՝ արտասանած Վահան Մամիկոնյանի մարզպան նշանակվելու առիթով: Ղ. Փ-ու հաղորդած տեղեկություններն անգնահատելի աղբյուր են Հայաստանի և հարևան երկրների քաղ. ու սոց-տնտ. կյանքն ուսումնասիրելու համար: Ըստ նրա՝ պատմագրությունը պետք է ենթարկվի խոհեմության ու անաչառության սկզբունքներին, հիմք ունենա ուղղափառ հավատը և, պատմության բարոյական էությունն օգտագործելով, կատարի դաստիարակչ. դեր: Պատմությունը մի կողմից՝ նախախնամության, մյուս կողմից՝ մարդկանց անձնիշխան գործունեության դրսևորումն է: Նա աշխարհիկ տերերի իշխանությունը սահմանափակում է տնտ., քաղ., եկեղեցականինը՝ կրոն. գործունեությամբ: Համաձայն Ղ. Փ-ու՝ ղեկավարը չպետք է բացարձակացնի, գերագնահատի իր իշխանությունն ու հեղինակությունը, նրա և ղեկավարվողի միջև պետք է լինի որոշակի համապատասխանություն և հաղորդակցականություն: «Պատմութիւն Հայոց»-ն առաջին անգամ տպագրվել է 1793-ին, Վենետիկում (աշխարհաբար՝ 1895-ին, Ալեքսանդրապոլում): Ֆրանս. մասնակի հրատարակվել է 1843-ին, Գ. Գապամաճյանի, ամբողջությամբ՝ 1869-ին, Ս. Կանթարյանի (Կեսարյան) թարգմանությամբ:

Երկ. Հայոց պատմություն. Թուղթ Վահան Մամիկոնյանին, Ե., 1982: Գրկ. Խալա թյ ան Գ., Ղազար Փարպեցի եւ գործք նորին, Մ., 1883: Պողարյան Ն., Նորագյուտ հատված Ղազար Փարպեցու «Հայոց պատմութեան», ԲՄ, № 8, 1967: Մուրադյան Պ., Յուզբաշյան Կ., Ղազար Փարպեցու Պատմության նորահայտ պատառիկը, ԲՄ, № 11, 1973: Խրլոպյան Գ., Հայ սոցիալական իմաստասիրության պատմություն, Ե., 1978: Մելիք-Բախշյան Ս., Հայոց պատմության աղբյուրագիտություն, Ե., 1979:

ՂԵՎՈՆԴ Ա ԵՌԱՍՏԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Եռաստ (Առբերանի գավառ) – 548], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 545-ից: Հաջորդել է Քրիստափոր Ա Տիրառիջցուն: Ղ. Ա Ե-ու հայրապետ. գործունեության մասին ոչինչ չի ավանդվում:

Կաթողիկոս. գահին Ղ. Ա Ե-ուն հաջորդել է Ներսես Բ Բագրեվանդցին:

ՂԵՎՈՆԴ ԵՐԵՑ, սուրբ Ղեվոն դ, Ղեվոնդ Վանանդեցի [ծ. թ. անհտ, ըստ Եղիշեի և Ղազար Փարպեցու՝ գ. Իջաանք (Վանանդ գավառ) – նահ. 454, Պարսկաստանի Ապար նահանգում], V դարի վկա, Հայ եկեղեցու Քահանայից անվանված սրբերից և Վարդանանց պատերազմի առաջնորդներից: Նրա անվամբ են նահատակյալ ինը քահանաները (ինքը՝ Ղ. Ե., Հովսեփ կաթողիկոս, Սահակ եպիսկոպոս Ռշտունյաց, Թաթիկ եպիսկոպոս Բասենի, Մուշե քահանա Աղբակեցի, Արշեն երեց Բագրեվանդցի, Սամվել քահանա, Աբրահամ սարկավագ, Քաջաջ սարկավագ) կոչվել ս. Ղևոնդյանք: Ղ. Ե. պաշտոնավարել է Բագրեվանդ գավառում: Եղել է Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից: Մասնակցել է Շահապիվանի եկեղեց. ժողովին (444): Պարսից արքա Հազկերտ II-ի օրոք Հայ եկեղեցու և քրիստոնեության նկատմամբ ծավալված հալածանքների ժամանակ գլխավորել է հավատացյալ ժողովրդի պայքարը զրադաշտ մոգերի ու մոգպետների դեմ, իսկ Ավարայրի ճակատամարտի (451) ընթացքում, մյուս հավատակիցների ու գործակիցների հետ, ոգեշնչել է հայոց զորքին՝ արիաբար մարտնչելու հավատի թշնամիների դեմ, ինչի համար և արժանացել է «Ավարայրի արծիվ» պատվանունին: Ավարայրի ճակատամարտից հետո պարսիկները Քահանայից դասին և 37 հայ նախարարների տարել են Տիզբոն, մեղադրել իբրև «կրակասպանների» և պատերազմի հրահրիչների, բանտարկել Նյուշապուհ քաղաքում, ապա աքսորի ճանապարհին չարչարել, որպեսզի ուրանան Հիսուս Քրիստոսին: Տեսնելով հայ քահանաների անհողդողդ հավատքը և ստանալով վճռական մերժում՝ արքունի պաշտոնյա Դենշապուհը հրամայել է գլխատել նրանց, այդ թվում՝ նաև Ղ. Ե-ին (հավանաբար հուլիսի 25-ին): Հայ եկեղեցին ս. Ղ. Ե-ի հիշատակը նշում է Բուն Բարեկենդանին նախորդող երեքշաբթի օրը: Ս. Ղևոնդյանց նվիրված «Մանկունք» շարականի մեջ նրան են վերաբերվում հետևյալ տողերը. «Լուսաւորիչն ամենեցուն Ղեւոնդէի Ս. Վարդապետ Խոհական մեծ խորհրդով խրատեալ լցոյց զաշակերտեալն…»:

Գրկ. Եղիշե, Վարդա նի և հայոց պատերազմի մասին, Ե., 1994: Սուրբերու կյանքը, Բեյրութ, 1994: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997:

Լևոն Սարգսյան

ՂԵՎՈՆԴՅԱՆՔ, սուրբ Ղեվոնդյանք, V դարի նահատակ եկեղեցականների խումբ (ինը հոգի): Տոնացույցի մեջ հիշվում են Քահանայից անունով: Հայաստանում զրադաշտականության տարածման դեմ պայքարի և Վարդանանց պատերազմի գործուն մասնակիցներ: Ավարայրի ճակատամարտից հետո, 452-ի սկզբին պարսիկները 37 նախարարների հետ նրանց ևս աքսորել են Վրկան (այժմյան Մազանդարան): Նրանք էին. Ղևոնդ Երեց Վանանդեցին (որի անունով և կոչվել են Ղ.), Հովսեփ կաթողիկոսը (Հովսեփ Ա Հողոցմեցի), Սահակ Ռշտունի եպիսկոպոսը, Մուշեղ Արծրունին (Աղբակից), Արշեն կամ Արսեն երեցը (Բագրեվանդի Եղեգիկ գյուղից), Քաջաջ սարկավագը Ռշտունիքից, Թաթիկ եպիսկոպոսը, Սամվել քահանան և Աբրահամ սարկավագը (երկուսն էլ՝ Այրարատ նահանգի Արած գյուղից): Գերության մեջ են մնացել մինչև 454-ի սկիզբը, երբ քուշանների հետ պատերազմից հետո պարսիկները սաստկացրել են հալածանքները քրիստոնյաների դեմ և մահապատժի դատապարտել գերյալ եկեղեցականներին: Սահակ քահանան և Աբրահամ սարկավագը նահատակվել են Ապար նահանգի (այժմյան Խորասան) Վարդգետ գավառում, 454-ի հուլիսի 7-ին, Թաթիկ եպիսկոպոսը՝ Խուժաստանում, մնացյալ 6-ը՝ Ապար աշխարհում, Նյուշապուհ քաղաքի մոտակայքում, 454-ի հուլիսի 25-ին: Այդ խմբի մեջ հիշատակվում է նաև Նյուշապուհ Պարսից մոգպետը, որը մկրտվել է և նրանց հետ նահատակվել:

Հայ եկեղեցին ս. Ղ-ց հիշատակը տոնում է Բուն Բարեկենդանին նախորդող երեքշաբթի օրը:

Գրկ. Յայսմաւուրք, ԿՊ, 1730, 31-ը հուլիսի: Ղազար Փարպեցի, Հայոց պատմություն. Թուղթ Վահան Մամիկոնյանին, Ե., 1982: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, ԿՊ, 1912, հ. 1, էջ 392–404: Եղիշե, Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին, Ե., 1994, գլ. 8:

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ՂՊՏԻ ՈՒՂՂԱՓԱՌ ԵԿԵՂԵՑԻ, Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներից: Հիմնադիրը և Ղ. ու. ե-ու հնագույն հոգևոր կենտրոնի՝ Ալեքսանդրիայի աթոռի առաջին եպիսկոպոսը Մարկոս ավետարանիչն է (I դ.): Եկեղեցու գլուխը պատրիարքն է, նստավայրը՝ Ալեքսանդրիայից հետո, սկսած XI դարից, Կահիրեում (1968-ին կառուցված Ս. Մարկոս Մայր տաճար): Մինչև XX դ. կեսը Ղ. ու. ե-ուն վարչականորեն ենթակա է եղել դավանակից Եթովպական ուղղափառ եկեղեցին, որի եպիսկոպոսապետը պարտադիր պետք է ազգությամբ ղպտի լիներ և ձեռնադրվեր Եգիպտոսում: Մինչև VII դ. (արաբ. արշավանքներ) Եգիպտոսի եկեղեցին հայտնի էր Տիեզերական հինգ պատրիարքություններից մեկի՝ Ալեքսանդրիայի աթոռ կամ պատրիարքություն անունով: «Ղպտի» անվանումով, որը Եգիպտոս տեղանվան աղճատված ձևն է, արաբները կոչել են հին եգիպտացիների հետևորդներին՝ քրիստոնյա եգիպտացիներին, իսկ «ղպտի» անունը տարածվել է նաև Եգիպտոսի եկեղեցու (Ալեքսանդրիայի աթոռի) վրա:

Ալեքսանդրիայի աթոռը կարևոր դեր է խաղացել Ընդհանրական եկեղեցու պատմության մեջ: Ընդհանրական եկեղեցու ամենահռչակավոր հայրերից մի քանիսը եղել են Ալեքսանդրիայի պատրիարքներ: Աթոռի հեղինակությունը բարձրացել է հատկապես IV–V դդ. քրիստոսաբանական մեծ վեճերի և երեք տիեզերական ժողովների ժամանակ, երբ Ալեքսանդրյան դպրոցի աստվածաբանությունը հաղթել է և ուղղափառ ճանաչվել տարաբնույթ հերձվածողների և աղանդների դեմ պայքարում: Այդ շրջանի ամենանշանավոր պատրիարքներից էին Պետրոս Ա (293–303), Աթանաս Ալեքսանդրացին, Կյուրեղ Ալեքսանդրացին, Տիմոթեոս Կուզը, Դիոսկորոսը (443–458), որոնք հետևողականորեն պայքարել են արիոսականության (Նիկիայի Ա տիեզերական ժողով 325), մակեդոնականության (Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողով 381), նեստորականության (Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողով 431), եվտիքականության, ինչպես նաև քաղկեդոնականության դեմ: Մերժելով 451-ի Քաղկեդոնի ժողովի վարդապետությունը՝ Ղ. ու. ե. հավատարիմ է մնացել երեք տիեզեր. ժողովների դավանությանը, խզել հաղորդությունը բյուզ. եկեղեցու հետ և դավանակից մյուս եկեղեցիների (այդ թվում՝ Հայ եկեղեցու) հետ կազմել Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների ընտանիքը: XI–XIII դդ., խաչակրաց արշավանքների ժամանակ և հետագա դարերում, Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին ձգտել է ղպտիների մեջ տարածել կաթոլիկություն. հիմնվել են կաթոլիկ միաբանություններ, եկեղեցիներ, վանքեր, նույնիսկ փորձ է արվել (1438) ստեղծելու երկու եկեղեցիների (ներառյալ Եթովպական եկեղեցին) ունիա, սակայն այդ ճիգերը ոչ մի արդյունքի չեն հանգեցրել: Նման քայլեր են ձեռնարկվել նաև հետագայում (1597, 1824), բայց՝ ապարդյուն: XIX դ. կեսից Եգիպտոս են թափանցել բողոքական միսիոներներ, որոնք տարբեր միջոցներով ձգտել են վերացնել ղպտիների ավանդ. ծիսակատարությունները և իրենց ազդեցության ոլորտի մեջ առնել Ղ. ու. ե.: Այդ նույն շրջանում նման նպատակ է հետապնդել նաև Ռուս ուղղափառ եկեղեցին, սակայն ղպտիներին դավանափոխ անելու բոլոր փորձերը, աննշան բացառությամբ, անհաջողության են մատնվել: Իբրև հակազդեցություն օտար եկեղեցիների այդօրինակ նկրտումների, XIX դ. կեսից սկսվել է Ղ. ու. ե-ու վերազարթոնքի և բարեկարգության շրջանը, որը կապված է Կյուրեղ Դ պատրիարքի (1854–61) անվան հետ: Նա բացել է նոր դպրոցներ, որոնցից մեկը՝ աղջիկների համար, կառուցել է նոր եկեղեցիներ, վերանորոգել հները, վերակենդանացրել է ղպտիերենը, Եգիպտոսում հիմնել երկրորդ տպարանը, որտեղ մեծաքանակ կրոն. գրքեր է տպագրել: Կյուրեղ Դ պատրիարքը բարեկարգել է Ղ. ու. ե-ու ծիսակատարությունը, շարականներն ու երաժշտությունը, կանոնակարգել սարկավագների աշխատանքը ևն: Նա ուղղափառ եկեղեցիների միության եռանդուն ջատագովն էր, մերձեցման փորձեր է կատարել հատկապես Հույն ուղղափառ եկեղեցու հետ: Ղպտիները նրան անվանել են Վերածննդի հայր: Ղ. ու. ե-ու բարեկարգության գործը շարունակել է Կյուրեղ Ե պատրիարքը (1874– 1927), որն իր երկարատև գահակալության շրջանում զարկ է տվել հատկապես ուս. և կրթ. գործին:

Ղ. ու. ե-ու պատմության մեջ կարևոր դեր են ունեցել հայ-ղպտ. եկեղեց. և մշակութ. հարաբերությունները, որոնք սկիզբ են առել V դարից: «Մենք նույն հավատքն ունենք և միահամուռ ենք եղել նույնիսկ Քաղկեդոնի ժողովը մերժելու և Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների ընտանիքը կազմելու հարցում»,– շեշտել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանը 1998-ի հունվարին եգիպտահայ թեմ իր հովվական այցելության ժամանակ, Կահիրեի Ս. Մարկոս Մայր տաճարում («Էջմիածին», № 2–3, 1998, էջ 14): VII դ. Երուսաղեմի սրբավայրերի զգալի մասը գտնվել է հայերի, ղպտիների, ասորիների և եթովպացիների տնօրինության տակ: Այժմ Երուսաղեմում ղպտիները ծիսակատարությունները կատարում են հայկ. եկեղեցիներում: Ղպտի մատենագիրները ծանոթ են եղել հայ մատենագրությանը, մասնավորապես՝ Ագաթանգեղոսի «Պատմություն Հայոց»-ին, որից պահպանված արաբ. համառոտ խմբագրությունը թարգմանվել է ղպտիերենից:

1998-ի հունվարին Կահիրեում Գարեգին Ա և Ղ. ու. ե-ու պատրիարք Շենուդա Գ ստորագրել են համատեղ հայտարարություն երկու եկեղեցիների հետագա համագործակցության վերաբերյալ, հաստատել երկու եկեղեցիների «…քրիստոնեական հավատքի միությունը, որը հավատարմորեն պահպանվել է անցյալ բոլոր դարերի ընթացքում և որը հիմնված է Սուրբ Գրքի վրա, վաղ եկեղեցական ավանդության վրա, ինչպես որ բանաձևված է երեք Տիեզերական ժողովների կողմից, որ է Նիկիա (325), Կոստանդնուպոլիս (381) և Եփեսոս (431)» (նույն տեղում, էջ 48–50): Նվիրապետությունը: Ղ. ու. ե. ունի նվիրապետ. երեք աստիճան՝ եպիսկոպոսություն, քահանայություն և սարկավագություն: Պատրիարքը եպիսկոպոսներից մեկն է, բայց քանի որ մայրաքաղաքի եպիսկոպոսն է և ս. Մարկոսի ժառանգորդը, նա ստանում է նախապատվություն և վայելում ավագ եղբոր իրավունքներ: Սարկավագներին ու քահանաներին ընտրում է իրենց ծուխը, եպիսկոպոսներին՝ իրենց թեմերը, իսկ պատրիարքին՝ ամբողջ ազգը՝ ընդհանուր քվեարկությամբ: Ներկայումս (2000) Ղ. ու. ե-ու պատրիարքն է Շենուդա Գ (1971-ից, Ալեքսանդրիայի 117-րդ պատրիարքը): Ղ. ու. ե-ու բարձրագույն իշխանությունը եպիսկոպոսների ժողովն է, որը որոշումներ ընդունելիս պետք է խորհրդակցի աշխարհիկ առաջնորդների հետ: Եթե ժողովականների ձայները կիսվում են, պատրիարքը ստանում է երկու ձայնի իրավունք: Կան ամուսնացած և կուսակրոն քահանաներ: Հս. Ամերիկայում գործում է Ղ. ու. ե-ու թեմ: ԱՄՆ-ում գոյություն ունի 51, Կանադայում և Ավստրալիայում՝ 14 ծուխ: Վեց ղպտի համայնքներ կան Անգլիայում և մեկը՝ Իռլանդիայում: 1994-ին Ղ. ու. ե. պաշտոնապես իր իրավասության ներքո ընդունեց Բրիտ. կղզիների փոքրիկ ուղղափառ եկեղեցուն, որը վերանվանվեց Բրիտանական ուղղափառ եկեղեցի: Սակայն վերջինս բավական առանձնացած է Շենուդա Գ պատրիարքի անմիջական իրավասության ներքո գտնվող Բրիտ. կղզիների ղպտի ուղղափառ համայնքներից:

Ղ. ու. ե-ու կարևոր հաստատություններից է վանական կառույցը: Քրիստոնեության վրա ունեցած Ղ. ու. ե-ու ամենավճռորոշ ազդեցությունը վանական կյանքի (տես Վանականություն) նկատմամբ որդեգրած նրա բացառիկ դիրքորոշումն է: Անապատականությունը սկզբնավորվել է Ղ. ու. ե-ում: Վանական ճգնակեցության առավել երևելի ներկայացուցիչը ս. Անտոն Անապատականի աշակերտ ս. Մակար Մեծն է: Ալեքսանդրիայի պատրիարքների մեծ մասն ընտրվել է ս. Մակարի հետևորդներից, որի համար նա համարվել է պատրիարքների հայր: Ներկայումս Ղ. ու. ե. ունի 12 վանք՝ շուրջ վեց հարյուր վանականներով, և 6 կուսանոց՝ մոտ 300 միանձնուհիներով Դավանանքը եվ վարդապետությունը: Ղ. ու. ե-ու դավանանքը հիմնված է երեք տիեզեր. ժողովների դավանության վրա, մերժում է Քաղկեդոնի ժողովը և հավատքի վրա ավելացրած հետագա բոլոր նորահայտ բանաձևումները: Եգիպտական եկեղեցու հայրերի գործուն մասնակցությամբ են Նիկիայի Ա տիեզեր. ժողովում վավերացվել Հավատո հանգանակը, մեկ Մկրտությունը (ինչպես մարմնավոր ծնունդն է լինում մեկ անգամ, այնպես էլ՝ հոգևորը), քահանաների ամուսնությունը (այն հիմամբ, որ առաքյալների մեջ կային թե՛ ամուսնացածներ և թե՛ կուսակրոններ) և ս. Զատիկի օրը (որը սահմանվեց կատարել հրեական Զատիկից հետո, ապրիլի առաջին շաբաթվա և մայիսի առաջին շաբաթվա միջև. բոլոր եկեղեցիները դրանով առաջնորդվել են մինչև 1582-ը): Հայ եկեղեցու նման Ղ. ու. ե. ևս Մարիամին համարում է մշտնջենական Կույս: Ղպտի հայրերն առաջինն էին, որ Մարիամին անվանեցին Աստվածամայր և Աստվածածին: Տիրամոր Վերափոխման տոնը Ղ. ու. ե. կատարում է օգոստ. 22-ին: Խորհուրդները եվ ծեսերը: Ղ. ու. ե-ու խորհուրդները յոթն են. 1. Մկրտություն, 2. Դրոշմ (կատարվում է Մկրտությունից անմիջապես հետո), 3. Հաղորդություն (բնորոշ է, որ դրանից հետո ղպտի հավատացյալը ո՛չ երկրպագում է, ո՛չ ծնրադրում, ո՛չ էլ խոնարհվում, որովհետև իր մեջ կրում է Քրիստոսին), 4. Խոստովանություն և Ապաշխարություն (Ղ. ու. ե-ում խոստովանությունը կոչվում է հոգևոր բժշկություն, իսկ խոստովանահայրը՝ հոգևոր բժիշկ), 5. Օծում (Ավագ ուրբաթ օրը, ծեսի ավարտից հետո հավատացյալին օծում է պաշտոնակատար քահանան), 6. Պսակ, 7. Ձեռնադրություն: Առաջին վեց խորհուրդները կատարում են եպիսկոպոսները և քահանաները, իսկ յոթերորդը՝ միայն եպիսկոպոսները:

Ղ. ու. ե-ու ծեսի և արարողությունների մեջ կենտր. տեղ է գրավում Պատարագը: Կիրառվում են Կյուրեղյան (ավանդել է Մարկոս ավետարանիչը, գրի առել ու ամբողջացրել Կյուրեղ Ալեքսանդրացին), Գրիգորյան (գրել է Գրիգոր Նազիանզացին IV դ. վերջին), Բարսեղյան (գրել է Բարսեղ Կեսարացին IV դ. վերջին) պատարագները: Բարսեղյանը Ղ. ու. ե-ում ամենահաճախ կատարվող պատարագն է: Ղ. ու. ե-ում ընդունված է պատարագ մատուցել հավատացյալների պատվերով՝ ընտանիքի որևէ մահացած անդամի անվան հիշատակության նպատակով: Պատարագ կարող է մատուցվել նաև հարս ու փեսայի համար՝ նախքան նրանց պսակադրությունը, նաև նրանց համար, ովքեր պատրաստվում են վիրահատվել, մեկնել երկարատև ճամփորդության, նոր աշխատանքի անցնել ևն: Նման պատարագները կոչվում են մասնավոր:

Ղ. ու. ե-ում կատարվող արարողություններից են նաև «Յոթ կանոն ժամերը», որ կատարել են անապատական հայրերը III դարից սկսած: Կարգը բաղկացած է յոթ ժամերգությունից, որոնք կատարվում են օրվա որոշակի ժամերին: Դրանցից յուրաքանչյուրն սկսվում է Տերունական աղոթքով, գոհության աղոթքով և ԾԱ սաղմոսով: Ղ. ու. ե-ու պահքերն են. ա. Գալստյան պահքը, որը նախորդում է Սուրբ Ծնունդին (տևում է 43 օր), բ. Մեծ պահքը (55 օր), գ. Երեք օր՝ ի հիշատակ Նինվեի ապաշխարության (Հովնան 3.5–10), դ. Հոգեգալստին հետևող պահք, որը կոչվում է Առաքյալների պահք: Այս պահքը շարժական է՝ կապված ս. Զատկի օրից. ե. Սուրբ Կույսի պահք, որն ավարտվում է Տիրամոր Վերափոխմամբ և տևում 15 օր: Պահքի օրեր են նաև տարվա բոլոր չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերը (բացառությամբ Զատկի և Հոգեգալուստի միջև ընկած հիսուն օրերի): Ղ. ու. ե-ու կարևոր ծեսերից է Կիակը: Այսպես է կոչվում ղպտիների այն ամիսը, որը վերջանում է հունվ. 8-ին: Ղ. ու. ե-ու հաշվարկով Սուրբ Ծնունդը եղել է Կիակի 29-ին: Այս ամսվա յուրաքանչյուր շաբաթ օր երգվում են աղոթքներ, որոնք հիմնականում նվիրված են Մարիամ Աստվածածնի մեծարմանը:

XII դ. ղպտիերենը դադարել է խոսակց. լեզու լինելուց, ղպտիները դարձել են արաբախոս: Ղպտիերենը մնացել է իբրև գրավոր հաղորդակցման և եկեղեց. ծեսերի լեզու: Այնուհանդերձ, ընդհուպ մինչև XVIII դ., ղպտիերենով գրվել են եկեղեց. հիմներ: Ղպտիական գրականությունը սկզբնավորվել է Եգիպտոսում քրիստոնեության տարածման հետ և հիմնականում զարգացել վանքերում: Ղպտիական առաջին գրավոր հուշարձանները եղել են Հին և Նոր կտակարանների, քրիստոնեական աստվածաբանների երկերի թարգմանությունները հուն-ից: Ղպտիերենով ստեղծվել է վարքագր. հարուստ գրականություն: Լայն ճանաչում են ունեցել ճգնավորների մասին առասպելները: Ուշ միջնադարում երևան են եկել նաև քերական գրողներ, վանքերի և եկեղեցիների պատմությունը արձանագրողներ, որոնց թվում՝ Աբու Սալիհ անունով հայազգի պատմիչը: Ղպտիերենով պահպանված գրականության մեջ մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում պարականոն գրքերը («Ավետարան Թովմայի», Հովհաննես առաքյալի «Ավետարան առ Եգիպտացիս», «Հայտնություն Պողոս առաքյալի», «Գործք Պետրոս առաքյալի» ևն):

Ճարտարապետությունը եվ արվեստը: Եկեղեց. ճարտարապետության հիմն. ոճը բազիլիկն է, իսկ սկզբնապես, քրիստոնեության վաղ շրջանում, հեթանոս. տաճարներն էին վերափոխում եկեղեցիների: Ճարտ. կոթողները (եկեղեցիներ, վանքեր, դամբարաններ ևն) սփռված են ողջ Եգիպտոսում՝ Կահիրե, Ալեքսանդրիա, Նեղոս գետի հովիտներ: Պահպանվել են Բաուիտի վանքը (IV դ.), Սպիտակ վանքի մեծ բազիլիկը (440), Կարմիր վանքը (V դ.), Բագաուատի մի քանի հարյուրի հասնող դամբարանները, որոնք ունեն գմբեթավոր աղոթարաններ (IV–VI դդ.): Ճարտ. կոթողներում առկա են աստվածաշնչյան և ավետարան. թեմաներով վաղ շրջանի որմնանկարներ: Ղպտիների արվեստը նոր ծաղկում է ապրել XVII դ.: Ղպտիական եկեղեցիներում պահպանվել են բազմաթիվ սրբապատկերներ, որոնց զգալի մասի հեղինակը հայազգի Հովհաննեսն է (Հաննա էլ Արմանի) և նրա համագործակիցները՝ որդին՝ Հովսեփը (Կերգեսը), արաբ. նկարիչ Իբրահիմ էլ Նասիխը, Հաջի Դեֆին Մերկերիոսը:

Ո ւ սում նակ ան հաս տատությունները: Ղ. ու. ե-ու նշանավոր ուս. հաստատություններից են Աստվածաբանական ճեմարանը, որը վերաբացվել է Կյուրեղ Ե պատրիարքի ջանքերով, և Ղպտիական հետազոտությունների բարձրագույն ինստիտուտը (1954): Աստվածաբանական ճեմարանի մի ճյուղն է Դիդիմուսի դպրանոցը, որտեղ ուսանում են դպիրները: Հին Կահիրեի երկու ամենահին և նշանավոր եկեղեցիների՝ Օրհնյալ Կույսի և Աբու Սերգանի միջև է գտնվում Ղպտիական թանգարանը՝ իր հարուստ գրադարանով: Գրադարան ունեն նաև վանքերը և կուսանոցները: Միջազգ. հռչակ ունի «La Sosiռtռ de l’Archռologie Copte» ընկերությունը (1932), որն զբաղվում է գրքերի հրատարակությամբ, գիտաժողովների կազմակերպմամբ: Կյուրեղ Ե պատրիարքի ժամանակներից Ղ. ու. ե-ում գործել են կիրակնօրյա դպրոցներ, որոնք այժմ տարածված են Ալեքսանդրիայից մինչև Ասուան՝ ընդգրկելով նաև գյուղերը: Դրանք հայտնի են որպես հոգևոր կրթարաններ և գործում են ուրբաթ ու կիրակի օրերին:

Գրկ. Միքայելյան Ն., Նկարիչ Հովհաննես Երուսաղեմացին Եգիպտոսում, ՊԲՀ, 1967, № 2–3: Այրիս Էլմըսրի, Ղպտի եկեղեցի, «Գանձասար», 6, 1996, էջ 587–615: Ղպտի ուղղափառ եկեղեցի, «Էջմիածին», 1999, № 4:

Զավեն արք. Չինչինյան (Եգիպտոս)

Հակոբ Քյոսեյան

ՂՈՒԿԱՍ Ա ԿԱՐՆԵՑԻ (1722, Կարինի գավառի Քղի ավան – 1799, ամփոփվել է Էջմիածնի Ս. Գայանե վանքի բակում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1780-ից: Հաջորդել է Սիմեոն Ա Երևանցուն: Ուսանել է Էջմիածնի ժառանգավորաց դպրոցում, աշակերտել Սիմեոն Ա Երևանցուն: 1751-ին ձեռնադրվել է քահանա և նվիրակի պաշտոնով մեկնել Ռումելի: 1763-ին օծվել է եպիսկոպոս և նշանակվել Զմյուռնիայի (Իզմիր) հայոց առաջնորդ: Ղ. Ա Կ. Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբանության կողմից իրեն կաթողիկոս ընտրելու մասին տեղյակ է պահել Կ. Պոլսի Զաքարիա Կաղզվանցի պատրիարքին: Վերջինս մերժել է այդ ընտրությու նը: Զաքարիա պատրիարքի աքսորից հետո, 1781-ին Հովհաննես Համադանցի պատրիարքն ընդունել է Ղ. Ա Կ-ու ընտրությունը և օսմ. կառավարությունից ձեռք բերել հաստատման հրովարտակ: 1782-ին Ղ. Ա Կ. դիմել է ռուս. հրամանատարությանը՝ հայ ժողովրդին պարսկ. լծից ազատագրելու խնդրանքով: 1797-ին խնդրել է ռուս. Պավել I կայսրին իր հովանավորության տակ վերցնել հայ ժողովրդին և ճանաչել Ս. Էջմիածնի հոգևոր իշխանությունը Ռուսաստանի հայերի նկատմամբ (խնդրանքը բավարարվել է 1798-ի փետր. 26-ի կայսերական հրովարտակով): Ղ. Ա Կ. ծավալել է շին. գործունեություն, նորոգել է տվել Մայր տաճարը, իսկ նկարիչ Հովնաթան Հովնաթանյանը նկարազարդել է այն:

Կաթողիկոս. գահին Ղ. Ա Կ-ուն հաջորդել է Դավիթ Ե Էնեգեթցին:

Երկ. Դիվան Հայոց պատմության. Նոր շարք, գիրք առաջին, հ. 1, Ղուկաս Կարնեցի, աշխատասիր. Վ. Գրիգորյանի, Ե., 1984:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Արթուր Կարապետյան

ՂՈՒԿԱՍ ԼՈՌԵՑԻ, Ղուկաս Հաղպատեցի (XV դ. 80-ական թթ., Հաղպատ – 1561, Արցախ), մատենագիր, մանկավարժ, գրիչ: Դասավանդել է Էջմիածնի (1513–41), ապա Սանահինի դպրոցներում: Ղ. Լ-ու մոտ ուսանելու և վարդապետ. աստիճան ստանալու են եկել Հայաստանի գրեթե բոլոր վայրերից՝ Վանից, Գողթնից, Արցախից, Լիմից, Քաջբերունիքից: Ձեռագրերում հիշատակվում է «տիեզերալույս վարդապետ», «մեծ րաբունի», «քաջ գրամատիկոս, ուղղափառության վարդապետ» և այլ անվանումներով: Ղ. Լ-ու երկասիրություններից ցայժմ հայտնի է միայն նրա աշակերտներ Հովհաննես Ծարեցու և Թորոս վարդապետի խնդրանքով 1540–50-ական թթ. Էջմիածնում գրված «Քարոզգիրքը»: 40 քարոզներից բաղկացած, ստվարածավալ աշխատությունը հեղինակի ինքնագրով պահպանվում է Մատենադարանում (ձեռ. դ 4355): Ղ. Լ-ու քարոզներն ունեցել են մեծ ճանաչում, բազմաթիվ ընդօրինակություններով պահպանվել ավելի քան 50 ձեռագրերում: Քարոզներն սկսվում են աստվածաշնչյան բնաբաններով: Դրանք ունեն մեկնողական, կրոնախրատ. բնույթ, գրված են միջին հայերենով, պարզ, մատչելի ոճով: Քարոզները տոգորված են հայրենասիր., ազգային միաբանության, համերաշխության գաղափարներով: «Քարոզգիրքը» հարուստ շտեմարան է երկրի ներքին կյանքի ուսումնասիրման համար: Այնտեղ շոշափված են սոցիալտնտ., առևտրավաշխառուական, դատ ու դատաստանին, հոգևորականությանը, գյուղացիությանը, քաղաքային կյանքին վերաբերող բազմապիսի հարցեր: Օգտագործելով աստվածաշնչյան պատումները՝ քարոզիչը խորհուրդներ, հոգեշահ խրատներ է տվել, հորդորել մարդկանց չհուսալքվել, պահպանել հավատը, ազատության ոգին: Իր խոսքն առավել դյուրըմբռնելի և պատկերավոր դարձնելու համար Ղ. Լ. քարոզներին միահյուսել է առակներ, ասացվածքներ, թևավոր խոսքեր, ժողովրդ. բառ ու բան, նաև գրավոր և բանավոր աղբյուրներից քաղած 24 զրույց: «Քարոզգիրքը» ունի պատմագր., աղբյուրագիտ. սկզբնաղբյուրի արժեք և իր ուրույն տեղը XVI դ. լուսաբանող գրականության մեջ: Ըստ հիշատակարանային տեղեկությունների, 1517-ին Էջմիածնում Ղ. Լ. գրել է նաև Դավթի սաղմոսների մեկնությունը և նվիրել Լիմ անապատի միաբանությանը: Հեղինակել է նաև դավանաբան. բնույթի վեց գլխից բաղկացած մեկնություն, կատարել ընդօրինակություններ: 1560-ի Հայսմավուրքի մի ընդօրինակության պատվիրատուն և ստացողն է: Հայսմավուրքը գրվել է Այրարատում և ավարտվել Արցախում, 1561-ին:

Գրկ. Ակինյան Ն., Մովսես Գ կաթողիկոս Տաթևացի և յուր ժամանակը, Վնն., 1936, էջ 373–375: Հարությունյան Է., Ղուկաս Լոռեցին և նրա Քարոզգիրքը, ԲՄ, № 10, 1971:

Էլեոնորա Հարությունյան

ՃԱՇՈՑ, Տոնամակ, Տոնանամակ, Հայ առաքելական եկեղեցու ծիսամատյան: Ճ-ի բովանդակությունը Տերունի տոների տարեկան տոնակարգի սահմանումն է՝ համապատասխան ընթերցվածներով: Պարունակում է կեսօրվա («ճաշու») ժամերգության ընթերցվածները և երգասացությունները: Ճ-ի նախն. կազմավորումն ավանդաբար կապվում է Երուսաղեմի առաջին եպիսկոպոս Հակոբոս Տյառնեղբոր (I դ.) և Կյուրեղ Երուսաղեմացու անունների հետ: Ենթադրվում է, որ այլ ծիսամատյանների հետ Ճ. հայերեն է թարգմանվել և կարգավորվել V դ.: Ընթերցվելիք նյութը հիմնականում քաղված է Հին և Նոր կտակարաններից, հատկապես՝ Գործք առաքելոցից, որն ընդմիջարկվել է սկզբ. շրջանում՝ համապատասխան սաղմոսներով և մարգարեական օրհնություններով, իսկ ավելի ուշ՝ նաև շարականներով: Հայտնի են Ճ-ի երուսաղեմյան, մինչվկայասերյան և վկայասերյան տարատեսակները, որոնց բոլորին բնորոշն այն է, որ տոները ամսաթվային չեն, այլ շարժական՝ շաբաթվա օրերով սահմանված (օր., «Զ կիրակի զկնի Հոգեգալստեան», որը նշանակում է՝ Հոգեգալուստի տոնից հետո վեցերորդ կիրակին): Ժամանակի ընթացքում Ճ., մասամբ դավան. նկատառումներով և մասամբ անփութության հետևանքով, ենթարկվել է զանազան փոփոխությունների և այլայլումների, որոնք VIII դ. վերացրել է Հովհաննես Գ Օձնեցի կաթողիկոսը: Նա կարգավորել և վերստին հաստատել է Կյուրեղ Երուսաղեմացու սահմանած ընթերցումները: XI դ. Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսի ջանքերով Ճ. մուտք է գործել նաև տոմարական տոնակարգը՝ տոների ամսաթվային նշումներով: Նույն շրջանում Տերունի տոների կողքին Ճ-ում իրենց ընթերցվածներով սահմանվել են նոր՝ հայկ. տոներ, նվիրված Մեսրոպ Մաշտոցին, Սահակ Ա Պարթևին, Թարգմանչաց, Վարդանանց, Ղևոնդյանց, Վահան Գողթնացուն և Հայ եկեղեցու մյուս ս. հայրերին, վկաներին և պատմ. իրադարձություններին, ինչի շնորհիվ ծիսամատյանի դիմագիծն առավել ազգայնացել է: Աստվածաշնչյան ընթերցումներից զատ Ճ-ի մեջ ներառված են տարբեր հատվածներ ինչպես Հայ եկեղեցու հայրերի (Եղիշե՝ աղոթք «Այլակերպության», Զաքարիա Ա Ձագեցի՝ ներբող խաչի «Խաչվերաց», Ներսես հայրապետ՝ աղոթք «Խաղողօրհնեք», Ներսես Լամբրոնացի՝ աղոթք «Հոգեգալուստ», Հովհաննես Երզնկացի Պլուզ՝ խրատ «Ոտնլվայի»), այնպես էլ հույն և ասորի հայրերի (Բարսեղ Կեսարացի, Հովհան Ոսկեբերան, Կյուրեղ Երուսաղեմացի, Եփրեմ Ասորի, Հակոբ Սրճեցի) մատենագր. ժառանգություններից: Ճ-ի հնագույն ձեռագրերը թվագրում են VIII–IX դդ.: Ճ-ները նաև պատկերազարդվել են: Մատենադարանում պահվող Ճ-ներից առանձնանում է «Հեթում Բ թագավորի Ճաշոցը» (1286, ձեռ. դ 979):

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Պ ո ղա րյ ան Ն., Ծիսագիտութիւն, Նյու Յորք, 1990, էջ 40–47: Ավդալբեգյան Մ., Գրի գոր-Վահրամ Վկայասերի

«Տօնամակ» ժողովածուն, ՊԲՀ, 1977, № 4: R e n o u x Ch., Le Casoc, Tipicon Lectionnaire: origines et évolution, “Revue des études arméniennes”, 20, 1986–87, p. 123–151; Le Lectionnaire de Jérusalem en Arménie – Le CÒaåocJ I, Turnhout, 1989 (Patrologia Orientalis, 44, 4); Office du matin et Lectionnaires, “Revue des études arméniennes”, 23, 1992, p. 13–25.

Մայիս Ավդալբեգյան

Հակոբ Քյոսեյան

ՃԱՌ (հուն. ὁμιλία – հոմիլիա), մատենագրական տեսակ: V դ. սրան համարժեք է եղել նաև «թարգմանություն» բառը, որ ունեցել է «զրույց», «քարոզ» (տես Քարոզ), «բեմասացություն» իմաստը: Այս իմաստով է այն կիրառվել Անկյուրիայի Ա և Լավոդիկեի եկեղեցաժողովների ԺԹ հոդվածներում: Ճ. ունի հրեական ծագում: Սինագոգներում սրբազան մատյաններից օրվա խորհրդին պատշաճող հատվածը ընթերցելուց հետո քարոզիչը պարզ բարոյաբան. զրույցով մեկնաբանել է այդ հատվածը: Խոսքի այդ պարզությունը, որ հատուկ էր նաև վաղ շրջանի քրիստոնյա քարոզիչներին, ժամանակի ընթացքում ենթարկվել է զգալի փոփոխությունների: IV–V դդ. Աթանաս Ալեքսանդրացու, Բարսեղ Կեսարացու, Գրիգոր Նազիանզացու, Հովհան Ոսկեբերանի, Օգոստինոսի, Հիերոնիմոսի, Ամբրոսիոսի գրչի տակ Ճ. վերածվել է հռետորական օրենքներով հղկված մատենագր. տեսակի: Քրիստ. ճառագրության մեջ, ըստ բովանդակության, Ճ. բաժանվում է երկու տեսակի՝ բարոյաբանական և դավանական: Բարոյաբան. Ճ-ի դասական օրինակ է հատկապես Հովհան Ոսկեբերանի՝ Մատթեոսի Ավետարանի մեկնությունը (հրտ. 1826), որտեղ իբրև բնաբան՝ մեկնվող հատված, բերված է ավետարանական մի համար, որի յուրաքանչյուր արտահայտությունը՝ նայած իր խորքի, բացատրվում է, իսկ վերջում զետեղված հորդորակը պարունակում է բացատրության բարոյախոս. եզրակացությունը կամ պատգամը: Դավան. ճառագրության առավել ներկայանալի օրինակներ են Աթանաս Ալեքսանդրացու և Գրիգոր Նազիանզացու Ճ-երը, որտեղ նախ բերվում է գաղափար. հակառակորդի տեսակետը, և հետո շարադրվում այդ տեսակետի աստվածաբան. ժխտումը: Արդեն IV դարից սովորություն է դարձել կարող քարոզիչներ չունեցող եկեղեցիներում ընթերցել առավել մեծ հեղինակություն վայելող եկեղեցու հայրերի Ճ-երը: 529-ին տեղի ունեցած նահանգային մի եկեղեցաժողովի կանոնի համաձայն, «եթե երեցը հիվանդության պատճառով անկարող է ինքը քարոզելու, ապա սարկավագը պետք է կարդա սուրբ հայրերի ճառերը»:

Հայ իրականությունում տարածված են եղել հատկապես Գրիգոր Ա Լուսավորչի անունով հայտնի «Յաճախապատում ճառքը», ինչպես նաև՝ Հովհաննես Ա Մանդակունու, Եղիշեի, Զաքարիա Ա Ձագեցու և այլոց Ճ-երը, որոնք շարադրված են քրիստոնեական ճառագրության լավագույն ավանդների հետևողությամբ: VII դարից հետո գրի առնված Ճ-երը զետեղվել են մասնավոր ժողովածուների մեջ՝ պատշաճեցվելով եկեղեց. տոնի խորհրդին (տես Ճառընտիր):

Գրկ. Կանոնագիրք Հայոց, աշխատասիր. Վ. Հակոբյանի, հ. 1, Ե., 1964, էջ XXII–XXIII: Քենդերյան Հ., Հովհան Մայրագոմեցի, Ե., 1973, էջ 98–103:

Հակոբ Քյոսեյան

ՃԱՌԸՆՏԻՐ, Տոնական (լատ. Homeliaire), ճառերի ընտրանի, ժողովածու. բովանդակում է ճառեր, քարոզներ, մեկնողական երկերից քաղված առանձին հատվածներ, աղոթքներ, տեսիլքներ, վարքեր (տես Վարքագրություն), վկայաբանություններ, պատմագրական գործերից բերված առանձին հատվածներ, թղթեր (նամակներ), կանոններ, զրույցներ ևն: Նախապես կոչվել է Տոնական, քանի որ ամփոփել է համաքրիստ., ինչպես նաև հայ սրբերի վկայաբանությունները՝ համակարգված ըստ քրիստ. տոների: Հետագայում ժողովածուի մեջ ներմուծվել են ճառական միավորներ (այստեղից էլ՝ Ճ. անվանումը): Ճ. հայ միջնադարի ձեռագրական մշակույթի մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցնում: Նյութերի բազմազանությունն ու բովանդակության հարստությունը այն դարձնում են հայագիտության ամենատարբեր մարզերի համար տևապես օգտագործելի և շահեկան մի սկզբնաղբյուր (օր., նշանավոր «Մշո Ճառընտիրը», Մատենադարան, ձեռ. դ 7729, պարունակում է 327, Փարիզի Ազգ. գրադարանի դ 110 ձեռագիրը՝ 233, № 116–118 ձեռագիրը՝ 287 նյութ-միավոր ևն):

Ճ. ժողովածուի կազմավորումը կապվում է Սողոմոն Մաքենացու անվան հետ: Առաջին անգամ նրա ջանքերով, 747-ին մեկտեղվել են ճառական բնույթի զանազան նյութ-միավորներ:

Ճ. ժողովածուի նյութերը հիմնականում դասավորված են համաձայն Տոնացույցի և պատշաճեցված են տվյալ տոնի խորհրդին՝ այն մեկնաբանելու կամ տարփողելու նպատակով: Այս առումով Ճ. որոշ չափով նման է Տոնապատճառ ժողովածուին: Սակայն, եթե Տոնապատճառի նյութերը, համեմատաբար նույնական լինելով թե՛ բովանդակությամբ և թե՛ հերթագայությամբ, սահմանափակվում են բացառապես տոների պատճառների, շարժառիթների մեկնաբանությամբ և հետապնդում են նեղ, ուսումնագիտ. նպատակներ, ապա Ճ. ժողովածուները, ենթարկվելով դարի պահանջին և հոգևոր շահագրգռություններին, ժամանակի ընթացքում համալրվում են նորանոր ու բազմաբնույթ նյութերով: Ճ. ժողովածուի նյութերն առհասարակ տարբեր ձեռագրերում ունեն տարբեր կազմ և դասավորություն: Սակայն ընդօրինակման ժամանակով իրար մոտ ձեռագրերում նկատվում է նյութերի և դրանց հերթագայության որոշ նույնություն կամ նմանություն: Այդպիսին է Երևանի Մատենադարանի դդ 7729 (1200–02), 996 (1442), 993 (1456) ձեռագիր Ճ-ների պարագան, որոնցում Հիսուսի ծննդյանը, մկրտությանը, Մարիամ Աստվածածնին և Անտոն Անապատականին նվիրված ճառական միավորները (հոդվածները) լիովին նույնական են: Սակայն մեծ մասամբ այդ նույնականությունը խախտվում է. նույն տոնը ներկայացվում է տարբեր մատենագրական միավորներով: Քիչ չեն և այն դեպքերը, երբ Ճ-ում նույն տոնի տակ զետեղված են լինում մեկից ավելի ճառական միավորներ (ձեռ. դ 996, Պետրոս Ալեքսանդրացու և Աբիսողոմ սարկավագի պատմությունն ու վկայաբանությունը, ԻԵ–ԻԷ), իսկ մյուսում (ձեռ. դ 993)՝ մեկ միավոր (ԾԲ, որ նույնական է ձեռ. դ 996-ի ԻԶ միավորին):

Գրկ. Մաթեվոսյան Ա., Ե՞րբ և որտե՞ղ է գրվել Մշո Տոնական-Ճառընտիրը, ԲՄ, № 9, 1969: Van Esbroeck M., Zanetti U., Le manuscrit լrռvan 993 inventaire des piռces, “Revue des ռtudes armeniennes”, t. XII, 1977, p. 123–167; Van Esbroeck M., Zanetti U., Le manuscrit Érévan 993 inventaire des piéces, “Revue des études arméniennes”, t. XII, 1977, p. 123–67; Van Esbroeck M., Description du répertoire de l’homéliaire de Muå (Maténadaran 7729, t. XVIII/1–2, 1984, p. 237–280.

Հակոբ Քյոսեյան

ՃԳՆԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆ, ճգնակեցություն, հասարակությունից առանձնացած որոշակի ապրելաձև, որի նպատակն է զսպել և սահմանափակել մարդկային բնության մարմնավոր մղումներն ու հակումները հանուն հոգևոր և բարոյական կատարելագործման: Ճ. զատորոշվում է անապատականությունից: Վերջինս նաև հոգևոր ընդդիմություն է հասարակության մեջ առկա մերժելի երևույթներին, մինչդեռ Ճ. հոգևոր ներանձնական կյանքի մի ճանապարհ է և ենթադրում է հոգևոր մաքրագործմամբ ու կենտրոնացումով հաղորդակցում Աստծո հետ:

Քրիստոնեության մեջ Ճ. երևան է եկել II– III դդ. (Եգիպտոսի անապատներում), երբ շատ քրիստոնյաներ, հետևելով Եղիա մարգարեի և Հովհաննես Մկրտչի օրինակին, հրաժարվել են աշխարհիկ կյանքից ու վայելքներից, հեռացել են անապատներ, տրվել ճգնության և աղոթքի: Առաջին քրիստ. ճգնավորները (նշանավոր էին Պողոս Թեբեացին, Անտոն Անապատականը, Պախոմիոսը և ուր.), որոնք նաև առաջին անապատականներն էին, չեն ունեցել նվիրապետ. աստիճաններ, այլ, հովվական և այլ պարտավորություններից զերծ լինելով, ինքնազրկմամբ ձգտել են հասնել բարոյական մաքրության և Աստծո հետ մերձեցման: IV դ. Ճ. տարածում է ստացել նաև Պաղեստինում, Կապադովկիայում, Հայաստանում, ավելի ուշ՝ Եվրոպայում (հատկապես՝ Իտալիայում և Իսպանիայում): Սակայն Ճ-յան խստակրոն կենսակերպը եկեղեցու կյանքում մեծ տարածում չի ստացել, և շուտով ճգնավոր. խմբերը միավորվել են, ստեղծվել են միաբանություններ, հաստատվել են կանոններ (այդ գործում մեծ դեր են խաղացել հատկապես Բարսեղ Կեսարացու վանական կանոնադրությունները), որոնք պարտադիր էին բոլորի համար. բացառվում կամ չէին խրախուսվում ծայրահեղությունները: Հիմնվել են առաջին վանքերը, որոնց մեջ աստիճանաբար ներառվել են նաև եկեղեցու ծառայողները՝ կուսակրոն հոգևորականները (տես Կուսակրոնություն): Ասկետիկ, խստակրոն Ճ., իր որոշ առանձնահատկությունները պահպանելով հանդերձ, միջին դարերում իր տեղը զիջել է վանականությանը: Ճգնավորների համառոտ վարքերը և նրանց հոգեշահ խրատներն ամփոփված են «Վարք հարանց» կոչված ժողովածուներում: Ճ-յան հիմքում ընկած է մարդկային բնության ներքին երկվության գաղափարը: Հոգին և մարմինը համարվում են գոյաբանորեն հակադիր սկզբունքներ, ընդ որում՝ հոգին, ունենալով ավելի բարձր կարգավիճակ, պետք է գերիշխի մարմնի վրա: Ճգնակեցությունը ձգտում է պաշտպանել հոգին մարմ. բնազդներից, հնազանդեցնել մարմինը և այն ենթարկել հոգու կամքին՝ դարձնելով մարմինը հոգու հլու գործիք: Ճ. բնորոշ է բոլոր զարգացած կրոն. վարդապետություններին, սակայն քրիստոնեության մեջ, ի տարբերություն արլ. կրոնների և մի շարք աղանդների, մարմնական բնությունն ինքնին չարիքի պատճառ չի համարվում: Մարմինը նույնպես արարված է Աստծո կողմից և, ըստ այդմ, բարի է իր բնությամբ: Մարմինն ապականվել է՝ ենթարկվելով չարին սոսկ ադամական մեղքի հետևանքով, ուստի ճգնավոր. կյանքի հիմն. նպատակը ոչ այնքան մարմնի արտաքին խոշտանգումն է, որքան մարմնին հատուկ մեղքերի ներքին հաղթահարումը: Քրիստոնեության մեջ Ճ. ինքնանպատակ չէ, այլ՝ միջոց Աստծո անմիջական գերզգայական ճանաչողության և նրա հետ միավորվելու համար: Քրիստ. հոգևոր ավանդույթի մեջ մշակվել է Աստծո հետ վերամիավորմանը նպաստող ճգնակեց. կյանքի մի ճանապարհ, որի արդյունավետությունն արտացոլված է քրիստոնյա բազում խորհրդազգացների (միստիկների) հոգևոր փորձառությամբ և ներանձնական կյանքով:

Քրիստ. խորհրդապաշտությունը, ինչպես այլ կրոնների խորհրդապաշտ. ուսմունքները, ձգտում է հասնել աստվածային բնության անմիջական հայեցողությանը: Հոգևոր կատարելությանը նպաստող բարոյական նորմերը, ճգնավոր. կենսաձևերը, հայեցողական խոկման հնարները որոշակի ընդհանրություններ ունեն քրիստ. և ոչ քրիստ. խորհրդապաշտություններում: Սակայն քրիստ. խորհրդապաշտությունն ունի իր առանձնահատկությունները, և քրիստոնյա խորհրդազգացների հոգևոր փորձը տարբերվում է այլ կրոնների հետևորդների միստիկ. ընկալումներից: Արլ. կրոններում հնարավոր է համարվում խորհրդապաշտի հոգու նույնացումը բացարձակ Նախապատճառի հետ, և այդ պատկերացումը գալիս է արլ. կրոններին բնորոշ անդեմ աստվածային էության և վերջինիս հետ մարդու հոգու գոյաբան. նույնության գաղափարից: Քրիստոնեությունը, որն Աստծուն ընկալում է իբրև բացարձակ Անձ, իսկ մարդկային հոգին համարում լոկ մի արարած, ադամական մեղսագործությամբ Աստծուց հեռացած և էապես տարբեր իր Արարչից, ժխտում է Աստծո և մարդու հոգու նույնացման հնարավորությունը: Բացի այդ, ոչ քրիստ. խորհրդապաշտության մեջ հիմնականում իշխում է այն համոզմունքը, որ մարդը կարող է բացարձակի հետ միստիկ. միության հասնել իր սեփական հոգևոր ջանքերի շնորհիվ, մինչդեռ քրիստոնյա խորհրդապաշտները հոգու մաքրագործումը և գերզգայական հայեցողությունն անհնարին են համարում առանց աստվածային շնորհի աջակցության և օգնության:

Աստծո հետ վերամիավորման ուղին բաժանվում է 3 մասի. դրանք են՝ ապաշխարությունը, մաքրագործումը և Սուրբ Հոգու շնորհի ընդունումը: Ապաշխարությունը կամավոր հրաժարումն է ամեն տեսակ մեղսավոր խոհերից և հակումներից: Խոստովանական ապաշխարությունը քրիստոնյային մեղքերից ձերբազատվելու հնարավորություն է ընձեռում, իսկ հանցանքների բուն թողությունը նա ստանում է՝ հաղորդվելով Քրիստոսի փրկարար մարմնին և արյանը: Ապաշխարությունն ու հաղորդությունն ազատում են քրիստոնյային մեղքի կապանքներից և մաքրագործում նրա հոգին: Բոլոր մեղքերից և չար խորհուրդներից ձերբազատվելը մաքրագործում է սիրտը և հանդարտեցնում այն: Հանդարտությունը (հուն.՝ ησυχιαJ – հեսյուքիա) հոգու կատարյալ խաղաղություն է և ներքին լռություն, ինչն անհրաժեշտ է Սուրբ Հոգու շնորհի և Աստծո անեղ փառքի ճառագումներն ընկալելու համար: Միայն սրտի մշտական հանդարտությունը հնարավորություն է ընձեռում աղոթողին կտրվել այս աշխարհից և թափանցել աստվածային գոյի անդրանցական ոլորտը: Ըստ քրիստ. ճգնակեց. ավանդույթի՝ Աստծո հետ մերձեցումը և առ Աստված սերը անհասանելի է առանց առաքինությունների (հավատ, հույս, սեր, աղոթք, պահք, ողորմություն ևն): Ճգնակեց. բարոյականությունը սերտորեն կապված է քրիստ. մարդաբանության և հոգեբանության հետ: Վերջինիս համաձայն, ըստ Գրիգոր Տաթևացու, հոգին բաղկացած է 3 մասից՝ բանական, ցասմնական և ցանկական, և դրանցից յուրաքանչյուրն ունի իրեն բնորոշ առաքինությունները, համապատասխանաբար՝ խոհականությունը, արիությունը և ողջախոհությունը: Սրբագործվելով ապաշխարության և առաքինասեր վարքի միջոցով` քրիստոնյան արժանանում է Սուրբ Հոգու շնորհին, որ պարգևում է նրան հոգևոր հայեցողական ճանաչողության կարողություն: Գործնական աստվածապաշտությունը հայոց մեջ, ինչպես ողջ արևելաքրիստ. ավանդությունում, համակված է խորհրդապաշտ. ոգով: Հայաստանում մեծ տարածում ստացած Ճ-յան հետ է կապված հայեցողական աստվածաճանաչողությունը: Մեծագույն հայ ճգնավորներից և խորհրդապաշտներից էին Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, Մեսրոպ Մաշտոցը, Հովհաննես Ա Մանդակունին, Հովհաննես Գ Օձնեցին, Գրիգոր Նարեկացին, Ներսես Շնորհալին, Ներսես Լամբրոնացին, Գրիգոր Տաթևացին և այլք:

Գրկ. Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Հովհան Մանդակունի, Ճառք, Վնտ., 1836: Գրիգոր Լուսավորիչ, Յաճախապատում Ճառք եւ Աղօթք, Վնտ., 1954: Գրիգոր Նարեկացի, Մատեան ողբերգութեան, Ե., 1985: Հուսիկ եպիսկոպոս, Անապատականներ և վանականություն, Վաղ-պատ, 1906: Աղոթագիրք, Ե., 1992: Սուրբերու կեանքը, [ժող.], Բեյրութ, 1994: Откровенные рассказы странника духовному отцу, Казань, 1884; Мистическое богословие, Киев, 1991; З а р и н С., Аскетизм по православно-христианскому учению, М., 1996.

Արթուր Մաթևոսյան

ՃՐԱԳԱԼՈՒՅՑ, Սուրբ Ծնունդի և Աստվածահայտնության ու ս. Զատիկի նախընթաց երեկոյան կատարվող նախատոնական արարողություն՝ նախատոնակ: Այդպես է կոչվել եկեղեցու կանթեղները վառելու (ճրագ լցնելու կամ կպցնելու) և ներկա հավատացյալ ժողովրդին մոմեր բաժանելու համար: Անցյալում բոլոր մեծ տոների նախատոնակ երեկոներին կատարվել է Ճ.:

Հայ եկեղեցում ներկայումս միայն վերոհիշյալ երկու տոներից առաջ է կատարվում Ճ., որի ընթացքում, ժամերգությունից հետո, ընթերցվում են հատվածներ Սուրբ Գրքից: Ընթերցվում է Դանիելի մարգարեությունը, որին անմիջապես հաջորդում է ս. Պատարագ (ընդ որում, միայն այս երկու նախատոնական պատարագներն են, որ ընդունված է կատարել երեկոյան): Պատարագից հետո քահանայական թափորը գնում է սեղանատուն՝ նախատոնակն այնտեղ կատարելու: Ընթերցվում է Ավետարանը, երգվում տոնին հատուկ շարականը, ասվում է «պահպանիչն» ու եզրափակիչ շնորհավորական բարեմաղթանքը, ապա սկսվում է ավանդ. ընթրիքը: Ճ-ի ժող. սովորույթներից են՝ միմյանց ավետիս տալը, բանջարեղենի, ձվի և ձկնեղենի ճաշակումը՝ գինու հետ: Ճ-ի երեկոն կոչվել է նաև Խթում, որը կարելի է համարել ուտիքի նախատոնակը:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, 6րդ հրտ., Թեհրան, 1999:

Լևոն Սարգսյան

ՄԱԹՈՒՍԱՂԱ, Մաթուսաղա Սյունեցի, Քերթող (ծ. թ. անհտ – 652), աստվածաբան, փիլիսոփա, րաբունապետ, Սյունիքի եպիսկոպոս (634-ից): Կենսագր. ստույգ տվյալներ մեզ չեն հասել: Կրթությունն ստացել է Սյունյաց վարդապետարանում, որտեղ և դասավանդել է: Եղել է ժամանակի ամենահեղինակավոր դավանաբան վարդապետներից: Ստեփանոս արք. Օրբելյանը նրան անվանել է «մեծ քերթող և անհաղթ փիլիսոփա»: 633-ի Կարինի ժողովին մասնակցելու համար Հայոց իշխան Թեոդորոս Ռշտունին և նախարարները Հայոց կաթողիկոս Եզր Ա Փառաժնակերտցուն խորհուրդ են տվել որպես գիտուն աստվածաբանների իր հետ տանել Մ-ին և Հովհան Մայրավանեցուն՝ հույների հետ դավան. խնդիրներում ճիշտ կողմնորոշվելու համար: Մ., չցանկանալով թողնել վարդապետարանի գործը և պատճառաբանելով տկարությունը, Կարին է ուղարկել իր աշակերտ, Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի եղբորորդի Թեոդորոսին՝ հայոց դավանության մասին Բյուզ. Հերակլ կայսրին ուղղված իր թղթով: Դա Հերակլ կայսրի՝ հայերին ուղարկած դավան. գրի պատասխանն էր: Թղթում, որը զետեղված է Ստեփանոս արք. Օրբելյանի «Պատմութիւն նահանգին Սիսական» աշխատության մեջ, Մ. հերքել է եվտիքականությունը, նեստորականությունը, քաղկեդոնականությունը, անդրադարձել երևութականության, անապականության խնդիրներին: Հեղինակը խոսում է «Երգ Երեքսրբենի» («Սուրբ Աստված») սրբասացության մեջ «խաչեցար»-ի հավելման մասին և հիմնավորում այդ հարցում Հայ եկեղեցու ուղղափառությունը: Անդրադառնալով այն մեղադրանքներին, թե Հայ եկեղեցին «Աստված խաչված» և «անմահն խաչված» է ասում, Մ. պատասխանում է, որ այստեղ ոչ մի հերետիկոսություն չկա, քանզի «անչարչարը չարչարվեց չարչարողով, անմահը մեռավ մահկանացուով, այսինքն թե՝ անչարչար Բանն Աստված մեռավ իր մարմնով» (Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, «Սյունիքի պատմություն», 1986, էջ 141): Մ. շեշտել է, թե աստվածայինի և մարդկայինի անքակտելի և անճառելի միավորությամբ է, որ ասում ենք «Աստված խաչվեց» կամ «Աստված չարչարվեց», հետևաբար, «ով չի ասում «Աստված խաչված», չի էլ ընդունում Աստծուն Կույսից ծնված, իսկ Կույսին՝ Աստվածածին… քանի որ Հիսուս Քրիստոսը ուրիշ մեկը չէ, Բանն Աստված՝ ուրիշ, այլ՝ նույն և մեկ Աստված՝ ծնված Կույսից, իր աստվածությամբ նույն անչարչարելին, նույն անմահն ու նույն մեռածն իր մարմնով» (նույն տեղում, էջ 142): Մ. Հայ եկեղեցու ուղղափառությունը դավան. տարբեր հարցերում հիմնավորել է Ս. Գրքից վկայակոչումներով և եկեղեցու հայրերի գրվածքներից մեջբերումներով:

Գրկ. Ստեփան ո ս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986:

Արտաշես Ղազարյան

ՄԱԿԱՐ Ա ԹԵՂՈՒՏՑԻ [6.4.1813, գ. Թեղուտ (Բիթլիս նահանգի Բուլանըխ գավառ) – 1891, Էջմիածին], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1885ից: Հաջորդել է Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցուն: 1828–29-ին, ռուս-թուրք. պատերազմի ժամանակ, ծնողների հետ գաղթել է Արլ. Հայաստան: Սովորել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի ժառանգավորաց վարժարանում: 1843-ին կարգվել է դպրանոցի տեսուչ, 1849-ին՝ մատենադարանապետ: 1864-ին նշանակվել է Վրաստանի թեմի առաջնորդ, 1876-ին՝ Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմի առաջնորդ, 1882-ից՝ նաև Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսի տեղապահ: Մ. Ա Թ-ու ջանքերով 1885-ին ցար. արքունիքը վերանայել է իր 1884-ի հունվ. 27-ի «Կովկասի հայ լուսավորչական եկեղեցական ուսումնարանների մասին» որոշումը, թույլատրել վերաբացել հայկ. դպրոցները, վերականգնել կաթողիկոսի սահմանափակված իրավունքները:

Մ. Ա Թ., շարունակելով Մովսես Գ Տաթևացի կաթողիկոսի գործը, ավարտին է հասցրել Էջմիածնի Մայր տաճարի նորոգումը: Կաթողիկոս. գահին Մ. Ա Թ-ուն հաջորդել է Մկրտիչ Ա Վանեցին (Խրիմյան Հայրիկ):

Վարդան Դևրիկյան

ՄԱԿԱՐԱՎԱՆՔ, ՀՀ Տավուշի մարզի Աչաջուր գյուղից 3 կմ հարավ-արևմուտք, Պայտաթափ լեռան անտառապատ լանջին: Հնագույն եկեղեցին (X–XI դդ.) ունի ներքուստ խաչաձև (բավական խոր թևերով), արտաքուստ ուղղանկյուն, գմբեթավոր հորինվածք: Կառուցվել է կարմրավուն կիսամշակ տուֆի խոշոր քարերով (XIII դ. գմբեթը և ծածկը վերակառուցվել են նույն տուֆի սրբատաշ քարով): Եկեղեցու բեմի ճակատը հարդարված է բուս. և երկրաչափ. նուրբ զարդաքանդակներով 1198-ին վանքի արլ. կողմում Մ-ի վանահայր Հովհաննես Ա-ն կառուցել է ներքուստ խաչաձև (եռաբսիդ, արմ. ուղղանկյուն թևով), արտաքուստ ութանիստ, կենտրոնագմբեթ Ս. Աստվածածին եկեղեցին: Լուսամուտների պսակներն ու խորշերի հովհարաձև մշակված կիսակոնաձև գագաթներն ընդգրկող գոտին զարդարված է թռչունների, առյուծների, վարդյակների, արծվի և վիշապի մենամարտ պատկերող հարթաքանդակներով: Եկեղեցուն հս-ից կից է փոքրիկ, թաղածածկ մատուռ: XII դ. վերջին կառուցվել է Մ-ի հյուրատունը: 1205-ին Բազազ իշխանի որդի Վարդանը կառուցել է Մ-ի գլխ. եկեղեցին՝ մեկ զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով, Ավագ խորանի երկու կողմերում երկհարկ ավանդատներով (հս-արմ. խորշը հետագայում վերակառուցվել է ավանդատան): Ճակատները (արմ-ից բացի) մշակված են «հայկ. խորշերով»: Ճոխ զարդաձևերով արմ. շքամուտքի ճակտոնապատը բազմագույն քարերի շախմատաձև շարվածքով է: Եկեղեցու հվ. պատի լուսամուտի տակ՝ ճանկերում հորթ բռնած արծվի բարձրաքանդակն է, որն ուշագրավ է կատարման մեծ վարպետությամբ: Ինքնատիպ է Ավագ խորանի հարդարանքը. կիսաշրջանաձև պատը զարդարված է 13 գոգավոր խորշերով, բեմի ճակատի ողջ մակերեսը ծածկված է միջնադարյան հայ արվեստի գլուխգործոցների թվին դասվող, ութանկյուն աստղերի և ութանիստ բազմանկյունների մեջ ներառված հարթաքանդակներով՝ երիզված հյուսկեն զարդերով կիսագլանաձև լայն շրջանակով: Ութանկյուն աստղերում քանդակված են հուշկապարիկներ, կենդան. և բուս. չկրկնվող զարդամոտիվներ, աստվածաշնչյան թեմայով («Հովհանը կետի երախում») պատկերաքանդակ ևն: Իսկ ձկան քանդակները (գալարվող ձկներ) իրենց պլաստիկայով և կատարման իրապաշտ. ոճով նմանը չունեն հայկ. քանդակագործ. արվեստում: Աստղերից մեկի վրա կերտված է շին. գործիքները ձեռքին եկեղեցու ճարտարապետի (և, անշուշտ, քանդակագործի) դիմապատկերը և անունը՝ «Երիտասարդ»:

XIII դ. 1-ին քառորդում Վաչե Ամբերդցին (Վաչուտյանների տոհմից) Մ-ի հնագույն եկեղեցուն արմ-ից և գլխ. եկեղեցուն հս-ից կից կառուցել է քառակուսի հատակագծով քառասյուն, կենտ րոնակազմ գավիթ:

Արմ. շքամուտքի վրա կան հուշկապարիկի, առյուծի և ցուլի մենամարտ պատկերող դինամիկ բարձրաքանդակներ: Հարուստ է գավթի ներսի հարդարանքը՝ սյուները և որմնասյուները, կամարաղեղները, ութանկյուն երդիկը, առաստաղն ունեն բուս., երկրաչափ. ճոխ զարդաքանդակներ, իսկ կամարների հիմքերին և սյուների խոյակներին կան դրախտահավերի բարձրաքանդակներ: Գավթին և հնագույն եկեղեցուն հս-արլ-ից կից է այժմ ավերակ նշխարատունը (XIII դ.): Ըստ պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցու, Հաթերքի Վախթանգ իշխանի կին Արզուխաթունը XIII դ. ասեղնագործ նրբահյուս վարագույրներ է նվիրել Դադիվանքին, Հաղպատի վանքին, Գտչավանքին և Մ-ին: XIII դ. Մ. ստացել է բազմաթիվ նվիրատվություններ (այգիներ, դրամ, զարդեր, ձեռագրեր, խաչեր ևն): Մ-ի հվ. կողմում հյուրատան ավերակներն են, արմ. կողմում՝ խցերի և տնտ. շենքերի հիմնապատեր, վանքի կամարակապ դարպասը, պարսպից դուրս դեպի հս-արլ.՝ աղբյուրի շենքը, դեպի հվ-արմ. և արմ՝. 2 գերեզմանոց: 1970–80-ական թթ. համալիրը նորոգվել է: Մ. իր զարդաքանդակների ինքնատիպությամբ, հարստությամբ և բազմազանությամբ դասվում է Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու, Բղենո Նորավանքի, Գանձասարի վանքի շարքին և կարևոր տեղ գրավում հայ արվեստում:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Սարգսյան Գ., Մակարավանք, «Էջմիածին», 1954, № 2–5: Կարախանյան Գ., Մակարավանքի քանդակները և նրանց հեղինակը, ՊԲՀ, 1974, № 4: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 6, Ե., 1977: Harutunian V., Gandolfo F., Makaravank, V., 1994 (Documenti di architettura armena, 22).

Մուրադ Հասրաթյան

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾԻՆ, տես Կաթողիկոսություն ամենայն հայոց:

ՄԱՅՐԱՎԱՆՔ, ՀՀ Կոտայքի մարզի Սոլակ գյուղի մոտ: Հիշատակվում է VII դարից՝ կապված վանահայր Հովհան Մայրավանեցու (Մայրագոմեցի) հետ: Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսը միակամության հարցում իրեն ընդդիմացած և Մ. քաշված Հովհան Մայրավանեցուն անարգելու նպատակով վանքն անվանել է «Մայրագոմ», իսկ Հովհանին՝ «Մայրագոմեցի»: Մ-ի սրբատաշ բազալտից կառուցված Ս. Աստվածածին եկեղեցին (XI–XII դդ.) մեկ զույգ արմ. մույթերով գմբեթավոր դահլիճ է, խորանի երկու կողմերում երկհարկ ավանդատներով: Բեմի վեմքարի տեղ խաչքար է դրված: Եկեղեցու հվ-արմ. և հս. կողմերում միաբանության շենքերի ավերակներն են:

Գրկ. Սեբեոս, Պատմութիւն, Ե., 1979: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Սարգսյան Գ., Մայրավանք, «Էջմիածին», 1958, № 4:

Մուրադ Հասրաթյան

ՄԱՆԱԶԿԵՐՏԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ 726, հայ-ասորական միացյալ եկեղեցական ժողով: Հրավիրվել է Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Գ Օձնեցու և Ասորի Հակոբիկ եկեղեցու առաջնորդ, Անտիոքի Աթանաս պատրիարքի նախաձեռնությամբ: Հայոց կողմից, կաթողիկոսից բացի, ժողովին մասնակցել են 31 եպիսկոպոս և 8 վարդապետ, որոնք ներկայացրել են Հայաստանի արլ. և արմ. հատվածների գրեթե բոլոր թեմերը, իսկ ասորական կողմից՝ պատրիարքը՝ 6 եպիսկոպոսների հետ: Մասնակիցների թվում հիշատակվում են ժամանակի նշանավոր հայ աստվածաբան վարդապետներ Խոսրովիկ Թարգմանիչը և Գրիգորիս Արշարունին, որոնք մեծապես օգնել են Հայոց կաթողիկոսին դավան. կարևորագույն որոշումներ ընդունելիս: Ժողովի նպատակն էր հարթել երկու Արևելյան եկեղեցիների դավան. տարաձայնությունները, որոնք ծագել էին հակաքաղկեդոն. աստվածաբաններ Հուլիանոս Հալիկառնասցու և Սևերիոս Անտիոքացու՝ Հիսուսի մարմնի անապականության շուրջ ծավալված վեճից: Ըստ XII դ. ասորի ժամանակագիր Միքայել Ասորու, երկու ասորի հոգևորական նամակ են հղել Հովհաննես Գ Օձնեցուն, որտեղ հայերին մեղադրել են Հուլիանոս Հալիկառնասցու ուսմունքին հարելու մեջ: Հայերն էլ իրենց հերթին ասորիներին մեղադրել են Սևերիոս Անտիոքացու ուսմունքին հետևելու մեջ: Նախապես որոշվել էր ժողովը հրավիրել Արծն քաղաքում, սակայն Արմինիայի արաբ կառավարիչը չի թույլատրել ժողովի գումարումն իր իշխանապետության սահմաններից դուրս: Ժողովատեղիի ընտրության հարցում արաբ ոստիկանի միջամտությունը վկայում է, որ հայ-ասոր. դավան. միությունը հովանավորել և թելադրել էր արաբ. խալիֆայությունը, որը նպատակ ուներ Արևելքի ամենամեծ ուղղափառ եկեղեցիների դավան. միությունն ուղղել ընդդեմ քաղկեդոնականության և Բյուզ. կայսրության:

Պահպանվել են Մ. ե. ժ-ի արձանագրությունները հայերեն և ասորերեն, ինչպես նաև ժողովի սահմանած կանոններն ու նզովքները: Ենթադրվում է, որ Հովհաննես Գ Օձնեցին ժողովում կարդացել է հուլիանոսականների դեմ ուղղված իր «Ընդդէմ երևութականաց» ճառը:

Մ. ե. ժ. սահմանել է 10 նզովք, որոնք դատապարտել են Հուլիանոս Հալիկառնասցու և Սևերիոս Անտիոքացու ուսմունքներն ու դրանց հետևորդներին, երևութականությունը, քաղկեդոնականությունը, մեկ անգամ ևս հաստատել Սուրբ Երրորդության ուղղափառ բանաձևումը: Ժողովի որոշումների արդյունքում Հայ և Ասորի Հակոբիկ եկեղեցիների միջև կնքվել է դավան. միություն, որը, սակայն, չի հարատևել: Մ. ե. ժ-ում քննարկվել են նաև ծիս. խնդիրներ: Հայ և Ասորի եկեղեցիների համար սահմանվել է Քրիստոսի ծնունդը տոնել ոչ թե դեկտ. 25-ին, ինչպես՝ քաղկեդոնականները, այլ՝ հունվ. 6-ին, նաև որոշվել է հացն անխմոր և գինին անխառն մատուցել Պատարագի ժամանակ: Հովհաննես Գ Օձնեցու և Աթանաս Անտիոքացու միջև համաձայնություն է ձեռք բերվել երեք հայ հոգևորականների Ասորիք ուղարկելու մասին՝ այնտեղ բնակվող հայ քաղկեդոնականների գործունեությունը կանխելու նպատակով: Հիշատակություն կա նաև, որ Ասորիք ուղարկված հայ հոգևորականները զբաղվել են ասորերենից հայերեն թարգմանություններով: Մ. ե. ժ. մեծ նշանակություն է ունեցել Հայ եկեղեցու դավան. մի շարք կետերի հստակեցման գործում: Նրա դավան. որոշումներն ամբողջացրել և վերջնական տեսքի են հասցրել Հայ եկեղեցու քրիստոսաբան. համակարգը:

Գրկ. Սամուել Անեցի, Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղ-պատ, 1893: Հովսեփյան Գ., Խոսրովիկ Թարգմանիչ, Վաղ-պատ, 1899: Տեր-Մինասյան Ե., Հայոց եկեղեցու յարաբերութիւնները ասորւոց եկեղեցիների հետ, Էջմիածին, 1908:

Մհեր Պապյան

ՄԱՆԱՆԴՅԱՆ Հակոբ Համազասպի (22.11. 1873, Ախալցխա – 4. 2. 1952, Երևան), պատմաբան, բանասեր, աղբյուրագետ: Պրոֆ. (1925), պատմ. գիտ. դոկտոր (1938), ԽՍՀՄ ԳԱ ակադ. (1939), ՀԽՍՀ ԳԱ ակադ. (1943): Գիտ. վաստ. գործիչ (1935): Սկզբ. կրթությունն ստացել է Ախալցխայի Կարապետյան վարժարանում (1880–83), ապա սովորել է Թիֆլիսի 1-ին դասական գիմնազիայում (1883–93), Ենայի, Լայպցիգի, Ստրասբուրգի համալսարաններում (1893–97), մասնագիտացել արևելագիտության և լեզվաբանության մեջ: Էքստեռն կարգով ավարտել է Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի արլ. լեզուների ֆակ-ը (1898) և Յուրևի (Դորպատ) համալսարանի իրավաբ. ֆակ-ը (1909): 1900–05-ին դասավանդել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում, 1906– 1907-ին՝ Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում, 1920-ին՝ Հայաստանի համալսարանում: Եղել է նույն համալսարանի պատմալեզվագր. ֆակ-ի դեկանի պաշտոնակատար, 1921-ին՝ ԵՊՀ ռեկտոր, 1921–23-ին՝ արևելագիտ. և պատմագր. ֆակ-ների դեկան, 1921– 1925-ին՝ հայ ժողովրդի պատմության ամբիոնի վարիչ, 1925–31-ին՝ նույն ամբիոնի պրոֆ.:

Մ. հեղինակ է հայ., ռուս., գերմ. լեզուներով գրված շուրջ 150 աշխատությունների՝ նվիրված հայոց հին և միջնադարյան պատմությանն ու բանասիրությանը, պատմ. աշխարհագրությանը, չափագիտությանն ու վիմագրությանը, մշակույթին: Մ. զբաղվել է հուն. իմաստասիր. երկերի հայ. թարգմանությունների (Թեոն Աղեքսանդրացի, Հերմես Եռամեծ), հայոց մատենագիտության, այսպես կոչված՝ հունաբան դպրոցի գործունեության («Հունաբան դպրոցը և նրա զարգացման շրջանները», 1928), հատկապես Դավիթ Անհաղթի իմաստասիր. ժառանգության ուսումնասիրությամբ: «Հունաբան դպրոցը…» աշխատությունում հեղինակն արծարծել է խնդիրներ, որոնք առնչվում են Հայ եկեղեցու և դավանության պատմության կնճռոտ հարցերին (հունաբան դպրոցի և թարգմանությունների սկզբնավորման, դավան. պայքարին հայոց մասնակցության և Քաղկեդոնի ժողովի մերժման ժամանակի վերաբերյալ՝ կապված Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառություն» երկի հայերեն թարգմանության թվականի ճշտման հետ), ինչպես նաև Մովսես Խորենացու և Հովհաննես Ա Մանդակունու անունով «Գիրք թղթոց»-ում պահպանված երկու դավան. գրությունների հեղինակային պատկանելությանը ևն: «Մեսրոպ Մաշտոցը և հայ ժողովրդի պայքարը մշակութային ինքնուրույնության համար» (1941, ռուս.) աշխատության մեջ Մ. բացահայտել է հայոց գրերի պատմության հետ կապված մի շարք խնդիրներ և հանգել այն եզրակացության, որ դրանք ստեղծվել են 392–393-ի ընթացքում: Մ. բազմաթիվ ուսումնասիրություններում անդրադարձել է Հայ եկեղեցու պատմությանը և մատնանշել նրա կարևոր դերը հայ ժողովըրդի հոգևոր, մշակութ. ու քաղ. կյանքում: Մասնավորապես քննարկման առարկա է դարձրել հին հուն. բնափիլ. և աստվածաբան. գրակ-յան հայերեն թարգմանությունների հանգամանքները, ինչպես, օր., «Գրիգոր Նազիանզացու ճառերի Նոնոսի մեկնությունների հին հայերեն թարգմանությունը» (1903, գերմ.), «Դավիթ Անհաղթի խնդիրը նոր լուսաբանությամբ» (1904), «Մեկնութիւն Ստորոգութեանցն Արիստոտելի, ընծայեալ Էլիասի Իմաստասիրի» (1911) և այլ ուսումնասիրություններ, ցույց տվել, որ հետաքրքրությունը դեպի անտիկ փիլիսոփայությունը ընդլայնել է հայերի մտահորիզոնը, ձևափոխել նրանց կրոն. մտածողության բացառիկությունը: Մ. ուսումնասիրություններ է կատարել քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելու ժամանակի վերաբերյալ և տեսակետ հայտնել, թե Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն է հռչակվել միայն Մաքսիմիանոս կայսրի մահից հետո, հավանաբար՝ 314–316-ին: Քրիստոնեությունը պետ. կրոն ընդունելը համարել է քաղ. կարևորագույն գործոն՝ պարսիկների համաձուլողական քաղաքականության դեմ պայքարելու և զրադաշտականությունից խուսափելու միջոց:

1903-ին Հ. Աճառյանի հեղինակակցությամբ հրատարակել է «Հայոց նոր վկաները» վկայաբան. ժողովածուն, որտեղ ընդգրկված են 1155–1843-ի ընթացքում դավանանքի համար նահատակվածներին նվիրված պատմ. ու գեղ. ստեղծագործություններ՝ ձեռագրերի բաղդատությամբ, անհրաժեշտ ծանոթագրություններով: Երկ. Երկ., հ. 1–6, Ե., 1977–85:

Գրկ. Բաբայան Լ., Հակոբյան Վ., Հակոբ Մանանդյան, Ե., 1974: Հակոբ Մանանդյան, Ե., 1981 (Կենսամատենագիտություն, կազմ. Պ. Հովհաննիսյան):

Պետրոս Հովհաննիսյան

ՄԱՆԵ, սուրբ Մանի (վախճ. 323), սուրբ կույս, տոնելի ճգնավորուհի: Ս. Հռիփսիմյանց կույսերից՝ Նունեի ընկերուհին: Մ. Հռոմից Հայաստան մեկնող սրբուհիների խմբի հետ չի հասել Վաղարշապատ, այլ առանձնացել է Եկեղյաց գավառի Սեպուհ լեռան մի այրում և երկար տարիներ ճգնել այնտեղ: Ըստ ավանդության, Գրիգոր Ա Լուսավորիչն է հողին հանձնել Մ-ի մարմինը և դրանից հետո մնացել նույն՝ Մանէայ (Մանյա) այրում և ճգնությամբ կրոնավորել:

Հայ եկեղեցին ս. Մ-ի տոնը նշում է Նունե կույսի հիշատակի հետ միասին, Ս. Էջմիածնի տոնին (Տոն Կաթողիկե սրբոյ Էջմիածնի) հաջորդող երեքշաբթի օրը:

Գրկ. Մո վսես Խ որենաց ի, Պատմութիւն սրբոց Հռիփսիմեանց…, տես Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1865, էջ 300: Ն ու յ ն ի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901, էջ 105: Ավգերյան Մ., Լիակատար վարք եւ վկայաբանութիւն…, հ. 3, Վնտ., 1812, էջ 130–140, 250: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997:

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ՄԱՆԻՔԵՈՒԹՅՈՒՆ, III դարում Սասանյան Իրանում ծագած կրոն: Հիմնադիրն է Մանին՝ ծնված Հվ. Միջագետքում, 216-ին: Որդին էր Արշակունի իշխան Պատիկի (Պատակ), մոր անունը հավանաբար Մարիամ էր, ինչը վկայում է նրա հրեադավան կամ քրիստոնյա լինելը: Մանին իր նոր կրոնի քարոզչությունն սկսել է Սասանյան արքա Շապուհ I-ի օրոք (240–271): Սկզբ. շրջանում վայելել է արքայի հովանավորությունը, բայց հետագայում, երբ պարզվել է, որ նոր կրոնը վտանգ է ներկայացնում զրադաշտականության համար, Վահրամ I արքան նրան մահապատժի է ենթարկել: Մ. շուտով տարածվել է Հռոմ. կայսրության սահմաններում, Մերձ. Արևելքում, հասել մինչև Չինաստան: VIII դ. վերջին Մ. դարձել է ույղուրական խաքանության պետ. կրոնը: Մանիքեական գրություններ հայտնաբերվել են Հս. Աֆրիկայում, Ֆայյումում և Հս-Արմ. Թուրքեստանում: Մանիի գլխ. գրվածքներն են «Գաղտնիքների գիրքը», «Պատվիրանների գիրք ունկնդիրների համար», «Կենդանացուցիչ գիրքը» ևն:

Մ. եղել է դուալիստական ուսմունք, ներկայացրել Լույսի և Խավարի՝ որպես բնության հիմն. ուժերի միջև շարունակ ընթացող պայքարը, հետևաբար և բարոյական սկզբունքների՝ Բարու և Չարի պայքարը: Աղանդների մեջ դուալիզմը առաջ էլ կար, բայց միայն Մանիի միջոցով է այն համակարգվել: Հետագայում Մ. իր վրա է կրել արևմտյան ազդեցությունը (գնոստիցիզմի և հրեա-քրիստոնեական): Հին գնոստիկյան համակարգերը՝ մարկիոնականությունը, բասիլիդականությունը, բարդածայնականությունը և գնոստիկականության այլ մնացորդները, հետագայում վերջնականապես լուծվել են մանիքեական կրոնի մեջ՝ այնտեղ գտնելով իրենց հետաքրքրող հարցերի պատասխանները:

Մ-յան համաձայն, տիեզերքը, ինչպես նաև մարդը, իրենցից ներկայացնում են մթին և լուսավոր տարրերի մի խառնուրդ: Տիեզերքի պատմությունը բաժանվում է երեք շրջանների. անցյալ, երբ Հոգին դեռևս չէր խառնված նյութի հետ, ներկա, երբ այդ երկու նախասկիզբները խառնվել են իրար, և առաջացել է լարվածություն ու բախում, և ապագա, երբ Չարը (Խավարը) և Բարին (Լույսը) բաժանված են երկու տարբեր գոտիների: Երկու նախասկիզբներից յուրաքանչյուրն ունի իր թագավորը՝ Հայրը՝ Լույսի, և Իշխանը՝ Խավարի: Խավարի իշխանը շրջապատված է դիվային ուժերով այն դեպքում, երբ Լույսը ուղարկում է իր աստվածային ճառագայթները: Մարդը սատանայի իշխանությունից ազատագրվելու համար պետք է մաքրվի չարի տարրերից, այն է՝ նյութական նախասկզբից: Աստված մարդուն ղեկավարելու համար ուղարկում է ուսուցիչներ՝ «Լուսո առաքյալներ». Բուդդային՝ Հնդկաստան, Զրադաշտին՝ Պարսկաստան, Քրիստոսին՝ Արևմուտք, իսկ Մանիին՝ Բաբելոնիա: Մանին հենց այն Մխիթարիչ Հոգին է (Պարակլետոս), որին Քրիստոսը խոստացավ աշխարհ ուղարկել. «Իսկ Մխիթարիչը՝ Սուրբ Հոգին, որին Հայրը կուղարկի Իմ անունով, Նա ձեզ ամեն բան կուսուցանի…» (Հովհ. 14.26): Մանին իր նամակներում իրեն անվանել է «Հիսուս Քրիստոսի առաքյալ», որ եզրափակում և պսակում է «Լուսո առաքյալների» շարքը՝ գիտակցաբար ստեղծելով Արևելքը Արևմուտքի հետ միավորող համապարփակ համաշխարհային մի կրոն:

Մ-յան բարոյախոսությունը պահանջել է ճգնական կյանք՝ խավարի տարրերից հեռու մնալու և լուսավորնեմար: Իսկական մանիքեցին չպետք է ունենար սեփականություն, ընտանիք և տուն, պետք է հրաժարվեր ամուսնությունից, գինուց, մսից, աշխարհիկ բոլոր վայելքներից: Նա պետք է բարձր կանգնած լիներ ամեն զգայականությունից: Մանիի հետևորդներից պահանջվել է խիստ պահեցողություն, աղոթքի կանոնավոր ժամեր: Բայց քանի որ այդքան խիստ ճգնավորությունը և կատարյալ իմացության ձեռքբերումը հասանելի էր միայն քչերին, այդ պատճառով մանիքեցիները բաժանվել են երկու դասի՝ «ընտրյալների» կամ «կատարյալների»՝ կրոնը վարդապետող քարոզիչների, և «ունկնդիրների»: Վերջիններս կարող էին ունենալ տուն, ընտանիք, մասնագիտություն և սեփականություն, բայց պարտավոր էին օթևան տալ «կատարյալներին», հոգալ նրաց մասին: Մանին ուներ 12 աշակերտ՝ Քրիստոսի առաքյալների թվին հավասար, որ մանիքեցիներն ընտրել էին «կատարյալների» միջից և կոչել «ուսուցիչներ», իսկ 13-րդին անվանել նրանց «Գլուխը»: «Ուսուցիչները» նշանակել են «վերադիտողներ»՝ թվով 72 հոգու, Քրիստոսի 72 աշակերտների թվով, վերջիններս էլ նշանակել են «երեցներ» (360 հոգու): Մանիքեցիները մերժել են մկրտության խորհուրդը, վարդապետել, որ զոհ մատուցելով և ծեսերով հնարավոր չէ փրկության հասնել, այլ՝ միայն աղոթքով: Նրանք ամբողջ օրվա ընթացքում աղոթել են Արեգակին, գիշերը՝ Լուսնին, եթե այն երևում էր: Մովսիսականությանը խոր ատելությամբ վերաբերվելով՝ մերժել են Հին կտակարանը, համարել, որ «Մովսեսին Օրենքը տվող և մարգարեների բերանով խոսող աստվածը, իսկական աստված չէ, այլ Խավարի տերը» (այսինքն՝ սատանան): Նոր կտակարանի գրքերը համարելով խեղաթյուրված՝ նրանք սրբագրել են դրանք, ընդունել միայն մի քանի պարականոն գրքեր, ինչպես՝ Թովմայի, Փիլիպպոսի, Պետրոսի, 12 առաքյալների ավետարանները, «Տիրոջ մանկությունը» խորագիրը կրող գիրքը ևն:

Մանիքեցիների նկատմամբ հալածանքները, որ սկիզբ են առել դեռևս III դ. 2-րդ կեսին Իրանում, չեն խանգարել այդ կրոնի լայն տարածմանը նաև Հռոմ. կայսրության սահմաններում դեռևս Դիոկղետիանոսի և Կոստան դին Մեծի ժամանակ:

IV դ. վերջին և V դ. սկզբին մանիքեցիների դեմ ուղղված հատուկ օրենքներ են ընդունվել:

Քրիստոնեական աշխարհում Մ. մեծ ազդեցություն է ունեցել միջնադարյան զանազան աղանդների վրա, ինչպիսիք են մծղնեությունը, պավլիկյանները, թոնդրակեցիները, բոգոմիլները ևն: Այդ մասին և նրանց գաղափարախոսությունը քննադատող բազմաթիվ երկեր են գրվել (Պետրոս Սիկիլիացի, Պետրոս Վանական, Փոտ պատրիարք, Եվթիմիոս Ակմոնացի և ուր.): Փոտ պատրիարքի՝ պավլիկյանների դեմ գրված գիրքը վերնագրված է «Մանիքեցիների վերածլման մասին»:

Թեև ապացույց չկա Հայաստանում Մ-յան տարածված լինելու մասին, սակայն նրա գաղափարներն այստեղ օտարոտի չէին: Մանիի մասին խոսել է Եզնիկ Կողբացին իր «Եղծ աղանդոց» գրքում: Միջնադարյան հայ հեղինակները, անդրադառնալով մանիքեցիներին, ոչ միայն քննադատել են նրանց վարդապետությունը, այլև հետագայում հանդես եկած և Հայաստանում տարածված քրիստ. աղանդները՝ պավլիկյան, թոնդրակյան, համարել մանիքեցիների հետնորդներ: Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին թոնդրակեցիներին համարել է մանիքեցիների մնացորդներ («մնացելոցն ի նորոց Մանիքեցւոցն», «Մանիքեցւոց նորոյ թոնդրակեացն»), մանիքեցիների աշակերտներ («որք ի մանիքեցւոցն ուսեալք անուանելոցն թոնդրակեցիք»): «Մանիքեցի» հորջորջումը դարձել է անվանարկող ածական: Բյուզ. Հուստինիանոս I կայսրը (527–565) այդպես է անվանել իր քաղաքական հակառակորդներին, թեև նրանք մանիքեցիների հետ ոչ մի առնչություն չեն ունեցել: Մ. բուդդայականության, զրադաշտականության, հունական մշակույթի և քրիստոնեության նպատակադրված համադրությունն էր: Այստեղից էլ այն սուր վեճերը, թե այդ կրոններից ու տարրերից որ մեկը կարելի է ընդունել որպես ելակետային և կառուցվածքային: Մինչև XIX դ. Մ. համարվել է քրիստոնեական աղանդ: Իրանագետները պաշտպանել են Մ-յան արևելյան ծագումը: XX դ. կեսից, նոր աղբյուրների հայտնագործմամբ՝ Մ-յան քրիստոնեական գաղափարներն է՛լ ավելի ցցուն են դարձել: Բայց, հակառակ դրան, այն բնորոշվում է ոչ թե որպես քրիստոնեական աղանդ, այլ՝ յուրատեսակ կրոն, որը մրցակցության մեջ էր քրիստոնեության հետ:

Գրկ. Մելիք-Բախշյան Ստ., Պավլիկյան շարժումը Հայաստանում, Ե., 1953: Տեր-Մինասյան Ե., Միջնադարյան աղանդների ծագման և զարգացման պատմությունից, Ե., 1968, էջ 91–106: Բարթիկյան Հ., Աղանդավորական շարժումները Հայաստանում ըստ միջնադարի հայ և օտար հեղինակների (4–5-րդ դդ.), ԼՀԳ, 1984, № 10: Burkitt F., The Religion of the Manichees, Camb., 1925; Ort L., Mani. A Religio-Historical Description of his Personality, Leiden, 1967; Puech H. G., Le Manicheisme: son fondateur, sa doctrine, P., 1967.

Հրաչ Բարթիկյան

ՄԱՆՎԵԼ (Ստեփանոս) ԿՅՈՒՄՈՒՇԽԱՆԵՑԻ, Գյումուշխանեցի, Շահինյան, Ալթունյ ան [1.1.1768, Գյումուշխանե – 4.12.1843, Հին Ղրիմ (թաղված է հայոց Ս. Խաչ վանքի բակում)], մատենագիր, հասարակական գործիչ: Կրթությունն ստացել է Գյումուշխանեում, ապա՝ Կարինում: Աշակերտել է Ամասիայի առաջնորդ Հովհաննես արք. Սեբաստացուն, որի «սրբազնագործ աջովն» էլ 1796-ին ձեռնադրվել է աբեղա, ապա՝ վարդապետ: Հովհաննես արք. Սեբաստացու մահից (1797) հետո մեկնել է Կ.Պոլիս, որտեղ նրան սիրով ընդունել է պատրիարք Զաքարիա Կաղզվանցին: Վերջինիս մահից հետո ծառայության է անցել նորընտիր պատրիարք Դանիել Սուրմառեցու մոտ: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Ղուկաս Ա Կարնեցու մահից հետո կաթողիկոս է ընտրվել Դանիել Սուրմառեցին (Դանիել Ա Սուրմառեցի): Սակայն ռուսահայոց թեմի առաջնորդ Հովսեփ Արղությանը, ռուս. կառավարության օժանդակությամբ, հարկադրել է Բարձր դռանը չեղյալ հայտարարել Դանիել Սուրմառեցու կաթողիկոսությունը հավաստող ֆարմանը, վերջինս աքսորվել է Թենեդոս կղզի. կաթողիկոս է հաստատվել Հովսեփ Արղությանը: Մ. Կ. ուղեկցել և ինն ամիս շարունակ աքսորում սպասավորել է Դանիել Ա Սուրմառեցուն: Հովսեփ Արղությանը Էջմիածին չհասած՝ հանկարծամահ է եղել: Կաթողիկոս է ընտրվել Դավիթ Ե Էնեգեթցին: 1802-ին Մ. Կ. մեկնել է Սանկտ Պետերբուրգ, որտեղ ռուսահայոց թեմի առաջնորդն էր Եփրեմ արք. Ձորագեղցին: Լազարյանների աջակցությամբ և նրանց ջանքերով Ռուսաց ցարը և կառավարությունը հակվել են Դանիել Ա Սուրմառեցու կողմը: 1804-ին Եփրեմ արք. Ձորագեղցին Մ. Կ-ուն կարգել է Գրիգորիուպոլիս հայաբնակ քաղաքի առաջնորդական հաջորդ: Դանիել Ա Սուրմառեցու մահից հետո կաթողիկոս է ընտրվել Եփրեմ Ա Ձորագեղցին: Նա Մ. Կ-ու հետ ներկայացել է կայսրին, որը Մ. Կ-ուն պարգևատրել է ադամանդազարդ խաչով: Վերադառնալով Գրիգորիուպոլիս՝ Մ. Կ. բացել է ուսումնարան, կառուցել առաջնորդարան: Ռուսահայոց թեմի նորընտիր առաջնորդ Հովհ. արք. Գառնակերյանի հրամանով նշանակվել է Ղրիմի Ս. Խաչ վանքի վանահայր՝ գաղթական բուլղարացիների խլած վանքապատկան հողերը հետ վերցնելու հանձնարարականով: Տեղափոխվելով Ս. Խաչ վանք՝ նա բարեկարգել է վանքը, 15 տարի անդուլ պայքարից հետո հետ վերցրել խլված հողերը, Ղարասուբազար քաղաքում դպրոց բացել, 1819-ին իր ութ աշակերտներին ուղարկել Մոսկվա՝ Լազարյան ճեմարանում ուսանելու, միաժամանակ ճեմարանին նվիրաբերել 62 ընտիր ձեռագիր մատյան: 1827-ին Ներսես Աշտարակեցու հրավերով եկել է Էջմիածին, նշանակվել վանական կառավարության և բարձրագույն խորհրդարանի՝ Սինոդի անդամ, ձեռագրատան տնօրեն, կարգավորել ձեռագրատունը, կորըստից փրկել մշակութ. արժեքներ: Սակայն Ներսես Աշտարակեցու «պատվավոր» աքսորից հետո քաշվել է Խոր վիրապի, ապա՝ Սևանի վանքը, մտադրվել ընդմիշտ մնալ Սևանում, այնտեղ հայ առաջադեմ գործիչների հետ հաստատել գիտ. միաբանություն, բայց չի կարողացել իրականացնել իր մտադրությունը: Սևանից մեկնել է Թիֆլիս, 1836-ին վերադարձել Գրիգորիուպոլիս և Ղրիմ: Մ. Կ. հեղինակ է պատմ. [«Կշիռ որպիսածանոյց», 1803, «Պատմութիւն եղելութեանց ընդ մէջ կաթողիկոսացն Դանիէլի եւ Դաւթի», 1803 (հրտ. «Կռունկ Հայոց աշխարհին», 1863, № 10, 11, 12), «Պատմութիւն անցից անցելոց Սէւանայ վանուց», 1830, հրտ. 1871], կրոնաբարոյախոս. («Դպրութիւն մանկանց», 1821, «Լուծ արմատոյն մերոյ», 1832, հրտ. 1841), դավանաբան. («Դեղաթափ ընդդեմ լիւթերականաց աղանդին», 1836, «Նամակ Մխիթարեաններին», 1814), հուշագր. («Համառօտութիւն ծննդեան և դիպուածոց…», 1830–39, «Աղէտ գիտելեաց մերոց», 1831) և այլ աշխատությունների, որոնք կարևոր սկզբնաղբյուրներ են և հարուստ նյութեր են պարունակում XVIII դ. 2-րդ կեսի և XIX դ. 1-ին կեսի հայ եկեղեց., քաղ., մշակութ. կյանքի վերաբերյալ:

Երկ. Անձնական պատմութիւն Մանուէլ Կիւմուշխանացի վարդապետի, Ալթունեանի կամ Շահինովի, «Դիվան Հայոց պատմութեան», գիրք 12, Թ., 1917:

Գրկ. Շահազիզ Ե., Շահինյան Մանվել ծայրագույն վարդապետ Գյումուշխանեցի, «Էջմիածին», 1946, № 6–7: Հակոբյան Պ., Խաչատուր Աբովյան. կյանքը, գործը, ժամանակը (1809–1836), Ե., 1967: Հայ նոր գրականության պատմություն, հ. 1, Ե., 1962:

Վալտեր Դիլոյան

ՄԱՆՐԱՆԿԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ (ֆրանս. miniature, իտալ. miniatura, լատ. minium – ծիրանի գունանյութ, կինաբար, կարմիր ներկ, որով հնում զարդարել են ձեռագիր մատյանները), կերպարվեստի ստեղծագործություն, որն առանձնանում է փոքր չափերով ու գեղարվեստ. հնարքների նրբությամբ: Հայ միջնադարյան Մ-յան ոլորտը գրքարվեստն է՝ ձեռագիր մատյաններում գծային, գուաշի, տեմպերայի, ջրաներկի, ոսկու, հազվադեպ նաև արծաթի միջոցով պատկերազարդումները, որոնք ընդգրկել են անվանաթերթերը, խորանները, լուսանցազարդերը, պատմող. թեմատիկ տեսարանները՝ բնանկարի, ոսկու, ճարտ. միջավայրի կամ ուղղակի մագաղաթի և թղթի ֆոնի վրա: Մ-յան հնագույն օրինակները պահպանվել են Հին Եգիպտոսում՝ պապիրուսի գալարների վրա (Ք.ծ.ա. 1900-ից ի վեր, հատկապես նոր թագավորության շրջանի «Մահվան գրքերում»): Աղոթքները, մոգական խոսքերը, մեղքերի քավումը սկզբում քանդակվել են տապանների վրա, հետագայում արվել պապիրուսի գալարներին և պատկերազարդվել: Վերջիններս դրվել են մումիայի լաթերի ներսում կամ թաղման աստվածություններ ներկայացնող նկարեն փայտե արձաններում: Հին հույները պապիրուսի գալարների վրա պատկերազարդել են ամբողջ տեքստը (հատկապես Հոմերոսի «Իլիականը» և «Ոդիսականը»): Պապիրուսագալարների նկարները միմյանց են հաջորդել կոմիքսների կամ կինոկադրերի նման: Պապիրուսի գալարներին զուգահեռ Ք. ծ.ա. VI դ. սկսած արամեացիների (Իրանում), ավելի ուշ հոնիական (փոքրասիական) հույների գրելանյութը կաշին էր: Մագաղաթը որպես գրելանյութ սկսվել է օգտագործվել Պերգամոն ք-ում, արտահանվել է գալարի ձևով և աստիճանաբար դուրս մղել պապիրուսը: Մագաղաթը մատյանի (լատ. codex) տեսք է ստացել ուշ անտիկ շրջանում՝ քրիստոնեության ազդեցությամբ: Մագաղաթը պապիրուսի համեմատ այն առավելությունն ուներ, որ կարելի էր տեքստը ջնջել և նորը գրել: Կրկնագրերը կոչվել են պալիմպսեստներ. առաջին պալիմպսեստները մեզ են հասել VII դարից: Գրքի կամ մատյանի ձևը թելադրել է էջի պատկերազարդման սկզբունքը: Մեզ հասած հնագույն մագաղաթե մանրանկար ձեռագիրը Հոմերոսի «Իլիականն» է (մոտ 500, Միլանի Ամբրոզիանա գրադարան):

Հայկ. պահպանված ձեռագրերը մատյաններ են (կոդեքսներ, տես Ձեռագիր մատյան): Առայժմ, բացի ուշ միջնադարից մեզ հասած «հմայիլներից» («ամուլետ»), հայկ. ոչ մի գալար դեռևս չի հայտնաբերվել: Ի տարբերություն ձեռագր. այլ մշակույթների, հայկ. ձեռագրերի մեծ մասը հիշատակարանների շնորհիվ թվագրված է, հայտնի են գրչի, ստացողի (պատվիրատուի), հաճախ նաև՝ ծաղկողների անունները: Հայկ. Մ. աչքի է ընկնում ոճերի և դպրոցների բազմազանությամբ: Ամենից շատ պատկերազարդվել են Ավետարանները, ապա՝ Աստվածաշունչը, ծիսամատյանները (Ճաշոց, Ճառընտիր, Շարակնոց, Մաշտոց ևն): Մեզ հասած հայկ. առաջին մանրանկարները VI–VII դդ. նմուշներ են (տես «Էջմիածնի Ավետարան»): Ամբողջությամբ պատկերազարդված հնագույն հայկ. ձեռագիր մատյանները (Ավետարաններ) IX դարից են: «Մլքե թագուհու Ավետարանը» պահպանել է առանձին արժեք ներկայացնող վաղ հելլենաքրիստ. արվեստի առանձնահատկությունները: Այդ ձեռագիր մատյանից մեզ հասած միակ տերունական նկարի՝ «Համբարձման» մեջ հստակ սահմանազատված են երկնային (Քրիստոսը փառապսակում և հրեշտակները) ու երկրային (առաքյալները և Աստվածածինը) ոլորտները: X դարից պահպանված առավել ամբողջական Ավետարաններում պատկերներն ունեն հետևյալ կազմը. Եվսեբիոս Կեսարացու թղթի 3 խորանը, համաձայնության 10 կանոնները՝ հավաքված 7–10 խորաններում, այդ թվում՝ տեմպիետտոյի կամ Տիրոջ գերեզմանի պատկերը տաղավարի տեսքով («Էջմիածնի Ավետարան», Վիեննայի Մխիթարյան մատենադարան, ձեռ. դ 697, Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 2555), «Աբրահամի զոհաբերությունը», «Աստվածամայրը Մանկան հետ գահին», չորս ավետարանիչները (Էջմիածնի և Վիեննայի Ավետարաններ), որոնց Վիեննայի և այլ Ավետարաններում ավելանում են «Ավետումը», «Ծնունդը», «Մկրտությունը», «Համբարձումը»: 966-ի «Թարգմանչաց Ավետարանը» (Բալթիմոր, Ուոլթերս, ձեռ. դ 537) ներկայացնում է Ավետարանի մեջ պատկերների դասավորության մի երկրորդ տիպ, որը հետագայում զարգացվում է հատկապես Կիլիկիայի և Գլաձորի դպրոցներում: Այստեղ ավետարանիչները պատկերվում են իրենց Ավետարաններից առաջ և ոչ մինչև Ավետարանների տեքստը՝ առանձին պրակում մյուս պատկերների հետ: Եթե X դ. մատյանները հիմնականում գրվել են բոլորագիծ (մեծ մեսրոպյան) երկաթագրով, ապա XI դ. մեծացել է ուղղագիծ (միջին մեսրոպյան) երկաթագրով գրված ձեռագրերի թիվը, ինչի շնորհիվ փոքրացել է գրքի չափը: XI դ. մեզ հասած ձեռագրերը հնարավորություն են ընձեռում հստակելու դպրոցների կամ ձեռագր. տեղական խմբերի գոյությունը Փ ոքրՀ այք ի մանրան կար չության դպրոց: XI դ. 1-ին կեսին Մեծ Հայքում և նույն դարի երկրորդ կեսին Մեծ Հայքում ու Փոքր Հայքում ստեղծված ձեռագրերում [Անի-Արշարունիքի և Փոքր Հայքի ու Մալաթիայի (Մելիտինե)] շարունակվել է Մլքե թագուհու և Էջմիածնի Ավետարանների պատկերազարդման տիպը: XI դ. առաջին հայկ. պատկերազարդ ձեռագիրը «Ադրիանուպոլսի Ավետարանն» է: Ձեռագրում ավետարանիչների և «Աստվածամայրը Մանկան հետ» նկարներն իրենց սառը կիսատոներով ու գույներով, նուրբ երկարացված համամասնություններով աղոտ հիշեցնում են Մակեդոնիայի XII դ. բյուզ. որմնանկարների (Օխրիդ, Կուրբինովո, Ներեզի) ոճը: Ընդ որում, ավետարանիչների գլուխների մոտ հունարեն գրված են նրանց անունները: Գույները ջրաներկային են, տարբերվում են բյուզ. արծնափայլ մանրանկարներից: XI դ. Արմ. Հայաստանի այն ծայրամասերում (Փոքր Հայք, Հս. Միջագետք, Բարձր Հայք, Կապադովկիա), որտեղ հայ բնակչությունը գրեթե հունացել էր, վերստին վերականգնվել է հայկ. աշխույժ կյանքը, երևան են եկել զանազան գրչատներ: Եփրատ գետի ափին գտնվող Կղոտ գավառի Թալաշա վանքում 1018-ին, տիկին Ծովուկի պատվերով, ընդօրինակվել է մի ձեռագիր՝ պարզունակ խորաններով, թռչուններով, ջրաներկային ցայտուն գույներով, սյունաշարքի տակ կանգնած չորս ավետարանիչների պատկերներով, որոնց դեմքերը (նեղ ճակատ, նշաձև աչքեր) հիշեցնում են Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարների դեմքերը: X–XI դդ. այս կարգի ձեռագրերի մեջ գլուխգործոց է 1038-ի Ավետարանը (գրիչ՝ Եվարգրիս, տեղն անհայտ է, Մատենադարան, ձեռ. դ 6201), որը ոճով մոտ է «Ծուղրութի Ավետարան»-ին և «Վեհափառի Ավետարան»-ին: 1038-ի ձեռագրում Բյուզանդիայի Միքայել կայսրի անվան հիշատակումը, իսկ «Վեհափառի Ավետարան»-ում մի քանի մանրանկարներում հունարեն բառերի կամ անունների հունարեն գրությունը մատնանշում է մի վայր, որը եղել է Բյուզանդիայի իշխանության տակ: Սրանցում խորանների կառուցվածքը կորցրել է ճարտ. տրամաբանությունը, համակենտրոն կամարները հանգչում են սյան քիվին և ոչ խոյակին: Դուրա-Եվրոպոսի (III դ.) ասորա-պաղեստինյան վաղքրիստ. պարզագույն ոճն այստեղ հավատարմորեն պահպանվել է: Ասորա-եգիպտ. ազդեցության արձագանքները երևում են նաև պատկերագրության մեջ. «Ծնունդում» դա ակնառու է և՛ ոճում, և՛ պատկերագրությունում: Մարիամը և Հովսեփը ներկայացված են լուսապսակներով՝ դեմ դիմաց. Հովսեփը փիլիսոփայի դիրքով է, չկա մանկան լոգանքի տեսարանը ևն: Միօրինակ չեն նաև մյուս թեմաները՝ ֆրիզաձև պատկերված «Մկրտությունը», «Պայծառակերպության» մեջ փառապսակի բացակայությունը, «Հարության» տեսարանում Տիրոջ գերեզմանն ունի սարկոֆագի ձև ևն: Այս և նմանատիպ ձեռագրերում մերկ կանանց տեսքով երևացող ծառերի ոգիները կարելի է տեսնել ղպտական վաղքրիստ. քանդակներում և գործվածքներում: Գրաֆիկական-սխեմատիկ այս ուղղությունը շարունակվել է նաև XI դ. կեսին՝ հիմնականում Փոքր Հայքում ստեղծված ձեռագրերում, որոնք վանական արվեստի հազվագյուտ նմուշներ են: Մանրանկարները հավաքված են տեքստին նախորդող պրակում. տերունական նկարներն ունեն պարզ շրջանակներ, իսկ գործողությունը ծավալվում է մագաղաթի ֆոնի վրա: 1041-ին Սեբաստիայում ընդօրինակված «Մալաթիայի Ավետարան»-ի (Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 3624) հիշատակարանում նշված են գրիչ Սամուելի, Բյուզանդիայի Միքայել կայսրի և Հայոց կաթողիկոս Պետրոս Ա Գետադարձի անունները: Փոքր Հայքի ձեռագրերի խորանները զարդարված են բուս. ու երկրաչափ. մոտիվներով, թռչուններով և հուշկապարիկներով: «Մալաթիայի Ավետարանը», ինչպես և 1057-ի ձեռագիրը (Մատենադարան, ձեռ. դ 3784) ունեն ընդարձակ պատկերաշարք: Տերունական շարքն ավարտվում է չորս ավետարանիչների և խաչի պատկերներով: Բյուզանդիայում կայունացած տասներկու մեծ տոների պատկերներն այստեղ ներգործել են նկարների շարքի վրա, որոնք թերևս ունեն ոչ թե պատմող. (ինչպես «Վեհափառի Ավետարանը»), այլ՝ ծիսական բնույթ: Խորանները կորցրել են իրենց ճարտ. տեսքը, մեկ ամբողջական էջի վրա նույն շրջանակում նկարվել է երկու տեսարան, որ հիշեցնում է խառը ֆրիզաձև կառուցվածքով X–XI դդ. կապադովկյան որմնանկարները: Կապադովկյան ձևով միացված են «Ավետման» և «Մարիամի ու Եղիսաբեթի հանդիպման» տեսարանները: Ասոր. ոգով ստեղծված «Խորհրդավոր ընթրիքին» հատուկ է կիսաբոլոր սեղանը: Ի հայտ են գալիս նաև նոր թեմաներ՝ «Հուդայի համբույրը», «Թաղումը», «Դժոխքի ավերումը»: Մարդկանց և առարկաների պատկերները խիստ պայմանական, սխեմատիկ բնույթ են կրում: Որպես կանոն, առատ են շղագիր և բոլորգիր մակագրությունները:

Անիի մանրանկարչության դըպրոց: XI դ. 2-րդ կեսին Արշարունիքի Սանդըղկավանքում ստեղծվել են յուրահատուկ ձեռագրեր, որոնք, հավանաբար, Բագրատունյաց շրջանի գրքարվեստի դպրոցի վերջին շքեղ վկաներն են: Դրանք մեծադիր ֆոլիանտներ են (1053-ի Ավետարանը, Մատենադարան, ձեռ. դ 3793, «Մողնու Ավետարանը»), որոնց գրիչը Հովհաննեսն է. նա է ավարտել մեծ կորուստներով մեզ հասած «Բեգյունց Ավետարանը» (1060, Մատենադարան, ձեռ. դ 10919): Հիշյալ ձեռագրերից է Հայաստանում սկսվել ավետարանիչների պատկերման կանոնական տիպը՝ առաջին երեքը նստած են, Հովհաննեսը կանգնած է գրի առնող, նստած աշակերտի՝ Պրոխորոնի կողքին: Այս ձեռագրերում են կանոնական տեսք ստանում նաև յուրաքանչյուր Ավետարանը սկսող անվանաթերթերը՝ նեղ գլխազարդ (կիսախորան)՝ բուս. և կենդ. զարդերով, վրան՝ խաչ, ավետարանիչի խորհրդանիշով զարդարուն սկզբնատառ. պակասում է, սակայն, զարդարուն խաչապսակ լուսանցազարդը, որը համատարած է դառնում XII դ. ձեռագրերում: Նմանատիպ սկզբնատառեր հատուկ են եղել Օթոնյան շրջանի (X դ. վերջ) գերմ. ձեռագրերին, իսկ XI–XII դդ. Բյուզանդիայում տարածվել է «պատմականացված սկզբնատառը»՝ պատմ. անձանց կամ սրբերի պատկերներով: Փոխվել է նաև խորանների գլխամասը. կամարի կիսաշրջանն առնվել է զարդարուն ուղղանկյան մեջ: Ի տարբերություն Փոքր Հայքի ձեռագրերի՝ խորաններն այստեղ պահպանել են իրենց ճարտ., բայց ավելի մեծ չափով դեկորատիվ վեհությունը՝ ավելի վերասլաց սյուներով շարունակելով «Մլքե թագուհու Ավետարան»-ի և «Էջմիածնի Ավետարան»-ի հանդիսավոր ոճը: Խորանների կամարամեջերում հանդիպում են «Նեղոսյան տեսարաններ» («Մողնու Ավետարան»), բազմապիսի իրական և երևակայական կենդանիներ ու թռչուններ (Լ. Դուռնովոն «Մողնու Ավետարան»-ում հաշվել է թռչունների ու կենդանիների 34 տեսակ): Կամարներում երբեմն հանդիպում են կեղծ «քուֆի» գրեր, որոնք հայկ. ու արաբ. գրերի յուրահատուկ հիբրիդ են: Տերունական նկարները ծածկում են թերթի ոչ թե երկու, այլ մի երեսը, մյուսը մնում է դատարկ: Սանդղկավանքում ստեղծված՝ Հովհաննեսի ընդօրինակած երեք Ավետարաններից ամենաշքեղը «Մողնու Ավետարանն» է՝ թե՛ իր խորաններով, թե՛ ընդարձակ տերունական շարքով, թե՛ պատկերային կառուցվածքով և յուրահատուկ հեռանկարչական համակարգով: Մանրանկարների գույներն ունեն յուրօրինակ փայլատություն ու մեղմություն. դա վկայում է որմնանկարի ազդեցության և, հավանաբար, որմնանկարչական դպրոցի գոյության մասին (հետագայում որմնանկարչական նշանավոր դպրոցներ են ստեղծվել Անիում, Քոբայրում, Ախթալայում, Հաղպատում, Կիրանց վանքում և այլուր): Մանրանկարները հարուստ են արևելաքրիստ. մոտիվներով՝ խորանի սյուներին խաղողի ողկույզներ են (ինչպես IV–V դդ. Քասաղի բազիլիկում), նապաստակ, եղջերու, «սանրաձև սաղարթներ» (ղպտական արվեստ, 586-ի ասոր. «Ռաբուլայի Ավետարան»), վարագույրներ (Ռավեննայի և Հռոմի վաղքրիստ. խճանկարներ), սափորների շուրջը՝ թռչուններ ևն: Անիում հույների ներկայությունն արտահայտվում է 1060-ի «Բեգյունց Ավետարան»-ի և 1053-ի Ավետարանի ավետարանիչների պատկերներում, հուն. անվանատառերում, բայց ավետարանիչների ծնկների Ավետարանների վրա գրված բառերը հայերեն են: Մանրանկարներում կապույտ ֆոնը դրանց տալիս է որմնանկարային կոթողային տեսք, ինչպես XI–XII դդ. ռոման., հայկ. ու վրաց. որմնանկարներում: Միևնույն շրջանակում հայտնվում են միմյանց վրա տեղադրված երկու նկար՝ ինչպես «Ավետումը» և «Մարիամի հանդիպումը Եղիսաբեթի հետ»: Էջով մեկ արված տեսարաններում («Ծնունդ», «Մուտք Երուսաղեմ» ևն) գործողությունը ծավալվում է ոչ թե ֆրիզաձև, երբ այն դիտելու համար մատյանը պետք է շրջել, այլ՝ էջի բարձրությամբ, դեկորատիվ մոնումենտալ լեռների ֆոնի վրա: Ճարտ. փռվածքները հարուստ են և բազմազան: XII դ. վերջի – XIII դ. սկզբի Անիի Մ-յան դպրոցից քիչ բան է հայտնի: Մեզ հասել են Անիում աշխատած Իգնատիոս մանրանկարչի ծաղկած մի քանի ձեռագրեր:

Առանձին խումբ են կազմում «բյուզանդամետ» համարվող «Տրապիզոնի Ավետարանը», «Կարսի Ավետարանը», 1071–78-ի Ավետարանները (Մատենադարան, ձեռ. դդ 6975 և 10434): «Տրապիզոնի Ավետարանը» ավելի է հակված բյուզանդա-հելլենիստ. ազդեցություններին ու վերապրուկներին: Ձեռագրի գրչությունն ու ուղղագրությունը հնամենի են. դրանք փոխվում են XI դ., երբ շատանում են կիրակագիրները (գլխավոր Ավետարանները): «Կարսի Ավետարանը» կրում է Կիլիկյան Հայաստանի և Մեծ Հայքի գրքարվեստի զարգացման սաղմերը, այն է՝ ա. գլխազարդեր՝ բուս., թռչնային և երկրաչափ. մոտիվներով, բ. «Վեհափառի Ավետարան»-ից հետո երկրորդ ձեռագիրն է, որտեղ պահպանված են տեքստային մանրանկարներ, գ. պատվիրատուների պատկերներ, դ. լուսանցքներում, սյունակների մեջ ու գլխատառերում հարյուրավոր սափորներ, բուս. և կենդանաթռչնային մոտիվներ:

XI դ. մատյանները մեծ մասամբ դեռևսխոշոր ֆոլիանտներ են, XII դ. ձեռագրերի չափերն ավելի փոքր են (Մատենադարան, ձեռ. դ 7779՝ Կարին, ձեռ. դ 2877՝ Երզնկա, ձեռ. դ 6249՝ Սյունիք, ձեռ. դդ 4753, 379, 313՝ Եդեսիա, ձեռ. դդ 7635, 10360՝ Խարբերդ, Վենետիկի դ 961/87 ձեռագիրը՝ Անի ևն): XII դ. ավելի շատ ձեռագրեր են ընդօրինակվել թղթի վրա: Ձևավորումը դարձել է համեստ, հաճախ բացակայում են սյուժետային մանրանկարները և ավետարանիչների պատկերները: Բայց ավանդաբար պահպանվել է Քառավետարանի կազմությունը և որոշ առումով զարգացել: 1– 3 էջ գրավել է Եվսեբիոս Կեսարացու խորանազարդ թուղթը, մինչև 9 էջ զբաղեցրել են խորանները և 4 էջ՝ չորս Ավետարանների անվանաթերթերը: Ուղղանկյունաձև խորանները բազմապիսի կամարներով կանգնած են բարակ սյուների՝ երիզների վրա: Հատկապես բազմազան կտրվածքներ ունեն Մատենադարանի դդ 3756, 2952, 7737 ձեռագրերի խորանների գլխազարդերը: Փոխվել է գլխազարդի և սյուների համամասնությունը, դրանք բարձրությամբ գրեթե հավասարվել են: Բազմազան են զարդամոտիվները. խորանները վերածվում են դեկորատիվ զարդարուն թերթերի, խորանների գլխազարդերի շուրջը պատկերվում են մեծ թվով խորհրդանշական կենդանիներ, թռչուններ, բույսեր: Ավետարանիչների դիմանկարների և սյուժետային մանրանկարների խիստ նվազումը թերևս պայմանավորված է մահմեդ. շրջապատով, որտեղ արգելվում է մարդու պատկերումը: Մատենադարանի դդ 2877 և 6264 ձեռագրերը հավանաբար արված են XI դ. վերջին, ինչի վկայությունն են գլխազարդերի ուղղանկյուն ձևը՝ միջից հատված եռանկյուններով (ինչպես XI դ. բյուզ. ձեռագրերում), մի թերթի վրա չորս ավետարանիչների պատկերումը և «Ավետման» հնավանդ պատկերագրությունը: Ընդ որում՝ դ 2877 ձեռագրի մանրանկարների գույները, հրեշտակի ու Մարիամ Աստվածածնի դեմքերի հուզական արտահայտությունները նորություն էին հայ Մ-յան մեջ:

XII դ. վերջնական տեսք է ստացել չորս Ա-վետարաններից յուրաքանչյուրի անվանաթերթը, մեծացել են գլխազարդի չափերը, ստացել բարդ կտրվածքներ, հարստացել է գծագիրը: Ավետարանի վերնագիրը գրվում է մանր տառերով՝ գլխազարդի տակ կամ նրա բարդ կամարամիջում, երբեմն կվադրիֆոլիումի (քառատերևի) մեջ (Մատենադարան, ձեռ. դդ 10360, 313, 7635), առաջին տողը շեշտվում է գույնով կամ գրերի չափով, սկզբնատառերը հաճախ կազմվում են ավետարանիչների խորհրդանիշերից՝ մարդակերպ, առյուծակերպ, ցլակերպ, արծվակերպ (Մատենադարան, ձեռ. դդ 379, 6264, 2952, 7737): Սկզբնատառերը ձգվում են վեր՝ հաճախ ծաղկազարդ գծանկարով, բարդ ու հետաքրքիր հարաբերությունների մեջ մտնում գլխազարդի և տեքստի հետ: Սկզբնատառի առանցքը հյուսվում է հանգույցներից, հավասարակշռվում է գեղեցիկ դեկորատիվ լուսանցազարդով, որը պսակվում է խաչով: XII դ. տեքստերը գրվում էին ուղղագիծ, երբեմն՝ բոլորագիծ երկաթագրով: Ուղղագիծ երկաթագրի հետ օգտագործվել է «անցման» բոլորգիրը (Մատենադարան, ձեռ. դդ 379, 3777, 1522): Տառերի բարձրությունը երկարում է, գրչության ոճն ազատ է: Գլխավոր Ավետարանների (տոների ընթերցվածների կամ կիրակագիրների) սկզբնատառերը գրվում են ոսկով (Մատենադարան, ձեռ. դդ 2952, 7737), աչքի են ընկնում նաև չափով (Մատենադարան, ձեռ. դդ 379, 7737), գույնով (Մատենադարան, ձեռ. դդ 6249, 7635), կամ բարդանում է սկզբնատառի գծանկարը: Մատենադարանի ձեռ. դ 7779 Ավետարանն օժտված է սյուժետային պատկերներով («Մուտք Երուսաղեմ», «Մոգերի երկրպագությունը», «Հաղորդություն», «Մկրտություն» ևն), երկու լուսանցքային դիմանկարներով (Հովսեփ Արիմաթացի), որոնք հնաոճ են, պարզ ու հմայիչ, ինչպես մանկական նկարները:

XII դ. ձևավորվում է Ճառընտիր Տոնականների (Մատենադարան, ձեռ. դդ 3777, 1522, 3782 ևն), Ժողովածուների (Մատենադարան, ձեռ. դդ 375, 2783) և մեկնությունների (Մատենադարան, ձեռ. դ 2606) ձևավորման համակարգը, որին հատուկ են մեծ չափերը, լայն լուսանցքները, արագագիր ոճը: Ենթավերնագրերը գրվում են դեռևս չզարգացած գլխազարդի տակ՝ տեքստից մանր գրչությամբ: Առաջին, երբեմն էլ երկրորդ, երրորդ տողերն ավելի խոշոր բոլորագիծ երկաթագրի տառաձևերով են, ի տարբերություն բուն տեքստի, որ գրված է «անցման» բոլորգրով: Ճառերի կամ ընթերցվածների սկիզբը հատկանշվում է լուսանցքներում ընթերցվածների հեղինակների կամ հերոսների լուսանցանկարներով կամ լուսանցազարդերով: Սկզբնատառերը ձգվում են էջով մեկ՝ բոլորագիծ երկաթագրի տեսքով: Առանձնապես ուշագրավ են վկաների և եկեղեցու հայրերի նկարները Մատենադարանի ձեռ. դդ 3777 և 1522 Տոնականների լուսանցքներում, որոնք ստեղծվել են Հովհաննավանքի և Սաղմոսավանքի գրչատներում: XII դ. 1-ին կեսին սելջուկների ասպատակությունները կասեցրել են Հայաստանի գեղ-մշակութ. կյանքի բնականոն ընթացքը: Մշակույթի կենտրոնները տեղափոխվել են դեպի արևմուտք, որտեղ ստեղծվել են բարձրորակ, նրբագեղ ձեռագրեր: Եդեսիայում և Երուսաղեմում ստեղծված հայկ. ձեռագրերը XII դ. գրքարվեստի ավանդույթները կապել են կիլիկյան գրքարվեստին: Գրքի պատկերազարդման համակարգում փոքրիկ ներտեքստային մանրանկարների առկայությունը՝ թերթով մեկ արված մանրանկարների հետ, տերունական տոների զարգացած պատկերաշարը, լուսանցազարդերի առատությունը բնորոշ են դառնում կիլիկյան գրքի պատկերազարդման սկզբունքների համար Կիլիկիայի մանրանկարչության դպրոց: XII դ. հայոց քաղ., ինչպես նաև հոգևոր, մշակութ. և գեղ. կյանքի կենտրոնը տեղափոխվել է Կիլիկիա, որտեղ կազմավորվել է Կիլիկիայի հայկ. իշխանապետությունը, այնուհետև՝ թագավորությունը (1080–1375): Կիլիկյան Հայաստանի Հռոմկլա բերդաքաղաքը, որը 1149–1292-ին եղել է Հայոց կաթողիկոսության նստավայրը, դարձել է համահայկ. հոգևոր-մշակութ. կենտրոն, հռչակվել նաև իր ուրույն և բարձրարվեստ մանրանկարչական դպրոցով: Սակայն մեզ չեն հասել Հռոմկլայի գրչատան վաղ շրջանի պատկերազարդ ձեռագրերը: XII դ. սկզբից հայտնի կիլիկյան հատուկենտ ձեռագրերը դեռևս կրում են Մեծ Հայքի Մ-յան ավանդների զգալի ազդեցությունը: 1113-ին Դրազարկի վանքում պատկերազարդված Ավետարանում (պատվիրատու՝ վանահայր Կիրակոս վարդապետ, Մատենադարան, ձեռ. դ 6763) այդ ազդեցությունն արտահայտված է ներգծված կամարներով ուղղանկյուն գլխազարդերում: 1113-ի ձեռագրում կիլիկյան գրքարվեստին հատուկ միակ գլխ. հատկանիշը լուսանցքում սրտաձև կազմված արմավազարդն է՝ վրան հառնող հավասարաթև խաչով, ինչպես նաև՝ կարմիրը, կապույտը և կանաչը՝ իբրև հիմն. գույներ: 1166-ի Հռոմկլայի Ավետարանը (Մատենադարան, ձեռ. դ 7347) կազմված է Եվսեբիոս Կեսարացու թղթի 2 էջից, 8 խորանից. յուրաքանչյուր Ավետարան սկսվում է համապատասխան ավետարանիչի նկարով (ձախ կողմում) և զարդարուն անվանաթերթով (աջ թերթի վրա), որ հատուկ է դառնում կիլիկյան գրքարվեստին: Այդ ձեռագրում, խորաններից անմիջապես հետո, գիրքը գահին նստած Քրիստոսին մեկնող պատվիրատու (ստացող) Առաքել եպիսկոպոսի պատկերն է: Հետագայում կիլիկյան Ավետարաններում խորաններին հաջորդող մեկ կամ երկու էջը հատկացվում է ստացողի նկարին կամ ընծայագրին (հաճախ՝ խորանաձև):

XIIդ. վերջի կիլիկյան մի քանի ընտիր ձե-ռագրեր (թե՛ մագաղաթի, թե՛ գրչության և թե՛ Մ-յան առումով) կապված են Ներսես Լամբրոնացու անվան և նրա հովանավորած Սկեվռայի վանքի հետ: XII դ. Կիլիկյան Հայաստանում պատկերազարդված ձեռագրերից աչքի է ընկնում Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգությանը», որի գրիչն է Գրիգոր Մլիճեցին, ստացողը՝ Ներսես Լամբրոնացին (1173, Մատենադարան, ձեռ. դ 1568): Մանրանկարիչը նկարել է Գրիգոր Նարեկացու չորս դիմանկար, որոնցից երեքն ունեն մակագրություններ՝ «Գրիգոր Փիլիսոփայ», «Գրիգոր Հսկող», «Գրիգոր Ճգնաւոր»: Գրչության նրբագեղությունը, հղկվածությունը, գրերի հիմն. և երկրորդ. մասնիկների անկաշկանդ անցումները, լուսանցազարդի, սկզբնատառի հատվածավորման (ռուբրիկացիայի) սերտ կապը, մեծ և մանր գրերի, ոսկու և հիմն. մաքուր գույների ճարտար զուգակցումը ցույց են տալիս, որ գիրքը ձևավորվել է որպես առանձին մշակութ. երևույթ, ինչպես XI դ. Կ. Պոլսի և շատ ավելի ուշ՝ գրքարվեստի պարսկ. դպրոցներում: Ներսես Լամբրոնացու պատվերով մեզ հասած մյուս գլուխգործոցը 1197-ի «Սկևռայի Ավետարանն» է, որտեղ լուսանցանկարները՝ տերունական թեմաների համառոտումով, արդեն զուտ կիլիկյան երևույթ են:

XIIIդ. 2-րդ կեսին Հռոմկլայի գրքարվեստիմեծ վերելքը, ինչպես Թորոս Ռոսլինի արվեստի ծաղկումը, կապված է Հայոց կաթողիկոս Կոստանդին Ա Բարձրբերդցու գործունեության հետ: XIII դ. Հռոմկլայի դպրոցից մեզ հասած առաջին պատկերազարդ ձեռագրերը Ավետարաններ են (1249, գրիչ՝ Կիրակոս, Մատենադարան, ձեռ. դ 7690, 1251, գրիչ՝ Սարգիս, Մատենադարան, ձեռ. դ 3033, գրիչ՝ Հովհաննես, Չեստեր Բիտտ, Դուբլին, ձեռ. դ 558), որոնք շարունակել են XII դ. ավանդները՝ 2 էջ Եվսեբիոս Կեսարացու թուղթը, 8 խորան, 2 էջ խորանաձև ընծայագիր, իրենց Ավետարանների տիտղոսաթերթերի դիմաց պատկերված ավետարանիչները, սինագոգի և եկեղեցու պատկերներ (Մատենադարան, ձեռ. դդ 7690, 3033), Աստծո գառը (Ֆրիր պատկերասրահ, ձեռ. դ 44. 17) ևն: Նորությունը զարդամոտիվների և դրանց նրբագույն պատկերման հարստությունն է: Խորանները զրկվել են ճարտ. տեսքից, դրանց վերևում և կողմնային լուսանցքներում երևում են աքաղաղներ, մոմակալ աշտանակներ, սիրամարգեր, նռան և արմավի ծառեր, տաճարներ, սափորներից ելնող բուսազարդեր, սյուների խոյակները և խարիսխները վերածվում են կենդ. դիմակների: Եվսեբիոս Կեսարացու թղթի խորաններում Եվսեբիոս Կեսարացու և Կարպիանոսի կիսանդրի դիմանկարները դառնում են կանոն, վերջն. տեսք են ստանում տիտղոսաթերթերը:

Հռոմկլայի դպրոցի խոշորագույն մանրանկարիչը Թորոս Ռոսլինն է: Հատկապես էջով մեկ արված նրա տերունական նկարները հայ Մ-յան գրեթե ամենադասական էջերն են հորինվածքի հավասարակշռությամբ, գունատոնային հարաբերություններով, նրբագույն գունաթափանցումներով, շարժումների վայելչությամբ և բնականությամբ: Խորաններում Եվսեբիոս Կեսարացու թղթի նմանողությամբ ծաղկողը կիսաշրջանների մեջ նկարում է մարգարեների կիսանդրիները, ինչը նորություն էր (հետագայում ստացել է այլ փոխակերպություն), իսկ խորանաձև ընծայագրերում նույնպիսի կամարների մեջ պատկերված են Քրիստոսի և Մարիամի կիսանդրիները:

Թորոս Ռոսլինից հետո, սկսած 1270-ական թթ-ից, արքայական ընտանիքների անդամների համար ստեղծվել են մի շարք աննախադեպ ճոխ ձեռագրեր: Արքունական այս դպրոցի վարպետների մոտ Թորոս Ռոսլինի հավասարակշռված դասական ոճը վերաճել է դրամատիկ մանիերիստական ոճի. կերպարները դարձել են ավելի եռանդուն, հուզական, ձգված, հարստացել են դեկորատիվ տարրերը, լարված են դարձել ու շեշտվել գունահարաբերությունները, գոգավոր, հոսուն կամ սուր անկյունագծային կառուցվածքներ են ստացել սյուժետային նկարների հորինվածքները: «Վասակ իշխանի Ավետարան»-ում և «Կեռան թագուհու Ավետարան»ում ընծայագրերի փոխարեն հայտնվում են պատվիրատուների ընտանիքների պատկերները «Դեիսուսի» («Բարեխոսություն») և Բարեգութ Աստվածամոր ու Քրիստոսի կերպարների հետ: 1280-ական թթ. ավարտին է հասել արքունական դպրոցի «նրբագեղ» ոճը, որ հետազոտողները մերթ համարում են կիլիկյան «բարոկկո», մերթ «մանիերիզմ»: «Հեթում Բ թագավորի Ճաշոցը», Մատենադարանի ձեռ. դդ 9422, 2629 Ավետարանները, «Ութ մանրանկարիչների Ավետարանը» ապշեցնում են զարդային և սյուժետային ու ֆիգուրատիվ նկարների հարստությամբ և գեղ. միջոցների բազմազանությամբ, լուսագունային երանգավորմամբ: Մատենադարանի դ 9422 Ավետարանում 10 խորաններ են, որոնց հաջորդում են էջով մեկ արված տերունական մանրանկարներ, այնուհետև՝ Եվսեբիոս Կեսարացու թուղթը 2 էջում և ավետարանիչների նկարները՝ համապատասխան Ավետարանների անվանաթերթերից առաջ: Անվանաթերթերն աչքի են ընկնում զարդանախշերի բարդագույն կառուցվածքով: Խորանների սյուների խարիսխները և խոյակները փոխարինված են ոսկե ֆոնի վրա գազանների ու թռչունների, սերովբեների, ավետարանիչների, առաքյալների, մարգարեների մանրանկար ֆիգուրներով: Հարուստ են խորանների լուսանցքներն ու քիվերը. սավառնող, ճախրող, զանազան կեցվածքներով ու շարժումներով պատկերված թռչուններն ու կենդանիները ենթադրել են տալիս, որ կիլիկյան վարպետները քաջածանոթ են եղել չինական արվեստին: «Հեթում Բ թագավորի Ճաշոց»-ում և «Ութ մանրանկարիչների Ավետարան»-ում պատկերազարդ էջերի թիվը հասնում է մի քանի հարյուրի: Դա աննախադեպ և եզակի է հայ Մ-յան պատմության մեջ:

Գռների ու Ակների վանքերում գործող Հովհաննես Արքաեղբոր դպրոցում նույնպես ստեղծվել են ձեռագրեր՝ մեզ հասած առաջին Աստվածաշունչ գրքերից մեկը (1270, Մատենադարան, ձեռ. դ 345), Աստվածաշնչային ժողովածուն (1263–66, Մատենադարան, ձեռ. դ 4243), Մատենադարանի ձեռ. դ 197 Ավետարանը (1287, գրիչ՝ Հովհաննես Արքաեղբայր) ևն: Հովհաննես Արքաեղբոր ձեռագր. դպրոցի և գրչության վայրն անհայտ ու նախն. հիշատակարանները կորցրած մի քանի ձեռագրեր (օր.՝ «Սմբատ Սպարապետի Ավետարանը», Մատենդարանի ձեռ. դ 7648 Ավետարանը ևն) միավորվում են որոշակի հատկանիշներով՝ ուլունքաշար գրաֆիկական արտակարգ կանոնավոր գրչություն, պատկերների ոսկե կամ սև ուրվագծեր, որոշ ակադեմիական ոճ, մի քանի բնորոշ զարդաձևեր ևն: Բայց ոճական առումով, ճոխությամբ, տերունական պատկերների հորինվածքային բարդությամբ հատկապես «Հովհաննես Արքաեղբոր Ավետարանը» (Մատենադարան, ձեռ. դ 197) ավելի մոտ է արքունական դպրոցի մանրանկարչ. արվեստին: XIII դ. վերջին տասնամյակին գրչության արվեստը Կիլիկյան Հայաստանում դեռևս մնում էր իր բարձրության վրա, բայց Մ. կրում է որոշակի փոփոխություններ: 1292-ի «Հեթում Բ թագավոր Աստվածաշունչ»-ի գրիչ (հավանաբար և ծաղկող) Ստեփանոսը թեև դեռևս հետևում է Հովհաննես Արքաեղբոր ձեռագր. դպրոցի գրչարվեստի ավանդներին, ձեռագրի պատկերազարդումը հիշեցնում է արքունական դպրոցի շքեղ, հարուստ ոճը, բայց նվազում է երևակայության ազատությունը, ստեղծագործ. թռիչքը: Ստեղծվել է մի նոր սխեմատիկ ոճ, որի ցայտուն արտահայտիչը Սարգիս Պիծակի հայր Գրիգոր Պիծակն է: 1307-ի Ավետարանը (Մատենադարան, ձեռ. դ 7691) և 1317–18-ի Նոր կտակարանը (Մատենադարան, ձեռ. դ 242) լուսանցանկարների պատկերագրությամբ, գունային գամմայով ընդհուպ մոտեցել են Սարգիս Պիծակի ոճին: 1307-ի Ավետարանն արված է զուտ գրաֆիկական գծանկարով և սյուժեների համառոտումով, որոնք գրեթե նույնությամբ անցել են Սարգիս Պիծակի պատկերացանկի մեջ, իսկ 1317–18-ի Նոր կտակարանի մանրանկարները գրեթե չեն տարբերվում Սարգիս Պիծակի մանրանկարներից: Սարգիս Պիծակի պատկերազարդած Ավետարանները, պահպանելով հանդերձ XIII դ. կիլիկյան Ավետարանների պատկերազարդման համակարգը, ունեն նաև իրենց առանձնահատկությունները: Սարգիս Պիծակի արվեստը հակված է դեպի հնամենի ձևերը (մեկ ընդհանուր շրջանակի մեջ երկու տեսարան՝ նկարված մեկը մյուսի վրա, որ կիրառելի չէր Կիլիկյան Հայաստանում, ևն), նրա համաչափ հարթապատկերային ոճը մոտ է Մեծ Հայքի և Կապադովկիայի արվեստին: Նրա վերջին՝ 1353-ի «Բժշկության Ավետարանը» (Մատենադարան, ձեռ. դ 6795) նորություն էր ոչ միայն Սարգիս Պիծակի, այլև առհասարակ հայ Մ-յան համար: Սարգիս Պիծակի արվեստը կիլիկյան Մ-յան վերջնակետն է:

Բարձր Հայքի, Արցախի մանրանկարչության դպրոցներ: Սելջուկյան ճնշումներից համեմատաբար ազատ բուն Հայաստանի արմ. մասերում (Բարձր Հայք, Խարբերդ ևն) և Հայաստանից դուրս հայերով բնակեցված վայրերում (Եդեսիա, Երուսաղեմ ևն) ստեղծվել են բարձրորակ ձեռագրեր, որոնցից է «Մշո Ճառընտիրը» (Երզնկայի Ավագ վանք, գրիչ՝ Ստեփանոս): Այդ ձեռագրի հետ զարդային հնարամտությամբ կարող են մրցել միայն X–XII դդ. իռլանդ. և անգլո-սաքսոն. ձեռագրերի սկսվածքները: Նուրբ, շողշողուն թանկարժեք փիրուզե կապույտի շեշտադրումով ոլորազարդերը և հանգույցները արլ. են, զուտ հայկական՝ խաչքարերի հյուսվածքների նման: Ավագ վանքում Ստեփանոսը գրչագրել է նաև մի Ավետարան (1201, Մատենադարան, ձեռ. դ 10559), որտեղ խաչի պատկերը և Մատթեոսի Ավետարանի անվանաթերթը հիշեցնում են «Մշո Ճառընտիրը»: Բարձր Հայքի Երզնկա քաղաքում ստեղծված մի գլուխգործոց է 1269-ին ընդօրինակված և մեզ հասած առաջին ամբողջական պատկերազարդ Աստվածաշունչը (տես «Երզնկայի Աստվածաշունչ»): Հեղինակների նկարների, խորանների, անվանաթերթերի, մի քանի համառոտած սյուժետային պատկերների գծային նրբագեղությունը, ազնիվ համամասները մոտ են կիլիկյան Աստվածաշունչ և այլ ժողովածու մատյանների հետ: Հետագայում Բարձր Հայքը (հատկապես Բաբերդի դպրոցը), որտեղից մանրանկարիչների սերունդներ են տեղափոխվել Ղրիմ, կամուրջ է հանդիսացել Ղրիմի Մ-յան ծաղկման համար:

Աշխարհիկ քաղաքային կյանքին արձագանքող հայկ. Մ-յան եզակի ձեռագիր է «Հաղպատի Ավետարանը»: Հատկապես իր տերունական նկարներով առանձին տեղ է գրավում «Թարգմանչաց Ավետարանը»: Ձեռագիրը ոճական ու պատկերագր. ընդգրկումներով այնքան հարուստ է և ինքնատիպ, որ հիմք է տալիս հետազոտողներին այն վերագրելու Կարինի, Անիի, Արցախի դպրոցներին, թեև ունի ոճական այնպիսի յուրահատկություններ, որոնք բնորոշ են միայն այդ ձեռագրին: Բացարձակ գունային դրամատիզմով «Թարգմանչաց Ավետարանը» մոտ է Մատենադարանի ձեռ. դ 2877 Ավետարանին (XI–XII դդ.), բայց պատկերազարդման ամբողջականության առումով Մեծ Հայքում իր նախորդը չունի: Այս երկու ձեռագրերը գունային հակադրությունների բացարձակ դրամատիկականությամբ կարող են մրցել X–XI դդ. Օթոնյան դպրոցի գերմ. ձեռագրերի հետ: Հայկ. գրքարվեստում առաջին անգամ «Թարգմանչաց Ավետարան»-ում է հանդիպում «Ննջումն Աստվածածնի» տեսարանը (մինչ այդ «Նինջի» պատկերը տեսնում ենք Անիի Տիգրան Հոնենցի Ս. Գրիգոր եկեղեցու որմնանկարներում):

Արցախի վանքերում մեծ թվով ձեռագրեր են հավաքվել Հայաստանի տարբեր վայրերի՝ Կիլիկիայի, Բարձր Հայքի, Անիի իշխանական կամ վանական հավաքածուներից (902-ի «Կարմիր Ավետարանը», XI դ. «Բեգյունց Ավետարանը», Հռոմկլայի 1166-ի Ավետարանը, «Հաղպատի Ավետարանը», «Թարգմանչաց Ավետարանը» ևն): Արցախում պատկերազարդված քիչ ձեռագրեր են մեզ հասել: 1224–61ին Արցախում ստեղծված մի քանի Ավետարաններ իրենց լավ մշակված մագաղաթով, մանրանկարների գծային հիերոգլիֆային ոճով, ոսկու և գույների նրբությամբ ու ազնըվությամբ իշխանական ծագում ունեն և կառուցվածքով ու տիտղոսաթերթերի հորինվածքով մոտ են Անիում ստեղծված Իգնատիոս մանրանկարչի ձեռագրերին: Արտահայտիչ են ավետարանիչների սխեմատիկ կերպարները, որոնք ոսկե ֆոնի վրա ստեղծում են ճախրանքի պատրանք: Այդ ձեռագրերից են 1224-ի Խորանաշատի (Վանենի թագուհու) Ավետարանը (Մատենադարան, ձեռ. դ 4823), ՀասանՋալալյան իշխանի հայր Վախթանգ Տանգիկի և նրա տիկին Խորիշահի Ավետարանը (ծաղկող՝ Թորոս, Մատենադարան, ձեռ. դ 378):

Գ լա ձ որի մանրան կար չությ ան դպրոցը գործել է Գլաձորի համալսարանին կից գրչատանը, XIII դ. վերջից մինչև XIV դ. կեսը: Այդ դպրոցի երեք մեծ մանրանկարիչները՝ Մոմիկը, Թորոս Տարոնացին և Ավագը, աչքի են ընկնում իրենց արվեստի բազմազանությամբ: Գլաձորի Մ-յան դպրոցը հայ միջնադարյան գրքարվեստի այն դպրոցներից էր, որն առավել սերտորեն է առնչվել մոնումենտալ արվեստի և մշակույթի մյուս բնագավառներին (Մոմիկն ու նրա ուսուցիչ, մանրանկարիչ և ճարտարապետ Մատթեոսն աշխատել են թե՛ Մ-յան, թե՛ քանդակի և թե՛ ճարտ-յան բնագավառներում): Մոմիկը թերևս ամենից ավելի հարազատ է Վայոց ձորի և Սյունիքի քանդակագործ. ավանդույթներին: Նրա ստեղծագործության առաջին շրջանը հատկանշվում է մանրանկարչությամբ. պատկերած ֆիգուրներում (տերունական նկարներ, ավետարանիչներ) զգացվում է քանդակային ծավալի մի ներքին զգացողություն, որը տարբեր է կիլիկյան վարպետների «հելլենա-բյուզանդական» «քանդակայնությունից» և գալիս է իր իսկ՝ Մոմիկի ու նրա ուսուցչի գեղ. փորձից: Մոմիկի արվեստի վրա կիլիկյան Մ. ավելի քիչ ազդեցություն ունի, քան Թորոս Տարոնացու և Ավագի մանրանկարների վրա: Հատկապես նշանավոր է 1302-ին Մոմիկի պատկերազարդած «Պատերազմի Ավետարանը» (Մատենադարան, ձեռ. դ 6792), որը թե՛ իր կառուցվածքով և թե՛ պատկերագրությամբ նորարարություն է հայ Մ-յան մեջ: Ձեռագիրը սկսվում է Հովհաննեսի Ավետարանով, «Այլակերպության» մեջ Հիսուսն անմորուք է, «Ծնունդում» գլխ. կերպարը Հովսեփն է, որոշ մանրանկարներում կարելի է նշմարել մինչև 4–5 պլան, որ առավելագույն քանակ է Գլաձորի ծաղկողների համար: Այդ առումով, ինչպես նաև իրենց ներդաշնակ հավասարակշռված մոնումենտալ կառուցվածքով, Մոմիկի մանրանկարները նմանվում են Թորոս Ռոսլինի արվեստին: Թորոս Տարոնացու ծաղկած ձեռագրերում խորանները, լուսանցազարդերը, անվանաթերթերի զարդամոտիվները մեծ մասամբ կրում են կիլիկյան Մ-յան ազդեցությունը: Կիլիկյան ակունք ունի նաև որոշ ձեռագրերում (1318-ի «Եսայի Նչեցու Աստվածաշունչը», Մատենադարան, ձեռ. դ 206, XIV դ. սկզբի Ավետարանը, Լոս Անջելեսի Կալիֆոռնիայի համալսարան, ևն) Աստվածաշնչի կամ Ավետարանի գրեթե ամեն մի դրվագ նկարազարդելու կամ զարդանախշելու ձգտումը: Կան խորանապատկերներ կամ լուսանցազարդեր, որոնք կարելի է շփոթել կիլիկյան նույնատիպ պատկերների հետ: Բայց հաճախ դրանց միջև ընկնում են հերալդիկ կամ այլ կարգի դրվագներ, որոնց ակունքները Վայոց ձորի ճարտ. դեկորն է: Տերունական նկարներում ավելի ուժեղ են Մեծ Հայքի զանազան դպրոցների ազդեցությունները:

Գլաձորի Մ-յան դպրոցի վերջին խոշոր վարպետը Ավագն է՝ «աստանդական նկարիչը» (Լ. Դուռնովո): Ավագը եղել է Գլաձորի համալսարանի սանը, ստեղծագործել (1329–58) Սյունիքում, Ատրպատականում (Սուլթանիե), Փայտակարանում, Թավրիզում և այլուր: 1352-ին նրա պատվերով Սարգիս Պիծակը պատկերազարդել է մի Ավետարան: Սկզբնապես կրելով Մոմիկի ու Թորոս Տարոնացու ազդեցությունը, հետագայում Ավագը հասել է շարժումների և հոգեբանական ավելի մեծ արտահայտչականության՝ հիմնականում սովորելով կիլիկյան վարպետներից: Նրա լավագույն մանրանկարներում շեշտված են գործող անձանց արտահայտությունները. կեցվածքները, հագուստները ծածանվում, ծալավորվում են ինչպես հողմի ժամանակ: Օձաձև գալարվող քղանցքները, շարժման նկատմամբ սերը գոթական ազդեցություններ են: Ավագը, ի տարբերություն Մոմիկի և Թորոս Տարոնացու, խուսափում է բազմապլանայնությունից, Սարգիս Պիծակի պես կերպարները և մոտիվները (զարդային, բնության, ճարտ.) բերում է մի հարթության: Ավագի արվեստում ի հայտ է գալիս երկու ավանդույթ՝ գլաձորյան և կիլիկյան: Եթե դեմքերը, բնանկարի զանազան ձևեր կրում են Թորոս Տարոնացու ազդեցությունը, ապա գունային համակարգում, չափազանցված շարժումներում, ծալքերի մշակման մեջ ակնհայտ են կիլիկյան ազդեցություններ:

Տաթ և իմանրան կար չությ ան դպրոցը գործել է Տաթևի համալսարանում: Շարունակել է Գլաձորի դպրոցի ավանդույթները, բայց դրանք հարստացրել ավելի մոնումենտալ ոճով (Գրիգոր Տաթևացու և նրա աշակերտի մանրանկարները 1378-ին ծաղկած 1297-ի Ավետարան, Մատենադարան, ձեռ. դ 7482), կիրառել հայ քանդակագործության ու Մ-յան մեջ գործածված ամենապարզ զարդաձևեր, միաժամանակ զարգացրել այնպիսի ազատ գունադեկորատիվ լուծումներ (գրիչ՝ Գրիգոր, Մատենադարան, ձեռ. դ 6305), որոնք մոտենում են XIV–XV դդ. մահմեդ. արվեստում նմանատիպ գունադեկորատիվ որոնումներին: Քրիստ. կանոնական պատկերագրության մեջ մտնում են մոտիվներ, որոնք վերցված են կենդանի իրականությունից, ինչպես դ 7482-ի ձեռագրի «Ծննդյան» պատկերում ընկողմանած Աստվածամոր ձեռքի խնձորը՝ իբրև կուսության և պտղաբերության նշան: Մատենադարանի դ 6305 ձեռագրում սուրբ ձիավորների պատկերները հնագույն մի ավանդույթի վերականգնումն էր (Լմբատավանքի, Կարմըրավորի VII դ. որմնանկարների բեկորները): Վաս պուրակ ան ի մանրան կար չության դպրոցն առավել նշանավոր է եղել XIII–XV դդ.: Այդ շրջանում այն խիստ ինքնատիպ էր իր պահպանող. բնույթով, յուրահատուկ հնավանդ պատկերագր., հորինվածքային ու կերպարային ձևերով, որոնք ավելի շատ հիշեցնում էին մերձավոր-արլ. և հայկ. վաղքրիստ. արվեստը, քան ժամանակի բյուզ. կամ հայկ. դպրոցները: Միաժամանակ պահել է մի վիպական ոգի, որ հատուկ էր X–XI դդ. Փոքր Հայքի, Մալաթիայի, 1038-ի Ավետարանի և «Վեհափառի Ավետարան»-ի մանրանկարների ոգուն, Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու զարդագոտիների ռելիեֆներին: Մյուս կողմից Վասպուրականի Մ. իր բազմազանությամբ, գրչակենտրոններով ու դպրոցներով (Աղթամարի, Արճեշի, Արծկեի, Աղբակի, Բերկրիի, Խիզանի, Վարագի, Մեծոփի, Վանի, Նարեկի, Լիմի ևն) և մանրանկարիչների արվեստի խոր անհատականությամբ (Զաքարիա Աղթամարցի, Սիմեոն Արճիշեցի, Հովհաննես Խիզանցի, Կիրակոս Աղբակեցի, Ծերուն, Ռստակես, Վարդան Արծկեցի, Գրիգոր Խլաթեցի, Ստեփանոս և ուր.) այնքան էլ մեկուսացած չի եղել և իր ստեղծագործությունների «արխաիկ» բնույթով զուգորդվել է պատմաաշխարհագր. մեծ տարածքի հետ (Եգիպտոս, Ասորիք, Կապադովկիա, իռլանդա-իսպան. ազդեցությամբ արևմտաեվրոպ. ամենաբազմապիսի ձեռագրեր ևն): 1113-ին ստեղծված Աղթամարի հակաթոռ կաթողիկոսությունն իր կնիքն է դրել Վասպուրականի Մ-յան պահպանող. ոգու վրա: Եթե Կիլիկյան Հայաստանում և Գլաձորում պատվիրատուները հիմնականում բարձրաստիճան հոգևորականներն էին, թագավորները, թագուհիները, արքաեղբայրները և արքայորդիները, ապա Վասպուրականում՝ քահանաները, աբեղաները, տանուտերերը, առևտրականները, արհեստավորները: Այդ պատճառով ձեռագրերն ավելի համեստ են՝ հիմնականում թղթից, նկարները՝ գծով և ջրաներկագուաշային թեթևակի մշակումով: Որոշ ձեռագրերում գույնի զարմանալի պայծառությունն ու թափանցիկությունը, գծային անսպառ երևակայությունը, գործող անձանց և պատկերված առարկաների վրա մակագրությունների առատությունը, գծային կորերով առարկաների և բնապատկերի յուրահատուկ հիերոգլիֆային ընկալումը Վասպուրականի դպրոցը դարձրել են հմայիչ և յուրովի գեղագիտական: Գողթն գավառը նույնպես գործել է Վասպուրականի դպրոցի ազդեցության դաշտում: Վասպուրականի Մ-յան դպրոցի լավագույն ստեղծագործություններից են Մատենադարանի 1294-ի ձեռ. դ 4814, 1305-ի ձեռ. դ 2744, 1306-ի ձեռ. դ 4806, 1338-ի ձեռ. դ 4813, Կիրակոս Աղբակեցու 1330-ի ձեռ. դ 2929, Զաքարիա Աղթամարցու 1357-ի ձեռ. դ 5332, Ծերուն Ծաղկողի 1391-ի ձեռ. դ 8772, Հովհաննես Խիզանցու 1401-ի ձեռ. դ 4223 և այլ Ավետարանները: XV դ. վերջից և XVI դ. սկզբից Վասպուրականի Մ-յան մեջ կատարվել են որոշակի փոփոխություններ. տեղական ավանդական ձևերն աստիճանաբար կորցրել են իրենց երբեմնի հետաքրքրությունը, կենսունակությունն ու ինքնուրույնությունը և իրենց տեղը զիջել նոր ժամանակների գաղ. միտումներին ու նախասիրություններին: Հայկ. Մ. զարգացել է նաև գաղթավայրերում, որտեղ ստեղծվել են Մ-յան ինքնատիպ դպրոցներ: Դրանցից Ղրիմինը (XIV–XVII դդ.) և Նոր Ջուղայինը (XVII–XVIII դդ.) տվել են արժեքավոր, մնայուն գեղ. գործեր Ղրիմիմանրան կար չությ ան դպրոց: Ղրիմի գրիչների, մանրանկարիչների, հատկապես բարձրաստիճան հոգևորականների (գաղթել էին հիմնականում Բարձր Հայքից և Կիլիկիայից) մի քանի սերունդ պահպանել էր կապերը հայրենիքի հետ, և իբրև օրինակելի նմուշներ Ղրիմի մանրանկարիչներն ունեցել են կիլիկյան ձեռագր. օրինակներ, որոնք հետագայում ղրիմահայերի մեծ մասի հետ տեղափոխվել են Նոր Նախիջևան (մեզ հասած ձեռագրերն այժմ գտնվում են Մատենադարանում): Ղրիմի գրչության և Մ-յան առավել նշանավոր կենտրոններն էին Սուրխաթը (այժմ՝ Ստարի Կրիմ) և Կաֆան (այժմ՝ Թեոդոսիա), որտեղ աշխատել են Գրիգոր Սուքիասանցը, Առաքելը, Նատերի որդիներ Ավետիսը և Ստեփանոսը, վերջինիս որդի Հովհաննեսը: XIV–XV դդ. Ղրիմի Մ-յան դպրոցի լավագույն ձեռագրերից են 1356-ին Սուրխաթում Առաքելի պատկերազարդած Ճաշոցը (Մատենադարան, ձեռ. դ 7408), 1401-ին Կաֆայում Հովհաննեսի պատկերազարդած Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգությանը» (Մատենադարան, ձեռ. դ 3863): Սուրխաթի, Կաֆայի, Ղարասուբազարի գրչության կենտրոնները լայնորեն շփվել են իտալացիների և հույների հետ, ուստի հայ մանրանկարիչների գործերում ակներև է ոչ միայն կիլիկյան և Մեծ Հայքի դպրոցների, այլև բյուզ. «պալեոլոգյան» շրջանի (XIII–XIV դդ.) արվեստի ազդեցությունը: Հոգևորականության շրջանում ճգնավոր. կենցաղի, սրբերի և անապատականների նկատմամբ մեծ հետաքրքրությունը Ղրիմի Մ-յան մեջ արտահայտվել է նրանց վարքերը բովանդակող մատյանների պատկերազարդումով («Հարանց վարք», 1430, Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 285, ծաղկող՝ Թադեոս Ավրամենց): XVII դ. Ղրիմի հայ մանրանկարիչներից են Խասպեկը (1666-ի Ավետարան, Կաֆա, Մատենադարան, ձեռ. դ 6606), Նիկողայոս Ծաղկարարը (1684-ի Ավետարան, Կաֆա, Մատենադարան, ձեռ. դ 6341) և ուրիշներ:

Նոր Ջուղայի մանրանկարչության դպրոցի մեծագույն ներկայացուցիչը Հակոբ Ջուղայեցին է, որը շարունակել է Վասպուրականի Մ-յան դպրոցի ավանդույթները՝ ձեռք բերելով նոր որակ: Հակոբ Ջուղայեցին հայկ. Մ-յան վերջին մեծ նկարիչն է:

XVII–XVIII դդ. հայ գրքի տպագր. մշակույթի զարգացման հետ Մ. աստիճանաբար իր տեղը զիջել է գրքի պատկերազարդման տպագր. արվեստին:

Գրկ. Ճանաշյան Մ., Հայկական մանրանկարչություն, հ. 1, Վնտ., 1966: Ազարյան Լ., Կիլիկյան մանրանկարչությունը XII–XIII դդ., Ե., 1964: Հայկական մանրանկարչություն (ներածությունը և նկարների բացատրությունները Լ. Ա. Դուռնովոյի), Ե., 1967: Ավետիսյան Ա., Հայկական մանրանկարչության Գլաձորի դպրոցը, Ե., 1971: Աբրահամյան Ա., Հայոց գիր և գրչություն, Ե., 1973: Տեր-Ներսեսյան Ս., Հայ արվեստը միջնադարում, Ե., 1975: Հակոբյան Հ., Վասպուրականի մանրանկարչությունը, գիրք 1,2, Ե., 1976, 1982: Նույնի, Արցախ-Ուտիքի մանրանկարչությունը XIII–XIV դդ., Ե., 1989: Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմության, հ. 1, 2, Ե., 1983, 1987: Ղազարյան Վ., Սյուժետային մանրանկարը Կիլիկիայում (XIII դ. վերջ – XIV դ. սկիզբ), Ե., 1984: Խորանների մեկնություններ (աշխատասիր. Վ. Ղազարյանի), Ե., 1995: Քոթանջյան Ն., «Էջմիածնի Ավետարանը», Ե., 2000: Д р а м п я н Р., Армянская миниатюра и книжная искусства. Очерки по истории искусства Армении, М.-Л., 1939; Д у р н о в о Л.А., Очерки изобразительного искусства средневековой Армении, М., 1978; И з м а й л о в а Т.А., Армянская миниатюра XI века, М., 1979; К о р х м а з я н Э.М., Армянская миниатюра Крыма (XIV–XVII вв.), Е., 1979; Матенадаран, т. 1, Армянская рукописная книга VI–XIV веков (составители Казарян В., Манукян С.), М., 1991; Д р а м п я н И.Р., Торос Рослин, Е., 2000; Der Nersessian S., L’art armenien, P., 1977; Նույնի, Miniature Painting in the Armenian Kingdom of Cilicia from the Twelfth to the Fourteenth Century, v. 1–2, W., 1993; Mattews Th. F. and Sandjian A., Armenian Gospel Iconography. The Tradition of the Glajor Gospel, W., 1990; Treasures in Heaven, Armenian Illuminated Manuscripts, ed. by Th. F. Mathews and R. S. Wieck, N. Y., Baltimore, 1994.

Վիգեն Ղազարյան

ՄԱՆՐՈՒՍՈՒՄ, մանրուսմունք, հայ միջնադարյան երգչածիսական մատյան, խազգիրք: Մ. ժողովածուները մեծ տարածում են ստացել հատկապես XII դարից, Կիլիկյան Հայաստանում, Ներսես Շնորհալու անմիջական նախաձեռնությամբ: Դրանք, իբրև առավել բարդ, զարդոլորուն ոճի հոգևոր երգերին վերաբերող ձեռնարկներ, սերտորեն առնչվել են եկեղեցական երգեցողության և խազագիտության գործնական ուսուցման հետ: Կոմիտասը ժողովածուի անվանումը բացատրել է իբրև «ուսումն եկեղեցական երգերի, եղանակների և խազերի մասին»: Ներսես Շնորհալին իր «Թուղթ ընդհանրական»-ում պարտադիր

է համարել Մ-ան արվեստի տիրապետումը բոլոր քահանաների համար: Մ-ան երգերի (մեղեդիներ, ալելուներ, ժամամուտներ, փառքեր, եղիցիներ, Պատարագի սրբասացություններ ևն) խազավորումը աչքի է ընկնում խիտ և ճոխ հյուսվածքով, որի պատճառով Մ-ան գրքերը կոչվել են նաև խազգրքեր: Մ-ան խազերի նկարագիրը տարբերվում է շարականի խազերից: Բոլոր տվյալները վկայում են, որ Ներսես Շնորհալին է հղացել Մ-ան խազերի մի նոր, ածանցյալ բնույթի և բարդ նկարագիր ունեցող խազերի խմբի ներմուծումը այդ ժողովածուների մեջ: Մ. ամենաքիչ հետազոտված միջնադարյան երաժշտական ժողովածուն է: Հիմն. խոչընդոտը հայ միջնադարյան խազային նոտագրության վերծանման խնդիրն է, թեև Մ-ան մի քանի մասեր հնարավոր է վերականգնել ըստ Ժամագրքի և Խորհրդատետր-Պատարագամատույցի հետ ունեցած ընդհանուր բաժինների: Մ. ընդհանրություններ ունի բյուզ. Փսալտիկոն և Պապադիկի կոչվող երգչական մատյանների հետ: Մ. երգերի զգալի մի հատված դուրս է եկել գործածությունից արդեն ուշ միջնադարում: Ներկայումս Մ. պահպանում է իր նշանակությունը որպես խազագրության ուսումնասիրման կարևորագույն աղբյուրներից մեկը: Ազգ. հավաքածուներում պահվում են բազմաթիվ ընտիր գրչագիր Մ. գրքեր, որտեղ զետեղված են նաև Մ-ան ձայնեղանակների անվանացուցակները, որոնց վրա առաջինը ուշադրություն է դարձրել և հրապարակել Ղ. Ալիշանը: Մ-ան խազերի և ձայնեղանակների հետազոտմամբ հատուկ զբաղվել է Կոմիտասը: Նա դասակարգել է դրանք ըստ ութ ձայնի և հաշվարկել ձայնեղանակների ընդհանուր քանակը, որը XII–XIV դդ. հասել է 152 չափանմուշ եղանակի:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Շնորհալի եւ պարագայ իւր, Վնտ., 1873, էջ 448: Նույնի, Սիսուան, Վնտ., 1885, էջ 154: Կոմիտաս, Հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, Ե., 1941, էջ 112–125: Թահմիզյան Ն., Ներսես Շնորհալին՝ երգահան և երաժիշտ, Ե., 1973, էջ 12–15: Նույնի, Երաժշտությունը Հայկական Կիլիկիայում, Ե., 1989, էջ 24–25: Աթայան Ռ., Հայկական խազային նոտագրություն, Ե., 1959, էջ 82–83, 89–92:

Աննա Արևշատյան

ՄԱՆՈՒԵԼ (ծ. և մ. թթ. անհտ), ճարտարապետ, նկարիչ և քանդակագործ: Ստեղծագործել է X դ. 1-ին կեսին: Եղել է Արծրունյաց թագավորական տան գլխ. ճարտարապետը:

Կառուցել է Ոստան ավանը և նրա պալատ. համալիրը, Աղթամար բերդ-քաղաքը, Գագիկ Արծրունու թագավոր. պալատը, Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցին: Մ-ի մասին տեղեկություններ է հաղորդում X դ. պատմիչ Թովմա Արծրունու Պատմությունը շարունակող Անանուն Արծրունին, որը պալատի կառուցման առնչությամբ Մ-ին անվանել է «իմաստուն և հանճարեղ» ճարտարապետ, իսկ Ս. Խաչ եկեղեցու կառուցման մասին գրել է. «Եվ քանզի ճարտարապետն էր Մանուելը, իմաստնությամբ լի և իր գործում զորավոր մի մարդ… հրաշակերտեց եկեղեցին զարմանալի արվեստով»: Թագավոր. պալատը (չի պահպանվել), ըստ Անանուն Արծրունու, ունեցել է արտակարգ մեծ չափեր. «պալատի մեծությունը ահավոր է ու ապշեցնող», քառանկյունի շենք, «… որի լայնության և երկարության չափը քառասուն կանգուն էր, նույնքան էր և բարձրությունը… Պալատի շինվածքը, հիմքից մինչև օդի մեջ կախված նրա գագաթը, մնում էր հաստատուն առանց սյուների, ինչն արդարև մտքից վեր է ու զարմանքի արժանի» (Թովմա Արծրունի եվ Անանուն, Պատմություն Արծրունյաց տան, գլ. Ը–Թ): Ըստ Հ. Օրբելու կատարած վերակազմության, պալատի ծածկն իրականացված է եղել փոխհատվող կամարների միջոցով, որի շնորհիվ Մ-ի այս շինությունը միջնադարյան հայ արվեստի եզակի նմուշներից է:

Գրկ. Թովմա Արծրունի եվ Անանուն, Պատմություն Արծրունյաց տան, Ե., 1999: ՏերՆերսեսյան Ս., Հայ արվեստը միջնադարում, Ե., 1975: Մնացականյան Ստ., Վարպետաց վարպետ Մանուել. Տրդատ. Մոմիկ, Ե., 1982: Cuneo P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma, 1988.

Ստեփան Մնացականյան

ՄԱՆՈՒՉԱՐՅԱՆՑ Գրիգոր [1773, գ. Հախում – 1846, գ. Հախում (այժմ՝ գ. Վարագավան, ՀՀ Տավուշի մարզում)], արքեպիսկոպոս, հայ ազատագրական շարժման գործիչ: Կրթությունն ստացել է Նոր Վարագավանքի վարժարանում: Հայ ժողովրդի ազատագրումը կապելով Այսրկովկասում ռուս. առաջխաղացման հետ՝ Մ. գործունորեն մասնակցել է XIX դ. Պարսկաստանի դեմ Ռուսաստանի մղած պատերազմներին: 1804–13-ի ռուս-պարսկ. 1-ին պատերազմի ժամանակ Մ. Ջավախքի և Շամշադինի (Տավուշի) հայերից կազմել է մի զորաջոկատ (500 հոգի), որը մասնակցել է Գանձակի (Գյանջայի) գրավմանը (1804-ի հունվ. 3), այնուհետև՝ ռուս. զորքերի երևանյան 1-ին (1804) և 2-րդ (1808) արշավանքներին: Ջոկատը հատկապես աչքի է ընկել Նախիջևանի գրավման ժամանակ (1808-ի նոյեմբ. 1), որտեղ Մ. վիրավորվել է: Ցուցաբերած արիության և ծառայությունների համար Մ. պարգևատրվել է Ս. Գեորգիի IV աստիճանի, Ս. Վլադիմիրի և Ս. Աննայի շքանշաններով: Ցար. կառավարությունը նրան նշանակել է ցմահ թոշակ: 1826– 1828-ի ռուս-պարսկ. 2-րդ պատերազմի տարիներին Մ-ի 300 հոգուց բաղկացած նոր ջոկատը կրկին աչքի է ընկել պարսկ. զորքերի դեմ մղած պարտիզան. կռիվներում՝ ապահովելով Ղազախի, Շամշադինի, Դիլիջանի հայ բնակչության անվտանգությունը և ռուս. բանակի մատակարարումը պարենով ու զինամթերքով: 1826-ին Մ. 40 ձիավորով Հաղպատի վանքից Թիֆլիս է ուղեկցել Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսին: Մ-ի ջոկատի վճռական գործողությունների շնորհիվ ճնշվել է Բորչալուի թուրք խաների և աղալարների հրահրած խռովությունը, գերությունից ազատվել են մի քանի հարյուր հայ ընտանիքներ: Ջոկատը հաջող մարտեր է մղել նաև Զուրաբ խանի և պարսիկների կողմն անցած վրաց արքայազն Ալեքսանդրի զորքերի դեմ: Մ-ի միջնորդությամբ Կովկասի կառավարիչ Ա. Երմոլովը հատուկ հրամանագրով ազատել է Ղազախ-Շամշադինի հայ գյուղացիներին մահմեդ. կալվածատերերի ենթակայությունից: Մ-ի ջոկատը մասնակցել է Երևանի բերդի գրավմանը (1827-ի հոկտ. 1): Պատերազմից հետո վերադարձել է հայրենի գյուղ, վերաշինել Նոր Վարագավանքը: Հախումում Մ. բացել է նաև ծխական դպրոց:

Գրկ. Երիցյան Ա., Ամենայն հայոց կաթողիկոսութիւն և Կովկասի Հայք XIX դարում, հ. 1, Թ., 1894: Գրիգորյան Ա., Գրիգոր Մանուչարյանցի պարտիզանական ջոկատը, Ե., 1978:

Պավել Չոբանյան

ՄԱՇԿԵՎՈՐԻ ՎԱՆՔ, Մաշկավոր, միջնադարյան կրոնական, գիտական և գրչության նշանավոր կենտրոն Կիլիկյան Հայաստանի Ճկեր գավառում, Սև լեռներում (Մարաշից ոչ հեռու): XII դ. սկզբին կառուցել է Թորոս Ա Ռուբինյան իշխանը:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Ոսկյան Հ., Կիլիկիայի վանքերը, Վնն., 1957:

ՄԱՇՏՈՑ, Հայ եկեղեցու ծիսարան-ժողովածու, որը պարունակում է քրիստոնեական ծիսակարգի կանոններ, ինչպես նաև հատուկ աղոթքներ, օրհնություններ: Անվան ծագումը կապվում է, ըստ ավանդության՝ Մեսրոպ Մաշտոցի, ըստ XIII դ. պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցու՝ Մաշտոց Ա Եղիվարդեցի կաթողիկոսի անվան հետ: Հայագիտության մեջ ավելի հավանական է համարվում Կիրակոս Գանձակեցու վկայությունը: Ձևավորվել է IV–V դարերից սկսած՝ պահպանելով հեթանոս. Հայաստանում տարածված մի շարք հնագույն ծեսերի հետքերը: Դրանցից են՝ կյանքի հիմն. հանգուցակետերին նվիրված (մկրտություն, պսակ, թաղում), ջրի պաշտամունքի հետ կապված (ջրօրհնեք, խաչալվա, ոտնլվա, ջրհորի օրհնություն ևն), երկրագործության, նաև բուսականության և պտղաբերության պաշտամունքներից բխող (սերմ, շեղջ, կալ, հնձան, անդաստան, խաղողօրհնեք) ծեսերը, ընտանիքի պաշտամունքի (տան, ընտանիքի, սեղանի, աղի ևն) օրհնությունները: Մ-ում տեղ են գտել նաև սկզբնապես հմայական և ոգեկոչման գործողությունների հետ կապված ծեսեր (դիվահարի, լուսնոտի, դժվարածին կնոջ վրա, երաշտի դեմ կարդացվող աղոթքները, մատաղի և հացի օրհնությունները ևն): Մ-ի կազմավորմանն ու հարստացմանը մասնակցել են Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, Սահակ Ա Պարթևը, Հովհաննես Ա Մանդակունին, Մաշտոց Ա Եղիվարդեցին, Գրիգոր Բ Վկայասերը, Ներսես Շնորհալին, Գրիգոր Տաթևացին և ուր.: Ծիսարանի մեջ են մտել Բարսեղ Կեսարացու, Գրիգոր Նազիանզացու, Եփրեմ Ասորու, Կյուրեղ Երուսաղեմացու ամբողջական կանոնների, առանձին քարոզների և աղոթքների թարգմանությունները, ինչպես նաև հայ հեղինակների ծիսական բովանդակության ինքնուրույն նյութերը: Մ. սովորաբար բաժանվում է երեք մասի՝ Փոքր կամ Առձեռն Մ., բովանդակում է քահանայի խորհուրդները և արարողությունները (մկրտություն, դրոշմ, մեռելաթաղ, սովորական օրհնություններ). Մայր Մ., պարունակում է եպիսկոպոսական արարողություններ (ձեռնադրություն, գավազանի ընծայություն, եկեղեցու օծում, քահանայաթաղ, մեծ օրհնություններ). Հայր Մ., կաթողիկոսին պատկանող արարողություններ (թագավորի, կաթողիկոսի օծում, եպիսկոպոսի ձեռնադրություն, մյուռոնօրհնեք ևն): Հարուստ և բազմազան է Մ-ի երաժշտ. բաղադրիչը՝ պայմանավորված երաժշտածիս. գրքերի կենցաղավարման համակարգում Մ-ի առանձնահատուկ դերով: Ի տարբերություն մյուս եկեղեց. գրքերի, Մ. ի սկզբանե նախատեսված էր նաև արտաեկեղեց. կենցաղավարման համար: Այստեղից էլ նրա մշտական շփումը ժող. ծիսականության և բանահյուսության հետ: Ձեռագիր Մ-ներում կանոնների ընթերցվող նյութը ընդմիջարկում են խազագրված սաղմոսներ, շարականներ, գանձեր և տաղեր:

Ուշ միջնադարում երևան են եկել խառը տիպի ժողովածուներ՝ Մ-Գանձարաններ, Մ-Տաղարաններ, որտեղ աշխարհականացման ոգին դրսևորվում է ոչ միայն երաժշտաբանաստեղծ. նյութի առավել շեշտադրումով, այլև աշխարհիկ և ժող. տաղերի և ողբերի երևան գալով: Կանոնագրված և չկանոնագրված երգասացությունների առկայությունը Մ-ի երաժշտ. շարքերի շրջանակներում, այդ շարքերի, այսպես կոչված՝ «բաց ձևի» միտումը կազմում է Մ-ի հիմն. տարբերությունը մյուս երաժշտածիս. գրքերից: Դարերի ընթացքում հայ գրիչներն ստեղծել են մի շարք ընտիր Մ-ներ: Հիշատակելի են Երևանի Մատենադարանի դ 1001, Վենետիկի Ս. Ղազար վանքի մատենադարանի դ 457 (երկուսն էլ՝ IX–X դդ.), Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարանի դ 2027 (1266) ձեռագրերը ևն:

Առաջին տպագիր Մ. լույս է տեսել 1667ին, Ամստերդամում, Ոսկան Երևանցու ջանքերով:

Գրկ. Պողարյան Ն., Ծիսագիտութիւն, Նյու Յորք, 1990: Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Արեվշատյան Ա., «Մաշտոց» ժողովածուն որպես հայ միջնադարյան երաժշտական մշակույթի հուշարձան, Ե., 1991: Conybeare Fr., Rituale Armenorum, Oxf., 1905.

Աննա Արևշատյան

«ՄԱՇՏՈՑ», 1266-ի մագաղաթե պատկերազարդ ձեռագիր: Սսում ընդօրինակել է գրիչ Ավետիք քահանան, Հռոմկլայում ծաղկել է Թորոս Ռոսլինը: Պատվիրատուն է Վարդան եպիսկոպոսը: Պահվում է Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարանում (ձեռ. դ 2027): Ձևավորված խորաններից, լուսանցազարդերից, գլխատառերից ու գլխազարդերից բացի, ձեռագիրն ունի նաև ողջ էջը գրավող տերունական պատկերներ, որոնց շարքն սկսվում է նույն էջի վրա իրար կից ներկայացված Հովնանի մարգարեության դրվագներով: Սաղմոսագրքի թեմաներով պատկերները մեզ հայտնի առաջին հայկ. մանրանկարներն են, իսկ «Հովհաննես ավետարանիչի թաղումը» և «Կարմիր ծովի անցումը» հայ արվեստում ներկայացված են առաջին անգամ: «Մ.»-ի մանրանկարների պատկերագրության առանձնահատկությունները մատնանշում են ծաղկողի կողմնորոշումը դեպի XI դ. բյուզ. գրքարվեստը և վաղ միջնադարյան արվեստը: Ձեռագրի որոշ մանրանկարներում երևան են եկել քրիստ. արվեստի նույնանուն երկերում գրեթե չհանդիպող հատկանիշներ, օր., «Կարմիր ծովի անցումը» հորինվածքում՝ երկնքից իջնող սրազեն հրեշտակի Նրբությամբ ու բծախնդրությամբ են նկարված կերպարների դեմքերը և այլ մանրամասներ «Երեք մանուկները կրակե հնոցում» մանրանկարում: «Մ.»-ի ձևավորման մեջ Թորոս Ռոսլինի պատկերագր. նորամուծությունները և կատարող. բարձր վարպետությունը թույլ են տալիս մատյանը դասել միջնադարյան գրքարվեստի լավագույն նմուշների շարքը:

Գրկ. Արեվշատյան Ա., X–XVIII դարերի «Մաշտոցների» երաժշտական կազմի առանձնահատկությունները, ԼՀԳ, 1985, № 1: Чугасзян Л.Б., Миниатюра Тороса Рослина “Переход через Красное море”, ԼՀԳ, 1990, № 10; Narkiss B., Armenian Art Treasures of Jerusalem, Oxf., 1980.

ՄԱՇՏՈՑ Ա ԵՂԻՎԱՐԴԵՑԻ, Եղիվարդցի, Սեվանցի [ավազանի անունը՝ Ստեփանոս, 833, գ. Սոթք (Սոթք գավառ) – 898, ամփոփված է Գառնիի տաճարի մոտ գտնվող մատուռում], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 897-ից: Հաջորդել է Գևորգ Բ Գառնեցուն: Առաջին ուսուցիչը եղել է հայրը՝ Եղվարդ գյուղի քահանա Գրիգորը, ապա ուսանել է Թեոդորոս կրոնավորի, այնուհետև՝ Գեղարքունիքի Մաքենյաց վանքում Ստեփանոս վարդապետի մոտ՝ հմտանալով Սուրբ Գրոց մեկնության մեջ: Սյունյաց Դավիթ եպիսկոպոսը նրան ձեռնադրել է քահանա և օծել Մաշտոց անունով: Այնուհետև, որպես ճգնավոր, անապատական կյանք է վարել Արտավազդիկ (Ծաղկաձորի մոտ, Աբասաձորում), 860-ին՝ Սևանի մենաստաններում: Մաշտոց վարդապետի ջանքերով, Սյունյաց Գաբուռն Վասակի կնոջ՝ Մարիամ Բագրատունու միջոցներով Սևանա կղզում 871-ին կառուցվել են Ս. Առաքելոց և Ս. Աստվածածին եկեղեցիները: Հիմնադրել է Ս. Առաքելոց վանքի միաբանությունը: Հայաստանի տարբեր վայրերից այդտեղ են հավաքվել հոգևորականներ, որոնք ճգնել են՝ ըստ Բարսեղ Կեսարացու կազմած կանոնների: Հայոց իշխան, հետագայում՝ Հայոց թագավոր Աշոտ Ա (855–890), ի նշան հարգանքի, Մաշտոց վարդապետին է նվիրել Վասիլ թագավորի ամենակարող Սուրբ խաչը, ինչպես նաև վանքապատկան տիրույթներ՝ 7 գյուղ Գառնիում և այգի՝ Երևանում:

Մաշտոց վարդապետը Սևանավանքում հիմնել է վարժարան, որը եղել է Մաքենյաց դպրոցի և Սյունյաց վարդապետարանի շարունակությունը: Վարժարանում հոգևոր առարկաներից բացի դասավանդվել են նաև քերականություն, ճարտասանություն և փիլիսոփայություն: Սևանի վարդապետարանը բացի քահանայական ուսուցումից ունեցել է նաև վարդապետական աստիճան շնորհելու իրավունք:

Մաշտոցի աշակերտներից է եղել նրա վարքագիրը՝ Ստեփանոս գրիչը, որի թողած վարքհիշատակարանը կարևոր սկզբնաղբյուր է նաև վանքի պատմության ուսումնասիրման համար: Աշակերտների մեջ առանձնացել են Հովհաննես Դրասխանակերտցին (Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի)՝ նրա աջակիցն ու համախոհը, Ստեփանոս վրդ. Սևանցին (Հայոց կաթողիկոս Ստեփանոս Գ Սևանցի): Մեզ է հասել Մ. Ա Ե-ու գրած երկու թուղթ. մեկը՝ ուղղված սպարապետ Աբասին, մյուսը՝ 893-ի երկրաշարժի արհավիրքից տուժածներին:

Մ. Ա Ե. կարգավորել և խմբագրել է նախորդ հայրապետների (Գրիգոր Ա Լուսավորչից սկսած) կողմից տարբեր ժամանակներում ծիսական համակարգ ներմուծված կանոնները՝ ամփոփելով մեկ ժողովածուի մեջ, որը նրա անունով կոչվում է Մաշտոց: Կաթողիկոս. գահին Մ. Ա Ե-ուն հաջորդել է Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին:

Գրկ. Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ Ե–ԺԲ դդ., աշխատասիր. Ա. Մաթևոսյանի, Ե., 1988: Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1996: Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Ղազարոսյան Ա., Մաշտոց Եղվարդեցի կաթողիկոս, «Էջմիածին», 1991, № 1–3:

Արփենիկ Ղազարոսյան

ՄԱՍԻՍ, Ա րարատ, լեռնազանգված Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգում, Արարատյան դաշտավայրի հարավում: Կազմված է երկու կոնաձև գագաթներից, որոնցից մեծը (մշտաձյուն գագաթովը) կոչվում է Մեծ Մասիս, իսկ փոքրը՝ Փոքր Մասիս կամ Սիս: Մեծ Մասիսի բարձր. 5165մէ (Հայկ. լեռնաշխարհի ամենաբարձր գագաթը): Մ. այն բիբլիական սուրբ լեռն է, որի վրա իջևանել է Նոյյան տապանը՝ Ջրհեղեղի ժամանակ: Համաշխ. ջրհեղեղից լեռան գագաթին փրկվել են ութ հոգի՝ նոր մարդկության նախահայր Նոյն ու իր կինը,

նրանց որդիները՝ Սեմը, Քամը և Հաբեթը՝ իրենց կանանց հետ: Նոյի և իր ընտանիքի փրկության պատմությունը արձանագրված է Աստվածաշնչում (Ծննդ. 7, 8): Ջրհեղեղից հետո Նոյը Մ-ի վրա զոհասեղան է պատրաստել և զոհ մատուցել Աստծուն. Աստված Նոյի հետ ուխտ է կնքել, որ այլևս երկիրը չի կործանի ջրհեղեղով. ի հաստատումն իր՝ աստվածային հավիտենական ուխտի, Աստված առաջին անգամ ամպերի մեջ կապել է ծիածանը (Ծննդ. 9.12–17): Այսպիսով, Մ-ի գագաթից է սկսվել նոր՝ հետջրհեղեղյան մարդկության պատմությունը:

Աստվածաշնչում Մ. հիշատակվում է Արարատ անվամբ: Արարատի երկիր և Արարատյան թագավորություններ անվամբ է հիշատակվում նաև Հայաստանը. «…Ադրամելեքն ու Սարասարը նրան [Սենեքերիմ արքային] սրով հարվածեցին և Արարատի երկիրը փախան» (Դ Թագ. 19.37), «…Իմ կողմից հրամա՛ն տվեք Այրարատյան թագավորություններին և ասքանազյան գնդին…» (Երեմիա 51.27, տես նաև Եսայի 37.38): Տես նաև Թորգոմա տուն հոդվածը:

Մ-ի հետ են կապված բազմաթիվ ավանդություններ՝ նրա ստորոտում ապրող վիշապների, նրա լանջերին անդնդասույզ եղած Հայոց Արտավազդ արքայի մասին: Հայոց հին վիպասանական երգերում Մ. անվանվում է «ազատն»՝ հավանաբար պահպանելով հինավուրց իրողության՝ Ջրհեղեղից զերծ, ազատ մնալու կամ Նոյի՝ Մ-ով ազատվելու հիշողությունը: Պատմիչները (Ագաթանգեղոս, Մովսես Խորենացի) վկայում են, որ Հայոց Տրդատ Գ Մեծ ապաշխարյալ թագավորը Հռիփսիմյանց կույսերի վկայարանի համար սուրբ Մ-ից մեծամեծ քարեր է շալակած բերել: Իսկ Հակոբ Մծբնացին Նոյյան տապանը տեսնելու և նրանից մի փայտե մասունք բերելու նպատակով փորձել է բարձրանալ Մ-ի գագաթը: Աստծո հրեշտակը նրան տապանից մի խաչաձև փայտ է ուղարկել, երբ նա հոգնած ննջելիս է եղել Մ-ի լանջին: Նույն տեղում բխել է աղբյուր, որը կոչվել է Հակոբա աղբյուր: Մ-ի հս-արլ. լանջի Ակոռի գյուղում IV դ. հիմնվել է Ակոռիի Ս. Հակոբ վանքը, որը Ակոռի գյուղի հետ կործանվել է 1840-ի երկրաշարժի ժամանակ: Դարերի ընթացքում բազմաթիվ հավատացյալներ, ուխտագնացներ և գիտ. արշավախմբեր փորձել են Մ-ի գագաթին հայտնաբերել Նոյյան տապանը: Մ-ի և Նոյյան տապանի հանդեպ մեծ հետաքրքրություն է ցուցաբերվում արդի ժամանակաշրջանում ևս: Մ. երկնադետ ու սուրբ վկան է մնում աստվածաշնչյան խորհրդավոր իրողությունների: Ըստ եկեղեց. ավանդության՝ Մ-ի վրա թևածում են Նոյյան տապանի պահապան հրեշտակները: Մ. հայ ժողովրդի, Հայոց պետականության, Արմ. Հայաստանի կորսված տարածքների («գերյալ Արարատ») սրբազան խորհըրդանիշն է: Պատկերված է XX դ. վերստեղծված հայկ. պետության՝ Հայաստանի Հանրապետության երեք զինանշաններում (առաջին և նրանից վերցված երրորդ հանրապետության զինանշաններում՝ Նոյյան տապանով):

Լևոն Սարգսյան

«ՄԱՍԻՍ», հասարակական, քաղաքական, կրոնական, գրական օրաթերթ, ապա շաբաթաթերթ (1884-ից): Լույս է տեսել 1852–1908-ին, Կ. Պոլսում: Խմբագիրներ՝ Կ. Ություճյան, Տ. Արփիարյան, Գ. Զոհրապ, Հ. Ասատուր, Ա. Արփիարյան, Մ. Շամտանճյան, Սիպիլ և ուր.: «Մ.» Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանի պաշտոնաթերթի՝ «Հայաստանի» շարունակությունն է, բայց երբևէ չի ընդունել իր՝ պատրիարքարանի պաշտոնաթերթ լինելը: Խմբագիր Կ. Ություճյանը թերթին տվել է անկախ ուղղություն, սակայն գրեթե բոլոր հիմն. հարցերում արտահայտել է պատրիարքարանի տեսակետները, մշտապես տպագրել նրա պաշտոն. հայտարարությունները, ազդերը: Թերևս սրանով է բացատրվում, որ Կ. Ություճյանի խմբագիր լինելու տարիներին (1852–84), «Մ.» միանշանակ վերաբերմունք չի ունեցել կղերի, արևմտահայ հանրության մեջ նրանց տեղի ու դերի նկատմամբ: Պաշտպանել է Մայր աթոռի անվանական առաջնությունը Հայ առաքելական եկեղեցու պատրիարքությունների և նվիրապետ. այլ աթոռների հանդեպ՝ չթաքցնելով, սակայն, որ կողմնակից է Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքության լիակատար անկախության գաղափարին:

Թերթն ի սկզբանե սատարել է (1850–60) արևմտահայերի սահմանադրությունը (տես Ազգային սահմանադրություն): Այդ առումով ավելի վճռական է դարձել Խրիմյան Հայրիկի (տես Մկրտիչ Ա Վանեցի) պատրիարքության տարիներին: Նպատակային նյութեր է տպագրել հօգուտ գավառահայության ազգ. և կրոն. իրավունքների (ի դեմս Ազգային սահմանադրության վերանայման) և գավառի առաջնորդների իրավասությունների ընդլայնման: Գավառահայության հարստահարումների թեման արծարծելիս՝ «Մ.» 1870-ական թթ. կարևորել է հայ լուսամիտ և առաքինի կղերի գործունեությունը, հայրենասիրությունը և սկզբունքայնությունը: Նրա էջերում քննադատվել են Հայ եկեղեցու ավանդներից շեղված, անձն. նպատակներ հետապնդող անձինք: Այս մոտեցումն առանձնապես ընդգծվել է Ն. Վարժապետյանի պատրիարքության տարիներին, երբ «Մ.» հայ կղերի, մանավանդ գավառի առաջնորդների առջև դրել է ժողովրդի տնտ. և հոգևոր կացության բարելավմանը հետամուտ խնդիրներ: Հայ հարանվանությունների հանդեպ «Մ.» ունեցել է հիմնականում զուսպ դիրքորոշում, սակայն շարունակաբար պայքարել է օտար քարոզիչների ազգավեր գործունեության դեմ: Հակադրվել է կաթոլիցիզմի և բողոքականության՝ այս ուղղությամբ գործադրած ջանքերին և Հայ եկեղեցուց ակնկալել դրա դեմն առնող միջոցներ: Պաշտպանել է տարբեր դավանության պատկանող հայերի ազգ. միասնության գաղափարը: Հայ կաթոլիկների առաջնորդ Անտոն Հասունյանի՝ Վատիկանի սադրանքներով հայերին դավանափոխ անելու գործելակերպի պատճառով սկիզբ առած հասունյան-հակահասունյան բախումների ժամանակ անվերապահորեն ջատագովել է առաջադեմ հակահասունյաններին: «Մ.» ժողովրդավարության դիրքերից քննադատել է պատրիարք Խ. Աշըգյանին, այլ հոգևորականների և գավառական մի շարք առաջնորդների՝ Հայ եկեղեցու առանձնաշնորհումները օսմ. Թուրքիայում պաշտպանելու, հոգևոր դասին ազգանվեր գործունեության մղելու նպատակով: «Մ.» լուսաբանել է նաև արևմտահայ գրական կյանքը, տպագրել գրաքննական հոդվածներ, հայ և եվրոպ. գրողների ստեղծագործություններ: Թերթին աշխատակցել են Հ. Պարոնյանը, Ե. Օտյանը, Մ. Աճեմյանը, Ե. Տեմիրճիպաշյանը և ուրիշներ:

Ալբերտ Խառատյան

«ՄԱՍՅԱՑ ԱՂԱՎՆԻ», ամսագիր: Լույս է տեսել 1855–60-ին, Փարիզում (հայերեն և ֆրանսերեն), 1860–65ին՝ Թեոդոսիայում (հայերեն և ռուսերեն): Խմբագիր՝ Գ. Այվազովսկի: «Մ.ա.»-ի գաղափարական ուղղվածությունը պայմանավորված է եղել նրա խմբագրի դիրքորոշումով: Մինչև 1856-ը Գ. Այվազովսկին, լինելով Մխիթարյան միաբանության անդամ, հետևել է մխիթարյան ուղեգծին՝ ձգտելով հիմնականում շրջանցել Հայ առաքելական և Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցիների դավան. հակասությունները կամ զուսպ դիրք գրավել դրանց հանդեպ: 1855-ի համարներում հետամուտ է եղել այն տեսակետին, որ ազգ. միաբանության հարցում կրոնը և դավանանքը առաջնային չեն, էականը հաս., քաղաքացիական միաբանությունն է: Նախապատվությունը տալով կաթոլիկ. դավանանքին՝ «Մ. ա.» երբեմն կասկածի տակ է առել Հայ եկեղեցու ուղղափառությունը, երբեմն էլ փորձել է համահարթեցնել Կաթոլիկ և Հայ եկեղեցիների տարբերությունները՝ շեշտը դնելով քրիստ. դավանանքի ընդհանրությունների վրա: Գ. Այվազովսկու Մայր եկեղեցի վերադառնալուց (1856) հետո «Մ. ա.» կտրուկ փոխել է իր դիրքորոշումը. քննադատել է մխիթարյաններին, նրանց մեղադրել մոլեռանդության, ազգից հեռանալու մեջ, ազգապահպանման ամենահզոր լծակ համարել ազգ. դավանանքը: Օրինակ բերելով լեհահայերին՝ նրանց ձուլվելու պատճառը համարել է՝ «Իրենց հայրենի դավանանքեն ետ կենալու ու կաթոլիկ ըլլալու մեջ» (1857, № 1, էջ 3): «Մ. ա.» տպագրել է կաթոլիկ Մ. Չամչյանի «Եկեղեցի հայոց թուղթ Վահանայ Արշարունւոյ» հոդվածը, որտեղ հեղինակը հերքել է Հայ եկեղեցու՝ հերձվածող լինելու մտայնությունը և պարսավել գոլեճցի կրոնամոլներին: 1857–58-ին ամսագիրը հրապարակել է Հայ եկեղեցու կանոնադրությունը՝ «Սահմանք տեսչութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ ի Ռուսիա»:

«Մ. ա.» կաթոլիկության քննադատությանը զուգակցել է բողոքականության հան դեպ իր անհաշտ կեցվածքը, անդրադարձել օսմ. Թուրքիայում ազգի կրոն. միասնությունը խարխլող բողոքականության գործունեությանը: Հայ հաս. կյանքում ազատամտության դեմ մղած իր պայքարը Գ. Այվազովսկին ներկայացրել է իբրև պայքար բողոքականության դեմ: «Մ. ա.» հետաքրքրական տեղեկություններ է հաղորդել Հայ եկեղեցու տոների, ավանդությունների մասին, տպագրել հայոց վանքերի, եկեղեցիների պատմությանը նվիրված հոդվածներ: Ուշագրավ են «Կրոնը արվեստում» թեմայով նրա հրապարակած նյութերը, մասնավորապես՝ եվրոպ. կերպարվեստում ավետարան. սյուժեի մարմնավորմանը նվիրված էջերը՝ համապատասխան պատկերագրություններով հանդերձ: Քրիստ. վարդապետության և ազգ. եկեղեցու դավանանքի քարոզչությամբ «Մ. ա.» իր ուրույն տեղն ունի հայ կրոն. հրատարակությունների շարքում:

Ալբերտ Խառատյան

ՄԱՍՏԱՐԱՅԻ Ս. ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀՀ Արագածոտնի մարզի Մաստարա գյուղի կենտրոնում: Վաղ միջնադարյան Հայաստանի ինքնատիպ և ամենակատարյալ եկեղեց. կառույցներից է: Ունի քառախորան, գմբեթավոր քառակուսի տիպի հորինվածք: Ըստ հվ. և արմ. ճակատների շին. արձանագրությունների՝ VII դ. կառուցել է Գրիգորաս վանականը, Դվինի 645-ի եկեղեց. ժողովի մասնակից Գնունյաց Թեոդորոս եպիսկոպոսի օրոք: Սակայն, նկատի ունենալով եկեղեցու ճարտ. խիստ հնավանդ ձևերը, կա տեսակետ (Ա. Երեմյան), որ եկեղեցին կառուցվել է V դ., իսկ VII դ. վերակառուցվել է:

891-ին Արտավազդ գիսը նորոգել է հվ. շքամուտքը: Ուշ միջնադարում եկեղեցին շրջապատվել է բարձր պարսպով և վերածվել բերդի: Եկեղեցին տրոմպների եռաստիճան համակարգով ծածկված է հսկա գմբեթով, որի թմբուկը դրսից ութանիստ է, անկյունները հատված են եռանկյունաձև խորշերով: Խորանները ներսից պայտաձև են, դրսից՝ հնգանիստ: Ավագ խորանի երկու կողմերում կան ավանդատներ: Եկեղեցին ունի հնամենի հարդարանք. ավանդատների մուտքերի բարավորներին քանդակված են շրջանի մեջ ներգծված հավասարաթև խաչեր, քերովբեներ, արմ. ճակատին՝ զույգ թռչուններով խաչ, կամարակապ պսակի վրա՝ աղավնիներ ևն: Մ. Ս. Հ. ե. աչքի է ընկնում ներսի տարածության միասնությամբ և ընդարձակությամբ, ծավալների ներդաշնակությամբ, ողջ կերպարի կոթողայնությամբ և վեհությամբ: 1899-ին քանդել են եկեղեցու պարիսպները, նորոգել եկեղեցին, ներսում՝ արմ. կողմում, կառուցել փայտե պատշգամբ:

Մաստարայատիպ են Ոսկեպարի Ս. Աստվածածինը (VII դ.), Արթիկի Մեծ եկեղեցին (VII դ.), Հառիճավանքի Ս. Գրիգորը (VII դ.), Կարսի Ս. Առաքելոց եկեղեցին (X դ.):

Գրկ. Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Մանուչարյան Ա., Քննություն Հայաստանի IV–XI դարերի շինարարական վկայագրերի, Ե., 1977: Еремян А., О взаимоотношениях армянской и византийской архитектуры IV–VII вв., Е., 1978; Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918.

Մուրադ Հասրաթյան

ՄԱՍՈՒՆՔ սրբոց, սրբություններ, մահացած կամ մարտիրոսության պսակն ընդունած սրբի նյութական-մարմնավոր մնացորդներ, ինչպես նաև սրբի անձի հետ կապված առարկաներ և իրեր: Այսպիսի օրինակներ կան Հին կտակարանում (տես Դ Թագ. 2.13–14): Քրիստոնյա մարտիրոսների կամ սրբերի աճյունների հիշատակությունը պաշտամունքի աստիճան բարձրացնելը սկսվել է քրիստոնեության շատ վաղ շրջանից: Պատմ. առաջին հիշատակությունն առկա է թերևս «Մարտիրոսութիւնք Պողիկարպոսի» (II դ.) երկում, որտեղ սրբի Մ-ները գնահատվում են «ավելի թանկագին, քան ամենաթանկագին քարը, և ավելի ցանկալի, քան ամենաազնիվ ոսկին» (գլ. ԺԸ): Քրիստոնեության հալածանքներին հաջորդող շրջանում սրբերի Մ-ների պաշտամունքը շատ շուտ տարածվել է թե՛ Արևելքում, թե՛ Արևմուտքում: Հռոմ. եկեղեցում այն սկսվել է IV դարից և առնչվում է ստորերկրյա շիրիմների՝ կատակոմբների հետ (երբ Պատարագի արարողությամբ մեծարվել են արդեն սրբացած գերեզմանները): Նախապես սրբի Մ-ները շարժական տուփերի կամ աջերի մեջ ամփոփելու սովորություն չի եղել. դրանք ամփոփվել են վաղօրոք պատրաստված գերեզմաններում (երբեմն նույն սրբի անունով բազմաթիվ գերեզմաններ են հանդիպում աշխարհագր. տարբեր վայրերում): Հայ եկեղեցում սրբերի Մ-ները պահելը հավանաբար սկսվել է IV դարից. այդ են վկայում հայոց հին գրականության մեջ առկա որոշ փաստեր: Ագաթանգեղոսը նկարագրում է, որ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, Կեսարիայում ձեռնադրվելով, Հայաստան վերադարձին իր հետ բերել է նաև Հովհաննես Մկրտչի

և ս. Աթանագինեի Մ-ները և թաղել Իննակընյան կոչվող վայրում, որը հեթանոս. պաշտամունքի կենտրոն էր, և այդ Մ-ների վրա էլ կառուցել եկեղեցի: Ղազար Փարպեցին պատմում է, որ Վարդանանց շարժման ժամանակ, երբ հայոց նախարարները Պարսկաստանից վերադարձել են Հայաստան, նրանց դիմավորել են ս. Մ-ներով. «Եվ նրանց ընդառաջ ելնելով, Քրիստոսի պաշտոնյաների դասն իր հետ բերել էր կենսատու խաչի նշանը և առաքելանման նահատակ սուրբ Գրիգորի նշխարները…» («Հայոց պատմություն», 1982, էջ 129): Ավելի ուշ, ինչպես մյուս եկեղեցիները, Հայ եկեղեցին ևս որդեգրել է մասնատուփի սկզբունքը, որի նախն. ձևերը մարմնի մեկ մասի նմանողությամբ պատրաստված մասնատուփերն են: Դրանք կարող էին լինել աջի, ճաճանչի, պարզ տուփի և այլ ձևերով: Շատ հաճախ ի հայտ են գալիս նաև սրբի մեկից ավելի աջեր կամ մարմնի այլ մասնատուփեր: Դա բացատրվում է նրանով, որ մասնատուփի մեջ ամփոփված է սրբի Մ-ի աջի կամ մարմնի ոչ թե լրիվ, այլ նրա մի փոքր մասը: Մասնատուփերի կամ մասանց պահարանների ընդունված ձևերից են ծալովի դռնակներով ուղղանկյունաձև պահարանները, որոնք պատրաստվում են փայտից, պատվում սյուժետային և դեկորատիվ պատկերներով դրվագված թանկարժեք մետաղե թիթեղներով, զարդարվում քարերով: Մասանց պահարանների առանձին խումբ են կազմում աջի նմանությամբ պատրաստվածները, որոնց ներսում զետեղվում են սրբի Մ-ները: Այդպիսի մասանց պահարանները բնորոշ են Հայ եկեղեցուն: Մասանց պահարանների առանձին խումբ են կազմում խաչերը, որոնք շքեղ հարդարված և ագուցված են գունավոր քարերով: Նրանց կենտրոնում, երբեմն նաև թևերին, զետեղում են սուրբ Մ.: Իր ձևի մեջ եզակի է ս. Հովհաննես Կարապետի Մ-ով պահարանը: Այն իր մեջ համակցում է մասանց պահարանների բոլոր տեսակները՝ ծալովի պահարանը, աջը, խաչը:

Հայ եկեղեցու սըրմասանց պահարանը՝ Նոյյան տապանի Մ-ով, նույնպիսի մի պահարան՝ Յոթը խոտաճարակների և Հիսուս Քրիստոսի ս. Խաչափայտի Մներով, Լուսավորչի Աջը, Գեղարդը (որով խոցել են խաչյալ Հիսուսին), Թադեոս առաքյալի Աջը, Բարդուղիմեոս առաքյալի և Խոտակերաց Ս. Նշանի մասանց պահարանները (պահվում են Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի թանգարաններում) ևն:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան

ՄԱՏԱՂ, Հայ եկեղեցու ծիսական առանձնահատկություններից: Գրիգոր Տաթևացին տալիս է «մատո աղ»-ի ստուգաբանությունը (մատուցիր աղը): Մ. Աստծուն ընծայաբերվող նվերն է: Մատուցվում է կենդանիներից ամենաընտիրը՝ արջառ, ոչխար, սուրբ թռչուն (հավ, աղավնի): Այսօր ընդունված է Մ. մատուցել միայն արու կենդանիներ, մինչ հնում մատուցվել է թե՛ արու և թե՛ էգ: Մ-ի մսի պատրաստման եղանակը այսօր միայն օրհնված աղով և ջրով խաշելն է, մինչ հնում այն ողջակեզ են արել: Ըստ ավանդության, եթե Մ. կատարվում է վանքի կամ եկեղեցու բակում, ապա մորթին և աջ թևը պետք է տրվի հոգևորականներին: Եթե մատուցվում է արջառ, նախ պետք է 40 տուն բաժանել, ապա նոր սեղան նստել, եթե ոչխար՝ 7, եթե աքլոր՝ 3: Աղավնին չեն զոհում, այլ բաց են թողնում: Մ-ի միսը չի կարելի հաջորդ օրը պահել:

Մ-ի միսը պետք է եփվի օրհնված աղով, կամ անասունին մորթելուց առաջ պետք է աղ տալ: Աղի օրհնությունը կատարվում է Մ-ի միսը կուռքերին մատուցած զոհերից տարբերակելու համար: Ըստ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի՝ աղը խորհրդանշում է առաքյալներին («Դուք եք երկրի աղը», Մատթ. 5.13), անբան կենդանիները՝ հեթանոսներին: Եվ ինչպես որ առաքյալների խոսքերը սրբում են մեզ, այնպես էլ աղը սրբում է անասունին՝ իր սկզբնական անիծվածությունից:

Մ-ի սովորությունը գոյություն է ունեցել դեռևս IV դ.: Նույն դարի ասորի պատմագիր Զենոբ Գլակը վկայում է, որ հոների դեմ տարած հաղթանակից հետո Տրդատ թագավորը, Գրիգոր Լուսավորիչը և հայ ավագանին բազ մաթիվ արջառներ, նոխազներ ու գառներ են զոհ մատուցել ի գոհություն Աստծո և բաժանել աղքատներին:

Օտարները Հայ եկեղեցուն մեղադրել են Մ-ի համար՝ համարելով այն հրեական սովորություն կամ հեթանոսական զոհ: Անկախ այն հանգամանքից, որ Քրիստոսն ինքը չմերժեց զատկական գառի հրեական սովորությունը, հայկական Մ. չի նույնանում ո՛չ հրեական, ո՛չ էլ հեթանոս. զոհաբերման հետ: Այն ավելի առնչվում է առաքյալների հաստատած ագապե ճաշի հետ: Հայ եկեղեցում Մ. կատարվում է հիմնականում երեք նպատակով. ա. փրկության հույսի և մեղքերի թողության համար, բ. ննջեցյալների հոգու հանգստության համար, գ. Աստծո տված շնորհների դիմաց երախտագիտություն հայտնելու համար:

Սովորաբար Մ. կատարվում է Տերունական և այլ կարևոր տոներին, ս. Սեղան կամ ս. Խաչ հաստատելու առիթով ևն: Հնում հանձնարարվել է կատարել այն բոլոր օրերին, երբ ս. Պատարագ է մատուցվել: XII դ. հայ աստվածաբան-փիլիսոփա Պողոս Տարոնացին ասում է, որ Քրիստոսի մարմինը և արյունը ճաշակելուց հետո պետք չէ անսուրբ կերակուրի մոտենալ, այլ նախ պետք է օրհնված և աղահար միս ուտել, ապա որևէ այլ ինչ: Ըստ Գրիգոր Տաթևացու, Մ. Քրիստոսի ճշմարիտ պատարագի ստվերն է և օրինակը: Հայկ. Մ., տարբերվելով հանդերձ, որոշ ընդհանրություն ունի նաև հինկտակարանային Ուխտի հետ:

Գրկ. Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729, էջ 657–658: Պ ո ղո ս Տար ոնաց ի, Թուղթ ընդդէմ Թէոփիստեայ հոռոմ փիլիսոփային, ԿՊ, 1752, էջ 278–282: Ստեփանոս Օրբելյան, Հակաճառութիւն ընդդէմ երկաբնակաց, ԿՊ, 1756, էջ 131–148: Մխիթար Գոշ, Թուղթ առ Վիրս, «Արարատ», 1901, էջ 61: Հ ո վհան Մա միկոնյան, Պատմութիւն Տարօնոյ, աշխատասիր. Ա. Աբրահամյանի, Ե., 1941, էջ 141: Կանոնագիրք Հայոց, աշխատասիր. Վ. Հակոբյանի, հ. 1, Ե., 1964, էջ 397–399, 400– 402, հ. 2, Ե., 1971, էջ 14, 154:

Եզնիկ եպս. Պետրոսյան

ՄԱՏԵՆԱԴԱՐԱՆ, ձեռագրատուն, ձեռագիր մատյանների՝ գրչագրերի, գրքերի դարան, պահոց: Միջնադարյան Հայաստանում կոչվել է նաև գրատուն, գրանոց, արկեղք գրոց, գանձատուն, դիվան, ջամբռ:

Հայկ. առաջին Մ-ի մասին տեղեկություններ են հասել V դարից: Ըստ Ղազար Փարպեցու, Էջմիածնի կաթողիկոսությունն ունեցել է մի գրատուն, որտեղ պահվել են հայ. և հուն. մատյաններ: Միջնադարում Մ-ներ են եղել Էջմիածնում, Հաղպատում, Սանահինում, Սաղմոսավանքում, Տաթևում, Գլաձորում, Գեղարդավանքում, Բաղեշում, Ամարասում, Գետիկում, Սսում, Հռոմկլայում, Դրազարկում, Սկևռայում, Բարձրբերդում, Ակներում և այլուր: Հայաստանում բազմիցս ավերվել ու կողոպտվել են վանքերին ու մենաստաններին կից Մ-ները, ձեռագրատներն ու գրչության կենտրոնները, ոչնչացվել գիտ., մշակութ. և գեղ.՝ համաշխ. արժեք ներկայացնող գանձեր: Ձեռագրերն իրենց վրա կրում են արյան, ավերածությունների, նվաճումների ու գերության հետքեր: Ստեփանոս Օրբելյանի վկայությամբ, 1170-ին Բաղաբերդ ամրոցում սելջուկ թուրքերն ավարի են մատնել շուրջ 10 հզ. հայկ. ձեռագրեր: Կիրակոս Գանձակեցին արձանագրել է, որ օտար նվաճողները, 1242-ին գրավելով Կարին քաղաքը, տեղի Մ-ից հափշտակել են բազմաթիվ մատյաններ: Ըստ նորահայտ արաբ. մի մատյանի, 1298-ին եգիպտ. հրոսակները, Կիլիկյան Հայաստանի մայրաքաղաք Սսի գանձատունը կողոպտելիս, տարել են նաև բազում գրչագրեր: Առաքել Դավրիժեցին արձանագրել է Էջմիածնի Մ-ի կողոպուտը XVII դ.: Վերջին անգամ Էջմիածնի Մ. ավերվել է 1804-ին, ինչի վկայությունն է Ներսես Աշտարակեցու (Ներսես Ե Աշտարակեցի) կոմս Ն. Պ. Ռումյանցևին ուղղած նամակը. «… ապաբախտ եմք…, զի յաւուրս մեր բազմահարուստ գրատուն Արարատեան Աթոռոյ Սրբոյ Կաթուղիկէ Էջմիածնի… կողոպտեալ ի յաւար մատնեցաւ…» (Սեդրակյան Ա., «Յովհաննէս եպս. Շահխաթունեանցի կենսագրութիւնը», 1898, էջ 121–123): Մեծ ու փոքր Մ-ներ կային Արմ. Հայաստանի շատ վանքերում, որոնք հիմնահատակ կործանվել ու ոչնչացվել են Մեծ եղեռնի ժամանակ: Ներկայումս աշխարհի տարբեր Մ-ներում, գրադարաններում ու թանգարաններում պահվող հայ. ձեռագրերի թիվը շուրջ 30 հզ. միավոր է, որոնք հիմնականում ունեն կրոն., աստվածաբան., փիլ., պատմ., գրական, գեղ., բնագիտ., տիեզերագիտ., բժշկ., աստղագիտ. և այլ բնույթ: Խոշորագույն հավաքածուն Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մ-ինն է. ձեռագրերի ընդհանուր թիվը առ 2000-ի հունվարի 1-ը 17014 միավոր է, որից հայ. ամբողջ. ձեռագրեր՝ 11085, հայ. պատառիկներ՝ 2105, հայ. հմայիլներ՝ 462, նորագույն հայ. ձեռագրեր՝ 327, օտարալեզու ձեռագրեր՝ 2879 և անտիպ

ձեռագրացուցակներ՝ 176: Նոր ժամանակներում Երևանի Մ-ի ձեռագրերը նկարագրել են Օ. Եգանյանը, Փ. Անթաբյանը և Ա. Զեյթունցյանը («Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի», հ. 1, 2, 1965, 1970, լույս է տեսնում նաև «Մայր ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի»-ն, հ.1, 1984): Իսկ առաջին լիակատար ձեռագրացուցակը կազմել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբան Դ. Շահնազարյանցը («Մայր ցուցակ ձեռագիր մատենից գրադարանի Սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի», 1863):

Ձեռագրերի ընդհանուր քանակով երկրորդը Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի Մ. է, որն ունի ավելի քան 4 հզ. միավոր ձեռագիր (1976): Ձեռագրերը նկարագրել է Ն. արք. Պողարյանը («Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Հակոբեանց», հ. 1–11, 1966–91): Ապա հայտնի է Վենետիկի Ս. Ղազար վանքի Մխիթարյան միաբանության Մ., որն ունի շուրջ 3800 գրչագիր. նկարագրել է Բ. Սարգիսյանը [«Մայր ցուցակ ձեռագրաց մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ», հ. 1–3, 1914–66 (3-րդ հ.՝ Գ. Սարգսյանի հեղինակակցությամբ, Ս. Ճեմճեմյան, հ. 4–8, 1993–98)]: Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության Մ. ունի շուրջ 2600 գրչագիր (1984). նկարագրել են Հ. Տաշյանը, Հ. Ոսկյանը, Օ. Սեքուլյանը («Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վիեննա», հ. 1, 1895, հ. 2, 1963, հ. 3, 1983): Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի Մ. ունի 1081 ամբողջ. ձեռագիր (որոնցից 55-ը՝ մագաղաթե) և 88 պատառիկներ (որոնցից 8-ը՝ մագաղաթե): Ձեռագրերի նկարագրությունը տրված է «Էջմիածին» ամսագրի 1950-ի մայիս-հունիս միացյալ համարից սկսած: Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի Մ. ունի ավելի քան 600 մատյան. նկարագրել է Ս. ՏերԱվետիսյանը («Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի», 1970): Արժեքավոր ձեռագրեր կան նաև Զմմառի վանքի (Բեյրութ) Մ-ում. շուրջ 500 գրչագիր. նկարագրել է Մ. վրդ. Քեշիշյանը («Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Զմմառի վանքի մատենադարանի», 1964): Տարբեր երկրներում գործում են նվազ հարուստ և փոքր Մ-ներ:

ՄԱՏԹԵՈՍ Ա ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԵՑԻ, Չուհաճյան, Չուխաճյան (1802, Կ. Պոլիս – 22.8.1865, Վաղարշապատ, ամփոփված է Էջմիածնի Ս. Գայանե վանքի գավթում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1858-ից, օծվել է 1859-ի օգոստ. 15-ին: Հաջորդել է Ներսես Ե Աշտարակեցուն: Եղել է իր ժամանակի ամենապատրաստված, խոր և բազմակողմանի աստվածաբան. գիտելիքների տեր հոգևորականներից: Ստեփանոս Աղավնի պատրիարքի հանձնարարությամբ համագործակցել է Գր. Փեշտիմալճյանի հետ և հրատարակել Հայսմավուրք մեծածավալ ու մեծարժեք ժողովածուն (1834): Օծվել է վարդապետ (1826), եպիսկոպոս (1838), եղել Բուրսայի (1835–41), Զմյուռնիայի (1841–44) և Նիկոմեդիայի (1853–54) թեմերի առաջնորդ, Կ.Պոլսի հայոց պատրիարք (1844–48): Պատրիարք ընտրվելուց մեկ շաբաթ անց մատուցել է իր անդրանիկ Պատարագը (1844-ի հուլիսի 23), որի ժամանակ հիշատակել է ժամանակի Հայոց կաթողիկոսի՝ Ներսես Ե Աշտարակեցու անունը (Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքությանը ենթակա թեմերում 1828-ից ընդհատվել էր Հայոց կաթողիկոսների անվան հիշատակությունը): Նրա ջանքերով կարգավորվել են հարաբերությունները Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի և Կ. Պոլսի պատրիարքարանի միջև: Փոխադարձ համաձայնությամբ որոշվել է, որ երկու աթոռները հարաբերությունները պահեն ուղղակիորեն միմյանց հետ, և ոչ թե յուրաքանչյուր վիճակ՝ առանձին: Կ. Պոլսի պատրիարքը ճանաչվել է Ս. Էջմիածնի փոխանորդը, նվիրակը և գանձապետը, այն է՝ միակ և լիազոր ներկայացուցիչը, արգելվել է այլ նվիրակների երթևեկը, դրամահավաքը, հստակեցվել են թեմական բաժանումների սահմանները ևն:

Մատթեոս պատրիարքը եղել է Հայ եկեղեցու սկզբունքների ամենահետևողական պաշտպաններից ու ջատագովներից: Անհաշտ պայքար է մղել արևմտահայ (որպես Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք) և արևելահայ (որպես Ամենայն հայոց կաթողիկոս) բողոքականների, ինչպես նաև՝ հայ կաթոլիկների և պապականության նկրտումների դեմ: Նպաստել է կրթ. գործի զարգացմանը, գրական կյանքի աշխուժացմանը: Վերաբացել է Սկյուտարի ճեմարանը, որը թուրք. կառավարության որոշմամբ վերածվել էր զինվորական հիվանդանոցի, դպրոցներ է հիմնադրել Սամաթիայում, Զմյուռնիայում և այլուր: Նրա օրոք Կ. Պոլսում գործել են 25 բարձրակարգ վարժարաններ, բազմաթիվ տպա րաններ, հրատարակվել մի քանի նշանավոր պարբ-ներ, հիմնադրվել մշակութ. ընկերություններ: Նրա շնորհիվ բարձրագույն կրթություն ստանալու համար Եվրոպա են ուղարկվել բազմաթիվ շնորհաշատ երիտասարդներ: Մատթեոս Չուխաճյան պատրիարքի ջանքերով են վերջնականապես ձևավորվել արևմտահայ ազգ. իշխանությունների զույգ մարմինները՝ Հոգևոր ժողովը (14 անդամով) և Գերագույն ժողովը (20 անդամով), որոնք հիմք են դարձել Ազգային սահմանադրության մշակման ժամանակ: Նրա ձեռնարկները հանդիպել են Կ. Պոլսի ամիրայական շրջանակների դիմադրությանը, որոնց ճնշման ներքո հրաժարական է տվել 1848-ի սեպտեմբերին: 1855-ին նշանակվել է Հոգևոր ժողովի ատենապետ, եղել Արմաշի վանքի վանահայր:

Կաթողիկոս. գահ բարձրանալուց հետո Մ. Ա Կ. փորձել է բարեկարգել Մայր աթոռը, կանոնականացնել վանական ներքին կյանքը: Մեծ ուշադրություն է դարձրել դպրոց. գործին, 1861-ին հաստատել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի կանոնադրությունը, սահմանել ծխական և թեմական դպրոցների ծրագրերն ու կազմակերպման կանոնակարգերը, ավելի մեծ թվով աշխարհականների ներգրավել դպրոցների հոգաբարձուների կազմերում: Կարգավորել է Մայր աթոռի մատենադարանը, իր նշանակած մատենադարանապետ Դանիել վրդ. Շահնազարյանցին հանձնարարել է կազմել առաջին լիակատար ձեռագրացուցակը («Մայր ցուցակ ձեռագիր մատենից գրադարանի Սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի», 1863), որը հայտնի է «Կարինյան ձեռագրացուցակ» անունով: Առանձին ջանքեր է թափել՝ մեղմելու «Պոլոժենիե»-ի որոշ հոդվածներ, ընդլայնելու Ամենայն հայոց կաթողիկոսի իրավասությունները: Այդ նպատակով կազմել է Հայ եկեղեցու նոր կանոնադրություն («Կարգ և կանոն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ կաթողիկոսութեան»), սակայն, ըստ Մ. Օրմանյանի, «թերի և անբավական» լինելու պատճառով չի ընդունվել անգամ «Պոլոժենիե»-ն քննադատողների կողմից:

Մ. Ա Կ. հեղինակ է կրոնագիտ. ու աստվածաբան. մեկ տասնյակից ավելի երկասիրությունների: «Խորհրդածութիւն շնորհաց և նշանաց և խորհրդոց քրիստոնէական Սուրբ եկեղեցւոյ» (1842) գրաբար աշխատությունում ներկայացրել է քրիստ. վարդապետության ընդհանուր սկզբունքները, պարզաբանել նաև Հայ եկեղեցու դավանանքը, ցույց տվել, որ այն առավել անաղարտ է ու հարազատ վաղ քրիստ. սկզբունքներին: «Հանդիսարան ուղղափառութեան Հայոց եկեղեցւոյ» (1854) ջատագով. երկասիրությունն ուղղված է պապականության դեմ և պատասխան է Մխիթարյան այն հեղինակներին, ովքեր Հայ եկեղեցին համարել են հերձված և հերետիկոս: «Բարի մարդ և բարի քրիստոնեայ» երկասիրությունը (1856) հակաճառություն է կաթոլիկության և բողոքականության դեմ: «Հաստատութիւն ստուգութեան Դաշանց թղթոյն» (1861) աշխատությունում առանց հիմնավոր փաստերի փորձել է վավերական համարել «Դաշանց թուղթը»: Կաթողիկոս. գահին Մ. Ա Կ-ուն հաջորդել է Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցին:

Երկ. Ուղեցոյց քրիստոնէական ուղղափառ վարդապետութեան, Մ., 1861: Ներածութիւն աստուածաբանական գիտելեաց, Շուշի, 1863: Դիտողութիւն ճշմարտութեան Սուրբ Աւետարանին Յիսուսի Քրիստոսի, Տփխիս, 1863: Առաջնորդ լուսաշաւիղ ճանապարհին յաւիտենական կենաց…, Վաղ-պատ, 1864:

Գրկ. Պերպերյան Ա., Պատմութիւն Հայոց, ԿՊ, 1871: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 3, Երուսաղեմ, 1927:

Պետրոս Հովհաննիսյան

ՄԱՏԹԵՈՍ Բ ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԵՑԻ (ավազանի անունը՝ Սիմեոն Մարտիրոսի Իզմիրլյան, 22.2.1845, Կ. Պոլիս – 11.12.1910, Էջմիածին), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1908-ից: Հաջորդել է Մկրտիչ Ա Վանեցուն (Խրիմյան Հայրիկ): 1864-ին ձեռնադրվել է սարկավագ, 1869-ին՝ վարդապետ և դարձել Մկրտիչ Խրիմյան պատրիարքի անձն. քարտուղարը: 1872-ի մարտին ընտրվել է Կ. Պոլսի կրոն. ժողովի անդամ և ատենադպիր: 1873-ին ստացել է ծայրագույն վարդապետի աստիճան և կարգվել Սկյուտարի Ս. Կարապետ եկեղեցու քարոզիչ և ճեմարան-վարժարանի կրոնի ուսուցիչ: 1876-ին ձեռնադրվել է եպիսկոպոս: 1886–90ին՝ Եգիպտոսի թեմի առաջնորդ: 1894–96-ին՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք: Պայքարել է Արմ. Հայաստանում քաղ. բարենորոգումներ անցկացնելու համար, բողոքել 1894–96-ի հայկ. ջարդերի դեմ: Իր հաստատակամության համար կոչվել է Երկաթյա պատրիարք: Սուլթանի հրամանով 1896-ին աքսորվել է Երուսաղեմ: 1908-ին երիտթուրքերի հեղաշրջումից և Թուրքիայում հռչակված սահմանադրությունից հետո վերադարձել է Կ. Պոլիս և հոկտեմբերին վերընտրվել պատրիարք: Կաթողիկոս ընտրվելով՝ 1909-ի հունիսին ժամանել է Էջմիածին՝ գահակալելով ընդամենը մեկ տարի: Գրել է Ս. Էջմիածնի ընդհանրական իրավունքները պաշտպանող կրոն. աշխատություններ: Կաթողիկոս. գահին Մ. Բ Կ-ուն հաջորդել է Գևորգ Ե Սուրենյանցը:

Երկ. Հայրապետութիւն Հայաստանեայց առաքելական սուրբ եկեղեցւոյ եւ Աղթամար ու Սիս, ԿՊ, 1881: Նամականի, Կահիրե, 1911:

Ստեփան Ստեփանյանց

ՄԱՏԹԵՈՍ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ (ծ. և մ. թթ. անհտ), XIV դարի վերջի և XV դարի սկզբի մեկնիչ, մատենագիր, գրիչ: Ծնունդով՝ Հին Ջուղայից: Կրթություն է ստացել Տաթևի համալսարանում՝ աշակերտելով Հովհան Որոտնեցուն և Գրիգոր Տաթևացուն: 1391–93-ին գործել է Ապրակունիսի Ս. Կարապետ վանքում (Երնջակ), 1393–95-ին՝ Տանձափարախ անապատում (Տաթևի վանքի մոտ), իսկ 1395ից՝ Տաթևի համալսարանում որպես դասախոս: Նշանակալից դեր է կատարել Տաթևի համալսարանի կյանքում, ձեռք բերել այնքան համբավ և փորձառություն դասախոս. ասպարեզում, որ Գրիգոր Տաթևացին նրան է արժանավոր համարել լինելու իր ժառանգորդը: 1402-ին դարձել է Տաթևի համալսարանի գլխ. վարդապետներից մեկը՝ միաժամանակ վարելով Տաթևի վանքի վանահայրության պաշտոնը:

Մ. Ջ. թողել է գրական հարուստ ժառանգություն՝ գանձեր ու տաղեր, բազմաթիվ մեկնություններ, մոտ 50 քարոզ, վիճաբանական երկ, Գրիգոր Տաթևացու թաղմանը (1410-ի հունվար) արտասանած նշանավոր դամբանականը ևն: Որոշ երկեր պահպանվել են իր իսկ ինքնագրով և ընդարձակ հիշատակարաններով: Վայելելով մեծ հռչակ՝ նրա աշխատություններն ընդօրինակվել ու տարածվել են միջնադարյան Հայաստանում, ինչպես նաև Կիլիկիայի Հայկ. թագավորությունում: Մ. Ջ. գաղափար. պայքար է մղել ունիթորական շարժման (տես Ունիթորություն) դեմ՝ Հայ եկեղեցու ազգայինդավանական անկախության համար: 1391-ին Երնջակի Ապրակունյաց վանքում գրել է թվական ունեցող իր աշխատություններից առաջինը՝ «Մեկնութիւն Ղուկասու Աւետարանին» (Մատենադարան, ձեռ. դ 2519): Երկը գրված է հարց ու պատասխանի և ճառերի ձևով: Բաղկացած է 22 ճառից, որոնք պարունակում են 158 հարցեր: Ղուկասի Ավետարանի մեկնությունից հետո Մ. Ջ. գրել է Հովհաննեսի Ավետարանի մեկնությունը (Մատենադարան, ձեռ. դ 1357)՝ դարձյալ ճառերի և հարց ու պատասխանների ձևով: Ինչպես վկայում է հեղինակն իր հիշատակարանում (Մատենադարան, ձեռ. դ 5232), այս գործը Հովհաննեսի Ավետարանի կարևոր դրվագների մեկնությունն է, որտեղ մեծապես օգտվել է Հովհան Որոտնեցուց: Մի շարք ձեռագրերում Մ. Ջ-ու այս գործը սխալմամբ վերագրված է Հովհան Որոտնեցուն: Մ. Ջ-ու լավագույն աշխատությունը 1411-ին Տաթևի վանքում գրած «Քննութիւն Գործոց առաքելոց» (Մատենադարան, ձեռ. դ 1402) մեկնող. բնույթի երկն է, որտեղ օգտագործել է Հովհան Ոսկեբերանի և Եփրեմ Ասորու՝ Գործք առաքելոցի մեկնությունները: 1392-ին, լինելով Աղթամարում, վեճի է բռնվել մահմեդ. մի հոգևորականի հետ և Շիրիան գյուղի տանուտեր Աբիսողոմի խնդրանքով շարադրել վեճի բովանդակությունը «Վասն հարցման անօրինաց. զանազան պատասխանիք» (Մատենադարան, ձեռ. դ 969) խորագրով երկում: Պատասխան տալով մահմեդ. հոգևորականների հարցումներին՝ հեղինակը հիմնավորել ու պաշտպանել է քրիստ. գաղափարները և Հայ եկեղեցու վարդապետությունը: Մ. Ջ., ձգտելով փոխադարձ հարգանք հաստատել այլակրոն ժողովուրդների միջև, չի անարգել մահմեդականների կրոն. զգացումներն ու համոզմունքները, բայց միևնույն ժամանակ վճռականապես ընդվզել է հայերին բռնի մահմեդականացնելու քաղաքականության դեմ և քննադատել նման նկրտումները: 1393-ին Տանձափարախ անապատում գրել է իր «Վասն քարոզութեան Բանի» (1750) աշխատությունը: Տաթևի վանքում գրված գործերից, բացի Գործք առաքելոցի մեկնությունից, հայտնի են Մ. Ջ-ու «Հաւաքում բանից» (1395), «Վասն ժամանակաց գիտելոյ զորքանն» (1402) երկերը: Վերջինս ժամանակագր. դեպքերի աղյուսակ է՝ Ջրհեղեղից սկսած: «Տաղ ազնիւ»-ը (Հակոբ Մծբնացի հայրապետին նվիրված) գրել է 1386–91-ին, Լենկթեմուրի զորքերի պաշարած Երնջակում: Բազմաթիվ տաղեր և գանձեր գրել է Գրիգոր Ծերենցի պատվերով, աքրոստիքոսով՝ «ի Մաթէոսէ, խնդրեաց Գրիգոր» («Կանոն Երևման խաչին», «Կանոն մեծահրաշ կիրակէի» ևն): Տաղերի մի մասը ձայնագրված է երաժշտ. խազերով, ինչից ենթադրվում է, որ Մ. Ջ. եղել է նաև երաժիշտ: Պահպանվել են Մ. Ջ-ու ընդօրինակած մի քանի արժեքավոր գրչագրեր, այդ թվում՝ Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմը՝ ընդօրինակված 1397-ին, Ատոմ աբեղայի խնդրանքով:

Գրկ. Խ աչ իկյ ան Լ., Մատթեոս Ջուղայեցու կյանքն ու մատենագրությունը, ԲՄ, 1956, № 3, էջ 57–84:

ՄԱՏՈՒՌ (հուն. μαρτυvριον – վկայարան բառից), վաղ միջնադարում աղոթատեղի, շինված վկայի՝ նահատակի գերեզմանի կամ մասունքների վրա, ինչպես նաև նրա հիշատակին: Հետագայում Մ. են անվանել ընդհանրապես փոքր եկեղեցիները, սակայն իրականում Մ-ի և եկեղեցու տարբերությունը ոչ թե մեծությունն է, այլ Մ-ի հիմքերը օրհնված և օծված քարերով նվիրագործված չլինելը: Մ-ները խաչաձև, կլոր, բազմանիստ կամ ուղղանկյուն հատակագծով, գմբեթավոր կամ թաղածածկ, խորանով կամ առանց խորանի առանձին կանգնած եկեղեցատիպ կառույցներ են բնակավայրերում, վանքերի համալիրներում, ճանապարհների վրա, գերեզմանոցներում, բարձունքների գագաթին: Միջնադարյան Հայաստանի Մ-ների (մեծ մասամբ նաև Թուխ Մանուկ կոչվող) տարածված ձևը թաղածածկ դահլիճն է՝ արլ. կիսաշրջանաձև կամ ուղղանկյուն խորանով: Մ-ներ են կոչվում նաև եկեղեցիների օծված ավանդատները, որոնք պատարագամատույց անշարժ սեղան ունեն:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992:

Մուրադ Հասրաթյան

ՄԱՐԳԱՐԵՆԵՐ (մարգարե բառը ծագում է պահլավերեն mΩrgar և զենդերեն madran – կանխասաց, կանխագուշակ իմաստից), Աստվածաշնչում՝ ապագան տեսնելու աստվածատուր կարողությամբ օժտված առանձին անհատներ, տեսանողներ: Մ. կոչված էին մարդկանց հաղորդելու Աստծո կամքն ու պատվիրանը ոչ միայն անմիջականորեն, այլև միջնորդի շնորհիվ. օր., Ահարոնը Մովսեսի մարգարեն էր (Ելք 7.1), որովհետև նա էր, որ Մովսեսի ստացած աստվածային պատգամներն ու հրահանգները հաղորդում էր ժողովրդին: Մ. են կոչվել նաև երաժիշտները, բանաստեղծները, որոնք կանխագուշակել են ապագան (Ա Մնաց. 25.1): Նոր կտակարանում Մ. են անվանվում բոլոր նրանք, ովքեր առաքյալների համախոհն ու գործակիցը լինելով, Սուրբ Հոգու պատվիրաններին ունկնդիր, կանխատեսել են ապագա իրադարձությունները (Ա Կորնթ. 11.4–5, 14.1, 31): Այսպես, Անտիոքի եկեղեցում գործել են Բառնաբաս, Շմավոն, Ղուկիոս Կյուրենացի, Մանայեն, Սողոս (Պողոս) անունով Մ., որոնք ուսուցիչներ են կոչվել և կատարել Սուրբ Հոգու հրահանգները (Գործք 13.1–3): Մ-ին բացառիկ դեր էր վերապահված Հին կտակարանում: Նրանց խոսքն ու գործը որոշիչ նշանակություն է ունեցել հին հրեաների կյանքում: Նրանք կոչված էին հրապարակելու Աստծո հրահանգները, կարգադրություններն ու վճիռները (Դ Թագ. 4.22, 17.13, Երեմ. 25.4), պահպանելու պետության աստվածակենտրոն կառուցվածքը: Այս է պատճառը, որ գործունորեն մասնակցել են երկրի քաղ., հաս. կյանքին: Մ-ին հատուկ էր խոնարհությունը Աստծո հանդեպ, հավատարմությունը, անձնվիրությունը (Դ Թագ. 1.8, Զաք. 13.4, Մատթ. 3.4), խստակեցությունը (Դ Թագ. 5.15–16): Անկախ կեցվածք ունենալով պարագայական գործոնների նկատմամբ, արիաբար հետամուտ լինելով աստվածադիր սկզբունքների պաշտպանությանն ու կենսագործմանը՝ Մ. հաճախ հալածվել են և նահատակվել (Մատթ. 23.34– 37, Եբր. 11.32–38, Հակոբ. 5.10):

Աստվածաշունչը տեղեկություններ է պարունակում Գաբաայում, Նավաթում, Բեթելում, Գաղգաղայում և Երիքովում գործած մարգարեական դպրոցների մասին (Ա Թագ. 10.5, 19.20, Դ Թագ. 2.3, 4.38): Շատերն էլ մարգարեանալու շնորհ են ստացել ի վերուստ (Գ Թագ. 19.20, Ամոս 7.14): Աստվածաշունչը վկայում է նաև կին Մ-ի մասին. Հին կտակարանում այդպիսիք են Մարիամը, Դեբորան և Ողդան, Նոր կտակարանում՝ Աննան, Եղիսաբեթը, Մարիամը (Միք. 6.4, Դատ. 4.4–5, Բ Մնաց. 34.22–28, Ղուկ. 1.39–42, ևն):

Մ. Աստվածության հետ հաղորդակցվել են հայտնությամբ՝ տեսիլքի, երազի, գերբնական հափշտակության շնորհիվ (հմմտ. Թվեր 24.2– 16, Հովել 2.27–29, Գործք 10.11–12, Հայտն. 1.10–20): Հայտնության ժամանակ, Սուրբ Հոգու ներգործությամբ, ստացված պատվիրանները Մ. հաղորդել են գրավոր կամ բանավոր խոսքով, նաև՝ զանազան հրաշքներով, խորհըրդավոր նշաններով ու ակնարկներով: Մարգարեություններ կան ոչ միայն մոտակա և հեռու իրադարձությունների, այլև գլխավորի՝ Տիրոջ Առաջին ու Երկրորդ գալուստների մասին: Հին կտակարանը պարունակում է 16 Մ-ի գրքերը: Մ-ից չորսը՝ Եսային, Երեմիան, Եզեկիելը և Դանիելը, կոչվում են Մեծ, իսկ մնացյալ տասներկուսը՝ Փոքր Եսայու մարգարեությունն ունի 66 գլուխ, որ, բովանդակելով հրեաների պատմության երեք տարբեր ժամանակաշրջանները, համապատասխանաբար բաղկացած է երեք մասից: 1-ին մասը վերաբերում է Ք.ծ.ա. 740– 700-ի, 2-րդ մասը՝ Ք.ծ.ա. 587-ի, 3-րդ մասը՝ Ք.ծ.ա. 538-ին հաջորդող իրադարձություններին: Պարունակում է բացորոշ մարգարեություններ Մեսիայի (Քրիստոսի) ծննդյան, կյանքի, տնօրինական գործունեության վերաբերյալ: Այս պատճառով եկեղեցու հայրերը տվյալ մարգարեությունը կոչում են «Ավետարան ըստ Եսայեայ» Օ ս է է ի մարգար եություններ ը (14 գլուխ, գրվել են Ք.ծ.ա. շուրջ 750–721-ը) դասավորված են ոչ թե ժամանակագր. հերթագայությամբ, այլ՝ ըստ նյութերի. գլ. 1–3՝ Օսէէի ամուսնական փորձառությունը և պատգամը, գլ. 4.1–9.9՝ Իսրայելի վիճակը և դրա հոգևոր իմաստավորումը, գլ. 9.10–14.1՝ Իսրայելի անհավատարմության արմատները, գլ. 14.2–10՝ Աստծո սերը ամենազոր է Ամո ս ի մարգար եություն ը (9 գլուխ, գրվել է Ք.ծ.ա. 760–747-ին): Իսրայելին վիճակված խաղաղ կացության մեջ անսպասելիորեն հնչում է ահազանգը հոգևոր թմբիրի մեջ ընկղմված Աստծո ընտրյալ ժողովրդի վախճանի մասին: Գրքի 7–9 գլուխները պարունակում են Աստծո հետագա միջամտության վերաբերյալ Ամոսի 5 տեսիլքները: Միքիան ապրել է Եսայի մարգարեի օրոք (Ք.ծ.ա. շուրջ 740–700-ին): Նա ազդարարում է Երուսաղեմի մոտալուտ կործանումը՝ օրավուր ահագնացող մեղքերի հետևանքով: Մարգարեն կոչ է անում հնազանդվել Աստծո կամքին՝ սիրելով մերձավորին:

Հովելի մարգարեությունը (ըստ ոմանց՝ Ք.ծ.ա. VIII դ., առհասարակ անստույգ է, թե երբ է ապրել) բաղկացած է 3 գլխից, որտեղ հայտնությամբ նկարագրվում է այն օրը, երբ Աստված ցույց է տալու իր զորությունը և դատելու է ժողովուրդներին: Գիրքը հստակ ակնարկ է պարունակում Հոգեգալստյան վերաբերյալ (3.1–2, տես նաև Գործք 2.16–21) Ա բ դ իուի մար գարեությունը (հավանաբար գրվել է Ք.ծ.ա. 587-ին) բաղկացած է 1 գլխից, հայտնում է, որ Իսրայելին թշնամի Եսավի հետնորդ Եդովմի ժողովրդի հետ կործանվելու են նրան հա Հովնան ի մարգար եություն ը (գրված Ք.ծ.ա. 900-ական թթ.) բաղկացած է 4 գլխից, ունի ուսուցող. բնույթ: Շեշտում է, որ Աստծո սերն ու ողորմածությունը տարածվում է ոչ միայն իսրայելացիների, այլև օտարների վրա, ովքեր ունկնդիր են աստվածային նախազգուշացումներին: Նավո ւմի մարգար եություն ը (գրված Ք.ծ.ա. 663–612-ին) բաղկացած է 3 գլխից, ցույց է տալիս Աստծո զորությունը (1), այդ զորության ուժով՝ Նինվե քաղաքի կործանումն ու Հուդայի բնակչության ազատագրությունը (2–3): Ամբակումի մարգարեությունը (գրված Ք.ծ.ա. VII–VI դդ.) բաղկացած է 3 գլխից, ադամորդուն ուղղված կոչ է՝ հավատարիմ լինել Տիրոջը: Այդ հավատարմությունը հատուցվում է Աստծո միջամտությամբ: Սոփոնիայի մարգարեությունը (գրված Ք.ծ.ա. VII դ. վերջին) բաղկացած է 3 գլխից, շեշտում է, որ անկարելի է Աստծո հետ հաղորդակցվել առանց ստորադասելու սեփական-մարդկային շահը հոգևոր՝ աստվածային արժեքներին: Այդ արժեքները կրող խոնարհ մարդիկ միայն կարող են փոխել հասարակությունը:

Անգեի մարգարեությունը (գրված Ք.ծ.ա. 520-ին) բաղկացած է 2 գլխից, պատմում է Երուսաղեմի տաճարի նորոգության և դրա շնորհիվ հասարակության հոգևոր վերաշինության մասին: Զաքարիայի մարգարեությունը (գրված Ք.ծ.ա. 520–518-ին) բաղկացած է 14 գլխից, իր բովանդակությամբ բաժանված է 2 մասի. առաջին մասը (1–8) կազմված է բացառապես տեսիլքներից, որոնք վերաբերում են Երուսաղեմի տաճարի վերանորոգությանը, իսկ երկրորդ մասը (9–14) խոսում է Աստծո արքայության մասին, որ երկրի վրա հաստատում է մե՛րթ մի խոնարհ և հաղթող թագավոր, մե՛րթ մի հովիվ կամ մահապարտ մի առաքյալ, որի հատկորոշ գծերը կատարելապես ցոլանում են Հիսուս Քրիստոսի անձի և տնօրինական սխրանքի մեջ (Մատթ. 21.4–5, 26.31, Մարկ. 14.27, Հովհ. 19.37): Մաղաքիայի մարգարեությունը (գրված Ք.ծ.ա. V դ. 1-ին կեսին) բաղկացած է 4 գլխից, խոսում է կրոնական պարտավորու թյունների նկատմամբ հրեից քահանաների անտարբերության և մյուս կողմից՝ Աստծո սիրո, նրա մոտալուտ գալստյան ու դատաստանի մասին: Ազդարարվում է, որ Աստված ուղարկելու է իր Պատգամաբերին և Մարգարեին (ըստ մեկնիչների՝ ակնարկվում է Հիսուս Քրիստոսը):

Ե րեմի այ ի մարգար եություն ը (Ք.ծ.ա. 626 – մոտ 597-ին) բաղկացած է 52 գլխից, պատմում է Նաբուքոդոնոսորի գլխավորությամբ Երուսաղեմ բաբելոնյան զորքերի արշավանքի (Ք.ծ.ա. 597-ին) մասին: Այս ողբերգական դեպքերի գլխ. պատճառը, ըստ Երեմիայի, հրեից ժողովրդի անհավատարմությունն է Աստծո նկատմամբ: Ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու միակ ճանապարհը Երեմիան տեսնում է Աստծուն վերադառնալու մեջ: Ավանդությունը Երեմիա մարգարեին է վերագրում նաև Ողբը (գրքում պատմվում է Ք.ծ.ա. 587-ին բաբելոնյան զորքերի հարվածներից Երուսաղեմի կործանման մասին), որը Աստվածաշնչի հայկ. կանոնում Բարուքի գրքի հետ զետեղված է Երեմիայի մարգարեությունից հետո:

Դ ան իել ի մար գար եություն ը (Ք.ծ.ա. VII–VI դդ.) բաղկացած է 14 գլխից, պատմում է երեք երիտասարդ հրեաների (Սեդրակ, Միսակ, Աբեդնագով) մասին, որոնք բաբելոնյան գերության մեջ արիաբար ընդդիմանում են բոլոր փորձություններին և հավատարիմ մնում Աստծուն: Մարգարեության 1-ին մասը բովանդակում է 6 տարբեր պատմություններ (Շուշան, Դանիելը առյուծների գբում ևն), իսկ 2-րդ մասը՝ Դանիելի 4 տեսիլքները, որոնք ակնարկում են հրեաների՝ օտարների բռնապետության տակ գտնվելը և հետագայում նրանց պետության վերահաստատումը: Իր ուղղվածությամբ այն նման է Նոր կտակարանի Հայտնության գրքին:

Ե զեկիել ի մարգար եություն ը (Ք.ծ.ա. 597–587-ին) բաղկացած է 48 գլխից, ըստ բովանդակության բաժանվում է 4 մեծ մասերի: 1-ին մասը պարունակում է հրեաներին ուղղված մեղադրանքներ և սպառնալիքներ՝ նախքան բաբելացիների կողմից Երուսաղեմի երկրորդ պաշարումը: 2-րդ մասում ասվում է, որ Աստծո դատաստանը պիտի տարածվի օտարների վրա նմանապես: 3-րդ մասը Երուսաղեմի անկումից հետո հրեաներին ուղղված սփոփանքի խոսք է: 4-րդ մասում, համաձայն տեսիլքի, ներկայացվում է Երուսաղեմի ապագա տաճարի նկարագրությունը: Իբրև քահանա կարևորելով տաճարի նորոգությունը՝ Եզեկիելը, այսուամենայնիվ, այն հոգևոր գաղափարն է առաջ քաշում, որ Աստծո ներկայությունը որևէ տարածքով (Երուսաղեմի տաճարի սրբարան) չի սահմանափակվում:

Ի գնահատություն Մ-ի անձի և գործի՝ հայ միջնադարում լայն շրջանառության մեջ է եղել «Մահ երկոտասան մարգարէից» հինկտակարանային անվավերը, որն ընդգրկում է ոչ միայն Փոքր, այլև՝ Մեծ Մ-ի մահվան, նահատակության պատմությունները: Աստվածաշնչի հայերեն ձեռագրերից շատերում այս միավորի մեջ առկա յուրաքանչյուր մարգարեի «Մահ»-ը կցված է նրա մարգարեության վերջում, երբեմն՝ սկզբում (օր., Մատենադարան, ձեռ. դ 187, 201) կամ զետեղված առանձին (Մատենադարան, ձեռ. դ 188): Յուրաքանչյուր մարգարեի «Մահ»-ը առկա է իբրև ընթերցված Ճաշոց ծիսամատյանում՝ համապատասխան մարգարեի տոնի օրը կարդալու համար: Ճառընտիրներում այն հաճախ հիշվում է Եպիփան Կիպրացու անվամբ. «Անուանք երկոտասան մարգարէիցն, թէ ուստի էին եւ որպէս վախճանեցան եւ կամ ուր թաղեցան՝ Եպիփանու եպիսկոպոսի ասացեալ» (Մատենադարան, ձեռ. դ 6869, հմմտ. Մատենադարան, ձեռ. դ 142, թ. 320ա–322բ): Հայերեն ձեռագրերում առկա են նաև հետևյալ հինկտակարանային միավորները. «Պատմութիւն համառօտ Եղիայի մարգարէի», «Քարոզ Յովնանու մարգարէին, որ ի Նինուէ քաղաքին», «Վասն Երեմիայի մարգարէին՝ ի գրոցն Բարուքայ», «Պատմութիւն սրբոյն Երեմիա մարգարէին եւ աշակերտաց նորա՝ Բարուքայ եւ Աբիմելեքայ», «Տեսիլ Դանիելի Եօթներորդ», «Հարցաքննութիւն Ազրի մարգարէին ընդ հրեշտակն Տեառն վասն հոգւոց մարդկան»: Համաբնույթ միավորներ զետեղված են նաև վարքագրական, վկայաբանական ժողովածուների՝ Հայսմավուրքների մեջ: Իբրև բացառիկ հեղինակություն վայելող մարգարեություններ՝ Հայսմավուրքի մեջ զետեղված են նաև Մովսես նախամարգարեի (Բ 152, տպ. 1706, 95–98) և Եղիա մարգարեի (տպ. 1706, 714–716) մասին պատմող վարքագր. միավորներ: Հայ թարգմ. և ինքնուրույն մատենագրության մեջ մասնավոր կարևորություն ունեն մարգարեությունների մեկնությունները (տես Մեկնողական գրականություն), որոնք միջնադարի աստվածաբանության, իմաստասիրության, գիտության զանազան մարզերի հետազոտման լուրջ սկզբնաղբյուրներ են: Առավել կամ նվազ մանրամասնությամբ մեկնաբանված և վանական ուսուցման նպատակով շրջանառության մեջ դրված երկերից են՝ Եսայու (Հովհան Ոսկեբերան, Սարգիս Կունտ, Գևորգ Սկևռացի, Եսայի Նչեցի, Գրիգոր Տաթևացի), Երեմիայի (Հովհան Ոսկեբերան, Մխիթար Գոշ, Անանուն), Դանիելի (Հիպպողիտոս Բոստրացի՝ մահ. 235/236, Վարդան Արևելցի, Հովհաննես Ծործորեցի, Մարգար Խոջենց Երևանցի՝ XVIII դ.), Եզեկիելի (Եփրեմ Ասորի, Հովհան Ոսկեբերան, Թեոդորետոս Կյուրացի, Ստեփանոս Սյունեցի, Եսայի Նչեցի, Մարգար Խոջենց Երևանցի), ինչպես նաև՝ 12 Փոքր Մ-ի (Հովհան Ոսկեբերան, Ներսես Լամբրոնացի) մեկնությունները: Մարգարեությունից քաղված բնաբաններով են շարադրվել շատ ճառեր և քարոզներ (Վարդան Արևելցի, Գրիգոր Տաթևացի), որոնք ըստ էության համապատասխան համարների վարդապետ., բարոյաբան. մեկնություններն են: Համաձայն մեկնաբան., ճառագր., քարոզխոս. երկերի, մարգարեությունների հիմն. բովանդակությունը Հիսուս Քրիստոսի մասին ակնարկելն ու վկայելն է (Ագաթանգեղոս, § 339, 422): Հայ (և ոչ միայն հայ) միջնադարի մեկնաբանական ավանդույթն իբրև այդպիսիք նկատում է հետևյալ տեղիները. Եսայի 7.14, 11.1–5, 10, 9.6–7, 8.14, 53.1–3, 10, 49.6–7, 43.1–6, 42.6–7, 65.15–18 ևն, Երեմ. 23.5–6, 33.14–17, 31.15, Եզեկ. 34.23–24, 37.21–24, Դանիել 7.13–14, 9.20– 24, Միքիա 5.2–4, Անգե 2.6–9, Զաք. 6.12–15, 9.9, 13.1–2, 11.11–13, 12.10:

Մարգարեությունները տվյալներ են պարունակում հայոց պատմության հետազոտման համար: Այսպես. Եսայու մարգարեության մեջ հիշատակվում է Արարատի երկիրը, ուր փախան Ադրամելեքը և Սարասարը (ըստ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության»՝ Ադրամալեք և Սանասար), իրենց հորը՝ Ասորեստանի Սենեքերիմ թագավորին (Ք.ծ.ա. 705–680) սպանելուց հետո (Եսայի 37.37–38, տես նաև Դ Թագ. 19.36–37): Երեմիայի մարգարեության մեջ հիշատակվում է «Արարատյան թագավորությունը» (51.27), որն ակնարկում է Երվանդունիների նորաստեղծ հայկ. պետությունը (Ք.ծ.ա. 594–592): Եզեկիելի մարգարեության մեջ երկիցս հիշատակված «Թորգոմի տունը» (27.14, 38.6) մասնագետները տեղադրում են Երկրորդ Հայքի տարածքում (Ք.ծ.ա. 593–570): Տես Թորգոմա տուն հոդվածը:

Հայ մատենագրության մեջ կենցաղավարում են շարականներ և տարբեր բանաստեղծություններ՝ նվիրված Մ-ին: Առավել հայտնի են Մովսես Խորենացու և Ներսես Շնորհալու անվամբ շարականներն ու Ներսես Լամբրոնացու «Ոտանաւոր ի կատարածի ԺԲ մարգարէիցն» քերթվածը (Մատենադարան, ձեռ. դ 180, թ. 398ա): Մ-ի պատկերագրությունը կարևոր տեղ է զբաղեցրել հայ միջնադարյան մանրանկարչության մեջ: Մ. պատկերված են գլխավորաբար Աստվածաշունչ պարունակող ձեռագրերում՝ տվյալ մարգարեությանը կից (Մատենադարան, ձեռ. դ 180, 187 ևն):

Գրկ. Թանգարան հին և նոր նախնեաց. Ա. Անկանոն գիրք Հին Կտակարանաց, Վնտ., 1896, էջ 207– 227: Գիրք եւ ճառ հոգեշահ, ԿՊ, 1722, էջ 371–487: Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ամառան հատոր, ԿՊ, 1741, էջ 276: Հովհան Ո ս կեբեր ան, Մեկնութիւն Եսայեա մարգարէի, Վնտ., 1880: Ներսես Լամբրոնացի, Մեկնութիւն սրբոց երկոտասան մարգարէից, ԿՊ, 1825: Զաքարյանց (Գեորգ Ավետյան), Մարգարեական յարակցութիւն ընդ մէջ Հին եւ Նոր կտակարանաց, Երուսաղեմ, 1875: Ավետիքյան Գ., Բացատրութիւն շարականաց, Վնտ., 1814, էջ 543–548: Զարբհանալյան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց (դար Դ–ԺԳ), Վնտ., 1889, էջ 186: Սարգիսյան Բ., Ուսումնասիրութիւնք Հին կտակարանի անվաւեր գրոց վրայ, Վնտ., 1898: Քյոսեյան Հ., Հունարեն բնագրով անհայտ հատվածներ Ս. Հովհան Ոսկեբերանի Եզեկիելի մեկնության հայերեն թարգմանությունից, «Էջմիածին», 1996, № 2–3: Թեոդորետոս Կյուրացի, Մեկնութիւն Եզեկիէլի, աշխատասիր. Հ. Քյոսեյանի, Ե., 2000:

Հակոբ Քյոսեյան

ՄԱՐԴԵՂՈՒԹՅՈՒՆ, տես Դավանանք Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոդվածում:

ՄԱՐԻԱՄ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ, Աստվածամայր, Տիրամայր, Աստվածածին, սուրբ Կույս Մարիամ (հուն. Θεοτόκος), մարդեղացյալ Աստծո՝ Հիսուս Քրիստոսի մայրը, որը նրան ծնեց կուսական հղությամբ՝ Սուրբ Հոգով, Բեթղեհեմում (Մատթ. 2.1–12, Ղուկ. 2.6–7). բացառիկ առաքելություն ունեցող երանելի Կույսը, ում վերապահված էր մարդկության Փրկչին աշխարհին ընծայելու աստվածային պատիվը, ինչպես մարգարեացված էր Հին ուխտում. «Ահա կույսը պիտի հղիանա ու որդի ծնի, և նրա անունը պիտի լինի Էմմանուել» (Եսայի 7.14, տես նաև Միքիա 5.2–3): Մ. Ա. ընտրյալ այն անոթն է, որը մասնակցում է Աստծո փրկության ծրագրի իրականացմանը՝ մարդու փրկագործության պատմության մեջ, ուստի և եկեղեցու պաշտամունքային նվիրապետությունում Մ. Ա. բարձր է դասվում սրբերից և հրեշտակներից:

«Մարիամ» անունը մեկնաբանվում է մե՛րթ իբրև լուսավորյալ, մե՛րթ՝ Աստծո սիրելի, Աստծուց սիրված իմաստով: Ըստ ավանդության, Մարիամը մանուկ Հիսուսին ունեցել է իր կյանքի մոտ 16-րդ տարում, և Հիսուսն էլ ծնվել է մեր թվարկության 1-ին կամ 4-ին, հետևաբար Մարիամը ծնված պիտի լինի Ք. ծ. ա. մոտ 16-ին կամ 13-ին, ըստ ոմանց՝ Բեթղեհեմում, ըստ այլոց՝ Նազարեթում: Նրա ննջումը, ըստ ավանդության, եղել է Հիսուսի խաչելությունից 12 կամ 15 տարի անց, և Հիսուսն իր իսկ խոստման համաձայն Աստվածածնին վերափոխել է երկինք: Կույսի մարմինն ամփոփվել է Երուսաղեմին մերձ Գեթսեմանիում, վիմափոր գերեզմանի մեջ: Ըստ ավանդության, Երուսաղեմից բացակայող Բարդուղիմեոս առաքյալը, քարոզչական շրջագայությունից վերադառնալով Երուսաղեմ և իմանալով Աստվածամոր ննջման մասին, առաքյալներին թախանձել է բացել Տիրամոր գերեզմանը՝ նրա երեսը վերջին անգամ տեսնելու համար: Բացելով գերեզմանը՝ այն թափուր են գտել (տես Վերափոխումն ս. Աստվածածնի):

Մարիամը, ըստ Ավետարանների և պարականոն գրքերի, ուխտի զավակ էր, ինչպես օր., աստվածաշնչյան նահապետներից Աբրահամի ու Սառայի որդի Իսահակը կամ ինչպես Եղկանայի ու Աննայի որդի Սամուել մարգարեն: Մարիամի ծնողները՝ Հովակիմն ու Աննան, երեխա չեն ունեցել և ուխտել են՝ ունենալու դեպքում մանկանն ընծայել սուրբ Տաճարին: Ընծայյալ Մարիամը Տաճարում մնացել է 14 տարի (Տաճարի քահանայապետն էր դարձել Զաքարիան, որի կինն էր Եղիսաբեթը. նրանք էին Հովհաննես Մկրտչի ծնողները): Ապա Մարիամը նշանվել է Հովսեփի հետ, բնակվել Գալիլիայի Նազարեթ քաղաքում: Կյանքի մոտավորապես 15-րդ տարում սուրբ Կույսի հետ պատահել է մարգարեացված աստվածային հրաշքը. Գաբրիել հրեշտակն այցելել է նրան և ավետել. «Եվ ահա՛ դու կհղիանաս և կծնես մի որդի ու նրա անունը Հիսուս կդնես: Նա մեծ կլինի և Բարձրյալի որդի կկոչվի… «Սուրբ Հոգին կգա քո վրա, և Բարձրյալի զորությունը հովանի կլինի քեզ…» (Ղուկ. 1.26–38): Ժամանակ անց Մարիամը, Հիսուսով հղի, այցելել է Հովհաննես Մկրտչի մորը՝ Եղիսաբեթին, որը Սուրբ Հոգով մարգարեացել է՝ աղաղակելով. «Օրհնյա՜լ ես դու կանանց մեջ, և օրհնյա՜լ է քո որովայնի պտուղը…» (Ղուկ. 1.41–45): Մարիամը ևս, Սուրբ Հոգով լցված, ասել է իր հրաշագեղ օրհներգությունը (որը կոչվում է Մեծացուսցե՝ Տիրոջը մեծացնելու՝ փառավորելու իմաստն ունենալու համար). «Իմ անձը կփառավորի Տիրոջը, և իմ հոգին ցնծաց իմ Փրկիչ Աստուծով, որովհետև նա իր հայացքը դարձրեց իր աղախնի խոնարհության վրա: Եվ ահա, այսուհետև բոլոր սերունդները ինձ երանի կտան…» (Ղուկ. 1.46–55):

Ընդհանրական եկեղեցին Մ. Ա-ի՝ Ամենասուրբ Կույսի (որը, ըստ հրեական մեսիական հավատքի՝ իր մեջ պետք է ընդուներ երկնքից սպասվող Փրկչին) մասին թանձրացյալ այլաբանություններ և մարգարեություններ է դիտում Հին կտակարանի որոշ տեղիները, որտեղ ապագա Աստվածամայրը հանդես է գալիս որպես Մեսիայի՝ Օծյալ Փրկչի տնօրինական գործունեությանը սերտորեն առնչվող անձ.

Մարիամը որպես գալիք Փրկչի մայրը: Աստված ասում է օձին (սատանային). «Թշնամություն պիտի դնեմ քո և այդ կնոջ [Մարիամի] միջև, քո սերնդի ու նրա սերնդի [Հիսուսի] միջև: Նա պիտի ջախջախի քո գլուխը, իսկ դու պիտի խայթես նրա գարշապարը» (Ծննդ. 3.15): Տվյալ դեպքում սատանայական օձին ոտնակոխ անողը Հիսուսն է, իսկ «կինը»՝ Հիսուսի մայրը, ով մասնակցում է իր Որդու պայքարին և հաղթանակին, այսինքն՝ մարդկության փրկության գործին: Մարիամը որպես այն Կույսը, որը ծնելու է Էմմանուելին. «Ահա կույսը պիտի հղիանա ու որդի ծնի, և նրա անունը պիտի լինի Էմմանուել» (Եսայի 7.14, Միքիա 5.2–3, տես նաև նորկտակարանային արձագանքը՝ Մատթ. 1.22–23), այսինքն՝ հանդես է գալիս որպես Աստվածածին, քանի որ Էմմանուել նշանակում է «Աստված մեզ հետ»: Այդ անունն ակնարկում է Փրկչի Աստվածությունը և Փրկչի Կույս Մոր աստվածային մայրությունը:

Փրկչին Բեղթեհեմում ծնող Կույսը: Եսայու մարգարեությանը Միքիան ավելացնում է մի կարևոր մանրամասն՝ Մեսիայի ծննդյան վայրը. «Եվ դու, Բեթղեհեմ, Եփրաթայի սակավամա՛րդ տուն, կլինես Հուդայի երկրի հազարավորների մեջ, քեզնից պիտի ելնի ինձ համար Իսրայելի մի իշխան, և նրա ծագումը աշխարհի սկզբի օրերից է»: Այդ պատճառով Տերը նրանց կթողնի մինչև ծննդկանի ժամանակը…», Միքիա 5.2–3): Մարգարեն «ծննդկանի ժամանակը» ասելով նկատի ունի Եսայու մարգարեության «հղացող և ծնող Կույսին» (մարգարեության իրականացումը տես Մատթ. 2.2–6):

Մ. Ա. որպես առաջինը Տիրոջ խոնարհների ու աղքատների մեջ, այսինքն նրանց, ովքեր սպասում էին Փրկչին խոնարհության ու աղքատության մեջ: Մարիամը գլուխն է «Տիրոջ աղքատների», ինչը երևակվում է մարգարեություններում ու սաղմոսներում: Մարիամի խոնարհության հաստատումը եղավ նրա ինքնաբնութագրումը («Տիրոջ աղախին»)՝ հրեշտակապետի ավետմանն ի պատասխան: Մարիամը՝ աղքատների մեջ ամենաաղքատը, դարձավ ամենահարուստը՝ Փրկչի Մայրը («Երանի՜ հոգով աղքատներիդ, որովհետև Աստծու արքայությունը ձերն է», Ղուկ. 6.20) և խոնարհությունից բարձրացվեց մինչև փառքի գագաթնակետը՝ «խոնարհ և բարձր»:

Մ. Ա. որպես խորհրդաբանյալ «Սիոնի դուստրը», «Երուսաղեմի դուստրը», «Իսրայելի կույսը»: Մարիամը ճշմարիտ «Սիոնի դուստրն է», անձնավորումը կատարյալ Երուսաղեմի, որպես Աստծո ներկայության վայր, որն իր մեջ է կրում Փրկչին, ապրում, տառապում և գործում է նրան ծնելու կենդանի սպասումով. «Հրճվի՛ր, դո՛ւստր Սիոնի, բարձրաձայն աղաղակի՛ր, Երուսաղեմ, ուրախացի՛ր և զվարճացի՛ր քո ամբողջ սրտով, դո՛ւստր Երուսաղեմի, որովհետև… Իսրայելի թագավորը՝ Տերը, քո մեջ է…» (Սոփոնիա 3.14–15, տես նաև Միքիա 4.8–10, Երեմիա 31.21–22): Մարիամը Հին կտակարանի «Սիոնի դստեր» ամենակատարյալ իրականացումն է և մարգարեության վավերացումը Նոր կտակարանում, Հին և Նոր կտակարանների եկեղեցու կապող օղակը: Նա է ավետավոր Կույսը, «Սիոնի դուստրը»՝ սուրբ Իսրայելի անձնավորումը, Հին ուխտի մարգարեության վավերացումը Նոր ուխտում և այն «երկնային տաճարը» (Գրիգոր Նարեկացի), որն իր մեջ է կրում Փրկչին, ուստի և ինքն է անդրանիկ Նոր եկեղեցին: Նոր կտակարանում առկա են Մարիամի կյանքի հետևյալ հիմն. դրվագները. Մ. Ա. Հիսուսի ծածուկ կյանքի տարիներին, որ միայն ակնարկված է կտակարաններում, սակայն նկարագրված է պարականոն գրվածքներում և բանավոր ավանդություններում:

Մ. Ա. Գալիլիայում: Ավետումը Նազարեթում (Ղուկ. 1.26–38):

Մ. Ա. Հուդայի երկրում. այցելությունը Եղիսաբեթին (Ղուկ. 1.39–56):

Մ. Ա. Բեթղեհեմում. Հիսուսի ծնունդը (Մատթ. 1.18–25, Ղուկ. 2.1–20) Մ. Ա. Երուսաղեմի տաճարում (Ղուկ. 2.22–33, տես Տյառնընդառաջ):

Մ. Ա. Եգիպտոսում, երբ սուրբ ընտանիքը (Մարիամը, Հովսեփը և մանուկ Հիսուսը) հրեշտակի հրահանգով, Հերովդես արքայի նենգ հրամանից խուսափելով, փախչում է Եգիպտոս (Մատթ. 2.13–15, 19–23):

Մ. Ա. Երուսաղեմում. տասներկուամյա Հիսուսին կորցնելը և վերստին գտնելը Տաճարում (Ղուկ. 2.41–52):

Մ. Ա. Կանայի հարսանիքում, որտեղ սուրբ Աստվածամոր բարեխոսությամբ Հիսուսը ջուրը գինի դարձրեց՝ հայտնելով աստվածային նշանների սկիզբը (Հովհ. 2.1–11):

Մ. Ա. Հիսուսի փրկչական բացահայտ գործունեության ընթացքում, Կափառնայում քաղաքում, երբ զարմիկների հետ կամենում էր տեսնել Հիսուսին (Մատթ. 12.46–49, Մարկ. 3.31–35, Ղուկ. 8.19–21). ևս երկու անգամ՝ հիշատակված տարբեր առիթներով (Մարկ. 6.3, Ղուկ. 11.27–28):

Մ. Ա. Հիսուսի երկրային կյանքի ավարտին, Գողգոթայի խաչելությանն ի տես: Ըստ Հովհաննես ավետարանչի՝ «… Հիսուսի խաչի մոտ կանգնած էին նրա մայրը և նրա մորաքույրը՝ Կղեոպասի կին Մարիամը և Մարիամ Մագդաղենացին: Երբ Հիսուս տեսավ մորը և այն աշակերտին, որ մոտ էր կանգնած, որին նա սիրում էր, մորն ասաց. «Ո՛վ կին, ահա՛ քո որդին»: Ապա աշակերտին ասաց. «Ահա՛ քո մայրը»: Եվ այդ պահից աշակերտը նրան իր մոտ առավ» (Հովհ. 19.25–27): Մ. Ա. Հիսուսի փառավորումից՝ Հարությունից և Համբարձումից հետո՝ Վերնատանը (որտեղ Հիսուսը կատարել էր Վերջին ընթրիքը) Հիսուսի աշակերտների հետ, հարատև աղոթքի հանձնված (Գործք 1.13–14) կամ, այլ կերպ ասած՝ Մ. Ա. զինվորյալ (երկրային) եկեղեցում: Մ. Ա. երկնքում՝ հավիտենության մեջ, կամ՝ Մ. Ա. հաղթական (երկնային) եկեղեցում. իրողություն, որը խորհրդաբանորեն տրված է Հովհաննեսի Հայտնությունում. «Եվ երկնքում մեծ նշան երևաց. մի կին՝ արեգակն իր վրա առած, լուսինն իր ոտքերի տակ և իր գլխի վրա մի պսակ՝ տասներկու աստղերից» (12.1): Աստվածածնի վերաբերյալ կան նաև բանավոր ավանդություններ, զրույցներ, պարականոն գրքեր (Հակոբոսի նախավետարան, Կեղծ Մատթեոսի ավետարան, Մարիամի ծննդյան ավետարան, Մանկության արաբական ավետարան, Ատաղձագործ Հովսեփի պատմություն, Ամենասրբուհի Կույս Աստվածամոր Վերափոխման գիրք ևն): Դրանցում խոսվում են Մարիամի կյանքի այնպիսի դրվագների մասին, որոնք չեն գրառվել կանոնական Ավետարաններում (Մարիամի ծննդյան, մանկության, նրան Տաճարին ընծայելու, Եգիպտոսում անցկացրած տարիների, Նազարեթ վերադարձի, Աստվածամոր ննջման, Վերափոխման ևն) Աստվածածինը հայրախոսական ավանդության մեջ: Առաքելական շրջանից հետո, սկսած II դ-ից, Մ. Ա-ի՝ որպես Փրկչի մոր և Փրկչի տնօրինական գործունեության մասնակցի, նրա հավիտենական կուսության և ապագա Վերափոխման վերաբերյալ հարցերը խորհրդածության առարկա են դարձել հայրախոս. ավանդության մեջ: Ուշագրավ են Իգնատիոս Անտիոքացու (մահ. 113/ 117) թղթերում (նամակներում) արտահայտված մտածումներն առ Մ. Ա., որպես Դավթի թագավոր. սերնդին պատկանող Կույսի և որպես սուրբ ընդունարան Աստվածության՝ Մայրն Աստծո Որդու: Եվա–Մ. Ա. հանդիպադրումն է առկա Հուստինիոս Վկայի (մահ. մոտ 165) «Երկխոսություն Թրիփոն հրեայի հետ» գրության մեջ. ինչպես որ նախամոր՝ Եվայի պատվիրանազանցության (անհնազանդության) պատճառով մարդկությունը ընկավ մահվան անեծքի տակ, այնպես էլ Մ. Ա-ի սուրբ հնազանդությամբ՝ գտավ կյանք՝ հանձին Հիսուս Քրիստոսի: Իրենիոս Լուգդոնացին (II դ.) իր «Ընդդեմ հերետիկոսությունների» գրվածքում հաստատագրել է, որ Մ. Ա., ծնելով Հիսուսին, մարդկությանը վերադարձրել է աստվածային շնորհին՝ հավիտենական կյանքին: Իրենիոս Լուգդոնացին կոչվել է «Աստվածամոր առաջին աստվածաբանը»: Կղեմես Աղեքսանդրացին խոսել է Մարիամի աստվածային մայրության և մշտնջենական կուսության մասին՝ ոչ միայն Հիսուսի ծննդից առաջ, այլև՝ ծննդից հետո: Մեկնելով Հայտնության գրքի 12-րդ գլուխը՝ հանգել է հետևության, որ այնտեղ նկարագրված է Մ. Ա. և Մարիամի կերպարի միջոցով գծագրել է եկեղեցու դեմքը, նույն կերպարի մեջ միացնելով երկու Կույսերին և երկու Մայրերին՝ Մարիամին ու եկեղեցուն: Այսպիսով Մ. Ա. առաջին անգամ ընկալվում է նաև իբրև եկեղեցի: Որոգինեսի մեկնություններում (որոնք հայտնի են միայն լատ. թարգմանությամբ) ավանդաբար խոսվում է Մ. Ա-ի աստվածաշնորհ կուսության մասին՝ հղիանալու ընթացքում, նաև Հիսուսին ծնելուց հետո: Ընդունված կարծիքի համաձայն՝ Որոգինեսն է առաջին անգամ գործածել Θεοτοκοςv (Աստվածածին) եզրը: Որոգինեսն է առաջ քաշել Մարիամի՝ որպես կանանց վանականության (կուսակրոնության) գլուխն ու օրինակը լինելու գաղափարը: Հիպպողիտոս Բոստրացին (մահ. 236) «Հակոբի օրհնությունները», «Բերոնիմոսի դեմ» գրվածքներում անդրադարձել է նույն թեմաներին, իսկ Մարիամին կոչել «Ամենասրբուհի միշտ Կույս Մարիամ»: Θεοτοκοςv եզրն Արևմուտքում առաջին անգամ գործածել է Ամբրոսիոս Մեդիոլանցին (340–397): Նա առաջինն է ուրվագծել Քրիստոսի խորհրդավոր մարմնի (եկեղեցու) բոլոր անդամների հանդեպ Մարիամի հոգևոր մայրության ուսմունքը, որն իր կատարելությանն է հասել Օգոստինոս Երանելու (354–430) աշխատություններում: Ամբրոսիոս Մեդիոլանցին համարվում է «լատին մարեմաբանության հայրը»:

Մ. Ա-ին և ընդհանրապես մարեմաբանության խնդիրներին իրենց գրություններում անդրադարձել են Տերտուղիանոսը (160–222), Ալեքսանդր Ալեքսանդրացին (մահ. 326), Հերոնիմոս Երանելին (IV դ.), Եպիփան Կիպրացին, Պրոկղ Կոստանդնուպոլսեցին (V դ.), Տիմոթեոս Երուսաղեմացին (V դ.) և ուրիշներ:

IV դ. 1-ին կեսին Աստվածամայր և Աստվածածին եզրերը լայն տարածում են ստացել և գործածվել բոլորի կողմից: Սակայն այդ եզրերը հենց այդ շրջանում էլ դարձել են մեծ վիճաբանության առարկա, և հատկապես Անտիոքի աստվածաբան. դպրոցի ներկայացուցիչները կասկածի տակ են առել Աստվածամայր կամ Աստվածածին եզրի ուղղափառությունը և սկսել գործածել «Քրիստոսածին» կամ «մարդածին» եզրը (տես Նեստորականություն հոդվածում): Կյուրեղ Ալեքսանդրացին անհաշտ պայքար է մղել Նեստորի ուսմունքի դեմ, իսկ 431-ի Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովը դատապարտել է Նեստորի վարդապետությունը, դավանել Մարիամին Աստվածածին ու Աստվածամայր և Մարիամի աստվածային մայրությունը հռչակել որպես քրիստ. հավատքի ճշմարտություն (դոգմա):

Հռոմի եկեղեցին, հիմնվելով Արմ. եկեղեցու հայրերի, հատկապես Օգոստինոս Երանելու, Իլդեֆոնսոս Տոլեդացու (VII դ.), Սոֆրոնիոսի (VII դ.), Անդրեաս Կրետացու (VIII դ.), Հովհան Դամասկացու (VIII դ.) աշխատությունների վրա, արդեն VII–VIII դդ. առաջ է քաշել անարատ հղության (Աննայից Մարիամի անարատ հղությամբ ծննդի) վարդապետությունը: XII դ. Կաթոլիկ եկեղեցում հաստատվել է անարատ հղության տոն: Չնայած դոմինիկյանները չեն ընդունել այն և մերժել են այդ վարդապետության ուղղափառությունը, սակայն XIV դ. ինչպես անարատ հղության տոնը, այնպես էլ ուսմունքը, շնորհիվ ֆրանցիսկյանների, Կաթոլիկ եկեղեցում ստացել են համընդհանուր ճանաչում, իսկ 1854-ին Հռոմի պապ Պիոս IX-ը անարատ հղության վարդապետությունը հռչակել է Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու պաշտոն. դոգմա: Համաձայն այդ վարդապետության, Մարիամն իր Աստված Որդու՝ Փրկչի աստվածային արժանիքների հեռանկարով, սրբությամբ զարդարված էր իր գոյության առաջին վայրկյանից, և ինչպես իր Որդին, նա ևս զերծ էր սկզբնական (ադամական) մեղքից: Աստվածաբան. երկար քննարկումներից հետո Արևմուտքը եկել է այն եզրակացության, որ սկզբնական մեղքից Մարիամի վերապահումը ամենակատարյալ և ամենավսեմ իրականացումն է այն փրկության, որ պարգևել է մեզ Քրիստոսը: Օգոստինոսը հաստատում էր, որ բոլոր մարդիկ, նաև ամենասուրբ վարք ունեցողները, իրենց կյանքի ընթացքում գործել են ինչ-որ մեղք, բայց Ամենասրբուհի Մարիամը բացառություն է համընդհանուր օրենքի մեջ, որովհետև «նրան տրվել է շնորհի մի այնպիսի գերառատություն, որով կարողացավ ամեն տեսակետով հաղթել մեղքին… և լույս աշխարհ բերել նրան, ով մեղք չունեցավ»: Ըստ Օգոստինոսի, Աստվածամոր և մեղքի միջև անընդունելի, անըմբըռնելի և անմտածելի է որևէ հարաբերություն: Արլ. ուղղափառ եկեղեցիները մերժում են անարատ հղության վարդապետությունը այն փաստարկված պատճառաբանությամբ, որ ինչը հատուկ է Աստծուն՝ Հիսուսին, տվյալ դեպքում՝ սկզբնական մեղքից զերծ լինելը, վերագրելի չէ մահկանացուներին, անգամ սրբերից առաջինին՝ Աստվածամորը: Հայ մարեմաբանությունը սերտորեն կապված է քրիստոսաբանության հետ: Աստվածամոր կյանքն առնչվում է Քրիստոսի կյանքի և փրկագործության հետ: Աստվածածինը Տիրոջ Մարդեղությամբ մասնակից է դառնում Աստծո փրկության ծրագրին: Մ. Ա. «գործունյա նյութ է». դա նշանակում է, որ Տիրամայրը ոչ միայն Մարդեղության միջոց (գործիք) է, այլև՝ ուղղակի և դրական պայման: Հայ մարեմաբանության մեջ Մ. Ա-ի մայրությունն ունի երկու գլխ. հանգրվաններ՝ հղացման պարագաներ և մայրության իրավունքներ: Այդ երկու իրողությունները Բանի Մարդեղության վավերացումն են: Բանի Մարդեղությունից է սկսվում մարդու փրկագործական ընթացքը: Ուստի փրկագործական տնօրինության պայման հանդիսացող Աստվածամայրը դառնում է փրկագործության գործուն մասնակիցը: Մարիամի էությունը սահմանված է իր կուսական մայրությամբ և ոչ թե իր անարատ հղությամբ: Մարիամն Աստվածածին էր ընտրվել իր սրբության և բարոյական մաքրության համար: Հղության ժամանակ Սուրբ Հոգին Մարիամին ազատել է իր մեղավոր բնությունից, որպեսզի Տիրոջը կրի շնորհի կատարելության մեջ: Մարիամի բարոյական սրբությունը շնորհի բերումով է էաբանական դարձել: Սուրբ Հոգին, Կույսի հղության հեղինակը լինելով, նաև նրա էաբանական մաքրագործման ու սրբացման հեղինակն է: Սուրբ Հոգու այդ ներգործությամբ է Մարիամը անարատ և ոչ թե ծնունդով (հղությամբ): Իր շնորհական ազդեցությամբ Մարիամը վերացնում է նախամայր Եվայի վրա ծանրացած անեծքը՝ դառնալով բոլոր «ողջերի» ճշմարիտ մայրը (Եպիփան Կիպրացի): Մ. Ա-ին վերապահված այս կարևորագույն առաքելությունը և բացառիկ շնորհը նրան գերադաս են դարձնում նույնիսկ հրեշտակների և քերովբեների նկատմամբ, որոնք անկարող են ըստ պատշաճի գովերգել Մարիամի մայրությունը: Դա աշխարհը վերափոխող, տիեզերքը փրկագործող մայրություն է: Հայ մարեմաբանության սկզբունքներն են. Մարիամի աստվածային մայրության, նրա հավիտենական կուսության (Գրիգոր Տաթևացին, խոսելով Աստվածամոր հավիտենական կուսության մասին, վկայակոչում է Եզեկիելի մարգարեությունը. «Այդ դուռը փակ է մնալու ու չի բացվելու, նրանով ոչ ոք չի անցնելու, որպեսզի Իսրայելի Տեր Աստվածը մտնի այդտեղով: Այն փակ է լինելու, որովհետև առաջնորդ իշխանն է ներսում նստելու՝ Տիրոջ առաջ հաց ուտելու համար», Եզեկիել 44.2–3), Աստվածածնի սրբության և մաքրության, Տիրոջ առջև նրա բարեխոսական միջնորդության ընդունումը: Մարիամի կուսությունը, սակայն, դիսկուրսիվ տրամաբանության համար պարադոքսալ կերպով կապվում է հարսնության, ամուսնության հետ: Այս միտքը շեշտվում է Գրիգոր Նարեկացու «Պսակ կուսութեան մաքուր հարսնութեան» բնորոշումով, որն իր դավան. ենթիմաստով ուղղված էր թոնդրակեցիների դեմ: Նրանք մերժելով եկեղեց. ամուսնությունը՝ թույլ են տվել «արհամարհանք ամուսնության պսակի նկատմամբ, որ Տերն ինքը հրաշագործությամբ և մարդն Աստվածածնով հարգեց ու պատվեց»: Մարիամի կուսության հետ անխզելիորեն կապված է նրա սրբությունը: Աստվածաբան. գրականության մեջ այն հայտնի է «կատարսիսի տեսություն» (առաջ է քաշել Գրիգոր Նազիանզացին) անվամբ: Համաձայն այդ տեսության Քրիստոսը ծնվել է Սուրբ Հոգու կողմից նախամաքրված (προκαθαρθειτης) Կույսից՝ մարմնով և հոգով: Սրբության, անարատ հղության մասին խոսող «նախամաքըրված» եզրը, հակառակ իր երկդիմի բնույթի, Հայ եկեղեցու մարեմաբանության մեջ արժանացել է միանշանակ մեկնաբանության: Այսպես, Ներսես Շնորհալին Մատթեոսի Ավետարանի իր մեկնությունում ասում է, թե «Հոգին… մաքրեց Կույսին ամեն տեսակ մարմնական կրքերից»: Հաստատելով այս միտքը՝ Իգնատիոս Սևլեռնեցին (XIII դ.) Ղուկասի Ավետարանի իր մեկնությունում գրում է. «Սկզբից Հոգին հանգչում է Կույսի մեջ և նրան սրբում ամեն տեսակ մարմնական ցանկություններից»: Այսպիսով Հայ եկեղեցին, ցուցաբերելով պատշաճ զգուշավորություն, «նախամաքրված» եզրը բացառապես կապել է Սուրբ Հոգու ներգործելուց և Մ. Ա-ին ադամական մեղքից մաքրագործելուց հետո Բանի անապական մարմնացումը նախապատրաստող իրողության հետ:

Ընդհանուր մարեմաբանության մեջ արծարծված թեմաներից է Աստվածամոր կրած յոթ գլխ. ցավերը կամ վերքերը: Առաջին ցավը Տիրամայրը կրել է, երբ Սիմեոն ծերունին մարգարեացել է. «Իսկ քո [Մարիամի] հոգու միջով էլ սուր պիտի անցնի, որպեսզի բազում սրտերի խորհուրդներ հայտնի դառնան» (Ղուկ. 2.35): Երկրորդը Մարիամի Եգիպտոս փախչելն էր՝ մանուկ Հիսուսին Հերովդես թագավորի դաժանությունից փրկելու համար: Երրորդը տասներկու տարեկան Հիսուսին Տաճարում կորցնելն էր: Չորրորդ ցավը Աստվածամայրն ապրել է, երբ Հիսուսին դատապարտել են, և որդին խաչն ուսերին առած բարձրանում էր Գողգոթա լեռը: Հինգերորդ վերքը Աստվածամայրը ստացել է, երբ Որդուն խաչել են: Վեցերորդ ցավը Կույս Մարիամը կրել է, երբ Հիսուսը հոգին ավանդել է, տեգով խոցել են նրա կողը և մարմինը խաչից իջեցրել: Յոթերորդ անգամ Տիրամոր սիրտը խոցվել է իր Որդու թաղման ժամանակ: Մ. Ա-ին նվիրված տոները հաստատվել են V դ-ից սկսած: Հայկ. ծեսում չորեքշաբթին Մ. Ա-ին նվիրված օրն է, որովհետև, ավանդության համաձայն, ինչպես Եվայի անհնազանդությունը, այնպես էլ դրա ժխտումը հանդիսացող Տիրամոր Ավետումը եղել է չորեքշաբթի (չորեքշաբթին Հայ եկեղեցում պահոց օր է): Հայ եկեղեցին Աստվածամոր հիշատակի համար սահմանել է 7 տոն (տես Աստվածածնի տոներ), որոնցից Վերափոխումն ս. Աստվածածնին Հայ եկեղեցու հինգ Տաղավար տոներից է:

Մ. Ա-ին նվիրված՝ մարեմական գրություններ (ճառ, մեկնություն, ներբող, տաղ ևն) ունեն Պետրոս Սյունեցին, Թեոդորոս Քռթենավորը, Գրիգոր Նարեկացին, Ներսես Լամբրոնացին, Գրիգոր Տաթևացին, Առաքել Բաղիշեցին և ուրիշներ: Մովսես Խորենացին իր «Պատմութիւն սրբուհւոյն Աստուածածնի և պատկերի նորա» (1994) գրվածքում անդրադարձել է Մ. Ա-ի ազգաբանությանը, մեկնաբանել նրա կենսագրության առանձին դրվագներ, շարադրել Աստվածածնի պատկերի պատմությունը: Ըստ պատմահոր, «ի փայտն նկարեալ» Աստվածածնի պատկերը Հովհաննես առաքյալի գործն է, որը Բարդուղիմեոս առաքյալը բերել էր Հայաստան՝ Անձևացյաց երկիր և Դարբնաց քար կոչված վայրում, Անահիտ դիցուհու մեհյանի տեղում հիմնել Ս. Աստվածածին եկեղեցին: Գրիգոր Նարեկացին իր «Մատյան ողբերգության» պոեմում Մ. Ա-ին անվանում և բնութագրում է որպես «Մարմնատեսիլ քերովբէ», «Եդեմ շնչական», «Ծառ կենացն անմահից՝ բոցեղեն սրովն պարունակեալ», «Հանգստեամբ Հոգւոյն հանդերձեալ և մաքրագործեալ», «Խնամակալ Բարեխոս», «Ողջացուցիչ երկանցն Եվայի», «Տաճար երկնային», «Աղախին աստուծոյ և մայր», «անարատ», «երջանիկ», «բարեշնորհ» ևն:

Հայաստանում բազմաթիվ են Աստվածածին անունով եկեղեցիներն ու սրբավայրերը: Շիրակի թեմի առաջնորդանիստ եկեղեցին (Գյումրիում) կոչվում է Ս. Աստվածածին Յոթ վերք եկեղեցի (1843–56): Հայ եկեղեցու Մայր տաճարը՝ Ս. Էջմիածինը, օծված է հանուն Մարիամ Աստվածածնի: Մ. Ա-ի հետ են կապված բազում հրաշքներ ու հայտնություններ Երաժշտություն: Մ. Ա-ին նվիրված երգերը կոչվում են Մեծացուսցե, որը Շարակնոցի 8–9 օրհներգից բաղկացած հիմներգական կանոնի երրորդ միավորն է: Մեծացուսցեն երգվում է առավոտյան ժամին՝ իբրև Աստվածածնի «Մեծացուսցէ անձն իմ զՏէր» (Ղուկ. 1.46) երգի կցուրդ: Մեծացուսցեների առաջին նմուշներն ավանդաբար վերագրվում են Մովսես Խորենացուն: Մեծացուսցեները բնորոշվում են բերկրալից, քնար. և փառաբան. բնույթով, որտեղ Աստվածածինն անվանվում է «Արևելք գերարփին, օթարան լուսածին», «Մայր լուսոյ Մարիամ անհարսնացեալ», «Զանճառելի լուսոյ մայր», «Առաւօտ խաղաղութեան, արուսեակ զուարթաբար, տաճար լուսոյ» ևն: Մեղեդիապես Մեծացուսցեներն աչքի են ընկնում զարդոլորուն, ծորերգային հուզական արտահայտիչ նկարագրով: Պատկերագրություն: Մ. Ա-ի պատկերագրությունը քրիստ. արվեստում ձևավորվել է II–III դդ.: Վաղ շրջանում առաջացել է Ավետման, Աղոթող Աստվածամոր (օրանտ), Մանկանը գրկած Աստվածամոր և հատկապես երկրպագող մոգերի հետ Մանուկը գրկին Աստվածամոր պատկերագրությունը: Մ. Ա-ի պատկերագրությունը ծագել է կանոնական չորս և պարականոն Ավետարաններից: Առաջին գեղ. պատկերները հանդիպում են II դ. կեսին վերագրվող Հռոմի Պրիսկիլլայի կատակոմբում՝ ստորգետնյա թաքստոցում, որտեղ քրիստոնյաները ժամանակին պատսպարվել են և արարողություններ կատարել:

«Ավետում» պատկերագր. թեմայի առաջին օրինակները Հայաստանում պահպանվել են VI–VII դդ. Օձունի կոթողի հս. սյան արմ. կողմում և «Էջմիածնի Ավետարան»-ի վերջում կցված VI–VII դդ. մանրանկարում ու փղոսկրե կազմի վրա: «Ավետման» տեսարանում սովորաբար Գաբրիել հրեշտակապետը պատկերվում է ձախ, Մարիամը՝ աջ կողմում, իսկ երկնքից դեպի Մարիամն է իջնում աղավնակերպ Սուրբ Հոգին: 1057-ի Ավետարանում (Փոքր Հայք, Մատենադարան, ձեռ. դ 3784) և «Մողնու Ավետարան»-ում միմյանց մոտ նույն էջում պատկերված են «Ավետումը» և «Մարիամի ու Եղիսաբեթի հանդիպումը»: 1057-ի Ավետարանում Մարիամը մերժման ժեստով է (կապադովկյան տիպ), իսկ «Մողնու Ավետարան»-ում Մարիամը նստած է շքեղ տան առջև՝ մութաքայի վրա, աջ ձեռքն ափի կողմով դեպի մեզ՝ իբրև մերժում, ձախով իլիկ մանելիս: Որմնանկարչության մեջ «Ավետումը» պատկերվել է VII–XVIII դդ.: Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու և Ախթալայի Ս. Աստվածածին վանքի եկեղեցու «Ավետման» նկարները «Ծնունդի» և «Եգիպտոս փախուստի» հետ ներկայացնում են մեկ շարք:

XI–XII դդ. պատկերազարդված մի Ավետարանում (Մատենադարան, ձեռ. դ 2877) Մարիամը պատկերված է երկու ձեռքով իլիկ մանելիս, ընդ որում, նրա մատների շարժումը միաժամանակ կապված է օրհնության, Սուրբ Երրորդության և Քրիստոսի աստվածային ու մարդկային բնությունների հետ: Կիլիկյան մանրանկարչության մեջ Մ. Ա. պատկերված է նստած՝ իլիկով (1223-ի Ավետարան, Ստամբուլի Ս. Գրիգոր եկեղեցի, ձեռ. դ 35, «Կեռան թագուհու Ավետարան», «Հովհաննես Արքաեղբոր Ավետարան», Մատենադարան, ձեռ. դ 197 ևն) և կանգնած («Վասակ իշխանի Ավետարան», XIII դ. 80-ական թթ-ի Ավետարան, Մատենադարան, ձեռ. դ 9422 ևն): Ձեռագիր դ 9422 Ավետարանում և Խաչատուր Խիզանցու 1455-ի Ավետարանում (Բալթիմոր, Ուոլթերսի հավաքածու, ձեռ. դ 543) Աստվածածինը «Ավետման» մեջ աղոթողի (օրանտի) կեցվածքով է՝ երկու ձեռքերը դեպի վեր պարզած, ինչպես Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու «Ավետման» որմնանկարում: Պատկերագրության մեջ հրեշտակի և Մարիամի միջև կյանքի ավազանը երբեմն փոխարինվում է արմավի ծառով՝ որպես արդարների փրկության խորհրդանիշ: Սարգիս Պիծակը վերադարձել է աջ ձեռքի ափով Մարիամի մերժման հին կապադովկյան տիպին, իսկ Մարիամի ձախ ձեռքին պատկերել է գալար: Նա պահպանել է նաև ավազանի կամ ջրհորի (որից շիթերի փոխարեն ցայտում են տերևներ՝ զուգորդվելով դեպի Տիրամայրն ընթացող աղավնակերպ Սուրբ Հոգու հետ) հնավանդ պատկերը: Այդ պատկերակերպը կրկնվում է Վասպուրականում: Իսկ Թորոս Տարոնացին և Գրիգոր Տաթևացին «Ավետումը» ներկայացնում են ջրհորի կամ աղբյուրի մոտ՝ հին ասոր. տարբերակով: «Աստվածածինը Մանկան հետ» կամ «Աստվածամայրը մանուկ Հիսուսը գրկին» Մ. Ա-ի պատկերագրության առավել տարածված հորինվածքներից է: Հայաստանն առաջին երկըրներից է, որտեղ IV դ. մշակվել և զարգացել է այդ պատկերագր. տիպը: Տիրամոր և մանուկ Հիսուսի պատկերներով հորինվածքը մասնագիտ. գրականության մեջ հայտնի է «Օդիգիտրիա» (հուն.՝ ուղի ցույց տվող) անունով: Հռոմի Պրիսկիլլայի որմնանկարի «Աստվածամայրը Մանկան հետ» պատկերում Մարիամը ներկայացված է գլխին կիսաթափանցիկ քողով (ի տարբերություն ավելի ուշ շրջանի մաֆորիոնի)՝ իբրև ամուսնացած կնոջ նշան: Քողի տակ կարճ թևքերով քիտոն է, քիտոնի վրա՝ մանտիա կամ պեպլոս: Մարիամի կողքին տոգայով մարգարեն է, վերևում՝ աստղ: Սակայն այս նմուշը հատկանշական չի դառնում հետագա պատկերագրության համար: Եփեսոսի Գ տիեզերաժողովում Աստվածամայր ճանաչված Կույս Մարիամը սկսել է ընկալվել որպես երկնային թագուհի, և գահին բազմած մանուկ Հիսուսին գրկած Աստվածամայրն անջատվել է մոգերից (հնագույն արևելյան պատկերներում ներկայացվել է մոգերի հետ) ու ստացել սրբապատկերային նշանակություն: Աստվածամոր մշտական հագուստը դարձել է տունիկայի վրա գցված մաֆորիոնը (օմոֆորիոն անվան աղավաղում), որը միաժամանակ ծածկում էր և գլուխը, և ուսերով իջնում մինչև ծնկները: «Օդիգիտրիայի» պատկերագր. այդ տիպը Հայաստանում տարածվել է IV–VII դդ. քառակող քանդակազարդ կոթողների և դրանցից մի քանիսի պատվանդանների վրա (Բերդաձորի, Հառիճի, Օձունի կոթողներ), իսկ Թալինի մի կոթողի վրա Աստվածամորն ու Մանկանը սպասարկում և հսկում են հրեշտակները: Թալինի և Խարաբավանքի կոթողների վրա (ՀՊՊԹ) Աստվածամայրը պատկերված է կանգնած՝ Մանկան հետ, որի ձեռքին կա գիրք: «Աստվածամայրը Մանկան հետ» հորինվածքի պատկերագր. հնավանդ այս տիպը գոթական ազդեցությամբ վերստին ի հայտ է եկել XIII– XV դդ. հայկ. մանրանկարչության մեջ (Վասպուրական և այլուր): «Էջմիածնի Ավետարան»-ի VI դ. փղոսկրե կազմի ստորին փեղկի կենտր. թիթեղին գահի վրա պատկերված է Մանուկը գրկին Աստվածամայրը՝ կողքին Պողոս և Պետրոս առաքյալները: Հայկ. մանրանկարչության մեջ «Աստվածամայրը Մանկան հետ» պատկերների առաջին օրինակները պահպանվել են X–XI դդ. Ավետարաններում («Էջմիածնի Ավետարան», 1000-ի «Էջմիածնի Ավետարան», Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի Մատենադարան, ձեռ. դ 2555, 966-ի «Թարգմանչաց Ավետարան», Բալթիմոր, Ուոլթերսի հավաքածու, ձեռ. դ 537 ևն):

Հայկ. եկեղեցիների արտաքին հարդարանքում թեմատիկ պատկերների շարքում առանձնահատուկ տեղ են գրավում «Աստվածամայրը Մանկան հետ» պատկերաքանդակները (Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցի, Արենիի Ս. Աստվածածին եկեղեցի, Նորավանքի, Սպիտակավոր Ս. Աստվածածին վանքի, Արատեսի վանքի եկեղեցիներ ևն): Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու արմ. պատին «Օդիգիտրիան» պատկերված է Գաբրիել և Միքայել հրեշտակապետների հետ (ինչպես Օձունում), մի մոտիվ, որն առկա է Կիրակոս ծաղկողի 1351-ի Ավետարանում (Մատենադարան, ձեռ. դ 2745), առանց հրեշտակների՝ «Ադրիանուպոլսի Ավետարան»-ում: «Աստվածամայրը Մանկան հետ» պատկերը հետագայում տարածում է ստացել Վայոց ձորի, Գլաձորի և Տաթևի մանրանկարչության ու ճարտ. դպրոցներում: Բյուզ. Էլեուսա (Գորովագին) Աստվածամոր ու Մանկան սրբապատկերի ազդեցությամբ XIII դ. վերջին և XIV դ. գորգազարդ ֆոնի վրա ձևավորվել է նստած Աստվածամոր և նրա գրկին ձեռքերը փարվելու համար տարածած Մանկան կերպարը (Մոմիկ, Արենիի Ս. Աստվածածին և Նորավանքի Բուրթելաշեն եկեղեցիների մուտքերի ճակատակալ քարերի վրա), իսկ գոթական ազդեցությամբ՝ Մանկանը կրծքով կերակրող Աստվածամոր կերպարը (Թորոս Տարոնացի, 1323-ի Ավետարան, Մատենադարան, ձեռ. դ 6289):

Հայ միջնադարյան որմնանկարչության մեջ «Աստվածամայրը Մանկան հետ» պատկերի պահպանված եզակի օրինակը Գնդեվանքի եկեղեցու հվ-արլ. ավանդատան ճակատի որմնանկարն է: «Օդիգիտրիան» հանդես է եկել նաև որպես Բարեխոս (մանուկ Հիսուսը գրկին կանգնած Աստվածամայրը պատվիրատուների հետ, Հաղարծինի վանքում գտնվող մի ճակատակալ քարի վրա, Հովհաննես Խիզանցու ծաղկած 1460-ի Ավետարանում, Մատենադարան, ձեռ. դ 7566, ևն):

XVII–XVIII դդ. գեղանկարչ. գործերում «Աստվածամայրը Մանկան հետ» հորինվածքն ստացել է յուղաներկ սրբապատկերների տեսք, ավելացել են մանրամասներ (օր.՝ Մանկան ձեռքի խաչը ևն), որոնք հատուկ չէին միջնադարին: Հայ եկեղեց. գեղանկարչության մեջ մեզ հասած «Օդիգիտրիայի» առաջին գործերից են XVII դ. անհայտ նկարչի «Աստվածամայրը Մանկան հետ» (Սևանի Աստվածամայր), XVIII դ. անհայտ նկարչի «Աստվածամայրը Մանկան, Պողոս և Պետրոս առաքյալների հետ» կտավները, ինչպես նաև՝ Հովնաթան Հովնաթանյանի՝ Աստվածամորը նվիրված գործերը: «Աստվածամայրը Մանկան հետ» սրբապատկերային տիպի վերջին լավագույն օրինակը Վ. Սուրենյանցի «Աստվածամայրը գահի վրա» կտավն է (Երևանի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու Ավագ խորանում): Հայ եկեղեցու կանոնների համաձայն, Ավագ խորանի ս. Սեղանի նկարի վրա պետք է պատկերված լինի Աստվածամայրը՝ մանուկ Հիսուսը գրկին:

«Դեիսուսի» («Բարեխոսություն») պատկերագր. թեման, որը կապված է Փրկագործության խորհրդի հետ, Հայաստանում ունի իր հնագույն օրինակները: «Բարեխոսության» առաջին նմուշներից են Պեմզաշենի VI դ. կենտրոնագմբեթ եկեղեցու մուտքին պատկերված երկու կտիտորները՝ Հիսուսը գրկին կանգնած Աստվածամոր ոտքերի մոտ: Մարիամի երկու կողմերում սրբիչները ձեռքերին հորիզոնական ուղղությամբ ճախրող սպասարկու հրեշտակներ են: Աստվածամոր հետ կապված «Բարեխոսության» դասական թեման (գահին նստած Ամենակալ Քրիստոսը, ձախից Աստվածամայրը, աջից՝ Հովհաննես Մկրտիչը՝ որպես բարեխոսներ) հետագայում շարունակվել է խաչքարերի վրա (հատկապես Վայոց ձորի դպրոցում): Դրա ամենավառ օրինակը Պռոշ իշխանի XIII դ. խաչքարի պահպանված վերևի բեկորն է (Կեչառիսից բերված, այժմ՝ ՀՊՊԹ-ում), որտեղ «Բարեխոսությունն» ունի ընդլայնված տեսք (բազմած Հիսուսի ձախից Աստվածամայրն է, աջից՝ Հովհաննես Մկրտիչը, նրանց կողքերին՝ մեկական հրեշտակ): «… Բարեխաւս լեր Պռոշին…» վիմագիրը մատնանշում է պատկերաքանդակի բովանդակությունը: Վայոց ձորի դպրոցի «Բարեխոսության» թեմայով մյուս կարևոր հուշարձանը Մոմիկի 1308-ի խաչքարն է (այժմ՝ Ս. Էջմիածնում): «Բարեխոսության» դասական պատկերաքանդակի օրինակներից է Վայոց ձորի Սպիտակավոր Ս. Աստվածածին վանքի երեք քարաբեկորները (ՀՊՊԹ):

«Դեիսուսի» թեման ավելի բարդ ու նուրբ իմաստներ է ստացել կիլիկյան մանրանկարչության մեջ: Թորոս Ռոսլինի մոտ այն հանդես է եկել մի քանի փոխակերպություններով. ա. 1256-ի «Զեյթունի Ավետարան»-ում (Մատենադարան, ձեռ. դ 10450) Մարկոսի Ավետարանի անվանաթերթի գլխազարդի վերևում պատանի անմորուք Քրիստոսի (Էմմանուելի) կիսանդրին է, իսկ նրանից ներքև, ձախում՝ Մարիամի, աջում՝ Հովհաննես Մկրտչի, բ. 1268-ի «Մալաթիայի Ավետարան»-ի (Մատենադարան, ձեռ. 10675) ընծայական հանդիպակաց խորանների գլխազարդերում Հիսուսի դիմաց Մարիամի կիսանդրին է՝ իբրև բարեխոս, իսկ 1260-ի Ավետարանի (Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 251) ընծայականի գլխազարդում համակենտրոն երկու կամարների կենտրոնում Քրիստոս Էմմանուելի կիսանդրին է՝ շրջապատված երկու հրեշտակների և Մարիամի ու Հովհաննես Մկրտչի կիսանդրիներով, գ. Սեբաստիայի 1262-ի (Բալթիմոր, Ուոլթերսի հավաքածու, ձեռ. դ 539) և Մալաթիայի Ավետարանների «Վերջին դատաստանի» պատկերներում աթոռին նստած դատավոր Հիսուսի կողքին, որպես արդարների բարեխոսներ, հրեշտակների բազմությամբ շրջապատված կանգնած են Մարիամը և Հովհաննես Մկրտիչը: «Բարեխոսության» թեման մի քանի այլ առանձնահատուկ դրսևորումներ է ստացել կիլիկյան մանրանկարչության մեջ, որտեղ պատկերված են նաև պատվիրատուները, որոնց համար բարեխոսում է Աստվածամայրը («Կեռան թագուհու Ավետարան») կամ իր փեշով հովանավորում է նրանց («Վասակ իշխանի Ավետարան»): «Բարեխոսության» թեման հայ ծաղկողներն օգտագործել են նաև տերունական տոները պատկերող նկարներում («Ծնունդի» պատկերում, Ավագ, 1356–58-ի Աստվածաշունչ, Մատենադարան, ձեռ. դ 6230, «Խաչելության» պատկերում, Սարգիս Պիծակ, «Մարիուն թագուհու Ավետարան», Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 1973, ևն): «Մոգերի երկրպագությունը» պատկերագր. թեման ունի երկու տարբերակ. ըստ Մատթեոսի Ավետարանի, մոգերին առաջնորդում է աստղը՝ հայտնվելով Քրիստոսի ծնվելու պահին, իսկ ըստ Կեղծ Մատթեոսի պարականոն Ավետարանի՝ մոգերը նվերներով գալիս են Բեթղեհեմ և գտնում երկու տարեկան Մանկանը մոր գրկում: Հնագույն պատկերը Հռոմի Պրիսկիլլայի կատակոմբի հուն. մասի II դ. 1-ին կեսի որմնանկարն է, որտեղ Քրիստոսը բարուրված է և Աստվածամոր գրկում, մոգերը՝ արլ. հագուստներով, առանց թիկնոցների: IV դ. Կալիստայի կատակոմբում Մարիամը բազմած է բարձր գահին, ծնկներին՝ մանուկ Հիսուսը, աջը պարզած մոգերին: «Էջմիածնի Ավետարան»-ի VI դ. փղոսկրե կազմի վրա «Մոգերի երկրպագությունը» նման է Հռոմի և Ռավեննայի սարկոֆագների պատկերագրությանը. Մարիամը նստած է հյուսածո պարտեզային բազկաթոռի վրա գրեթե երեք քառորդով, ծնկներին՝ մանուկ Հիսուսը, իսկ մոգերն առանց թիկնոցների են՝ արլ. թագերով ու տաբատներով, հրեշտակների առաջնորդությամբ պարգևները ձեռքներին մոտենում են Աստվածամորը: Եզակի պատկեր է նույն Ավետարանի «Մոգերի երկրպագությունը» (VI–VII դդ.), որտեղ Մարիամը պատկերված է որպես Աստվածածին, կրծքի մեդալիոնի կամ վահանի մեջ՝ Հիսուսը (կայսրի պատկերը կրծքերին կամ վահանների վրա կրող զինվորների նման): Այստեղ Հիսուսը հանդես է եկել իբրև երկնային արքա: Մոգերը սասանյան շքեղ հագուստներով են, ձեռքներին՝ ոսկեդրվագ ափսեներ. նրանցից երկուսը գահի աջ կողմում են, երրորդը հրեշտակի հետ՝ ձախ կողմում: X–XI դդ-ից «Ծննդյան» պատկերում «Մոգերի երկրպագությունը» միացվում է «Հովիվների երկրպագության» և «Հրեշտակների ավետման», հաճախ նաև՝ «Մանկան լոգանքի», բնանկարի վրա Հովսեփի, որպես փիլիսոփայի, մսուրի ու կենդանիների պատկերների հետ: Հայկ. մանրանկարչության մեջ և խաչքարերի պատկերաքանդակներում Մ. Ա. պատկերվում է նաև այլ տեսարաններում, որոնցից են «Տյառնընդառաջը» կամ «Ընծայումն տաճարին», «Համբարձումը», «Հոգեգալուստը» (շատ հազվադեպ Վասպուրականում), «Խաչելությունը», «Խաչից իջեցումը», «Թաղումը», «Ննջումն Աստվածածնի» կամ «Վերափոխումն Աստվածածնի», ինչպես նաև՝ հազվադեպ պատկերվող «Ծննդյան» շարքում («Ավետում», «Մարիամի և Եղիսաբեթի հանդիպումը», «Ծնունդ», «Փախուստ դեպի Երուսաղեմ» ևն):

(Տես նաև Ավագ շաբաթ, Համբարձում, Հոգեգալուստ, Սուրբ Ծնունդ և Աստվածահայտնություն, Վերափոխումն ս. Աստվածածնի, Տյառնընդառաջ հոդվածների Պատկերագրություն մասը):

Գրկ. Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ամառան հատոր, ԿՊ, 1741: Ավետիքյան Գ., Խորհրդածութիւն ի վերայ եօթն գլխաւոր ցաւոցն սուրբ Աստուածածնին, Վնտ., 1988: Իգնատիոսյան Վ., Աստվածամայրը, 5 հրտ., Ե., 1993: Քյոսեյան Հ., Դրվագներ հայ միջնադարյան արվեստի աստվածաբանության, Ս. Էջմիածին, 1995: Տասնապետյան Թ., Աստուածածնի մասին, հոդվածների ժող., Անթիլիաս, 1996: Նույնի, Տիրամայր, շարք 1–3, Լիսաբոն-Բեյրութ, 1997–1998: Գալուստյան Շ., Աստուածաշնչական սուրբեր, 3-րդ հրտ., Ե., 1997: Տիրամայրն է շրջում [ժող.], Ե., 2000: Ավետիսյան Ք., Աստվածամոր պատկերաքանդակները Արենիում և Նորավանքում, «Նորավանք», Հայ առաքելական եկեղեցու Սյունյաց թեմի հայագիտ. տարեգիրք, 2-րդ հրտ., Մոնրեալ-Ե., 2001, էջ 110–121; Покровский Н., Евангелие в памятниках иконографии преимущественно византийских и русских, СПБ, 1892; Gordillo M., Mariologia Orientalis, Orientalia Christiana Analecta 141, Roma, 1954; Millet G., Recherches sur l’iconographie de l’Evangile aux XIVe, XVe et XVIe siécles d’apres les monuments de Mistra, de la Macedonie et du Mont Athos. Deuxiéme ed., P., 1960; Shiller G., Iconography of Christian Art, v. 1, L., 1971; George A., Marie dans le Nouveau Testament, Desclée de Brouwer, P., 1981; Kniazeff A., La Mère de Dieu dans l’Eglise orthodoxe, Cerf, P., 1990; Miller E., Samples R., The Cult of the Virgin. Catholic Mariology and the Apparitions of Mary, Michigan, 1994; Dasnabédian T., Le panégyrique de la Sainte Mère de Dieu de Grigor Narékatci, Antélias, 1995.

Հակոբ Քյոսեյան

Արտաշես Ղազարյան

Աննա Արևշատյան

Վիգեն Ղազարյան

ՄԱՐՄԱՇԵՆԻ ՎԱՆՔ, ՀՀ Շիրակի մարզի Վահրամաբերդ գյուղից 2 կմ հարավ-արևմուտք, Ախուրյան գետի ձախ ափին: Բաղկացած է երկու հուշարձանախմբից՝ Մեծ և Փոքր (Վերին): Մ. վ-ի գլխ.՝ Կաթողիկե եկեղեցին (ըստ հվ. պատի արձանագրության) 988–1029ին կառուցել է Վահրամ Պահլավունին (980– 1020-ին՝ Իշխանաց-իշխան, 1020–45-ին՝ Հայոց սպարապետ): Նա վանքին է նվիրել գյուղեր, այգիներ, Անիում՝ տներ, կրպակներ ևն: Եկեղեցին երկու զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճ է՝ արլ. կրճատված խաչաթևով: Ավագ խորանը հարակից երկու ավանդատներով մոտեցվել է գմբեթատակ տարածությանը, որի շնորհիվ գմբեթը շենքի արտաքին ծավալում գրավել է կենտր. դիրք: Ներսում, ինչպես Անիի Մայր տաճարում, Կաթողիկե եկեղեցում որմնամույթերը մշակված են սլացիկ սյունախրձերով, Ավագ խորանը՝ որմնախորշերով, իսկ ճակատներն արտաքուստ զարդարված են զույգ կիսասյունիկներով դեկորատիվ կամարաշարով և խոր լուսաստվեր ստեղծող «հայկ. խորշերով»: Գմբեթի 12 նիստանի թմբուկը, որը պսակված է հովանոցաձև վեղարով, զարդարված է կիսասյուների փնջերով, որոնք միմյանց են կապվում փոքրիկ ճակտոններով: Մ. վ-ի Կաթողիկե եկեղեցին հայկ. ճարտ-յան Անիի դպրոցի լավագույն կառույցներից է (ենթադրվում է, որ հեղինակը Տրդատ ճարտարապետն է): Վանքի երկրորդ եկեղեցին Կաթողիկեից հս. է, գրեթե նրան կից և վերջինիս փոքրացված ընդօրինակությունն է թե՛ հորինվածքով և թե՛ ճարտ. մանրամասներով ու հարդարանքով (հավանաբար միաժամանակ են կառուցվել): Երրորդ եկեղեցին (XI դ.) Կաթողիկեից հվ. է: Ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն կենտրոնագմբեթ կառույց է: Համալիրի հվ-արմ. կողմում 1954–56-ի պեղումներից բացվել է չորրորդ եկեղեցին՝ արտաքուստ կլոր, ներսից չորս ավանդատներով, քառախորան գմբեթավոր հորինվածքով (նման Խծկոնքի վանքի Ս. Սարգիս եկեղեցուն, XI դ.): Պահպանվել են գետնախարիսխը և պատերի ստորին երկու շարքերը: Հուշարձանախմբի արլ. և հվ. կողմերում գերեզմանատունն է: Վանքն ունեցել է իր ջրմուղը (հատվածները հայտնաբերվել են գավթից արմ.): Փոքր կամ Վերին վանքը գտնվում է Մեծ վանքից հս., բլրի վրա: Պահպանվել են խաչաձև գմբեթավոր եկեղեցու ավերակները, շուրջը՝ գերեզմանոցը, որտեղ թաղված է ճարտ. Շնատապանատունը: 1045-ին Դվինի մոտ ճակատամարտում զոհված Վահրամ Պահլավունուն թաղել են Մ. վ-ի Կաթողիկե եկեղեցու արմ. պատի հս. կողմում (հետագայում այն ներառվել է եկեղեցուն արմ-ից կից կառուցված քառասյուն գավթի մեջ, որից պահպանվել են պատերի ստորին մասերը): XIX դ. վերջին տապանաքարը փոխարինվել է նորով: XI դ. սելջուկ թուրքերի արշավանքներից Մ. վ. ավերվել է, Կաթողիկե եկեղեցին վերածվել է բերդի, իսկ վանքի տարածքում գյուղ է հաստատվել: 1225-ին Զաքարյան իշխանները (ըստ Կաթողիկե եկեղեցու հս. պատի արձանագրության) Պահլավունիներին վերադարձրել են հայրենի կալվածքները, այդ թվում՝ Մ. վ.: Նրանց օժանդակությամբ Վահրամ Պահլավունու թոռներ Գրիգոր արքեպիսկոպոսը և նրա եղբայր Ղարիբ իշխանը նորոգել են «անօրենների» ավերած Մ. վ., միավորել Մարմաշենի Մեծ և Փոքր (Վերին) վանքերը, վտարել վանքում բնակված գյուղացիներին, վերահաստատել միաբանությունը: Նրանք վանքին նվիրել են «պայծառազգեստ» հանդերձանք, ոսկե և արծաթե խաչեր, Հին և Նոր կտակարանների ձեռագիր մատյաններ, ինչպես նաև Ազատ և Տիրաշեն գյուղերը:

1239-ին Անիի առաջնորդ Բարսեղ արքեպիսկոպոսը վերահաստատել է այդ նվիրատվությունները և որոշումը փորագրել Անիի Ս. Առաքելոց եկեղեցու պատին: XIII դ. թաթար-մոնղոլների արշավանքներից Մ. վ. կրկին ավերվել է և լքվել: XIX դ. 30-ական թթ. (1828–29-ի ռուսթուրք. պատերազմից հետո), երբ Ախուրյան գետը դարձել է ռուս-թուրք. սահման, Կարսից գաղթած հայերի մի խումբ բնակություն է հաստատել Մ. վ-ի շուրջը՝ Կաթողիկե եկեղեցին դարձնելով ծխական եկեղեցի: 1870-ին Մկրտիչ Ջալալյանը նորոգել է վանքը, կից հիմնել դպրոց: 1883-ի երկրաշարժից քանդվել է վանքի հս. եկեղեցին: 1900-ին վանքում նորոգման որոշ աշխատանքներ է կատարել Մկրտիչ Ա Վանեցի (Խրիմյան Հայրիկ) կաթողիկոսը: 1923ից Կաթողիկե եկեղեցին դադարել է գործել, 1988-ի դեկտեմբերի 7-ի երկրաշարժից վնասվել է (ճաքեր են գոյացել հվ. պատում՝ գետնախարսխից մինչև գմբեթի գագաթը):

Գրկ. Մխիթարյանց Ա., Տեղագրութիւն Մարմաշինոյ վանացն ի Շիրակ, Վաղ-պատ, 1870: Ալիշան Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: Եղիազարյան Հ., Մարմաշենի վանքը և նրա վիմագրությունները, «Էջմիածին», 1957, № 5: Թամանյան Յու., Մարմաշենի վանքի վերանորոգումը, «Էջմիածին», 1971, № 5: Սաղումյան Ս., Մարմաշենի վանքը, Վաղ-պատ, 1998: Халпахчьян О.Х., Архитектурные ансамбли Армении 8 в. до н.э. – 19 в. н.э., М., 1980; Cuneo P., Le couvent de Marmaåen et l’école architectural d’Ani, “Revue des études armeniennes”, XXIII, P., 1992.

Մուրադ Հասրաթյան

ՄԱՐՍԵԼԻ ՇՐՋԱՆ, տես Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն հոդվածում:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ ՂՐԻՄԵՑԻ, Մարտ իրո ս Կաֆացի, Քեֆեց ի Թաթար Մարտիրոս [մոտ 1620, ք. Կաֆա (այժմ՝ Թեոդոսիա, Ղրիմում) – 25.8.1683, Եգիպտոս], Կ. Պոլսի և Երուսաղեմի հայոց պատրիարք, մատենագիր, տաղասաց: Թաթար մականունն ստացել է Կաֆայում ծնվելու և բուռն բնավորության համար: Սովորել է Կաֆայի Ս. Նշան, Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքերում: Աշակերտել է պատրիարք Աստվածատուր Տարոնեցուն: 1659–60-ին՝ Կ. Պոլսի պատրիարք, 1661-ին՝ Անատոլիայի նվիրակ, 1661–64-ին՝ Ղրիմի հայոց առաջնորդ, 1677–80-ին և 1681– 1683-ին՝ Երուսաղեմի պատրիարք:

1656-ին Մ. Ղ-ու և Եղիազար Ա Այնթապցու ջանքերով վերադարձվել են Երուսաղեմում մեկ տարի առաջ հույների սեփականացրած հայապատկան հաբեշական վիճակները: Երբ 1657ին հույները Ս. Հակոբյանց վանքը ևս սեփականացնելու իրավունք են ստացել, Մ. Ղ. երկարատև պայքարից հետո կարողացել է վանքը հետ վերցնելու հրովարտակ ձեռք բերել: Նրա ջանքերով վերացվել են Կ. Պոլսի պատրիարքարանի պարտքերը: Մ. Ղ. կազմակերպել է Կ. Պոլսի 1660-ի հրդեհից հազարավոր աղետյալներին օգնելու գործը: Դրա համար Կ. Պոլսում Պատարագ մատուցելիս երկար ժամանակ մեծ երախտիքով հիշատակվել է նրա անունը:

Մ. Ղ. կարևոր դեր է կատարել ԵղիազարՀակոբյան պայքարում (1664–86): Եղիազար Այնթապցին փորձել է ստեղծել Էջմիածնին հակաթոռ կաթողիկոսություն, որի դեմ դուրս է եկել Հակոբ Դ Ջուղայեցին: Ընդդիմադիր թևը ղեկավարել է Մ. Ղ.: Նրան հաջողվել է կանխել միասնական կաթողիկոսության տրոհումը: Մ. Ղ. անհաշտ ու հետևող. պայքար է մղել Հայ առաքելական եկեղեցու դավանանքից շեղումների, ազգ. եկեղեց. կառույցը քանդելու տրամադրությունների դեմ: 1671-ին գումարված եկեղեց. ժողովում Մ. Ղ. հանդես է եկել ընդդեմ բողոքական վարդապետության, հալածել կաթոլիկացած հայերին և նրանց համակիրներին: Մ. Ղ. թողել է մատենագր. հարուստ ժառանգություն՝ պատմ. չափածո երկեր, կրոնաուսուցող. բնույթի գործեր, ժամանակի կրոնավորներին ուղղված երգիծ. ոտանավորներ, գանձեր, ներբողներ, չափածո աղոթքներ, կոնդակ, տաղեր: Նրա անունով պահպանվել են իր իսկ պատվիրած ձեռագրերի հիշատակարաններ, եկեղեց. և քաղ. գործիչներին ուղղված բազմաթիվ նամակներ: Նրա գրչին են պատկանում «Կարգ և թիւ թագաւորաց Հայոց» չափածո ժամանակագրությունը, 1652-ի Երուսաղեմի եկեղեց. ժողովի չափածո պատմությունը, «Պատմութիւն Ղրիմայ յերկրին», «Ողբ Երեմիայ մարգարէին…» երկերը: Մ. Ղ. չափածոյի է վերածել Հայսմավուրք, «Յիշատակարան գրոց» խորագրի տակ՝ Հին և Նոր կտակարանները, մշակել վարդապետների համար օրհնության օրինակելի ձև՝ «Օրհնութիւն վասն ժողովրդոց ի ժամ քարոզութեան վարդապետաց» ևն:

Գրկ. Պոտուրյան Մ., Մարտիրոս Ղրիմեցի և իր քերթվածները, Բուխարեստ, 1924: Մարտ ի րոսյան Ա., Մարտիրոս Ղրիմեցի, Ե., 1958:

Արտաշես Մարտիրոսյան

ՄԱՐՏԻՐՈՍԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ, ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Մարտիրոս գյուղից հարավ-արևելք, Նզար լեռան մեջ փորված: Ըստ շին. արձանագրության՝ Ամիր Հասան Պռոշյան իշխանի հրամանով XIII դ. վանքը կառուցել է Մատթեոս վարդապետը (ճարտ.՝ Գրիգորիկ): Գեղարդի վանքից հետո Հայաստանի երկրորդ վիմափոր վանական համալիրն է. բաղկացած է քառակուսի հատակագծով նախագավթից, նրանից արլ., երդիկից լուսավորվող ժամատնից, որի հվ. պատից մուտք կա դեպի խաչաձև, անկյուններում ավանդատներով կենտրոնագմբեթ եկեղեցին (լուսավորվում է գմբեթի փոքր երդիկից): 1292-ին Մ. Ս. Ա. վ-ում Մատթեոս վարդապետն Ավետարան է ընդօրինակել և նկարազարդել, որը բավական արժեքավոր է իր բուս. ու կենդանակերպ բարձրարվեստ զարդանկարներով, խորաններով և, հատկապես, ավետարանիչների դիմանկարներով, որոնք աչքի են ընկնում դեմքի և շարժումների իրական ու կենդանի արտահայտությամբ՝ պատկերված իրենց գրիչ-աշակերտներին թելադրելու պահին:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք Հայոց պատմութեան մէջ, մաս 1, Վաղ-պատ, 1928: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967: Материалы по археологии Кавказа, в. 13, М., 1913.

Մուրադ Հասրաթյան

ՄԱՐՈՒԹԱՎԱՆՔ, Մա րութաԲար ձրԱստվածածին վանք, Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգում, Սասունի Մարութա լեռան գագաթին (ծովի մակերևույթից 2967մբարձր. վրա): Սասունի նշանավոր ուխտատեղին: Ըստ «Սասնա ծռեր» էպոսի, Մ. կառուցել են Սանասարն ու Բաղդասարը, վերակառուցել է Դավիթը, կարգել վանական միաբանություն և վանքը պաշտպանել օտար ոտնձգություններից: Մ. դարձել է Սասնա դյուցազունների սրբատեղին, որի զորությանն են ապավինել իրենց բոլոր նախաձեռնություններում: Վանքը կազմված է ոչ մեծ, միանավ եկեղեցուց, շրջապատված է ուղղանկյուն հատակագծով, անմշակ քարերից շարված պարսպով:

Գրկ. Ոսկյան Հ., Տարոն-Տուրուբերանի վանքերը, Վնն., 1953: Thierry J. M., Le Sasun. Voyages archռologiques, “Revue des ռtudes armeniennes”, t. XXIII, P., 1992.

Մուրադ Հասրաթյան

ՄԱՔԵՆՅԱՑ ՎԱՆՔ, Մաքենոցաց վանք, ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Մաքենիս գյուղի եզրին: Հիշատակվում է վաղ միջնադարից, եղել է Հայաստանի նշանավոր կրոն. և կրթ. կենտրոններից: Ըստ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի, Մ. վ-ի առաջնորդ, «Հայրերի հայր» Սողոմոն վարդապետը (Սողոմոն Մաքենացի) 701-ին կազմել է Տերունական տոների լուսաբանությունը և նահատակների հիշատակարանը՝ Տոնացույցը («Վարք սրբոց» և Հայսմավուրք): VIII–IX դդ. Մ. վ-ի դպրոցում ուսանել են Ստեփանոս Սյունեցին (Ստեփանոս Քերթող), Վահան Գողթնացին, կաթողիկոսներ Սողոմոն Ա Գառնեցին, Մաշտոց Ա Եղիվարդեցին:

728-ին Ատրպատականից պարսիկ Բաբանի հրոսակները ներխուժել են Գեղարքունիք գավառ, սպանել 15 հզ. հոգու, կողոպտել Մ. վ., այրել ու ավերել վանքի բոլոր շինությունները: Մինչ այդ, խույս տալով վտանգից, Մ. վ-ի միաբանության կեսը, Սողոմոն վարդապետի գլխավորությամբ, տեղափոխվել է Զրեսկ վանքը, մյուս կեսը՝ Արցախի Եղիշե առաքյալի վանքը: Լքված և ավերված վանքը 788-ին վերականգնել է Սողոմոն Գառնեցին: 855-ին Մ. վ-ում է թաղվել Հովհաննես Դ Ովայեցի կաթողիկոսը, որը վախճանվել էր Գեղարքունիք հովվական այցելության ժամանակ: IX դ. վերջին Սյունյաց իշխան Գրիգոր Սուփանը Մ. վ-ի միանավ բազիլիկ եկեղեցուն հս-արլ-ից կից սրբատաշ տուֆով կառուցել է Ս. Աստվածածին եկեղեցին, վանքը շրջապատել բարձր պարիսպով: Նա Մ. վ-ին նվիրել է այգիներ՝ Գառնիում, Երևանում, Եղեգիսում, 5 կրպակ՝ Անիում, նախիրներ ևն: Ս. Աստվածածին եկեղեցին գմբեթավոր, արտաքուստ՝ ուղղանկյուն, ներքուստ՝ խաչաձև, եռախորան, արլ-ում և հս-արմ. անկյունում ավանդատներով հորինվածք ունի: Վանքի հվ-արլ. կողմում կանգուն են միմյանց կից երկու թաղածածկ եկեղեցիներ (X դ.): 1170-ին Ներսես Շնորհալին Մ. վ-ից վերցրել է այնտեղ մշակված եկեղեց. կանոնակարգը՝ հայկ. մյուս վանքերում կիրառելու համար:

Մ. վ., հզորանալով, անկախացել է Սյունյաց մետրոպոլիտությունից և իշխել ու հոգևոր ղեկավարություն իրականացրել ողջ Գեղարքունիք գավառում՝ միայն 1513-ին ընդունելով Տաթևի վանքի գերակայությունը: Մ. վ. XVI դ. նորոգել է Մելիքբեկը, 1666-ին՝ վանահայր Խաչատուր Ջուղայեցին: XVIII դ. Մ. վ-ի թեմում եղել են Գեղարքունիքի 50 գյուղ և 5 անապատ: Վանքում պահվել է «Մաքենյաց ս. Նշան» խաչը՝ Կենաց փայտի մասունքով (բերվել է XI դ., Եդեսիայից):

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Սմբատյանց Մ., Տեղագիր Գեղարքունի Ծովազարդ գաւառի…, Վաղ-պատ, 1895: Մնացականյան Ս., Հայկական ճարտարապետության Սյունիքի դպրոցը, Ե., 1960: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 4, Ե., 1973:

Մուրադ Հասրաթյան

ՄԵԼԻՏԵ Ա ՄԱՆԱԶԿԵՐՏՑԻ (ծ. թ. անհտ – 456), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 452-ից: Հաջորդել է Հովսեփ Ա Հողոցմեցուն: Աղբիանոսյանների տոհմից: Մասնակցել է Շահապիվանի 444-ի (որպես երեց) և Արտաշատի 449-ի (որպես եպիսկոպոս) ժողովներին: Վարել է չափավոր, հաճախ Գրիգոր Ա Լուսավորչի տոհմի շառավիղներին հակընդդեմ քաղաքականություն: Կաթողիկոս. գահին Մ. Ա Մ-ուն հաջորդել է Մովսես Ա Մանազկերտցին:

Գրկ. Ղազար Փարպեցի, Հայոց պատմություն. Թուղթ Վահան Մամիկոնյանին, Ե., 1982: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ՄԵԼԻՔ-ԹԱՆԳՅԱՆ Ներսես (ավազանի անունը՝ Նիկողայոս) [16(28).3.1866, գ. Բռնակոթ (այժմ՝ ՀՀ Սյունիքի մարզում) – 26.9.1948, Թավրիզ], արքեպիսկոպոս, ազգային-հասարակական գործիչ: Ավարտել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանը (1886), Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի իրավաբան. ֆակ-ը (1900): Ուսուցչություն է արել Բռնակոթի, Շուշիի թեմական, Բաքվի Հայոց մարդասիր. ընկերության դպրոցներում (1888–96): 1900-ին Մկրտիչ Ա Վանեցին (Խրիմյան Հայրիկ) Մ-Թին ձեռնադրել է կուսակրոն սարկավագ, 1901ին՝ վարդապետ: Այնուհետև Մ-Թ. կարգվել է Տաթևի վանքի վանահայր և Սյունիքի թեմի առաջնորդական փոխանորդ: 1903-ին ընդդիմացել է Հայ եկեղեցու գույքի ու տիրույթների բռնագրավման վերաբերյալ ցար. կառավարության հրամանին: Այդ ծանր օրերին Ներսես վարդապետը դեգերել է Սյունիքի գյուղերում՝ փորձելով ամեն կերպ խոչընդոտել եկեղեց. հարստությունը պետության տնօրինությանը հանձնելուն: Հայրենանվեր այդ գործունեության համար Խրիմյան Հայրիկը նրան պարգևատրել է լանջախաչով: 1905-ին ցար. կառավարության հրահրած հայ-թաթար. արյունալի ընդհարումների ժամանակ Մ-Թ. սեբաստացի Մուրադի հետ կազմակերպել է Կապանի 50 հայկ. գյուղերի պաշտպանությունը, իսկ ֆիդայիներ Կորյունի, Կայծակի և այլոց հետ կազմավորել կամավոր. խմբեր և հետ մղել ջարդարարներին: 1906-ին Խրիմյան Հայրիկը Մ-Թ-ին կարգել է Մայր աթոռի դիվանապետ: Սակայն ցար. կառավարությունը նրան անբարեհույս է համարել, հարուցել անհիմն մեղադրանքներ և 1907-ին աքսորել Ղրիմ՝ Ս. Խաչ վանքը: 1909-ին Մատթեոս Բ Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսի միջնորդությամբ Մ-Թ. ազատվել է աքսորից, վերադարձել Էջմիածին, 1912-ին ընտրվել Ատրպատականի հայոց թեմի առաջնորդ, 1914-ին Գևորգ Ե Սուրենյանց կաթողիկոսը Մայր տաճարում նրան ձեռնադրել է եպիսկոպոս: Առաջին աշխարհամարտին, երբ թուրքական բանակը ներխուժել է Ատրպատական, Ներսես սրբազանը սատարել է տեղացի 24 հզ. հայերի և 20 հզ. ասորի քրիստոնյաների, 1915-ին նախաձեռնել Ատըրպատականում գտնվող տարագիր վանեցիների խնամատարության գործը: 1917-ին Գևորգ Ե Սուրենյանցի կոնդակով Մ-Թ. կարգվել է նաև Վասպուրականի հայոց թեմի առաջնորդ, իսկ Ատրպատականի թեմի պատգամավոր. ժողովի խնդրանքով կաթողիկոսը նրան շնորհել է արքության պատիվ և տիտղոս: Լեռնահայաստանի (Ինքնավար Սյունիքի Հանրապետություն) Հանրապետությանը օգնելու նպատակով հանգանակել և Զանգեզուր է ուղարկել 2000 թուման, զենք ու պարենամթերք: Հայաստանի խորհրդ. իշխանությունները Մ-Թ-ին համարել են հակախորհրդային, վտանգավոր տարր, ստիպել Գևորգ Ե Սուրենյանցին հետ կանչել նրան Ս. Էջմիածին: Սակայն Ատրպատականի հայությունը թույլ չի տվել նրան մեկնել Հայաստան: Երկրորդ համաշխ. պատերազմի ժամանակ Ներսես սրբազանը միջոցներ է հայթայթել «Սասունցի Դավիթ» և «Գեներալ Բաղրամյան» տանկային շարասյուների ստեղծման, զոհված հայ բանակայինների երեխաներին օգնելու համար: Մ-Թ-ի գիտ. հետաքրքրությունները ամփոփված են «Հայոց եկեղեցական իրավունքը» (1903–05) երկհատոր հիմնարար աշխատության մեջ: Նա առաջինը, ընդգրկելով գրեթե բոլոր փուլերը, հավաքել ու ի մի է բերել Հայ առաքելական եկեղեցու իրավ. հիմնահարցերը, եկեղեց. ժողովների որոշումները վաղ քրիստոնեությունից մինչև XX դ. սկիզբը, առաքյալների և Հայ առաքելական եկեղեցու հայրերի կանոնները: Նա առաջիններից էր, որ, գիտ. խոր մեկնաբանություններով հանդերձ, մանրազնին քննել է «Պոլոժենիե»-ն և Ազգային սահմանադրությունը: Աշխատությունում շարադրել է եկեղեցու օրենսդրությունը, ընդհանուր, կազմակերպ., վարչ., տնտ. կառավարման հետ առնչվող խնդիրներ:

Երկ. Աշխարհաբարի քերականութիւնը ամբողջութեամբ, Շուշի, 1893: Մշակ և Նոր դար: Կուսակցութիւններ և մի քանի խնդիրներ, Մ., 1894:

Գրկ. Աճեմյան Հ., Տեր-Ներսես արքեպիսկոպոս Մելիք-Թանգյանի կյանքը և գործունեությունը, Թավրիզ, 1926: Հուշամատյան Ներսես Մելիք-Թանգյան արքեպիսկոպոսի, Թեհրան, 1968: Ստեփանյանց Ս., Հայ առաքելական եկեղեցին ստալինյան բռնապետության օրոք, Ե., 1994:

Ստեփան Ստեփանյանց

ՄԵԾ ՊԱՀՔ, քառասնորդական պահք, քառասնօրյա պահք, քառասնորդք, եկեղեցու օրինադրած պահքերից ամենաերկարը (ինչի համար կոչվում է մեծ): Տևում է 48 օր (այստեղից էլ՝ քառասնորդական կամ քառասնօրյա անունը)՝ Բուն Բարեկենդանին հաջորդող երկուշաբթի օրվանից մինչ Ավագ շաբաթ օրը, որին հաջորդում է Զատիկը: Մ. պ-ի օրերը կոչվում են աղուհացի օրեր, որովհետև նախկինում Մ. պ-ի որոշ օրերին միայն աղ ու հաց էին ուտում, այդպես էին վարվում հատկապես ճգնավորներն ու անապատականները: Ներկայումս աղուհացը պահքի այն օրերն են, երբ պահքի կերակուրներ են ուտում:

Պահոց օրերը, մասնավորապես Մ. պ-ի օրերը, բացի որոշ կերակուրներից հրաժարվելուց, ծոմապահությունից (վերջինս շաբաթ և կիրակի օրերին չի պահվում) և ժուժկալությունից, հոգևոր, ներանձնական խոկումի, ինքնաքննության, զղջումի, աղոթքի, ապաշխարության, բարոյական կատարելագործման, գործած մեղքերի թողության ու քավության շրջան է: Քառասուն օրը խորհրդանշում է անապատ քաշված Քրիստոսի քառասնօրյա ծոմապահության շրջանը, ինչպես նաև Սուրբ Գրքում հաճախակի հիշվող 40 խորհրդանշական թիվը: Քրիստոսի քառասնօրյա առանձնացումը աղոթքի, ծոմապահության և ապաշխարության, իր հրապարակային գործունեության պատրաստության շրջանն էր: Քառասունօրյա պահքի մասին խոսվում է Առաքելական կանոններում, ինչպես նաև տեղական և ազգ. եկեղեց. ժողովների կանոններում: Մ. պ-ի շաբաթ օրերին տոնվում է սրբոց հիշատակը: Երբ Մ. պ-ին զուգադիպում են Տյառնընդառաջի և Ավետման (տես Աստվածածնի տոներ հոդվածում) տոները, Մ. պ-ի բոլոր ծիսական պահանջները դադարում են. եկեղեցու վարագույրը բացվում է, և Պատարագ է մատուցվում, բայց կերակրի պահեցողությունը չի խախտվում: Մ. պ-ի շրջանում փակվում է եկեղեցու խորանի վարագույրը, մատուցվում է փակ Պատարագ, ամուսնություններ տեղի չեն ունենում, մինչդեռ թույլատրվում է մկրտություն և նշանդրեք կատարել:

Մ. պ-ի շրջանին հատուկ են ապաշխարության շարականները (վերագրվում են Մեսրոպ Մաշտոցին), ինչպես նաև Մ. պ-ի կամ աղուհացի կիրակիների շարականների ամբողջ կանոնը (հեղինակն է Ներսես Շնորհալին): Մ. պ-ի յուրաքանչյուր կիրակի նվիրված է սուրբգրային որևէ դեպքի ու գաղափարի և նրանց անուններով էլ կոչվում է Բուն Բարեկենդան, Արտաքսման, Անառակի, Տնտեսի, Դատավորի, Գալստյան (տես Կիրակի հոդվածում):

ՄԵԾՈՓԱՎԱՆՔ, Ս. Աստվածած ն ի վ ան ք, Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Աղիովիտ գավառում, Ականց (Արճեշ) գյուղաքաղաքից մոտ 14 կմ հյուսիս-արևմուտք: Անվանումն ստացել է վանքից վերև գտնվող Մեծոփ (մեծ փոս) լճակի անունից: Ըստ արձանագրությունների՝ Մ. կառուցվել է 1120-ին: 1201-ին Աստվածատուր Արճիշեցին կառուցել է վանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցին: Եկեղեցուց արլ. գտնված երկու մատուռներից մեկը կոչվել է Ս. Հակոբ: Մ. եղել է գավառի առաջնորդանիստ: XII դ. վերջից վանքում գործել է դպրոց: XIII դ. սկզբին այն ղեկավարել է «յոյժ իմաստուն և գիտնական» Թովման, իսկ դարավերջին (մինչև 1337-ը)՝ Գլաձորի համալսարանի սան Մխիթար Սասնեցին: Նրան գործակցել է դասակից Հովհաննես Ոսպնակեր Արճիշեցին: Մ. իր ծաղկմանն է հասել XIV դ.: Այստեղ ապրել և գործել են բարձրակիրթ կրոնավորների մի քանի սերունդներ: Մխիթար Սասնեցու օրոք Մ-ի դպրոցը, Գլաձորի համալսարանի ղեկավարությամբ, պայքարել է միարարների (տես Ունիթորություն) դեմ: XIV դ. վերջին դպրոցի վարդապետը եղել է Տաթևի համալսարանի սան, Հովհան Որոտնեցու աշակերտ Հովհաննես Մեծոփեցին, որը վերակառուցել է Մ. և օժանդակ շինություններ կառուցել: 1408-ին Գրիգոր Տաթևացին Մ-ում հիմնադրել է բարձր տիպի դպրոց (160 աշակերտով և 8 վարդապետով), որտեղ ավելի ուշ րաբունապետ են եղել Գրիգոր Խլաթեցին ու Թովմա Մեծոփեցին: Մ-ի դպրոցը փաստորեն Խառաբաստավանքի և Տաթևի վանքի բարձր տիպի դպրոցների շարունակությունն էր: Մ-ում գրվել ու ընդօրինակվել են մի շարք մատյաններ (Քարոզգիրք, Ճաշոց, Ավետարան, Հայսմավուրք, Շարակնոց, Ժամագիրք, «Գիրք հարցմանց», «Դավթի լուծմունք ճառից Աստուածաբանի», «Կարմիր Ավետարան» ևն): Մ. ունեցել է հարուստ մատենադարան. դպրոցում ծաղկել է հատկապես գրչության և մանրանկարչության արվեստը: Սաներից հայտնի են 22 գրիչներ՝ Հովհաննես Մանկասարենցը, Հունանը, Հակոբը, Հովհաննես Բաղիշեցին, Պետրոսը, Թովման, Ղազարը, Մկրտիչը, Զաքարիան, Հակոբ Բերկրեցին, Կարապետ Վանեցին, Ստեփանոսը, Հայրապետը, Ներսեսը, Հովհաննես Արծկեցին, Կիրակոս Բանասերը և ուր., որոնցից մեզ է հասել շուրջ 200 ձեռա գիր: Մանրանկարիչներից հայտնի է Մդպրոցի սան Մինաս ծաղկողը, որին աշակերտել են նշանավոր ծաղկողներ Կարապետ Բերկրեցին, Կարապետ Աղթամարցին: Հայտնի է նաև Հայրապետ կազմողը: Մ-ում խմբագրվել, սրբագրվել, մեկնվել են բազում երկեր, շարադրվել պատմություններ, տոմարագիտության, գրչության արվեստի, երաժշտության վերաբերյալ երկեր, նկարազարդվել, կազմվել, նորոգվել են բազմաթիվ գրքեր: Անապահով է եղել Մ-ի դպրոցը. մի քանի անգամ տեղափոխվել է մե՛րթ Բաղեշ, մե՛րթ Մշո Ս. Առաքելոց վանք: XVI դ. Մ. այրվել է: XVII դ. հիշվում է միայն Մ-ի մատենադարանը, որը կողոպտվել է 1895-ին: Պահպանված 100 ձեռագրերը 1915-ին անցել են քրդերի ձեռքը:

Արտաշես Մաթևոսյան

ՄԵԿՆՈՂԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, մեկնություն (մեկնել՝ զատել, պարզաբանել, բացահայտել), եկեղեցական մատենագրության ճյուղերից. նպատակն է սուրբգրային տեքստերի վերլուծումը, այլաբանական իմաստների բացատրությունը և, ի վերջո, Աստվածաշնչի քարոզումը: Աստվածաշունչը տարբեր լեզուներով թարգմանելուց հետո անհրաժեշտություն է դարձել աստվածաշնչյան տեքստերի ընկալումը և բացատրումը ճշմարիտ՝ ուղղափառ մտքով: Մեկնությունը վերածվել է սուրբգրային հասկացությունները հետազոտելու, բացատրելու և հաստատելու մեթոդի, որով հստակեցվել են եկեղեցու սկզբունքները, քրիստ. վարդապետության հիմունքները: Հայ միջնադարում կենցաղավարել են երկու կարգի մեկնություններ. Աստվածաշնչի («Սուրբ գրեանց») և կրոն. ու աստվածաբան. երկերի («նուրբ գրեանց») մեկնություններ:

Տակավին Սահակ Ա Պարթևն ու Մեսրոպ Մաշտոցը և նրանց թարգմանիչ աշակերտները մեծապես կարևորել են եկեղեցու ս. հայրեր Աթանաս Ալեքսանդրացու, Կյուրեղ Երուսաղեմացու, Եվսեբիոս Կեսարացու, Բարսեղ Կեսարացու, Գրիգոր Նյուսացու, Գրիգոր Նազիանզացու, Հովհան Ոսկեբերանի, Պոլիկարպոս Զմյուռնացու, Պրոկղի և այլոց ինքնուրույն երկերի, ճառերի, մեկնությունների թարգմանության գործը: Շատ մեկնություններ պահպանվել են միայն հայերեն թարգմանության շնորհիվ, ինչպես՝ Փիլոն Ալեքսանդրացու «Արարածոց»-ը, Որոգինեսի «Ղևտականքը», Իրենիոս Լուգդոնացու «Ցոյցք առաքելական քարոզչութեան»-ը ևն: (Տես նաև Թարգմանչաց շարժում): Մ. գ. ունեցել է պատմ. զարգացման երեք հիմն. փուլ. վաղ միջնադարյան (հայրախոսական՝ I–V դդ.), միջնադարյան (VI–XV դդ.) և նոր ժամանակներ (XVI–XX դդ.): Վաղ միջնադարյան մեկնությունները գլխավորապես իրականացվել են հրեական մեկնաբան. ավանդույթի հետևողությամբ: Սակայն ժամանակի ընթացքում նրա մեջ ներմուծվել են արևմտյան, անտիկ մեկնությունների սկզբունքները:

Մ. գ-յան նախն. տարրեր առկա են արդեն Ավետարաններում և Առաքելական թղթերում: Ավետարաններում Քրիստոսը մեկնում է իր իսկ առակները, իսկ Պողոս առաքյալը մասնավորապես Առ Հռովմայեցիս և Առ Կորնթացիս թղթերում մեկնաբանել է հինկտակարանային զանազան խոսքեր՝ դրանք առնչելով Նոր ուխտի հետ: Հին և Նոր կտակարանների հարաբերակցության ընդգծումը պետք է հետագայում ընկներ սուրբգրային բացատրություններում կարևոր տեղ զբաղեցնող տիպաբան. մեկնության հիմքում: Եկեղեցու հայրերն ու վարդապետներն իրենց քարոզներում և ճառերում բացառիկ տեղ են հատկացրել Աստվածաշնչի հատկապես մանվածապատ տեղերի բացատրությանը: Ժամանակի ընթացքում այս ճառերն ու քարոզները սղագրվել են և, բազմիցս ընդօրինակվելով, կենցաղավարել հասարակության մեջ՝ կատարելով դաստիարակչական դեր: Այս նույն դերով էր պայմանավորված նաև Աստվածաշնչի դասավանդումը քրիստ. դպրոցներում: Ի տարբերություն ճառական մեկնության, տվյալ պարագայում Աստվածաշունչը մեկնաբանվել է առավելագույն մանրամասնությամբ, բազմաբնույթ փաստերի (աստվածայինմարգարեական պատկերներ, տեսիլքներ, երազներ, առակներ, ծիսական և կենցաղ. պատկերներ, անուններ ևն) համակողմանի բացատրությամբ: Այսօրինակ մեկնող. երկերում նախ կանոնավորապես բերվել է Աստվածաշնչի մեկնաբանվող հատվածը, ապա՝ դրա մեկնաբանությունը: Քանի որ բացատրությունը պետք է շարադրվեր բացատրվող նյութին համերաշխ աստվածային հայտնությամբ (Սուրբ Հոգով), մեկնաբանելու իրավունք է վերապահվել բացառիկ սրբություն ունեցող՝ «բանի սպասավոր» վարդապետներին, որոնք կոչվել են «մեկնիչ», «թարգմանիչ»: Մեկնիչներն օգտագործել են ոչ միայն աստվածաբան. գրակ-յան, այլև կանոնագիտ., պատմաբանասիր., լեզվագիտ., իմաստասիր., ազգագր., աշխարհագր. և այլ կարգի տեղեկություններ: Այս է պատճառը, որ մեկնություններն ունեն հանրագիտարանային բնույթ: Հայտնի են մեկնաբանման երկու եղանակներ. տառացի (բառացի) և այլաբանական: Տառացի եղանակը հիմնականում գալիս է աստվածաբանելու՝ հոգևոր և նյութ. իրողությունները մեկնաբանելու հրեական ավանդույթից, մինչդեռ այլաբանականը կրում է արևմտյան, անտիկ աշխարհընկալման մեջ տիրապետող վերացարկման դրոշմը: Ըստ այսմ, մեկնաբանելու տառացի եղանակը որդեգրել է սուրբգրային մեկնության Անտիոքի դպրոցը, իսկ այլաբանականը՝ Ալեքսանդրիայի դպրոցը: Անտիոքի դպրոցի հետևորդները (Լուկիանոս Սամոսատցի, Թեոդորոս Մոպսուեստացի, Հովհան Ոսկեբերան, Թեոդորոս Կյուրացի ևն) կարևորել են Աստվածաշնչի գերազանցապես ուղղակի, առարկայական իմաստի բարոյական, հոգեբան., պատմաբանասիր. բացատրությունը, մինչդեռ Ալեքսանդրիայի դպրոցի հետևորդները (Փիլոն Ալեքսանդրացի, Կղեմես Ալեքսանդրացի, Որոգինես, Գրիգոր Նյուսացի) տառացի մեկնաբանությունը միայն միջոց են նկատել՝ թափանցելու Աստվածաշնչի խորքային իմաստի մեջ, վերհանելու նրա առավել էական, այլաբանական բովանդակությունը: Հայ Մ. գ-յան մեջ այս երկու եղանակներն էլ կիրառվել են: Սակայն հայ հեղինակներն ավելի հակվել են անտիոքյան դպրոցի կողմը՝ նախընտրելով տառացի եղանակը: Սա մեկնիչին զերծ է պահել այլաբանական մեկնության ժամանակ հնարավոր սայթաքումներից, որոնք կարող էին պատճառ դառնալ դավանաբան. մոլորությունների: Մեկնության եղանակի ընտրությունը թելադրվել է աստվածաշնչական գրքի բնույթով: Օր., եթե մարգարեությունները, Երգ երգոցը, Հովհաննեսի Հայտնությունը պահանջել են այլաբանական, ապա Դատավորաց, Թագավորությանց, Մակաբայեցվոց գրքերը, որոնք ունեն պատմողական բովանդակություն, պահանջել են տառացի, պատմաբանասիր. եղանակի կիրարկում:

Հայ Մ. գ-յան վաղ շրջանի ուսումնասիրման համար բացառիկ կարևոր են Եղիշեի՝ Ծննդոց, Հեսու Նավեի և Դատավորաց, Ստեփանոս Սյունեցու՝ Քառավետարանի, Եզեկիելի, Հոբի, Դանիելի (վերջին երկուսը՝ հատվածաբար) մեկնությունները, ինչպես նաև՝ Համամ Արևելցու Առակաց մեկնությունը: Աղբյուրագիտ. բացառիկ հետաքրքրություն է ներկայացնում Տիմոթեոս վարդապետի Ծննդոց գրքի մեկնությունը, որի մեջ օգտագործված Եղիշեի համանուն երկի մեծ ու փոքր հատվածները զետեղվել են Վարդան Արևելցու Հնգամատյանի խմբագիր մեկնության մեջ և վերջինիս միջոցով հայտնի դարձել գիտ. աշխարհին:

X–XII դդ. հրապարակ են իջել այնպիսի խոշոր մեկնիչներ, որպիսիք են Գրիգոր Նարեկացին, Անանիա Սանահնեցին, Ներսես Շնորհալին, Սարգիս Շնորհալին, Իգնատիոս Սևլեռնեցին, Սարգիս Կունդը և ուր.: Գրիգոր Նարեկացու սողոմոնյան Երգ երգոցի մեկնությունը շարադրված է այլաբանական ավանդներն իր մեջ լավագույնս մարմնավորած Գրիգոր Նյուսացու համանուն երկի հետևողությամբ: Մինչդեռ մյուս հեղինակների երկերը (Մատթեոսի, Ղուկասի Ավետարանների, Ընդհանրական թղթերի մեկնությունները, որոնք ունեն գլխավորապես պատմող., բարոյաբան. ուղղվածություն) շարադրված են Անտիոքյան դպրոցի երևելի ներկայացուցիչներ Եփրեմ Ասորու, Հովհան Ոսկեբերանի համանուն երկերի օգտագործումով: Ուշագրավ աշխատություն է Սարգիս Շնորհալու Կաթողիկե թղթերի մեկնությունը (1154): Աղբյուրագիտ. տեսակետից արժեքավոր աշխատություն է Իգնատիոս Սևլեռնեցու՝ Ղուկասի Ավետարանի մեկնությունը՝ գրված Գրիգոր Գ Պահլավունի կաթողիկոսի (1113–66) հանձնարարությամբ, 1130-ին: Հեղինակն օգտագործել է Հովհան Ոսկեբերանի Ղուկասի Ավետարանի մեկնության շատ հատվածներ, որոնց հուն. բնագրերն այսօր անհայտ են: Սարգիս Կունդի (XII դ.)՝ մասնավորապես Կաթողիկե թղթերի մեկնությունում (Մատենադարան, ձեռ. դ 1408) ընդարձակորեն օգտագործված են Աթանաս Ալեքսանդրացու Կաթողիկե թղթերի հուն. բնագրով անհայտ մեկնության հատվածները: Այդպիսիք են նաև Ստեփանոս Սյունեցու, այժմ ամբողջապես անհայտ, Ղուկասի և Հովհաննեսի Ավետարանների ընդարձակ մեկնություններից քաղված հատվածները Սարգիս Կունդի համապատասխան մեկնություններում:

Աստվածաբան. խորությամբ, հանրագիտարանային համակողմանիությամբ աչքի ընկնող աշխատություններ են Ներսես Լամբրոնացու Սաղմոսաց ընդարձակ, Երկոտասան մարգարեից, ինչպես նաև՝ Մխիթար Գոշի Երեմիայի մարգարեության և Վանական Վարդապետի Հոբի գրքի մեկնությունները: XIV դ. մեկնաբանական մտքի հետաքրքիր դրսևորումներից է Բարսեղ Մաշկևորցու Մարկոսի Ավետարանի մեկնությունը (1325): Մեզ հասել է Ավետարանի Թ–ԺԶ գլուխների մեկնությունը միայն: Երկը հետաքրքիր է ոչ միայն աստվածաբան. դիտումներով, այլև ժամանակի բարքերի, անցուդարձի վերաբերյալ տեղեկություններով: Խորհըրդապաշտ. ուշագրավ թափանցումներով գրված արժեքավոր աշխատություն է Եսայի Նչեցու Եզեկիելի մեկնությունը (1300), որտեղ հեղինակը վերլուծաբար օգտագործել է իր ձեռքի տակ եղած սկզբնաղբյուրները (Հովհան Ոսկեբերան, Թեոդորետոս Կյուրացի, Եփրեմ Ասորի, Ստեփանոս Սյունեցի): Մեկնող. երկերի հեղինակ է նաև Եսայի Նչեցու աշակերտ Հովհաննես Երզնկացին (Ծործորեցի): Նրա գրչին են պատկանում Մատթեոսի Ավետարանի մեկնությունը (1316), որ շարունակությունն ու ամբողջացումն է Ներսես Շնորհալու համանուն երկի, ինչպես նաև՝ Դանիելի մեկնությունը (Մատենադարան, ձեռ. դ 1187): Վերջինս աչքի է ընկնում բազմաբնույթ փաստերի առատությամբ: Եսայի Նչեցու մյուս նշանավոր աշակերտը Հովհան Որոտնեցին է, որը մեկնող. աստվածաբանության Տաթևի դպրոցի հիմնադիրն է: Նա հեղինակ է Մատթեոսի, Հովհաննեսի Ավետարանների, Պողոսի թղթերի մեկնությունների, որոնք շարադրված են աստվածաբանական-իմաստասիր. խոր ընդհանրացումներով: Ի տարբերություն նախորդ մեկնիչների, Հովհան Որոտնեցին կիրառում է սխոլաստիկ մեկնաբանությանը հատուկ եղանակ: Նրա բացատրություններն ուղեկցվում են աստվածաբան. իրողությունների դասդասումով ու համակարգումով: Աստվածաբանելու այս եղանակը Հովհան Որոտնեցուց անցել է իր հետնորդին՝ Գրիգոր Տաթևացուն, որի գրչին են պատկանում Հոբի (Մատենադարան, ձեռ. դ 1113), Եսայու (ձեռ. դ 1128), Սաղմոսաց (ընդարձակ և համառոտ տարբերակներ, ձեռ. դ 1125), Առակաց (ձեռ. դ 1116), Երգ երգոցի (ձեռ. դ 5056), ինչպես նաև Մատթեոսի (ձեռ. դ 5060) և Հովհաննեսի (ձեռ. դ 7462) Ավետարանների մեկնությունները: Նվազ ուշագրավ չէ տաթևյան դպրոցի մյուս ներկայացուցչի՝ Մատթեոս Ջուղայեցու մեկնաբան. վաստակը: Նրա գրչի արդյունքն են Ղուկասի (1391, Մատենադարան, ձեռ. դ 1345) և Հովհաննեսի (Մատենադարան, ձեռ. դ 5232) Ավետարանների, Գործք առաքելոցի (1411, Մատենադարան, ձեռ. դ 5854) մեկնությունները:

Երեքհարյուրամյա դադարից հետո Մ. գ. վերստին ծաղկում է ապրել XVIII–XIX դդ.: Այս շրջանի խոշոր հեղինակներից են Հակոբ Նալյանը, Պետրոս Նախիջևանցին, Կիլիկիո կաթողիկոս Եփրեմ Ա Աջապահյանը (Սսեցի) և ուր.: Հակոբ Նալյանը հեղինակ է Սիրաքի գրքի մեկնության, որը հայ մեկնող. մատենագրության մեջ այդ գրքի միակ մեկնաբանությունն է: Պետրոս արք. Նախիջևանցուն են պատկանում Ծննդոց և Հոբի ընդարձակածավալ մեկնությունները (Մատենադարան, ձեռ. դդ 1174, 2718), որոնք շարադրված են հայրախոս. ժառանգության քաջ իմացությամբ: Հայտնի են նաև այս հեղինակի Երգ երգոցի, ավետարան. առակների, Հովհաննեսի Հայտնության մեկնությունները: Ինքնուրույն մեկնություններից զատ հայ միջնադարյան մատենագրության մեջ լայն շրջանառություն են ունեցել նաև հայ հեղինակների կիրառած թարգմանականները: Արդեն V դ. Աստվածաշնչի թարգմանությունից հետո հայացվել են Ընդհանրական եկեղեցու ս. հայրեր Հովհան Ոսկեբերանի, Եփրեմ Ասորու, Եպիփան Կիպրացու, Աթանաս Ալեքսանդրացու, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու և այլոց մեկնող. երկերը: Դրանք ընդարձակորեն ներառվել են հայ հեղինակների կազմած խմբագիր մեկնություններում: V–VIII դդ. թարգմանվել են Հեսիքիոս Երուսաղեմացու՝ Հոբի, Որոգինեսի, Հիպպողիտոս Բոստրացու՝ Երգ երգոցի, ինչպես նաև՝ Ղևտացվոց անանուն, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու անվամբ (իրապես Թեոդորետոս Կյուրացուն պատկանող) Եզեկիելի մեկնությունները: Միարարական շրջանի թարգմանություն է Բարթուղիմեոս Մարաղացու Արարածոց մեկնությունը՝ իրականացված 1332-ին, Հակոբ Քռնեցու կողմից:

Աստվածաշնչի պարականոն գրքերը նույնպես մեկնաբանվել են: Առավել նշանակալից է Ներսես Լամբրոնացու «Հանգիստ սրբոյն Յովհաննու Առաքելոյ եւ Աւետարանչի» երկի մեկնությունը («Գանձասար», 6, 1996, էջ 482– 549):

Հայ միջնադարի Մ. գ-յան մեջ ուրույն բնագավառ է Ծիսամատյանների մեկնությունը:

Նպատակն էր բացատրել Ժամերգությունն ու Պատարագը: Այս բնագավառը ներկայացնող կարևորագույն երկերից են Ստեփանոս Սյունեցու Ժամակարգության մեկնությունը, Հովհաննես Գ Օձնեցի կաթողիկոսի «Հիմնարկեք եկեղեցւոյ» և «Օրհնութիւն նորաշեն եկեղեցւոյ» ճառերը, որոնցում տրված է ժամասացության մեջ ընդգրկված ընթերցվածների խորհըրդական բացատրությունը: Ծիսական աստվածաբանության ուշագրավ գործերից են Խոսրով Անձևացու «Բացայայտութիւն կարգաց եկեղեցւոյ, քարոզութեանց եւ աղաւթից իւրաքանչիւր ժամուց» և «Մեկնութիւն Պատարագի» երկերը: Ծիսական իրողությունների առավել մանրամասն բացատրությամբ աչքի է ընկնում Ներսես Լամբրոնացու Պատարագի մեկնությունը, ինչպես նաև՝ «Քննութիւն կարգաց եկեղեցւոյ» աշխատությունը:

Սուրբգրային և ծիսական մատյանների մեկնություններից զատ հայ միջնադարում կենցաղավարել են նաև աստվածաբան., իմաստասիր. բնույթի՝ «նուրբ գրեանց» մեկնություններ՝ լուծմունքներ: Վաղ շրջանի եկեղեցու հայրերի հետևողությամբ «բանի սպասավոր» հայ հեղինակներն անտիկ մտածողների իմաստասիր. երկերը պարզաբանել, վերլուծել են՝ դրանք վանական դպրոցի սանին կամ համալսարանական ունկնդրին մատչելի դարձնելու նպատակով: Առավել տարածված են եղել Արիստոտելի երկերի մեկնությունները, որպիսիք են Տասն ստորոգությունների (կատեգորիաների) համառոտ լուծմունքը (Մատենադարան, ձեռ. դդ 5596, 8198), Դավիթ Անհաղթի, Վահրամ Րաբունու, Հովհան Որոտնեցու, Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի մեկնությունները (Մատենադարան, ձեռ. դդ 1647, 1683), «Պերի արմենիաս»-ի՝ Հովհան Որոտնեցու համառոտ լուծմունքը (Մատենադարան, ձեռ. դ 5931), Պորփյուրի Ներածության և Առաջաբանության՝ Դավիթ Անհաղթի, Վահրամ Րաբունու, Հովհան Որոտնեցու, Գրիգոր Տաթևացու վերլուծությունները (Մատենադարան, ձեռ. դդ 1716, 59, 1809, 8503, 5674): Հովհան Որոտնեցու գրչին է պատկանում «Հաւաքումն յայտնաբանութեան ի Փիլոնէ իմաստնոյ» երկը, որ Փիլոն Ալեքսանդրացու «Յաղագս նախախնամութեան» երկում հանդիպող խորհըրդապաշտ. դժվարընկալելի տեղիների վերլուծությունն է (Մատենադարան, ձեռ. դ 1701): Համաբնույթ երկերի թվին են պատկանում եկեղեցու նշանավոր հայրերի առավել կարևոր աշխատությունների լուծմունքները: Այդպիսիք են Գրիգոր Աստվածաբանի, Գրիգոր Նյուսացու, Բարսեղ Կեսարացու, Եվագր Պոնտացու, Դիոնիսիոս Արիոպագացու երկերի՝ Դավիթ Քոբայրեցու, Կիրակոս Երզնկացու, Գրիգոր Տաթևացու, Մատթեոս Ջուղայեցու և անուններն անհայտ այլ հեղինակների լուծմունքները (Մատենադարան, ձեռ. դդ 5602, 1879, 1897, 4150, 6462, 6832, 5128): Նյութի թելադրանքով Մ. գ-յան մեջ կատարվել են մեկնաբան. արվեստի սկզբունքներ ու հրահանգներ պարունակող տեսական բնույթի առանձին դիտարկումներ: Ուշագրավ են Ներսես Շնորհալու խորհրդածությունները: Նա հստակորեն տարբերում է մեկնաբան. եղանակի երկու կերպ ու մակարդակ՝ «պարզ տեսութիւն» և «խորին տեսութիւն»: «Պարզ»-ը վերաբերում է բառացի (տառացի), իսկ «խորին»-ը՝ փոխաբերական, այլաբանական մեկնաբանությանը: Ներսես Շնորհալին առաջադրում է բնագիրը մեկնաբանելու երեք կերպ ու եղանակ. նախ՝ տառացի, որի նպատակն է ներկայացնել առարկան կամ երևույթը՝ ինչպես այն կա իր նյութ. ձևի մեջ, երկրորդ՝ խորհըրդանշական-փոխաբերական, երրորդ՝ հոգևոր, սրբազան, որն առաջին երկուսի ընդհանրացումն ու եզրակացությունն է: Տալով Ավետարանում առկա «քար» և «օձ» բառերի մեկնաբանությունը՝ նա նկատում է, որ առաջին եղանակն այդ առարկաների ինքնըստինքյան հասկանալի նյութ. իմաստն է, երկրորդը մատնանշում է արտաքին բնության և մարմնական ցանկության այլաբանական, իսկ երրորդը՝ աստվածային, բարձրագույն պարգևի՝ արքայության արժանացման իմաստը: «Գիրքը հասկանալու քանի՞ եղանակ կա» հարցին Մատթեոս Ջուղայեցին Գործք առաքելոցի մեկնության մեջ պատասխանում է՝ սահմանելով բնագրի բացատրության երեք հիմն. միջոց. նախ՝ մեկնաբանությամբ, երկրորդ՝ լուծմամբ, երրորդ՝ ընտրությամբ: Առաջին միջոցը ենթադրում է Աստվածաշնչում առկա մեկ իմաստից արտածվող բազում իմաստների բացահայտում: Ընտրությամբ իրականացվող բացատրությունը կատարվում է ամբողջ բնագրի մեկնաբանելի առանձին մասերի ընտրությունից հետո միայն: Այլ է «լուծման» պարագան. սա նշանակում է, որ բացատրվում են ոչ միայն և ոչ այնքան Աստվածաշունչը, այլև, և առավելապես, մեծանուն հեղինակությունների, եկեղեցու նշանավոր հայրերի երկերի մեջ առկա դժվարընկալելի առանձին բառեր և արտահայտություններ:

Գրկ. Վարդան Արեվելցի, Մեկնութիւն սաղմոսաց Դաւթի, Աստրախան, 1797: Ներսես Շնորհալի, Մեկնութիւն սուրբ Աւետարանին, որ ըստ Մատթէոսի, ԿՊ, 1825: Սարգիս Շնորհալի, Մեկնութիւն եօթանց թղթոց կաթողիկեայց, ԿՊ, 1826: Ներսես Լամբրոնացի, Մեկնութիւն սրբոց երկոտասան մարգարէից, ԿՊ, 1826, էջ 1–241: Եփրեմ Ա ս որի, Մատենագրութիւնք, հ. 1, Վնտ., 1836: Չամչյանց Մ., Մեկնութիւն սաղմոսաց, հ. 1–10, Վնտ., 1815–23: Բերդումյան Պ., Մեկնութիւն Յայտնութեան ս. Յովհաննու առաքելոյ, Կալկաթա, 1846: Ստեփանոս Սյունեցի, Մեկնութիւն Աւետարանի, աշխատասիր. Գարեգին կաթողիկոս Հովսեփյանի, Ե., 1992: Համամ Արեվելցի, Մեկնութիւն Առակաց, աշխատասիր. Մ. Սարիբեկյանի, Ե., 1992: Անանիա Սանահնեցի, Մատթէի մեկնութիւնը, աշխատասիր. Հ. Քյոսեյանի, «Գանձասար», 4, 5, 1993, 1994: Գրիգոր Տաթեվացի, Մեկնութիւն Սաղմոսաց (համառոտ տարբերակ), աշխատասիր. Ա. Քյոշկերյանի, Ե., 1994: Քյոսեյան Հ., Հատվածներ Ս. Հովհան Ոսկեբերանի Արարածոց մեկնության հայերեն թարգմանությունից, «Էջմիածին», 1997, № 6– 7: Նույնի, Նշխարներ Ստեփանոս Սյունեցու Հոբի և Դանիելի մեկնություններից, «Էջմիածին», 1998, № 1: Նույնի, Նորահայտ հատվածներ Ստեփանոս Սյունեցու Մատթեոսի Ավետարանի մեկնությունից, «Հայաստանը և Քրիստոնյա Արևելքը» (հոդ. ժող.), Ե., 2000: Թեոդորետոս Կյուրացի, Մեկնութիւն Եզեկիէլի, աշխատասիր. Հ. Քյոսեյանի, Ե., 2000: “Patrologia Orientalis”, t. 42, Fasc. 1–2, № 190–191, Brռpols, 1983.

Հակոբ Քյոսեյան

ՄԵՂՔ, անհնազանդություն Աստծուն, կամովին թե ակամա այն արարքը, խոսքը, զգացմունքը, միտքը, որը հակառակ է Աստծո կամքին, նրա սահմանած կարգին և նրա պատվիրաններին. անհնազանդություն արարիչ Աստծո և հնազանդություն՝ սատանայի հանդեպ: «Ով մեղք է գործում, այդ Սատանայից է, քանի որ Սատանան մեղանչող է ի սկզբանե» (Ա Հովհ. 3.8): Առաջին մարդը՝ Ադամը, հնազանդվեց սատանայի (չարի) թելադրանքին (իր կնոջ՝ Եվայի միջոցով), ճաշակեց բարու և չարի գիտության ծառի արգելյալ պտուղը, այսինքն՝ իր արարիչ Աստծո հանդեպ դրսևորեց անհնազանդություն, դարձավ մեղավոր և այդ պատճառով վտարվեց դրախտից: Գրիգոր Տաթևացին Մ. սահմանել է այսպես. «Մեղքն սահմանօրեն այս է: Մեղք է դարձուցանել զերեսս յանփոփոխելի բարւոյն որ է՛ առ Աստուած, եւ դառնալ առ փոփոխելի բարին որ է արարածքս» («Գիրք հարցմանց», 1729, էջ 569):

Սկզբնական կամ ադամական Մ. տարածված է ողջ մարդկային ցեղի վրա: Այն հայտնապես կամ ծածկաբար դրսևորվում է մարդկային գործերում՝ մարդուն դարձնելով ո՛չ թե Աստծո թագավորության (տես Երկնային արքայություն), այլ չարի իշխանության քաղաքացի: Ըստ Աստվածաշնչի, մահը հետևանքն է Մ-ի, ինչպես երևում է պատվիրանազանց Ադամին ուղղված աստվածային անեծքից. «Քանի որ անսացիր քո կնոջ ձայնին և կերար այն ծառի պտղից, որի՛ց միայն քեզ պատվիրեցի չուտել…, թող անիծյալ լինի երկիրը քո արածի պատճառով: Քո երեսի քրտինքով ուտես հացդ մինչև հող դառնալդ, որից ստեղծվեցիր, որովհետև հող էիր և հող էլ կդառնաս» (Ծննդ. 3.17, 19):

Աստվածաշունչը Մ. համարում է անօրենություն՝ շեղում աստվածային օրենքից: Հովհաննես առաքյալի բնորոշմամբ՝ Մ. «ինքնին անօրենություն է» (Ա Հովհ. 3.4): Մ-երի թողություն կարող է տալ միայն Աստված:

Մինչև Հիսուս Քրիստոսի Մարդեղությունը Մ-ից ձերբազատվելու համար ողջակեզպատարագներ են կատարել նահապետները՝ նոխազներ մատուցելով սուրբ Սեղանի վրա (Աբելը, Նոյը, Աբրահամը, Հոբը և ուր.), իսկ Օրենքի տվչության շրջանում՝ Մովսեսն ու Ղևտական կամ Ահարոնյան քահանայական ազգատոհմը: Բայց, ինչպես գրում է Պողոս առաքյալը (տես Եբր. 10), ցուլերի, նոխազների արյունը և շարունակական զոհաբերումները չէին կարող վերջնականորեն արդարացնել ու ազատագրել մարդուն Մ-ից ու Մ-ի ծառայությունից. Աստված մեկ այլ Քահանայապետ էր նախատեսել՝ ըստ Մելքիսեդեկի կարգի, իր Որդուն՝ Հիսուս Քրիստոսին, որ Գողգոթայի խաչի վրա (տես Խաչելություն) պատարագվելով՝ հաղթեց սատանային, խաչի վրա գամեց Մ.՝ այն թշնամական պատը, որ կար Աստծո և մարդու միջև, և հավիտենական կյանքի ավետիսը տվեց մարդուն: «Նա այն պատճառով հայտնվեց, որպեսզի վերացնի մեղքերը» (Ա Հովհ. 3.5) և «իր անձի պատարագումով» մեղքը ջնջի (Եբր. 9.26): Տես նաև Քավություն:

Հիսուս Քրիստոսը, որ առաքելություն ուներ հաշտեցնելու Աստծուն Ադամի սերնդի հետ, հանդես եկավ առ Աստված հավատքի և հնազանդության հրավերով և Հայր Աստծո կամքի մատնանշումով՝ «…Քո կամքը լինի…» (տես Տերունական աղոթք): Արդարության տեսակետից՝ ինչպես որ մարդն իր ազատ կամքով հնազանդվեց սատանային, այժմ էլ պետք է զղջա և իր ազատ կամքով հավատա ու հնազանդվի Աստծուն՝ Մ-ից ազատվելու և կենաց ծառից վերստին ճաշակելու համար (տես Հավատ):

Ելնելով Սուրբ Գրքից՝ եկեղեցու հայրերն ընդունում են, որ մարդը մեղավոր է նախապես. ո՛չ թե որևէ Մ. գործելուց հետո է նա դառնում մեղավոր, այլ Մ. է գործում, որովհետև մեղսավոր է ի ծնե՝ իր մեջ կրելով սկըզբնական Մ., որին թողություն է տրվում Հիսուս Քրիստոսի միջոցով, նրան հավատալով, ապաշխարելով և Մկրտությամբ Սուրբ Հոգին ընդունելով: Մկրտության խորհրդով ջնջվում է սկզբնական կամ ադամական Մ., իսկ Ապաշխարության խորհրդով՝ ներգործական Մ-երը: Մ-երն ըստ կամքի լինում են կամա և ակամա, ըստ գիտակցման՝ գիտակցված և չգիտակցված: Եթե ակամա գործված Մ-երը ներելի կամ դյուրավ ներելի են, ապա առավել դժվար ներելի են կամավոր, ազատ կամքով և գիտակցաբար կատարվածները, որոնցից յոթ մահացու Մ-երն առանձնապես ատելի են Աստծուն ու սրբերին: Այդ յոթ մահացու Մ-երն են. 1. հպարտություն, 2. նախանձ, 3. բարկություն, 4. ծուլություն, 5. ագահություն, 6. որկրամոլություն, 7. բղջախոհություն (պիղծ մտածմունքներ ու գործեր, վավաշոտություն): Հիշյալ Մ-երի ճյուղավորումները կամ նմանակներն են՝ չարակնությունը, կախարդությունը, բանսարկությունը, շողոքորթությունը, հեշտասիրությունը, խստասրտությունը, հայհոյությունը, շնությունը, մարմնասիրությունը, ժլատությունը, խաբեությունը, ընչաքաղցությունը, մարդապաշտությունը, դրամապաշտությունը, փառասիրությունը, սանձարձակությունը, լպիրշությունը, խեղկատակությունը, դավաճանությունը, այլ չարաբարո մտածմունքներ ու արարքներ: Սրանք մարդու մեջ գործող դիվային ուժերի ծնունդներ են, սատանայական հատկանիշներ, որոնք ծնունդ են տալիս միմյանց և բազմանում:

Ընդդիմանալով Արևմուտքի լատին վարդապետներին՝ Կիրակոս Երզնկացին հաստատում է, որ Հայ եկեղեցին ընդունում է 7 մահացու Մ-երի առկայությունը և տալիս դրանց աստվածաբանական մեկնաբանությունը («Գանձասար», 6, 1996, էջ 571–573): Հին և Նոր կտակարանները (ինչպես և եկեղեց. հայրերի մեկնող. գրվածքները) զատորոշում են ներելի և աններելի Մ-եր:

Բոլոր տեսակի Մ-երը Հիսուս Քրիստոսի քավչարար արյան զորությամբ ենթակա են ներման (թողության), եթե դրսևորվում է անկեղծ հավատ, զղջում և ապաշխարություն՝ իր պտուղներով հանդերձ (առաքինություն, ողորմություն, բարի գործեր): Աններելի և ամենածանր Մ-եր համարվում են Սուրբ Հոգու դեմ գործվածները: Հիսուսը նախազգուշացնում է. «Դրա համար ասում եմ ձեզ. ամեն մեղք և հայհոյություն կներվեն մարդկանց, բայց Հոգու դեմ հայհոյությունը չպիտի ներվի: Եվ ով որ մարդու Որդու դեմ խոսք ասի, նրան պիտի ներվի, բայց ով ասի Սուրբ Հոգու դեմ, նրան չպիտի ներվի ո՛չ այս աշխարհում և ո՛չ էլ հանդերձյալում» (Մատթ. 12.31–32): Մ-ից ազատ լինելը, արդարանալն ու փրկություն գտնելը Աստծո գերագույն շնորհն է՝ տրված մարդուն Հիսուս Քրիստոսով:

Լևոն Սարգսյան

ՄԵՌԵԼՈՑ, Հիշատակ մեռելոց, Հայ եկեղեցու սահմանած՝ աղոթքի և հիշատակության հինգ օրերը՝ նվիրված ննջեցյալներին: Հաջորդում են Տաղավար տոներին՝ Սուրբ Ծնունդ և Աստվածահայտնություն, ս. Զատիկ, Վարդավառ, Վերափոխումն ս. Աստվածածնի, Խաչվերաց: Այս տոներից անմիջապես հետո՝ երկուշաբթի օրերը, գերեզմանատների մատուռներում ննջեցյալների հոգիների հանգստության համար մատուցվում է Պատարագ: Հավատացյալ ժողովուրդն այցելում է հարազատների գերեզմանները, օրհնել է տալիս, խունկ ծխում՝ ի նշան քրիստոնեական հավատքի, որ Վերջին դատաստանին մեռելների հարություն է լինելու, և յուրաքանչյուր ոք տեսնելու է իր հարազատներին: Գերեզմաններ այցելելու և գերեզմանօրհնեքը՝ հոգեհանգիստը, կատարելու բուն նշանակությունն ավետումն է, թե Հիսուսի օրինակով արդեն իսկ հաստատված է մեռելների հարությունը քրիստոսյան՝ անապակ մարմնով:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, Թեհրան, 1996:

ՄԵՍՐՈՊ Ա ԱՐՏԱԶԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1372), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1359-ից: Հաջորդել է Հակոբ Բ Անավարզեցուն: Մ. Ա Ա. եղել է Արտազի եպիսկոպոսը և Ս. Թադե վանքի առաջնորդը: Իր հայրապետ. գործունեությամբ պայքարել է կաթոլիկ. դիրքորոշման դեմ և պաշտպանել Հայ եկեղեցու դավանությունն ու հնավանդ ավանդույթները: Գումարել է Սսի 1361-ի ժողովը՝ 1307-ի Սսի և 1309-ի Ադանայի ժողովների լատինամոլ որոշումների հետևանքով ժողովրդի և հոգևորականների միջև ծագած հուզումները հարթելու և կաթոլիկ. ծեսերի դեմ պայքարելու նպատակով: 1364-ին հատուկ կոնդակով հիմնել է լեհահայոց արքեպիսկոպոսական թեմը:

Կաթողիկոս. գահին Մ. Ա Ա-ուն հաջորդել է Կոստանդին Ե Սսեցին:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Սիմեոն Երեվանցի, Ջամբռ, Վաղպատ, 1873: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Արթուր Կարապետյան

ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ, սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց [մոտ 360, գ. Հացեկաց (Տարոն գավառ) – 17.2.440, Վաղարշապատ, թաղված է Օշականում], հայկական գրի ստեղծող, հայոց դպրության հիմնադիր, հայ ինքնուրույն գրականության և Թարգմանչաց շարժման սկզբնավորող, քրիստոնեության քարոզիչ, վարդապետ, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Մատենագրության մեջ հայտնի է նաև Մեսրոպ անունով: Հնագույն աղբյուրներում, մինչև VII դ., Մաշտոց է, VII–X դդ. միաժամանակ գործածվել է և՛ Մաշտոց, և՛ Մեսրոպ, X դարից հետո հիմնականում՝ Մեսրոպ, XX դ. սկսեցին գործածել միատեղ՝ Մեսրոպ Մաշտոց: Մ. Մ. ծնվել է ազնվականի ընտանիքում, Տարոնում ստացել հուն. կրթություն: Մոտ 389-ին հաստատվել է Վաղարշապատում և երկրի հազարապետ Առավանի ղեկավարությամբ որպես ատենադպիր պաշտոնավարել արքունիքում, ապա անցել զինվոր. ծառայության: 395-ին թողել է աշխարհիկ կյանքը և մտել միայնակեցության կարգի մեջ: Իր շուրջը հավաքել է աշակերտներ, զբաղվել Ավետարանի ուսուցմամբ: Մ. Մ. աշակերտների ուղեկցությամբ կատարել է քարոզչական շրջագայություններ. նախ եղել է Գողթն գավառում, որտեղ, ինչպես և Հայաստանի շատ վայրերում, պահպանվել էր հեթանոս. կրոնը: Տեղի իշխանի օգնությամբ դարձի է բերել բնակիչներին, հիմնել քրիստոնեական համայնքներ, եկեղեց. դասեր: Մ. Մ. այդ առաքելության ժամանակ սկսել է լրջորեն մտահոգվել երկրի վիճակով: Քրիստոնեությունը Հայաստան է մուտք գործել հարավից՝ ասորի, և արևմուտքից՝ հույն քարոզիչների միջոցով, որոնք իրենց հետ բերել էին ասորերենն ու հունարենը:

Թեև քրիստոնեությունը Հայաստանում վաղուց էր ճանաչվել որպես պետ. կրոն (301), բայց ժողովուրդը մնացել էր անհաղորդ նոր կրոնին: Երկրում Աստվածաշնչի գրքերը, եկեղեց. երկերը եղել են հուն. կամ ասոր., ընթերցումները, ժամերգություններն ու ծեսերը կատարվել են ժողովրդի մեծ մասի համար անհասկանալի այդ լեզուներով: 387-ին Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև երկու մասի բաժանված Հայաստանի արլ. և արմ. հատվածները սկսել էին միմյանցից օտարանալ: Արմ. հատվածում Արշակունի հարստությունը հեռացվել էր իշխանությունից, և երկիրը դարձել էր կայսերական նահանգ, իսկ արլ. հատվածում Արշակունյաց թագավորությունը հարատևել է մինչև 428-ը: Եկեղեցին նույնպես տրոհվել էր. բյուզ. մասում ենթարկվել էր հուն. եպիսկոպոսությանը, եկեղեցու և պետ. լեզուն համարվել հուն-ը: Պարսկ. մասում արմատավորվել էր պարսկ-ը, իսկ ասոր-ը դարձել եկեղեցու լեզուն: Հայոց ազգ. հոգևոր կառույցի երկու կարևոր հեծանները՝ պետությունը և եկեղեցին, ճեղքվածք էին տվել: IV դ. վերջին փոխված երկրի քաղ. դրությունն առաջ էր բերել հավատի վերաքարոզչության, ժողովրդի լայն խավերին քրիստոնեական գաղափարներով համակելու խնդիրը: Մ. Մ. Գողթնում քարոզչության ժամանակ համոզվել է, որ անկարելի է «կյանքի խոսքը» (Կորյուն) սերմանել օտար, անհասկանալի լեզվով, և հանգել է քրիստոնեության հայերեն ավետարանությանը, հայերեն գիր ու գրականություն ունենալու հրատապ կարևորությանը:

Այդ մտահոգություններով գալով Վաղարշապատ՝ Մ. Մ. դիմել է Սահակ Ա Պարթև կաթողիկոսին, հայտնել իր ծրագիրը և անմիջապես ստացել նրա լիակատար հավանությունը: Հայոց Վռամշապուհ թագավորը, որը նախանձախնդիր էր հայերեն գիր ստեղծելու գործում, նույնպես հավանություն է տվել այդ ծրագրին՝ հայտնելով, որ Ասորիքում Դանիել անունով եպիսկոպոսի մոտ հայերեն գրեր կան: Թագավորը Վահրիճ իշխանին ուղարկել է Դանիելին մերձակից Հաբել երեցի մոտ: Վերջինս, Դանիելից առնելով գրերը, Վահրիճի հետ բերել է Հայաստան: Հիմնվել են դպրոցներ, Մ. Մ. ստացել է վարդապետի (ուսուցիչ) կոչում և սկսել բերված գրերով մանուկներին հայոց լեզու ուսուցանել: Բայց ժամանակի ընթացքում պարզվել է, որ դանիելյան նշանագրերը չեն համապատասխանում հայերենի հնչյունային համակարգին, անբավարար են հայերենն արտահայտելու, դասավանդելու և թարգմանություններ կատարելու համար: Հայերեն դպրության գաղափարն իրագործելու, պաշտամունքը հայերեն դարձնելու ճանապարհին մեծ արգելք էր նաև ասորի հոգևորականությունը, որը, օգտվելով Պարսից պետության հովանավորությունից, վճռական դեր է ունեցել Հայ եկեղեցում: Արլ. Հայաստանում եկեղեցու արարողությունը և պաշտամունքը եղել է ասորերեն: Ասորի կրոնավորները չեն ցանկացել զիջել այդ շնորհը և թուլացնել իրենց դիրքերը: Ելք գտնելու նպատակով Սահակ Ա Պարթևը և Մ. Մ. գումարել են եկեղեց. ընդհանուր ժողով՝ «երանելի միաբանյալների աշխարհահոգ խորհուրդ» (Կորյուն): Բայց ասորի հոգևորականների ճնշմամբ ժողովը չի արտոնել հայ. գիր ունենալու հարցը: Մ. Մ. և կաթողիկոսը ժողովից հետո դիմել են Վռամշապուհ թագավորին: Վերջինս Մ. Մ-ին ուղարկել է Ասորիք՝ ասոր. հոգևոր և քաղ. իշխանությունների հետ բանակցելու և նրանց միջոցով ներազդելու Հայաստանում գործող ասորի հոգևորականության վրա: 405-ին Մ. Մ. իր մի խումբ աշակերտների հետ գնացել է Ասորիք. նրան ընդունել են երկրի հոգևոր և աշխարհիկ իշխանությունները: Եղել է Ամիդ, ապա՝ Եդեսիա քաղաքներում, հայոց գրերի մասին խորհրդակցել ասորի հոգևորականների հետ, բայց՝ ապարդյուն: Կորյունի վկայությամբ, Մ. Մ. Եդեսիայում արարել է հայոց այբուբենը. «Նա իր սուրբ աջով հայրաբար ծնեց նոր և սքանչելի ծնունդներ՝ հայերեն լեզվի նշանագրեր»: Եդեսիայում Մ. Մ. նորագյուտ տառերը դասավորել է՝ օգտվելով հուն. այբուբենի հերթականությունից, տառերին տվել է անուններ (այբ, բեն), որոշել նրանց թվային արժեքները (Ա=1, Ժ=10, Ճ=100, Ռ=1000): Ապա, անցնելով Սամոսատ, հմուտ հունագետ Հռոփանոսի օգնությամբ գեղագրել է նշանագրերը: Այստեղ Մ. Մ. իր երկու աշակերտների՝ Հովհան Եկեղեցացու և Հովսեփ Պաղնացու հետ նոր գրերի օգնությամբ ձեռնարկել է Աստվածաշնչի թարգմանությունը՝ սկսելով Սողոմոնի առակներից, որոնց առաջին տողերն են՝ «Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ»: Հայերեն գրված այդ առաջին բառերը դարձել են Թարգմանչաց շարժման բնաբանը՝ իր պատմության ամբողջ ընթացքում: 406-ին Մ. Մ. նորաստեղծ գրերով վերադարձել է Հայաստան: Երկրում ծավալվել է Թարգմանչաց շարժումը:

Տառերի գյուտից հետո Մ. Մ. իր աշակերտների հետ շրջագայել է Հայաստանում, բացել դպրոցներ, կրթել աշակերտներ, հիմնել վանքեր, որոնք դարձել են ուսման, գրչության և գիտության կենտրոններ, նշանակել եպիսկոպոս-տեսուչներ: Եղել է Կ. Պոլսում, բանակցել կայսրի և հունաց Ատտիկոս պատրիարքի հետ: Ստանալով կայսրի համաձայնությունը՝ Հայաստանի բյուզ. մասում նույնպես բացել է հայերենուսույց դպրոցներ, հայ երեխաներին կրթել մայրենի լեզվով: Եղել է Վրաստանում, որտեղ նրան ընդունել են Վրաց թագավոր Բակուրը և Մովսես եպիսկոպոսը: Կորյունի վկայությամբ, հորինել է նաև վրաց. գրեր: Այդ գործում Մ. Մ-ին օգնել է վրացերեն լեզվին քաջատեղյակ մի մարդ՝ Ջաղա անունով: Ըստ Կորյունի, Մ. Մ. Բենիամին երեցի օգնությամբ ստեղծել է նաև աղվանական տառերը: Մ. Մ. և Սահակ Ա կաթողիկոսն անհաշտ պայքար են մղել 431-ի Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովում բանադրված և Հայաստան ներթափանցած նեստորականության դեմ: Այդ առթիվ նրանց թղթակցությունները ժամանակի հայտնի հույն եպիսկոպոսների և աստվածաբանների հետ (Կ. Պոլսի Պրոկղ պատրիարք, Մելիտինեի Ակակիոս և Եդեսիայի Ռաբուլաս եպիսկոպոսներ) արտահայտել են հավատի անաղարտության և Ընդհանրական եկեղեցու ընդունած դավանական որոշումների նկատմամբ Հայ եկեղեցու սուրբ հայրերի՝ Սահակ Ա Պարթևի և Մ. Մ-ի բարձր նախանձախնդրությունը: Մ. Մ-ի և Սահակ Ա կաթողիկոսի հիմնադրած թարգմանչական դպրոցն առաջին հերթին պետք է իրագործեր Աստվածաշնչի թարգմանությունը: Այդ գլխ. գործի իրականացումն սկսվել է գրերի գյուտից անմիջապես հետո: Սահակ Ա Պարթևն իր աշակերտների հետ 405– 408-ին Աստվածաշունչը թարգմանել է ասոր. Փեշիտտա կոչված բնագրից՝ ձեռքի տակ չունենալով եբրայերենը և հունարենը: Կարճ ժամանակում Ս. Գրքի հիմն. մասը թարգմանվել է հայերեն և բազմացվել գրչությամբ: Այդ թարգմանությունը ծառայել է իր նպատակին շուրջ քառորդ դար, մինչև 432–433-ը, երբ Կ. Պոլսից վերադարձած Մ. Մ-ի աշակերտներ Ղևոնդ Երեցը (Վանանդեցի), Կորյունը, Եզնիկ Կողբացին և Հովսեփ Պաղնացին, ի թիվս մի շարք գրքերի, երկու տիեզեր. ժողովների կանոնների, իրենց հետ բերել են Աստվածաշնչի Յոթանասնից հուն. թարգմանության ստուգված օրինակը: Մ. Մ. և Սահակ Ա Պարթևը, Եզնիկ Կողբացու ու Հովսեփ Պաղնացու հետ միասին, սկսել են ասոր-ից կատարված նախնական, Փութանակի կոչվող թարգմանության համեմատումը բերված հուն. բնագրի հետ և փաստորեն կատարել Աստվածաշնչի երկրորդ թարգմանությունը, որով ստեղծվել է Աստվածաշնչի հայտնի ՍահակՄեսրոպյան հայերեն թարգմանական բնագիրը: Այդ երկրորդ, ժամանակի ամենահմուտ ու բանիմաց հայ գրագետների կատարած վերջնական թարգմանությունը դարձել է դասական հայերենի մաքրության չափանիշ. Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանությունը համարվում է «թարգմանությանց թագուհի»:

Շարունակելով թարգմանական և խմբագր. աշխատանքը՝ Մ. Մ. և Սահակ Ա Պարթևը կազմել են Հայ եկեղեցու Խորհրդատետր-Պատարագամատույցի, Ժամագրքի նախնական տարբերակները: Մ. Մ-ի անունով մեզ են հասել թուղթ, շարականներ, քարոզներ, ճառեր, թարգմանական և խմբագր. մի շարք երկեր, որոնց շատերի վավերականությունը չի հաստատված: Ըստ մատենագր. աղբյուրների, Մ. Մ. իր կյանքի ճգնավորական շրջանից սկսած, հոգևոր երգեր և բանաստեղծություններ է հորինել: Գրերի գյուտից հետո, երբ ծառացել է Հայ եկեղեցու արարողակարգի և պաշտոներգության հայացման խնդիրը, Մ. Մ-ի երգերը որդեգրվել են եկեղեցու կողմից՝ հետագայում մտնելով Շարակնոցի մեջ: Շարականագիրների միջնադարյան ցուցակների հեղինակները «Ապաշխարության» երգերը (շուրջ 130 միավոր) վերագրում են Մ. Մ-ին: Դրանք մեսրոպյան տառերով գրված առաջին չափածո երկերն են, որոնցով Մ. Մ. դարձել է հայ գրավոր բանաստեղծության հիմնադիրը: Դրանք նաև հայ հոգևոր երգարվեստի առաջին նմուշներն են, քանի որ «Ապաշխարության» երգերը մշտապես կիրառվել են ժամերգության մեջ. երգվում են քառասնորդական պահոց շրջանում, շաբաթպահքերին՝ երկուշաբթի օրվանից մինչև ուրբաթ օրը, և բոլոր չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերին, բացառությամբ Ծննդյան շաբաթվա (հունվ. 6–13) չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերը ու ս. Զատկից մինչև Համբարձում ընկած շաբաթների չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերը, որոնք պահոց օրեր չեն: Մաշտոցյան «Ապաշխարության» երգերի մեծամասնությանը բնորոշ են ազգային շարականերգության սկզբ. շրջանի (V–VI դդ.) հատկանիշները: Դրանք 3–4 տնից բաղկացած, սաղմոսատիպ, մատչելի լեզվով գրված, սակայն խորապես քնարական և հեղինակի բանաստեղծ. ներշնչանքի կնիքը կրող կցուրդներ են: Մեղեդիները հիմնականում աչքի են ընկնում պարզ դիատոնիկ կառուցվածքով, որը պայմանավորված է հայ հոգևոր երգարվեստի ատաղձը հանդիսացող ավանդ. ութ ձայնեղանակներով (տես Ութձայն): «Ապաշխարության» շարականների երաժշտաբանաստեղծ. արժանիքները խորապես ազդել են հետագա դարերի հեղինակների (Ստեփանոս Սյունեցի, Գրիգոր Նարեկացի, Ներսես Շնորհալի և այլք) ստեղծագործության վրա: Մ. Մ-ի «Ապաշխարության» երգերի մի մասը (մասնավորապես՝ ծանր տիպի երգերը) ակնհայտորեն վերաեղանակավորվել են X–XIV դդ.: Շարակնոցում հանրաճանաչ է Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Ա Մանդակունու (478–490) և XIII դ. պատմագիր, աստվածաբան Վարդան Արևելցու անուններով հասած Սրբոց թարգմանչաց կանոնը, որի մանկունքը («Նմանեալ Մովսէսի») հատկապես նվիրված է Մ. Մ-ին: Մ. Մ-ի երգերը, բացի Շարակնոցից, տեղ են գտել նաև Մաշտոց ծիսարանում և Ժամագրքում: Մ. Մ., հայերենի առաջին ուսուցիչը, հայ դպրության, հոգևոր երաժշտության սկզբնավորողը լինելով, նաև հայ մանկավարժության հիմնադիրն է: Նա մշակել է հայոց լեզվի, հայ երաժշտության և հայկ. նորաստեղծ դպրոցներում ուսուցվող մյուս առարկաների դասավանդման սկզբունքները, որոշել հայկ. դպրոցի լեզվական հիմունքը՝ դասավանդումն սկսել մեսրոպյան տառերի և հայերենի՝ որպես մայրենի լեզվի ուսուցմամբ, առարկաները դասավանդել հայերեն, օտար լեզուները՝ հայոց լեզվի հիման վրա: Մաշտոցյան այդ սկզբունքը հետագա դարերում ավանդական է դարձել հայկ. դպրոցներում: Մ. Մ-ի մահից հետո հազարապետ Վահան Ամատունին և զորավար Հմայակ Մամիկոնյանը մեծ բազմության ուղեկցությամբ նրա մարմինը տեղափոխել են Օշական, որտեղ երեք տարի անց Վահան Ամատունին տաճար է կառուցել՝ աճյունը տեղափոխելով այնտեղ: Մ. Մ-ի գերեզմանը դարձել է սրբատեղի: Նրա հիշատակը հարգելու համար Հովսեփ Ա Հողոցմեցի Հայոց կաթողիկոսը հանձնարարել է Մ. Մ-ի աշակերտ Կորյունին՝ գրել իր ուսուցչի կյանքն ու գործը:

Մ. Մ. սրբացվել է և դասվել Հայ եկեղեցու սրբերի կարգը: Նրան նախ սրբացրել է ժողովուրդը, ապա՝ Հայ եկեղեցին: Հայսմավուրքում ս. Մ. Մ-ի անունը հիշատակվում է երեք տոներում, բոլորն էլ՝ շարժական. 1. «Սրբոյն Իսահակայ Պարթևի հայրապետին մերոյ» (հունվ. 24-ից մինչև փետր. 28-ը, Առաջավորաց պահքի կիրակիից հետո 14-րդ օրը, շաբաթ), 2. «Սրբոց Թարգմանչաց մերոյ Սահակայ և Մեսրովբայ» (հունիսի 1-ից մինչև հուլիսի 16-ը, Հոգեգալուստից հետո 33-րդ օրը, հինգշաբթի), 3. «Սրբոց Թարգմանչաց վարդապետացն մերոյ Մեսրովբայ, Եղիշեի, Մովսիսի Քերթողին, Դաւթի Անյաղթ փիլիսոփային, Գրիգորի Նարեկացւոյն և Ներսիսի Կլայեցւոյն» (հոկտ. 3-ից մինչև նոյեմբ. 7-ը):

Հետագա սերունդները ս. Մ. Մ-ին կոչել են երկրորդ Լուսավորիչ: Գրիգոր Ա Լուսավորիչը և Մ. Մ. հայոց քրիստոնեության երկու առաքյալներն են: Գրիգոր Լուսավորիչը քրիստոնեացրեց ազգը, Մ. Մ. ազգայնացրեց քրիստոնեությունը:

Գրկ. Կորյուն, Վարք Մաշտոցի, Ե., 1995: Կարապետ Սասնեցի, Ներբողեան յաղագս վարուց և մահուան Ս. Վարդապետին Մեսրոբայ, Վաղ-պատ, 1897: Թահմիզյան Ն., Մեսրոպ Մաշտոցն ու հայոց հոգևոր երգարվեստը, ԲՄ, № 7, 1964: Աճառյան Հ., Հայոց գրերը, Ե., 1984: Մարտիրոսյան Ա., Մաշտոց, Ե., 1982: Արեվշատյան Ա., «Մաշտոց» ժողովածուն որպես հայ միջնադարյան երաժըշտական մշակույթի հուշարձան, Ե., 1991:

Արտաշես Մարտիրոսյան

Աննա Արևշատյան

ՄԵՏՐՈՊՈԼԻՏ (հուն. μητροπολιτης – մայրաքաղաքացի), նախապես կոչվել է նաև գլխավոր եպիսկոպոս: Եկեղեցու նվիրապետական դասակարգման երրորդ աստիճանը (պատրիարքից և արքեպիսկոպոսից հետո):

Մայրաքաղաքի (մետրո «Մ.» եզրը հայ մատենագրության մեջ գործածվել է իր սկզբնավորման ժամանակներից (Ագաթանգեղոս, Փավստոս Բուզանդ, Մովսես Խորենացի): Հայ եկեղեցու Մ-ի աստիճանը հաստատվել է Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի կաթողիկոսի (898–929) ջանքերով: Նպատակն էր՝ ամբողջացնել նվիրապետական ինն աստիճանները՝ որպես կռվան այն օգտագործելով հայ-հուն. և հայ-լատ. եկեղեցաքաղ. հարաբերություններում: Թեև ավելի վաղ, նույն նպատակով, Դվինի 610-ի ժողովում (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ) Սյունյաց աթոռը հռչակվել է մետրոպոլիտական, բայց դա գործնական կիրառություն չի ունեցել: Սյունյաց գահակալները մինչև X դ. կոչվել են եպիսկոպոսներ (տես Սյունյաց մետրոպոլիտություն): Հայ իրականությունում մետրոպոլիտական է եղել միայն Սյունյաց աթոռը, թեև հիշատակվել է Սեբաստիայի, Մելիտինեի և Մարտիրոսաց քաղաքների հայկ. Մ-ների գոյությունը (Ստեփանոս արք. Օրբելյան): X–XI դդ. Սյունյաց իշխանության հզորացումով է պայմանավորվել Սյունյաց աթոռի մետրոպոլիտական աստիճանի գործնական վերահաստատումը, որն իր ենթակայության տակ ունեցել է տասներկու եպիսկոպոսական վիճակ: Հայ եկեղեցին Մ-ներին այնպիսի մեծ դեր չի վերապահել, ինչպիսին եղել է Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիներում: Աղվանից կաթողիկոսության վերացումից հետո կաթողիկոսների հաջորդները կոչվել են Մ-ներ՝ առանց արտաքին կարգի իրավունքի:

Գրկ. Ներսես Լամբրոնացի, Խորհրդածութիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ…, Վնտ., 1847:

Սամվել Սարգսյան

ՄԻԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, կրոնական կազմակերպություն, ուխտ, կրոնավորների միաբանական կյանք, հոգևոր-կրոնական, ընկերային-հավաքական կեցության մի ձև, որտեղ յուրաքանչյուր վանական ապրում է միաբանական փոխադարձ պարտավորություններով: Միջնադարյան Հայաստանում հատկապես մեծ հարգանք ու հեղինակություն են վայելել Մաքենացոց (VII դ.), Թանահատի (VIII դ.) և Հաղպատ-Սանահնի (XI–XIII դդ.) Մ-ները: Աղբյուրների վկայությամբ, Հաղպատ-Սանահինում բնակվող միաբանների թիվն անցել է հազարից: Այս Մ-ներն աչքի են ընկել հոգևոր, ուսումնագիտ., մշակութ. գործունեությամբ: Եվրոպ. միջնադարում (XII–XVI դդ.) Կաթոլիկ եկեղեցու ծոցում առաջացել են կրոն. կազմակերպություններ (Դոմինիկյան, Ֆրանցիսկյան, Կարմելյան, Հիսուսյան և այլն), որոնք կրոնաբարեգործ. քողի տակ հետամտել են Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու քաղ. նկրտումների իրագործմանը: Յուրաքանչյուր Մ. ունի Հռոմի պապի կամ եպիսկոպոսի հաստատած իր կանոնադրությունը: Մ-ների եռանդուն գործունեության շնորհիվ Կաթոլիկ եկեղեցին իր թևերն է տարածել Արևելքում՝ մինչև Ճապոնիա, Արևմուտքում՝ Ամերիկա աշխարհամաս, Աֆրիկա և այլուր: Մ-ները գործել են Հռոմի պապի անմիջական իրավասության ներքո և չեն ենթարկվել տեղական եկեղեց. իշխանություններին: Հայ իրականության մեջ այդպիսին էր XIV դ. Ծործորում և Քռնայում աշխույժ գործունեություն ծավալած Ֆրանցիսկյան միաբանությունը, որի անդամների գործուն ջանքերով լատ-ից հայերեն են թարգմանվել կաթոլիկ դավանանքը ջատագովող շատ աշխատություններ: Կրոնականից զատ միջնադարում կենցաղավարել են նաև աշխարհիկ բնույթի Մ-ներ: Այդպիսիներից էին միջնադարյան Հայաստանում (Անի, Կարին, Վան, Երզնկա) և հայկ. գաղթավայրերում (Ուկրաինա, Լեհաստան, Մոլդովա, Ռումինիա, Հունգարիա) գործող Եղբայրների կամ Կտրիճների Մ-ները: Հատկապես հայտնի էին Երզնկայի «Եղբարց միաբանություն»-ը (կազմակերպված՝ 1280-ին) և Կամենեց-Պոդոլսկ, Յազլովեց քաղաքների Կտրիճվորաց եղբայրությունները (1522, 1658), որոնք ունեցել են իրենց կանոնադրությունները: Սրանց նպատակն էր ամուրի երիտասարդների մասնակցությամբ կազմակերպել հաս. կյանքն ու կենցաղը, պահպանել բարիդրացիական հարաբերություններ հարևան ժողովուրդների հետ, անհրաժեշտության դեպքում զինված պայքարով պաշտպանել հայրենի քաղաքը:

Հոգևոր, ուսումնակրթ., գիտ. և մշակութ. նպատակներով XVIII դ. սկզբին (1701-ին), Մխիթար Սեբաստացու ջանքերով, ստեղծվել է Մխիթարյան Մ. (սկզբնապես՝ Անտոնյան): Վենետիկի և նրանից ճյուղավորված Վիեննայի Մխիթարյանների (1773-ին՝ Տրիեստ, 1811ից՝ Վիեննա) գործունեությունն ունեցել է կրոնական-կաթոլիկական և հայագիտականբանասիրական ուղղվածություն (տես Մխիթարյան միաբանություն):

Հայ առաքելական եկեղեցում զգալիորեն տարբեր է Մ-յան ըմբռնումը թե՛ տեսական և թե՛ գործնական առումով: Յուրաքանչյուր վանք Մ. է՝ իր միաբաններով: Մ. կուսակրոնների հոգևոր ուխտ է, որի նպատակն է Ավետարանը քարոզել, հոգևոր-կրթ. գործին ծառայել, հայագիտությունն ու հայ գեղարվեստը մշակել, աստվածահաճո հիմնարկություններ հաստատել և պահել, եկեղեցու համար հոգևոր վարիչներ պատրաստել: Միջնադարյան Մ-ները ղեկավարվել են հիմնականում վանահայրերի կամ մասնավոր շնորհներով օժտված վարդապետների կենցաղավարական խրատներով: Եվ միայն XX դ. սկզբին մշակվել է մի ընդհանրական կանոնադրություն, որը վավերացվել է 1919-ին՝ Գևորգ Ե Սուրենյանցի կողմից, սակայն չի գործադրվել՝ 1930ական թվականներից հետո եկեղեցու շուրջ ստեղծված քաղ-գաղափարախոս. աննպաստ հանգամանքների բերումով: Այդ կանոնադրության համաձայն, Մայր աթոռի միաբան են համարվել Ս. Էջմիածնում ձեռնադրված բոլոր եպիսկոպոսները, միաբան ընդունված վարդապետները, սարկավագները և դպիրները: Մ., որը վարում է համայնական կյանք, իբրև վանահայր իրեն գլուխ ունի Ամենայն հայոց հայրապետին: Յուրաքանչյուր միաբան վանքում հավասարապես ստանում է բնակարան, սնունդ, բժշկական խնամք և այլն:

Գրկ. Խաչիկյան Լ., 1280 թվականին Երզնկայում կազմակերպված «Եղբայրությունը», «Տեղեկագիր ՀԽՍՀ ԳԱ, հաս. գիտ.», 1951, № 12: Նույնի, Երզնկա քաղաքի «Եղբարց միաբանութեան» կանոնադրությունը (1280 թ.), ԲՄ, № 6, 1962:

Սամվել Սարգսյան
Հակոբ Քյոսեյան

ՄԻԱԲՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆ, մոնոֆիզիտիզմ, տես Եվտիքականություն:

ՄԻԱԿԱՄՈՒԹՅՈՒՆ, VII դարում Բյուզանդիայում ձևավորված քրիստոնեական դավանաբանական ուսմունք՝ Քրիստոսի երկու բնության առկայության հետ մեկ կամք և մեկ ներգործություն ունենալու մասին: Քաղկեդոնի ժողովից (451) հետո, երբ Ընդհանրական եկեղեցին պառակտվել է, և Արևելքի պատրիարքություններից երեքը (Ալեքսանդրիայի, Անտիոքի և Երուսաղեմի), ինչպես նաև Հայ եկեղեցին չեն ընդունել ժողովի դավան. որոշումները, քրիստոնյա Արևելքում Կ. Պոլսի աթոռը մնացել է առանձնացած: Դա դժվարություններ է հարուցել նաև Բյուզ. կայսրությանը՝ Արևելքի ուղղափառ քրիստոնյաների վրա իր ազդեցությունն ուժեղացնելու համար: VII դ. սկզբին պատերազմում հաղթելով Պարսկաստանին՝ բյուզ. Հերակլ կայսրը (610–641) վերըստին կայսրությանն է միացրել իր նախկին արլ. նահանգները՝ Սիրիան, Պաղեստինը ևն, որտեղ մեծ տարածում ուներ արևելյան (ոչ քաղկեդոնիկ) ուղղափառությունը: Քաղ. նկատառումներով կայսրը սիրաշահել է հակաքաղկեդոնականներին, որպեսզի Սիրիան, Պաղեստինը, Եգիպտոսը, Հայաստանը ավելի սերտորեն կապվեն Բյուզանդիայի հետ: Այսպես, Կ. Պոլսի պատրիարք է ընտրվել ծագումով ասորի հակաքաղկեդոնական Սերգիոսը (610–638): 629ին Հերակլ կայսրը ասորի հակաքաղկեդոնական պատրիարք Աթանասին նշանակել է Անտիոքի պատրիարք, իսկ 630-ին Ալեքսանդրիայի պատրիարք է նշանակվել մոլեռանդ հակաքաղկեդոնական Կյուրոսը: Դավան. պառակտումը վերացնելու համար Կ. Պոլսի քաղ. և կրոն. իշխանությունները մտահղացել են Մ-յան ուսմունքը, որն իրենց կարծիքով ընդունելի կլիներ թե՛ քաղկեդոնականների, թե՛ հակաքաղկեդոնականների համար: Նախապես կյանքի է կոչվել Քրիստոսի մեկ ներգործություն ունենալու մասին դավանանքը, ըստ որի՝ Քրիստոսն ունի երկու բնություն՝ աստվածային և մարդկային (զիջում քաղկեդոնականներին), բայց քանի որ երկու բնությունները միացած են մեկ անձի մեջ, ապա Քրիստոսն ունի մեկ ներգործություն (զիջում հակաքաղկեդոնականներին): Սկզբում դավան. այդ նոր բանաձևին համաձայնել է նաև Հռոմի Հոնորիոս I պապը (625–638): Սակայն քաղկեդոնականների (աստվածաբան Մաքսիմոս Խոստովանողի, Երուսաղեմի Սոփրանոս պատրիարքի և այլոց) անզիջում դիրքը և Հռոմի պապի այդ մտքից հրաժարվելը ստիպել են Սերգիոս պատրիարքին ձևափոխել հավատո նոր խոստովանությունը: Առաջ է քաշվել մեկ ներգործություն և մեկ կամք բանաձևը, համաձայն որի՝ Քրիստոսն ունի երկու բնություն, բայց քանի որ այդ երկուսը միացած են մեկ անձի մեջ, նա ունի միայն մեկ ներգործություն և մեկ կամք՝ աստվածայինը: Հերակլ կայսրը ստորագրել է նոր օրենքը, որը Մ-յան էության բացատրականով փակցվել է (638) Ս. Սոֆիայի մուտքի պատին: Սերգիոսի հաջորդ Պյուռոս պատրիարքը (638–641, 654) նույնպես պաշտպանել է նոր դավանանքը:

Սակայն Հերակլ կայսրի մահից հետո Մ. պաշտպանություն չի գտել ո՛չ Բյուզանդիայում, ո՛չ Հռոմում, և միակամականները չեզոքացվել են: Քաղկեդոնականները Մ. դիտել են որպես միաբնակության մի նոր արտահայտություն, բացի այդ, նոր դավանանքը չի կատարել պառակտված եկեղեցին միավորողի իր դերը: 680-ի Կ. Պոլսի ժողովը (անվանված Զ տիեզերական ժողով) դատապարտել է Մ., նզովել այն կյանքի կոչողներին կամ պաշտպանողներին: Ընդունվել է Քրիստոսի երկու բնություն, երկու ներգործություն և երկու կամք (աստվածային և մարդկային) ունենալու բանաձևը: Երկու կամքերը չեն մաքառում իրար դեմ, մարդկային ներգործություն-կամքը ստորադաս է աստվածային ներգործությունկամքին: Բյուզ. Կոստանդին IV կայսրը (668– 685), որը պայքարել է միակամականների դեմ, փառաբանվել է որպես հերձվածողներին պատուհասող և «ուղղափառության փարոս»: 680-ի Կ. Պոլսի ժողովի որոշումները Մ-յան վերաբերյալ լրացվել են Տրուլոսի ժողովի (691/692) սահմանումներով: Բյուզ. հայազգի կայսր Փիլիպիկոս-Վարդանը (711–713) փորձել է վերակենդանացնել Մ., բայց Անաստաս II կայսրը (713–715) վերջ է տվել միակամական վեճերին և հաստատել 680-ի Կ. Պոլսի ժողովի որոշումները:

Սասանյանների դեմ Հերակլի հաղթանակները և Հայաստանի մի շարք նահանգների ընդգրկումը կայսրության կազմում ստիպել են կայսրին ձեռնարկել նաև Հայ եկեղեցու հետ միության գործը՝ Հայաստանն ավելի սերտորեն Բյուզանդիային կապելու և Պարսկաստանից կտրելու համար: Քաղկեդոնի ժողովի հետևան քով Հայ և բյուզ. եկեղեցիների միջև առաջացած վիհը կամրջելու և հայերին սիրաշահելու նպատակով Հերակլ կայսրը ձեռնարկել է Մ. Հայաստանում ևս տարածելու քաղաքականությունը: Այդ նպատակով 633-ին նա Եզր Ա Փառաժնակերտցուն և բազում եպիսկոպոսների ու վարդապետների հրավիրել է Կարին (տես Կարինի ժողով 633): Չներկայանալու դեպքում՝ Հերակլը սպառնացել է Մորիկ կայսրի օրինակով մի հակաթոռ կաթողիկոսություն ստեղծել (տես Ավանի կաթողիկոսություն) և վերացնել Հայոց կաթողիկոսի առանց այն էլ սահմանափակ իրավասությունները Հայաստանի բյուզ. մասում: Հայ պատվիրակները Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսի գլխավորությամբ, ժամանակի քաղ. իրադրությունից և հանգամանքներից պարտադրված, ստորագրել են Հերակլի և Սերգիոս պատրիարքի ներկայացրած դավան. թղթերը: Բայց Մ. Հայաստանում չի արմատավորվել և համարվել է քաղկեդոնականություն: Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսի դեմ ժամանակի հայ աստվածաբաններից միայն Հովհան Մայրավանեցին է բացահայտ հանդես եկել, իսկ կաթողիկոսն ավելի ուշ համարվել է քաղկեդոնիկ: Իրականում Եզր Ա Փառաժնակերտցին բյուզանդացիների հետ համաձայնության է եկել ոչ թե քաղկեդոնականության, այլ Մ-յան հարցի շուրջ, ինչը լուրջ հետևանքներ չի ունեցել Հայ եկեղեցու համար:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Սեբեոս, Պատմութիւն, աշխատասիր. Գ. Աբգարյանի, Ե., 1979: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Болотов В. В., Лекции по истории древней церкви, т. 4, П., 1918, с. 438–506; Tournebize Fr., Histoire politique et religieuse de l’Armenie, P., 1900, p. 352–354; Grumel V., Recherches sur l’histoire du monothռlisme, “Echos d’Orient”, t. 27 (1928), p. 6–16, 257–277, t. 28 (1929), p. 19–32, 272–282, t. 29 (1930), p. 16–28; Beck H. G., Kirche und theologische Literatur in Byzantinischen Reich, München, 1959, p. 292–295.

Հրաչ Բարթիկյան

ՄԻՆԱՍ Ա ԱԿՆԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – 12.5.1753), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1751-ից: Հաջորդել է Ղազար Ա Ջահկեցուն: Սկզբում եղել է Մշո Ս. Կարապետ վանքի առաջնորդ, 1749– 1751-ին՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք: Ղազար Ա Ջահկեցի կաթողիկոսի մահից հետո Մայր աթոռի միաբանությունը դիմել է Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքությանը՝ Մ. Ա Ա-ուն կաթողիկոս ընտրելու ցանկությամբ: Պոլսահայության համաձայնությամբ պատրիարքը մեկնել է Էջմիածին և սեպտ. 15-ին օծվել կաթողիկոս: Կաթողիկոս դառնալով՝ Մ. Ա Ա. վերջ է տվել Էջմիածնի միաբանությունում հոգևորականների միջև բուն դրած թշնամանքին: Կաթողիկոս. գահին Մ. Ա Ա-ուն հաջորդել է Աղեքսանդր Բ Բյուզանդացին:

Վարդան Դևրիկյան

ՄԻՆԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏ, Տիգրանյան, Խարբերդցի [մոտ 1658, Դիարբեքիր (Տիգրանակերտ) – 12.5.1740, Մոսկվա], Հայ եկեղեցու դավանական հանդուրժողականության թևի ներկայացուցիչ, ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ: Մոտ 1680-ին մտել է Դիարբեքիրի Ս. Առաքելոց եկեղեցին և ընդունել կուսակրոնություն, 1684-ին ձեռնադրվել աբեղա: 1694-ին դարձել է Արցախի Մեծիրանից Ս. Հակոբա վանքի վանահայրը: Մասնակցել է Անգեղակոթի ժողովին (1699, ապրիլ) և նշանակվել հայ ազգ-ազատագր. շարժման գործիչ Իսրայել Օրու ուղեկից: Վերջինիս հետ այցելել է Պֆալց (1699), եղել Ֆլորենցիայում և Հռոմում (1700), իսկ 1701-ից մինչև կյանքի վերջը բնակվել Մոսկվայում: Մասնակցել է Հայաստանի ազատագրության համար ցար. արքունիքի հետ Իսրայել Օրու բանակցություններին, իսկ վերջինիս մահից (1711) հետո՝ շարունակել նրա գործը՝ հիմնականում միջնորդի դեր կատարելով ցար. կառավարության և հայ ազատագր. շարժման ղեկավարների միջև: Ռուս. արքունիքի հատուկ հանձնարարությամբ, 1716–17-ին եղել է Այսրկովկասում, այցելել Գանձասար և Ս. Էջմիածին: 1716-ին Աղվանից (Գանձասարի) կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանը Մ. Վ-ին ձեռնադրել է եպիսկոպոս և նշանակել ռուսահայոց հոգևոր առաջնորդ: Մասնակցել է Պետրոս Մեծի պարսկ. («Կասպիական») արշավանքին (1722): 1720-ական թթ. ծավալված ազգ-ազատագր. շարժումների ընթացքում ռուս. արքունիքում պարբերաբար ներկայացրել և պաշտպանել է հայ ժողովրդի շահերը: Զբաղվել է նաև հայանպաստ հոգևոր գործունեությամբ, Մոսկվայում և Աստրախանում հայկ. եկեղեցիներ կառուցելու խնդրագրով դիմել ռուս. կառավարությանը (1719): Մահից 2 շաբաթ առաջ ընդունել է օրթոդոքսություն:

Գրկ. Հովհաննիսյան Ա., Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, մաս 2, Ե., 1959: Эзов Г. А., Сношения Петра ВеликогосАрмянским народом, СПБ, 1898; Меликсет-Бек Л., К биографии сподвижника Исраэля Ори – Минаса вардапета, «Տեղեկագիր ՀԽՍՀ ԳԱ, հաս. գիտ.», 1946, № 1:

ՄԻՍԻՈՆԵՐՈՒԹՅՈՒՆ (լատ. missio – առաքում, հանձնարարություն), քարոզչություն, առաքելություն, որևէ կրոնի կամ դավանանքի տարածում, եկեղեցիների և նրանց կազմակերպությունների քարոզչական գործունեություն: Մ-յան պարզագույն ձևերը բնորոշ են բոլոր կրոններին, բայց այն առավել մեծ դրսևորում է ստացել քրիստոնեության մեջ: XI–XII դարերից սկսած ընդունել է կազմակերպ. որոշակի ձև, և Մ-յամբ զբաղվել են հատուկ դրա համար ստեղծված կազմակերպությունները (սկզբում՝ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին և կաթոլիկ. կազմակերպությունները, այնուհետև, XVII–XVIII դարերից՝ նաև բողոքական եկեղեցիները և նրանց քարոզչական ընկերությունները): Մ. հետապնդել է հեթանոսներին, անհավատներին և այլադավաններին «դարձի բերելու» և «Աստծո խոսքը» նրանց մեջ տարածելու նպատակ: Խաչակրաց արշավանքներից (XII դ.) սկսած Մ. ստացել է հիմնականում քաղ. երանգ և նպաստել համեմատաբար հզոր երկրների, որոշակի խավերի քաղ. նպատակների իրագործմանը:

Քրիստոնեության առաջին քարոզիչը Հիսուս Քրիստոսն է, որը մկրտվելուց հետո «քարոզում էր Աստծո Ավետարանը» (Մարկ. 1.14) և իր առաքյալների հետ միասին քրիստ. հավատի դարձնում հեթանոսներին՝ «որովհետև հենց դրա համար եմ եկել» (Մարկ. 1.38): Հարությունից հետո Հիսուսը նույնը պատվիրել է իր առաքյալներին. «Գնացեք ամբողջ աշխարհով մեկ և քարոզեցեք Ավետարանը բոլոր մարդկանց» (Մարկ. 16.15): Գործք առաքելոցում վկայվում է աշխարհի չորս ծագերում առաքյալների քարոզչության մասին, որոնք տարածել են Աստծո խոսքը և դարձի բերել հազարավոր մարդկանց: Ըստ ավանդության, Հայաստանում քրիստոնեության առաջին քարոզիչներն ու տարածողներն են եղել Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալները: Մինչև Հայաստանում քրիստոնեության պաշտոն. ճանաչումը (301) և դրանից հետո երկրում քարոզչ. եռանդուն գործունեություն են ծավալել ասորի և հույն քարոզիչները: Հայոց առաջին հայրապետ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը քարոզչություն է արել ոչ միայն Մեծ Հայքի նահանգներում ու գավառներում, հիմնել թեմեր ու եկեղեցիներ, դարձի բերել արքայական ընտանիքին ու հայ ավագանու ներկայացուցիչներին, մկրտել ժողովրդին ու զինվորներին, այլև քրիստոնեությունը տարածել է Վրաց և Աղվանից երկըրներում: Նրա թոռը՝ Գրիգորիսը, քրիստոնեություն է քարոզել Ատրպատականում, Փայտակարանում, Արցախում և Մասքութների երկրում, որտեղ էլ նահատակվել է: Հայտնի է, որ Մեսրոպ Մաշտոցը և նրա աշակերտները քարոզչ. մեծ գործունեություն են ծավալել Գողթն գավառում, Արցախում, Սյունյաց աշխարհում, Վիրքում և Աղվանքում: VI դ. սկզբին, հատկապես 506-ի Դվինի Ա եկեղեց. ժողովից հետո, երբ առաջին անգամ Հայ եկեղեցին դատապարտել է Քաղկեդոնի ժողովը, հայ հոգևորականները եռանդուն հակաքաղկեդոն. քարոզչություն են ծավալել Ասորիքում, Միջագետքում և քարոզել Հայ եկեղեցու դավանանքը, նրա հակաքաղկեդոն. դիրքորոշումը: Հայաստանում և հայերի մեջ միսիոներական (քարոզչական) գործունեություն են ծավալել հատկապես Կաթոլիկ եկեղեցին, ավելի ուշ՝ նաև բողոքական քարոզիչները: Կաթոլիկ. Մ. Կիլիկյան Հայաստանում աշխուժացել է XIII դ. 2-րդ կեսին՝ երկրի թուլացման և շրջակա մահմեդ. իշխանությունների ասպատակությունների հաճախացման շրջանում: Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության աշխարհիկ տերերը և հոգևորականության մի մասը (այդ թվում՝ որոշ Հայոց կաթողիկոսներ) հույս ունեին ծիսադավան. զիջումների գնով ստանալ կաթոլիկ Եվրոպայի աջակցությունը և պահպանել երկրի երերուն անկախությունը հարևանների ոտնձգություններից: Տալով սին խոստումներ՝ Արևմուտքը օգնության նախապայման է համարել Հռոմի պապի գերիշխանության ճանաչումը, Կաթոլիկ եկեղեցու ծեսի ու դավանանքի ընդունումը: 1307-ի Սսի և 1316-ի Ադանայի եկեղեց. ժողովներում ընդունվել են լատինամետ որոշումներ, որոնք, սակայն, կիրառություն չեն գտել, և 1361-ի Սսի եկեղեց. ժողովում չեղյալ են հայտարարվել նախորդ ժողովների որոշումները: Բուն Հայաստանում կաթոլիկ քարոզիչները՝ նախ՝ Ֆրանցիսկյան, իսկ 1318-ից՝ Դոմինիկյան միաբանության անդամները, հայտնվել են 1240-ական թվականներից: Նրանք իրենց քարոզչության կայան-առաջնորդարանները հաստատել են վաճառաշահ խոշոր քաղաքներում և տարանցիկ առևտրի հանգուցակետերում, լատինադավան (կաթոլիկ) համայնքներ ստեղծել Հայաստանի մի շարք շրջաններում, ինչպես նաև Իրանի և Կովկասի հայաշատ քաղաքներում: Հռոմի պապի հատուկ կոնդակով հիմնվել է նոր արքեպիսկոպոսություն՝ դոմինիկյանների գլխավորությամբ, Սուլթանիե (Ատրպատական) կենտրոնով: Ընդգրկել է Արլ. Հայաստանը, Իրանը, Միջին Ասիան, Հնդկաստանը, Եթովպիան: Մ-յան հետևանքով կաթոլիկությունը տարածվել է Անիում, Կարինում, Արտազում, Թավրիզում, Մարաղայում, ավելի մեծ չափերով՝ Նախիջևանի Երնջակ գավառի Քռնա (որտեղ 1330-ին Հովհաննես Քռնեցու գլխավորությամբ ստեղծվել է եպիսկոպոսություն և գործել մինչև 1766-ը), Ապարաներ, Սալիթաղ, Ապրակունիս, Խոշկաշեն և Ջահուկի շրջանի Ջահուկ ու Շահապոնս գյուղերում: Դոմինիկյան միսիոներները պայքար են ծավալել Հայ եկեղեցու դեմ, և Հայաստանում սկսվել է դավանաբան. լարված պայքարի մի ժամանակաշրջան: Սյունյաց հոգևորականները, հատկապես Գլաձորի և Տաթևի համալսարանների ուսուցչապետներն ու վարդապետները (Եսայի Նչեցի, Հովհան Որոտնեցի, Գրիգոր Տաթևացի և ուր.) եռանդուն պայքար են ծավալել լատինադավանության դեմ: Կիլիկիայից և բուն Հայաստանից արտագաղթած կաթոլիկ հայերը, հաստատվելով Եվրոպայում, ձուլվել են բնիկ ազգերին, իսկ տեղում մնացածների զգալի մասը մահմեդականություն է ընդունել: XVI դ. վերջին – XVII դ. սկզբին Հայաստանում և Եվրոպայի հայկ. գաղթավայրերում գործել են Հիսուսյան (ճիզվիտներ, 1650-ից), Թեատինյան, Կարմելյան և այլ միաբանությունների անդամները և Ուրբանյան դպրոցի (որի հայկ. բաժինը 1884-ին վերածվել է Քահանայապետական Լևոնյան վարժարանի) ուսուցիչներն ու սաները: Նրանց գործունեության արդյունքում մինչև XVIII դ. լեհահայությունն ու հունգարահայությունը կաթոլիկացվել են, իսկ հետագայում՝ ուծացվել: Հայաստանում և հայկ. գաղթավայրերում գործած կաթոլիկ միսիոներներից հատկապես նշանավոր են Բարդուղիմեոս Բոլոնիացին, Պողոս Պիրոմալին, Կղեմես Գալանոսը, Հակոբ Վիլլոտը, Գաբրիել Շենոն, Տ. Լոնժոն, Ռուն և ուրիշներ (տես նաև Հայ կաթողիկե եկեղեցի, Ունիթորություն): Ավետարանական (բողոքական) միսիոներները հայերի շրջանում գործել են XIX դ. սկզբից: Արլ. և Արմ. Հայաստանում, Թուրքիայի և Կովկասի հայաշատ վայրերում գործել են գերմ., շվեդ., շվեյց., ամերիկ., անգլ., նորվեգ. միսիոներները: Շվեդ. Մ., որը ռուս. Ալեքսանդր I ցարի արտոնությամբ 1802-ին հաստատվել էր Հս. Կովկասի Պյատիգորսկ քաղաքի մոտ և հիմնել Կարրաս անունով մի գյուղ, կապեր է հաստատել հայերի հետ, քարոզիչներ ունեցել Թիֆլիսում և Շուշիում: Շվեդ. «Սքաչ» քարոզչ. ընկերությունը համագործակցել է ավելի ուշ Շուշիում հաստատված բազելյան քարոզիչներ Ֆ. Զարեմբայի և Ա. Դիտրիխի հետ: Գերմանացի քարոզիչները գերմ. ընտանիքների հետ Կովկաս են գաղթել Գերմանիայի Վյուրտեմբերգ քաղաքից և 1817-ին հաստատվել Վրաստանում: Գերմանացի գաղթականների 194 գերդաստան հիմնավորվել է Գանձակի գավառում՝ Հայաստանի Գարդմանք աշխարհում: Ինչպես Գարդմանքի, այնպես էլ Թիֆլիսի և այլ վայրերի գերմ. լյութերական քարոզիչները, հայերի հետ կապեր հաստատելով, մեծ ազդեցություն են ունեցել ավետարանականության տարածման և նրանց կրոն. համոզմունքների վրա:

Արևելահայերի շրջանում (հատկապես՝ Ղարաբաղում և Շամախիում) ավետարանականության տարածման գործում ամենանշանակալի դերը խաղացել է Շվեյցարիայի Բազել քաղաքի «Ավետարանական քարոզչական ընկերությունը», որը Կովկասում գործել է 1823–37ին: Արմ. Հայաստանում, Կ. Պոլսում, Կիլիկիայում հիմնականում գործունեություն է ծավալել (1831-ից) ամերիկ. «Բորդ» միսիոներ. ընկերությունը (տես նաև Հայաստանյայց ավետարանական եկեղեցի): Երբեմն միսիոներների սխալ գործելակերպը (բացահայտ մարդորսություն, Հայ եկեղեցու ծիսադավան. ավանդության, տեղական բարքերի և սովորությունների անտեսում ևն) հանգեցրել է հայ հոգևորականության և աշխարհիկ տերերի դժգոհությունների, կաթոլիկ և ավետարանական հայերի հանդեպ հալածանքների և բանադրանքի: Տարբեր հարանվանությունների պատկանող հայերի միջև երբեմն արյունահեղությունների հասնող երկպառակությունները ժողովրդին ավելի անպաշտպան են դարձրել արտաքին ճնշումների հանդեպ, շեղել ազգ. կենսական խնդիրներից: Մ-յան տարածման ամենաազդեցիկ միջոցներից էր դպրոցը: Միսիոներները մեծ կարևորություն են տվել կրթ. ծառայություններին՝ հիմնելով բազմաթիվ դպրոցներ, վարժարաններ, քոլեջներ, ճեմարաններ (Կ. Պոլսում, Հալեպում, Բեյրութում, Խարբերդում, Մարզվանում, Մարաշում, Այնթապում, Տարսոնում, Իզմիրում, Բաղեշում, Վանում, Տրապիզոնում, Ուրֆայում, Պարտիզակում, Շուշիում, Շամախիում, Թիֆլիսում ևն): Նրանք, հատկապես Մեծ եղեռնից հետո, բացել են որբանոցներ, հիվանդանոցներ, ծերանոցներ, ստեղծել բարեգործ. հիմնադրամներ, նյութ. օգնություն ցույց տվել կարիքավոր հայ ընտանիքներին, ցեղասպանության արհավիրքներից ազատել տասնյակ հազարավոր հայերի: Միսիոներներից շատերը փորձել են աջակցել Հայկ. հարցի արդարացի լուծմանը, բողոքել մեծ տերությունների երկդիմի քաղաքականության դեմ: Իրենց հայանպաստ գործունեությամբ աչքի են ընկել Մ. Յակոբսենը, Կ. Եփփեն, Յո. Լեփսիուսը, Ա. Յոհանսոնը, Է. Մ. Ուինչեսթըրը, Է. Ռոբինսոնը, Ջ. Հորդը և ուր.: Ֆրանցիսկյան, Կապուչինյան, Հիսուսյան միաբանությունների կրոնավորները արհավիրքի տարիներին մարդասիր. զգալի օգնություն են ցուցաբերել տեղահանված հայերին Հունաստանում, Հալեպում, Դամասկոսում, Բեյրութում: Հայ կաթոլիկներն ու ավետարանականները ներկայումս հակամարտ չեն Հայ առաքելական եկեղեցուն, համագործակցում են նրա հետ հոգևոր, կրթ., բարեգործ. և ընկերային ասպարեզներում: Արդի շրջանում Հայաստանի Հանրապետությունում միսիոներ. գործունեություն են ծավալում հիմնականում ամերիկ. կրոն. տարաբնույթ հոսանքներ:

Գրկ. Ղուկասյան Հ., Բողոքականութիւն Կովկասու հայոց մէջ, Թ., 1886: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914, հ. 3, Երուսաղեմ, 1927: Ալպոյաճյան Ա., Պատմութիւն հայ դպրոցի, հ. 1, Կահիրե, 1946: Քասունի Ե., Լուսաշաւիղ. Պատմութիւն հայ աւետարանական շարժման. 1846–1946, Բեյրութ, 1947: Եղիայան Բ., Հայ կաթոլիկ և աւետարանական յարանվանութեանց բաժանումը ԺԹ դարուն, Անթիլիաս, 1971: Խաչիկյան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, ԲՄ, № 11, 1973:

Գևորգ Տեր-Վարդանյան

Արտաշես Ղազարյան

ՄԻՔԱՅԵԼ Ա ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1576), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1567-ից: Հաջորդել է Ստեփանոս Ե Սալմաստեցուն, որի աթոռակիցն է եղել 1545-ից: Շնորհիվ կազմակերպչական մեծ կարողությունների՝ կարգավորել է Ամենայն հայոց կաթողիկոսության հարաբերությունները Աղվանից և Աղթամարի կաթողիկոս. աթոռների հետ, պաշտպանել

Ս. Էջմիածնի գահերեցությունն ու իրավասությունները: 1557-ին շահ Թահմազ I-ից ստացած հատուկ հրովարտակով Ս. Էջմիածնի վիճակներ են համարվել Գանձակը, Պարտավը, Լոռին, Նախիջևանը, Գեղարքունիքը, Կապանը, Խոյը, Սալմաստը և Զակամը, որոնց նկատմամբ հավանականություններ է ունեցել Աղվանից կաթողիկոսությունը: Նման հրովարտակ է ստացել նաև սուլթան Սուլեյման I-ից, որով Վասպուրականը, Ամիդը, Արճեշը, Խլաթը, Մուշը և Բաղեշը հաստատվել են Մայր աթոռի վիճակներ: Եռանդուն մասնակցել է հայ ազգ-ազատագր. շարժմանը, եղել Էջմիածնի 1547-ի (տես Էջմիածնի ժողովներ 1547, 1677) գաղտնի ժողովի կազմակերպիչներից: 1562-ին Սեբաստիայի Ս. Նշան վանքում հրավիրել է ժողով, որին մասնակցել են ինչպես արևելահայ, այնպես էլ արևմտահայ հոգևոր-եկեղեց. և աշխարհիկ նշանավոր շատ գործիչներ: Ժողովը որոշել է Հայաստանի ազատագրության հարցի շուրջ բանակցություններ վարել Հռոմի պապի հետ և այդ նպատակով ստեղծել է հատուկ պատվիրակություն: Այդ կապակցությամբ Մ. Ա Ս. 1562-ի մայիսի 20-ին կազմել է երկու դիմումագիր՝ ուղղված Պիոս IV պապին, և Աբգար Թոխաթեցու միջոցով ուղարկել Հռոմ: 1563ին կրկին դիմել է Հռոմի պապի օգնությանը՝ պարսկ. և թուրք. լծից Հայաստանի ազատագրությանը աջակցելու խնդրանքով, սակայն որևէ արդյունքի չի հասել: Մ. Ա Ս. մեծ նպաստ ունի հայկ. տպագրության կազմակերպման գործում: Նրա հանձնարարությամբ Աբգար Թոխաթեցին 1565-ին Վենետիկում հիմնել է տպարան և տպագրել գրքեր: Կաթողիկոս. գահին Մ. Ա Ս-ուն հաջորդել է Գրիգոր ԺԲ Վաղարշապատցին:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Սիմեոն Երեվանցի, Ջամբռ, Վաղպատ, 1873: Պալճյան Ա., Պատմութիւն կաթողիկէ վարդապետութեան ի Հայս, Վնն., 1878: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Աղավնի Ութուջյան

«ՄԼՔԵ ԹԱԳՈՒՀՈՒ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», IX դարի հայկական ձեռագիր մատյան, հայտնի ամենավաղ պատկերազարդ հայերեն Ավետարանը: Պարունակում է 35×29,5 սմ-անոց 464 մագաղաթե թերթ: Գրված է մեսրոպյան ընտիր բոլորանկյուն երկաթագրով: 1832-ից ձեռագիրը պահվում է Վենետիկի Մխիթարյան մատենադարանում (դ 1144/86): Ընդօրինակվել է 862-ին, Վասպուրականում, Արծրունյաց տոհմի պատվերով (բուն պատվիրատուի անունը ջնջված է): «Մ. թ. Ա.» է կոչվում Վասպուրականի թագավոր Գագիկ Արծրունու երկրորդ կնոջ՝ Մլքե թագուհու անունով: 922-ին Մլքե թագուհին այն նվիրաբերել է Վարագավանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցուն, որտեղից, սկսած 1208-ից, բազմիցս առևանգվել է, փրկագնվել և կրկին վերադարձվել եկեղեցուն: Ավետարանի գեղ. հարդարանքն ամբողջությամբ չի պահպանվել: Ներկայացված է վեց մանրանկար խորաններով (երեքը՝ Եվսեբիոսի թուղթը Կարպիանոսին, երեքը՝ կանոնների աղյուսակներ), Համբարձման տերունական պատկերով և չորս ավետարանիչների դիմանկարներով: Խորաններն առանձնանում են մոնումենտալ ճարտ. կառուցվածքով: Հաստաբուն զանգվածային սյուները, որոնց մշակումը հիշեցնում է մարմարե ճարտ. բնօրինակները, իրենց վրա են կրում կամարակապ խորանաճակատները: Վերջիններս պատկերազարդված են «նեղոսյան տեսարաններ» հիշեցնող ժանրային բնանկարներով (ձկներ, հավալուսններ, նավակներ, ձկնորսներ ևն): Անտիկ արվեստին բնորոշ այս ծովային մոտիվների արտացոլումն առկա է հելլենիստ. Հայաստանում հայտնի Գառնիի բաղնիքի հատակի խճանկարում: Անտիկ արվեստի ազդեցությունը նկատելի է նաև ավետարանիչների պատկերներում, որոնցից երկուսը՝ Մատթեոսը և Ղուկասը, ներկայացված են կանգնած, իսկ Մարկոս և Հովհաննես ավետարանիչները՝ նստած: Դիմանկարների պատկերագր. և ոճական առանձնահատկությունները բնորոշ են միջնադարյան արվեստի գեղ. սկզբունքների կազմավորման շրջանին՝ ներդաշնակելով անտիկ ավանդույթներն արևելաքրիստ. արվեստի սկզբունքներին:

Վերջինս ներկայացնում է դեռևս չհաստատված պատկերագր. տիպ, որում տեղ են գտել հորինվածքային մի շարք անսովոր մանրամասներ, ինչպես, օր., Քրիստոսի երկու կողմերում պատկերված նիզակակիր հրեշտակապետները, Պողոսի և Պետրոսի խոնարհված դիրքը կամ հրեշտակների բացակայությունը Տիրամոր շուրջը: Գեղ. և պատկերագր. առումով «Մ. թ. Ա.» հայկ. գրքարվեստի կազմավորման ամենավաղ և կարևորագույն շրջանից հայտնի սակավաթիվ և շքեղ օրինակներից է:

Գրկ. Ճանաշյան Մ., Հայկական մանրանկարչություն, հ. 1, Վնտ., 1966: Дурново Л. А., Очерки изобразительного искусства средневековой Армении, М., 1970; Weitzmann K., Die armenische Buchmalerei des 10 und beginnenden 11 Jahrhunderts, Bomberg, 1933; Der Nersessian S., L’art armenien des origines au XVII siécle, P., 1977.

Նիկոլայ Քոթանջյան

ՄԽԻԹԱՐ Ա ԳՌՆԵՐՑԻ, Տեր Մխիկ (ծ. թ. անհտ – 1355), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1341-ից: Հաջորդել և նախորդել է Հակոբ Բ Անավարզեցուն (1327–41 և 1355–59): Մինչև կաթողիկոս դառնալը Կիլիկիայի Բարձրբերդ գավառի Գռների վանքի վանահայրն էր: Պետ. շահի թելադրանքով, Հռոմի պապի հետ բանակցելով և հարաբերություններ հաստատելով հանդերձ, դեմ էր Հայ եկեղեցում կաթոլիկ ծեսերի գործադրմանը: Գահակալության գրեթե ողջ ընթացքում զբաղվել է ունիթոր. գործիչ, մատենագիր Ներսես Պալիանենցի և ուրիշների՝ Ավինյոնի (1309–77-ին Հռոմի պապերի հարկադիր նստավայրը Ֆրանսիայում) պապական արքունիք ներկայացրած, Հայ եկեղեցուն վերագրված «117 մոլորությունների» ցուցակին և նրա բազմաթիվ տարբերակներին պատասխան-հերքումներ տալով: Նրա օրոք, 1345ին Սսում գումարված եկեղեց. ժողովը, Եվրոպայից օգնություն ստանալու հույսով, ձևականորեն ընդունել է Կաթոլիկ եկեղեցու հետ միանալու Հռոմի պապի առաջարկը. որոշումը, սակայն, մնացել է թղթի վրա և չի իրագործվել: Մ. Ա Գ-ու կաթողիկոսության շրջանի նշանակալի դեպքերից է 1345-ին այսպես կոչված «հայ-լատին» Մաշտոցի ստեղծումը և պաշտոնական «ընդունումը» (չի գործածվել), որով հայ ավանդ. Մայր Մաշտոցին խառնվել են 1185ից հետո Ներսես Լամբրոնացու թարգմանած լատ. ծիսարանի կանոնները:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Գևորգ Տեր-Վարդանյան

ՄԽԻԹԱՐ ԱՅՐԻՎԱՆԵՑԻ (1230/35, Երևան – 1297/1300, Այրիվանք, թաղված է իր ճգնարան-քարայրի շեմին), մատենագիր, պատմիչ, մանկավարժ, վարքագիր, բանաստեղծ, երգահան: Մ. Ա-ու մասին պահպանված կենսագր. տեղեկությունները կցկտուր են: Հայտնի է, որ նա 1265–75-ին Խոր վիրապի վարդապետարանում ծավալել է գիտամանկավարժ. լայնածավալ գործունեություն: 1265-ին ընդօրինակված ձեռագրերից մեկում հիշատակվում է որպես «անդրանիկ վարդապետ», իսկ 1268–71-ի ընթացքում գրված ձեռագրում՝ «գերահռչակ և բարերջանիկ, վսեմախոհ րաբունի», «րաբունյաց րաբունի»: Առնչվել է Հովհաննես Վանականի ու Վարդան Արևելցու դպրոցների հետ և իր ստեղծագործ. ողջ կյանքում շարունակաբար զարգացրել դրանց մանկավարժ. ավանդույթները: Մինչև 1275-ը ապրել և գործել է Օրբելյաններին ենթակա հոգևոր կենտրոններում, ապա եկեղեց. և գիտամանկավարժ. գործունեությունը շարունակել Խաղբակյանների իշխանությանը ենթակա Այրիվանքում (տես Գեղարդավանք): 1277–79-ին որպես «Այրիվանքի սուրբ ուխտի» եպիսկոպոս վարել է Սրկղունիքի Ս. Հակոբ եկեղեցու և Թանահատի վանքի Ս. Ստեփանոս եկեղեցու նավակատյաց տոնակատարությունները: Մինչև 1289-ը որպես արքեպիսկոպոս ղեկավարել է Պռոշյաններին ենթակա հոգևոր կենտրոնների եկեղեց. գործերը: 1289-ին Այրիվանքի բարձրադիր ժայռերից մեկի քարայրում կառուցել է տվել ճգնարան-աշխատատեղի, մեկուսացել արտաքին աշխարհից, ապրել ճգնավորի 24 ժամվա համար նախատեսված կանոններով, շարունակել իր ստեղծագործ. աշխատանքը:

Մ. Ա-ու գիտամանկավարժ. և գրական գործունեության առաջին շրջանն աղերսվել է Պատարագամատույց (տես Խորհրդատետր-Պատարագամատույց), Հայսմավուրք, Մաշտոց եկեղեցածիս. ժողովածուների հետ: Վերջինիս հետ են կապվել մի քանի ստեղծագործություններ, որոնց անդրանիկ նմուշը 1253–73-ի ընթացքում գրված «Երրորդ աւուրն գալստեան հոգոյն և աւրհնութիւն ձիթոյ» գանձն է: Բացի այդ նա ունի ծիսական նպատակներով, համապատասխան տաղով ու աղոթքով գրված մի գանձ ևս՝ «Նորակերտ գրոց» (Մատենադարան, ձեռ. դ 3987): Մաշտոց ծիսարանի հետ են աղերսվում Մ. Ա-ու եկեղեց. պատկերների օրհնությանը նվիրված երգը և «Աղ աւրհնելոյ», «Խունկաւրհնելոյ», «Դրան եկեղեցւոյ» աղոթքները, որոնք նրա ինքնագրով պահպանված են Ճառընտիր ժողովածուի մեջ զետեղված Պատարագամատույցում: Նրա վաղ շրջանի հեղինակած գործերից են նաև Ստեփանոս Սյունեցու պատմագր. բնույթի, թարգման. գրականությունից հայտնի Ալեքսիանոս Կրոնավորին նվիրված վարքերը, որոնք մուտք են գործել Հայսմավուրք ժողովածուներ: 1280-ական թթ. սկսվել է Մ. Ա-ու գիտամանկավարժ. և գրական գործունեության երկրորդ՝ առավել բեղուն շրջանը: Նրա շնորհիվ մեծ հռչակ է ձեռք բերել Այրիվանքի ուսումնագիտ. կենտրոնը, իր խոսքերով՝ «Այրիվանաց մեծ ուխտը»: Այդ տարիների դպրոցի բարձր մակարդակի վկայությունն է Մ. Ա-ու կազմած վարդապետ. բարձրագույն դպրոցներում եռյակ գիտությունների տեսական, իմաստասիր., աստվածաբան. առարկաների դասավանդման համար հանձնարարվելիք գրականության ուսումնական ծրագիրը: Միջնադարից մեզ հասած միակ ամբողջական այս ծրագրում գրականությունը բաժանված է երկու մասի՝ «Սուրբ գրքեր» և «նուրբ գրքեր»: Առաջին մասում ընդգրկված են Աստվածաշնչի կանոնական և պարականոն գրքերը, Աղոթամատույց և Պատարագամատույց ծիս. ժողովածուները, երկրորդում՝ ինքնուրույն և թարգման. գրականությունից հայտնի 13 հեղինակների 40-ից ավելի աստվածաբան., իմաստասիր. բնույթի երկեր: Ծրագրում ընդգրկված հեղինակները և նրանց երկերը միմյանց նկատմամբ ունեն կայուն դասակարգում և հաջորդականություն: Ծրագիրը գիտ. աշխարհում հայտնի է «Կարգադրութիւն գրոց սրբոց…» խորագրով և թարգմանված է մի քանի լեզուների: Այրիվանքում 1283-ին ի մի բերելով վերոհիշյալ ծրագրով նախատեսված ամբողջ գրականությունը՝ նա 170 օրում, իր իսկ ընդօրինակությամբ, կազմել է դրան համապատասխան ուս. ձեռնարկ-ժողովածու՝ քրեստոմատիա (հայագիտության մեջ ճանաչված է Ճառընտիր անունով): Մ. Ա-ու՝ հմուտ գիտնական խմբագրի 2000 մեծադիր էջերից բաղկացած փիլ., աստվածաբան., իմաստասիր. երկերի ինքնագիր այդ ժողովածուն (Մատենադարան, ձեռ. դ 1500) իր կառուցվածքով ու բովանդակությամբ մատենագիտ. մեծարժեք հատընտիր է, հազվագյուտ գանձարան: Այն եզակի արժեք ունի ոչ միայն հայ, այլև միջնադարյան համաշխ. գրական հուշարձանների շարքում:

1268-ին Մ. Ա. ստեղծել է հոգևոր անհատ. երգերի իր չափածո ժողովածուն՝ Գանձարանը, որը մեծ ճանաչման է արժանացել դեռևս միջնադարում և մեզ հասել հարյուրավոր ընդօրինակություններով: Այն թվակիր ամենահին անհատ. ժողովածուն է հին և նոր խմբագրությամբ հայտնի գանձարաններում: Ժողովածուի հիմն. խմբում ընդգրկվել են տերունական, վկաներին, սրբերին նվիրված 19 գանձ, ծիսական բնույթի 2 գանձ, 2 երգ և ինքնագիր չափածո հիշատակարան (Մատենադարան, ձեռ. դդ 4011, 6529): Մ. Ա. եղել է իր իսկ գանձերի երգահանը: Նրա գանձերը բանաստեղծ. խոսքով օժտված չափածո ստեղծագործություններ են և, իբրև համաբնույթ հոգևոր երգեր, կոչված են գովերգելու Տերունական տոները, ներբողելու սրբերին, վկաներին, քարոզելու աստվածապաշտություն, բարեպաշտություն, հավատապաշտություն: Գանձերում կան նաև քրիստ. եկեղեցու ընդհանուր պատմությունից, հայ ժողովըրդի անցյալի քաղ., հոգևոր ու մշակութ. կյանքից քաղված պատմ. նկարագրություններ՝ «Սրբոց հայրապետացն երեք ժողովոյն», «Գանձ ամենայն սրբոց թագաւորաց»: Փաստ. հարուստ նյութ են պարունակում ազգ. թեմաներով գրված «Սրբոց թարգմանչացն Սահակայ և Մեսրոպայ», «Սրբոց Հռիփսիմեանց», «Կաթողիկէ եկեղեցւոյ», «Ամենայն սրբոց թագաւորաց» գանձերը: Ժողովածուում արծարծվել են նաև հեղինակի հայրենասիր., ազգ. զգացմունքները: Անդրադառնալով սոցիալ. հարցերին՝ հասարակության բոլոր դասերին հորդորել է զերծ մնալ ախտերից՝ հարբեցողությունից, ստախոսությունից, ագահությունից ևն: Մ. Ա-ու գրակ. ժառանգության մեջ ուրույն տեղ են գրավում նրա բանաստեղծությունները, որոնք հիմնականում տաղեր են, օրհնության երգեր՝ հորինված եկեղեց. ձեռնարկների և ծիսական նպատակների համար: Նրա չափածո ստեղծագործությունները ձեռագրերում պահպանվել են խազագրված, երգվել ու երգվում են ժամերգություններում: Նա հեղինակ է նաև Ստեփանոս Սյունեցուն նվիրված շարականի, որը ցայժմ անհայտ է: Մ. Ա-ուն պատմիչի ճանաչում է բերել «Նոր պատմութիւն» (1289, հրտ. «Պատմութիւն Հայոց», 1860) ժամանակագր. բնույթի երկը, որն ընդգրկում է հայ և հարևան ժողովուրդների պատմությունն Արարչագործությունից մինչև XIII դ.: Օգտագործված են կորած սկզբնաղբյուրներ, որի շնորհիվ մեզ են հասել պատմ. եզակի տեղեկություններ: Կարևոր են Հայաստանի, Կիլիկյան Ռուբինյան իշխանության, Հայոց Արևելից Կողմանց, Վրաստանի ներքին կյանքի անցուդարձերը, մշակույթին վերաբերող տվյալները: Երկը նորություն է իր կառուցվածքով, ոճային առանձնահատկություններով, աշխատության առաջին մասում զետեղված մատենագիտ. նշանակության 35 անվանացանկերով: Մ. Ա., լինելով ճանաչված գիտնական, Հայ եկեղեցու դավան. սկզբունքների զորավիգ, չէր կարող անտարբեր մնալ ժամանակի անցուդարձին: Իբրև ջերմ հայրենասեր և Հայ առաքելական եկեղեցու գաղափարախոսության ջատագով, նա աշխատել է նպաստել կաթողիկոս. աթոռն ու թագավոր. գահը Հայաստան տեղափոխելու ծրագրերի մշակմանը: Կյանքի վերջին տարիներին գրել է «Տոմարի տեսություն» աշխատությունը, որը մեզ չի հասել: Դրա առանձին հատվածներ պահպանվել են «Նոր պատմութիւն» երկում:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Մխիթար Այրիվանեցի, Նորագիւտ արձանագրութիւն և երկեր, Երուսաղեմ, 1931: Հարությունյան Է., Մխիթար Այրիվանեցի, Ե., 1985:

Էլեոնորա Հարությունյան

ՄԽԻԹԱՐ ԳՈՇ [1120-ական թթ., ք. Գանձակ – 1213, Նոր Գետիկ վանք (Գոշավանք)], գիտնական, օրենսդիր, դավանաբան, մեկնիչ, մատենագիր, առակագիր, մանկավարժ, արևելյան վարդապետների ղեկավար (XII դ. վերջից մինչև մահը): Չափահաս դառնալով՝ ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա, աշակերտել Հովհաննես վրդ. Տավուշեցուն և ուրիշ գիտնականների, ստացել վարդապետի կոչում: Այնուհետև Մ. Գ. գնացել է Կիլիկյան Հայաստան, թաքցնելով վարդապետ. աստիճան ունենալը՝ ուսանել է Սև լեռան վանքերի համբավավոր վարդապետների մոտ, ավելի խորացել աստվածաբանության ու այլ գիտությունների բնագավառում և վերստին ստացել վարդապետի աստիճան: Վերադառնալով հայրենիք՝ սկզբում ապրել է Գանձակում, սակայն ինչ-ինչ տարաձայնությունների պատճառով նրա և Աղվանից Ստեփանոս կաթողիկոսի հարաբերությունները սրվել են, և Մ. Գ. տեղափոխվել է Հաթերքի իշխան Վախթանգի մոտ, այստեղից էլ՝ Գետիկ վանք: Որոշ ժամանակ անց վանքն ու շրջակա գյուղերը երկրաշարժից ավերվել են: Ամիրսպասալար Զաքարե Բ Մեծ, Իվանե Ա Զաքարյան և Կայեն գավառի իշխանների հովանավորությամբ ու օժանդակությամբ Մ. Գ. Գետիկից ոչ հեռու՝ Տանձուտա ձորում կառուցել է Նոր Գետիկ վանքը և մինչև կյանքի վերջը բնակվել այնտեղ: Մ. Գ-ի իմաստության համբավն այնքան է տարածվել, որ շատերը (նույնիսկ վարդապետներ) հեռավոր վայրերից եկել են աշակերտելու նրան: Մ.Գ. մասնակցել է 1205-ի Լոռեի և 1207-ի Անիի եկեղեցական ժողովներին: Ժամանակակիցներն ու հետագա սերունդները Մ. Գ-ի անունը հիշել են մեծ հարգանքով ու ակնածանքով, նրան դասել հայոց եռամեծ վարդապետների շարքը, մեծարել «այր իմաստուն ու հեզ», «վարդապետական ուսմամբ հռչակեալ», «մեծ վարդապետ», «հռչակաւորն և մեծիմաստն գիտութեամբ» պատվանուններով: Մ. Գ. մեծ հեղինակություն է վայելել նաև ժամանակի քաղ. ու պետ. գործիչների շրջանում, եղել է Զաքարե Բ Մեծ Երկայնաբազուկի խոստովանահայրն ու խորհրդատուն: Միջնադարում նրա մասին հյուսվել են բազում ավանդություններ:

Մ. Գ-ի գրչին են պատկանում մատենագրության տարբեր ճյուղերին վերաբերող մեկ տասնյակից ավելի աշխատություններ: Կիրակոս Գանձակեցին վկայում է, որ մեծ վարդապետը թողել է, որպես «յիշատակ և արձան գերեզմանի», իմաստախոհ գրքեր՝ հօգուտ ուսումնասերների: Այդ գործերն են. «Գիրք Դատաստանի» (Դատաստանագիրք), «Համառօտ մեկնութիւն մարգարեութեանն Երեմիայի մարգարէի», «Ողբք ի վերայ բնութեանս՝ ի դիմաց Ադամայ առ որդիս նորա» (մեզ չի հասել), «Առակք», «Շարք հայրապետացն Աղուանից», «Յայտարարութիւն ուղղափառութեան հաւատոյ ընդդէմ ամենայն հերձուածողաց ի խնդրոյ մեծ զօրավարին Զաքարէի և եղբօր իւրոյ», «Թուղթ խրատական», «Փիլոնի Յաղագս նախախնամութեան բան առաջին առ Աղեքսանդրոս Գօշին ասացեալ պատճառ», «Ճառ ի յարութիւն Ղազարու», «Տաղ», «Ներբողեան ասացեալ ի նոր վկայն կոչեցեալ Խոսրով», աղոթքներ: Հայ իրավաբան. մտքի մեծագույն նվաճումներից է Մ. Գ-ի Դատաստանագիրքը («Գիրք Դատաստանի»)՝ կազմված 1184-ին: Պահպանվել են բազմաթիվ ձեռագրեր (շուրջ 40-ը՝ Մատենադարանում, այդ թվում՝ հնագույնը, ձեռ. դ 488): Հայտնի են Դատաստանագրքի Ա, Բ, Գ խմբագրությունները: Ա խմբագրությունը բաղկացած է նախադրությունից և բուն Դատաստանագրքից (251 հոդված): Բ խմբագրությունը բաժանվում է աշխարհական (130 հոդված) և եկեղեց. մասերի (124 հոդված): Գ խմբագրությունը նույնանում է Ա-ի հետ, սակայն համառոտ է և պարունակում է գործնական իրավանորմեր: Ենթադրվում է, որ գործածվել և կիրառվել է առավելապես Գ խմբագրությունը: Դատաստանագրքի աղբյուրներն են Աստվածաշունչը (Մովսիսական օրենքներ), հայոց կանոնական իրավունքը և սովորութային իրավունքը: Գրվել է հայ ժողովրդի ազգ-ազատագր. ոգին բարձրացնելու, հայոց պետականության վերստեղծման, ապագա թագավորության պետաիրավական հիմունքները սահմանելու, հայ հասարակությունում Հայ առաքելական եկեղեցու դիրքերն ամրապնդելու, օտարների դեմ պայքարում ազգային ինքնությունը պահպանելու նպատակով: Հայոց թագավորության վերականգնումը իրական և գործնական հիմքերի վրա դնելու համար Մ. Գ. ձգտել է ստեղծել ազգ. օրենսգիրք, բավարարել հայ հասարակության բոլոր խավերի իրավական պահանջմունքները, կանոնակարգել նրանց իրավահարաբերությունները և, ամենակարևորը, պաշտպանել ընդհանուր համազգ. շահերը, ժողովըրդի ինքնությունն ու քաղ. պայքարը: Այդ պատճառով Դատաստանագիրքը հոգևոր մեծ արժեք լինելուց բացի դարձել էր ամենօրյա կիրառության ուղեցույց և իրավաքաղ. ծրագիր: Իր Դատաստանագրքով Մ. Գ. ազդեցիկ զենք է տվել հայ իշխաններին և ավատատերերին՝ իրենց քաղ. դիրքերն ամրապնդելու, սեփական իշխանությունը հաստատելու (այդ ժամանակ Զաքարյանները հաջող պայքար էին մղում մահմեդ. ցեղերի և իշխանությունների դեմ և ազատագրում Հս. Հայաստանը), Հայ եկեղեցուն՝ կրոնադավան. պայքարում (բուն Հայաստանում Հույն և Վրաց եկեղեցիների, Կիլիկյան Հայաստանում՝ Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիների հետ միություն կազմելու փորձերի դեմ) իր ինքնուրույնությունը պահպանելու, նվիրապետությունը սրբագործելու, հոգևորականությանը՝ իր արտոնությունները պահպանելու, ինչպես նաև շինականներին՝ ավատական կամայականություններից, գերկեղեքումից, պաշտոնեական չարաշահումներից պաշտպանվելու համար: Մ. Գ. իր Դատաստանագրքով ջանացել է ապահովել երկրի ներսում արդարադատությունն ու խաղաղությունը, կայունացնել հասարակության ներքին անդորրը, որպեսզի երկրի բոլոր ուժերը կարողանան հարմար պահին հզոր պոռթկումով, հոգևոր և ֆիզ. ուժերի կենտրոնացումով պայքարել անկախության համար և վերականգնել «յանուրջս երեւութացող» թագավորությունը: Դատաստանագիրքը գրելու պատճառը ոչ միայն բարքերի անկումն էր, խախտված իրավահարաբերությունները, այլև գրավոր դատաստանագիրք չունենալու հայերին ուղղված մեղադրանքները և հայերի գործերը մահմեդ. դատարաններում չքննվելու մտահոգությունը: Դատաստանագրքի երևան գալու նախադրյալներն էին նաև քաղաքների աճը, քաղաքային կյանքի աշխուժացումը, առևտրի, վաշխառության, արհեստների զարգացումը և դրանց հետ կապված՝ իրավահարաբերությունների կարգավորման անհրաժեշտությունը: Մ. Գ. Դատաստանագիրքը կազմել է իր պետաիրավական տեսության հիման վրա, որը նրա ընդհանուր քաղ. տեսության մասն էր կազմում: Անցյալի փորձի և իր ժամանակի կյանքի դիտարկումների ընդհանրացմամբ Մ. Գ. հանգել է այն եզրակացության, որ պետությունն ու եկեղեցին են այն երկու հիմն. սյուները, որոնք պահում են հասարակության ամբողջ շենքը որպես քաղ. իրողություն: Դատաստանագրքի ամբողջ նյութը հիմնականում ընտրված է այդ սյուներին համապատասխան և հյուսված դրանց վրա: Մ. Գ. ներկայացրել է պետությունեկեղեցի, պետություն-իշխաններ, պետություն-ռամիկներ և եկեղեցի-պետություն, եկեղեցի-իշխաններ, եկեղեցի-ռամիկներ իրավահարաբերությունները: Ըստ Մ. Գ-ի, թագավորության նպատակահարմար կառուցվածքը կենտրոնացված իշխանությունն է՝ ժառանգական միապետի գլխավորությամբ: Թագավորը կարգվում է Աստծուց, և միայն Աստված կարող է նրան փոխել: Մ. Գ. թագավորի անձը հայտարարում է սրբազան ու անձեռնմխելի: Կենտրոնացված ու խիստ ուժեղ թագավորական իշխանության մեջ է Մ. Գ. տեսել ռազմաքաղ. ուժեղ և կենսունակ պետության գրավականը: Պետականության վերականգնման և թագավորական իշխանության ստեղծման գործում օրենսդիրն առաջնակարգ նշանակություն է տվել Հայ եկեղեցուն, որը համահայկ. միակ կենտրոնացված կառույցն էր և մեծ հնարավորություններ ուներ հայ ժողովրդին ընդհանուր գաղափարի շուրջ համախմբելու: Մ. Գ. եկեղեցին դիտել է որպես ազգ. և պետ. գաղափարախոսության կրող և, լինելով ազգ. եկեղեցու գաղափարի կողմնակից, մերժել է Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիների հետ միությունը: Եկեղեցիների միությունը նա պատկերացրել է առաքելական շրջանի եկեղեցու նման, երբ ընդհանրության գաղափարը հատկանշում էր նաև եկեղեցիների հավասարություն: Մ. Գ. իր Դատաստանագրքով ձգտել է ամրապնդել Հայ եկեղեցին՝ որպես հուսալի պատվար թե՛ ընդդեմ քրիստոնյա Արևմուտքի և թե՛ ընդդեմ մահմեդականների: Մ. Գ. պաշտպանել է Հայ եկեղեցին ոչ միայն որպես ազգ. գաղափարների կրողի և համահայկ. կառույցի, այլև՝ որպես ավատական հաստատություն: Դատաստանագրքում բազմաթիվ են այն հոդվածները, որոնք վերաբերում են եկեղեցու սեփականատիր. իրավունքներին և ունեցվածքի պաշտպանությանը: Այդ հոդվածները հորդորից, խրատից, քարոզից ու բարոյախոսությունից զատ նախատեսում են նաև ծանր ու խիստ պատիժներ եկեղեցու ունեցվածքի դեմ ոտնձգություն կատարողների համար: Մ.Գ. աշխարհիկ իշխող դասին քարոզում է չմիջամտել հոգևոր գործերին, չհափշտակել եկեղեցու ունեցվածքը, միաժամանակ խրատում՝ չափից ավելի չնեղել շինականներին, իսկ եկեղեց. դասին հրահանգում է՝ զբաղվել հոգևոր գործերով, ծառայել Աստծուն և ոչ մամոնային: Ըստ «Գիրք Դատաստանի»-ի, դատական համակարգը հետևյալն է՝ պետ. դատարաններ (թագավորական, թագավորին առընթեր, իշխանական, իշխանին առընթեր, ստորին), ավատատիրական (տերունական, դասային), կորպորատիվ (համայնքային, համքարային, եղբայրությունների), եկեղեցական (կաթողիկոսական, եպիսկոպոսական, վարդապետական, քահանայական) և արտակարգ: Դատաստանագրքում մեղքն ընկալվում է երկու իմաստով՝ կրոնական և իրավական, առաջինը որպես աստվածադիր, մյուսը՝ մարդու սահմանած օրինականության խախտում: Ընդունելով, որ մեղքն իրավական իմաստով միաժամանակ մեղք է կրոն. իմաստով (հակառակ իմաստով՝ ոչ միշտ)՝ Մ. Գ., համապատասխանաբար, նախատեսում է երկու բնույթի պատիժ՝ հոգևոր-եկեղեց. և մարմնական: Առաջինը նշանակել են միայն եկեղեց., երկրորդը՝ աշխարհիկ դատարանները: Մ. Գ. ընդունել է հետևյալ պատիժները՝ հոգևոր-եկեղեց. (բանադրանք, նզովք, ապաշխարություն՝ իր տեսակներով, աստիճանազրկում, պաշտոնազրկում), մարմնական-նյութական [մահապատիժ, մարմն. պատիժներ (ծեծ, անդամահատում), ազատությունը զրկող կամ սահմանափակող, գույքային-դրամական]: Մ. Գ. ընդունել է հանցանքի ու պատժի համամասնության սկզբունքը: Դատաստանագիրքն ուշագրավ դրույթներ է արտահայտում նաև ամուսինների անձն. և գույքային հարաբերությունների կարգավորման բնագավառում: Ըստ Դատաստանագրքի՝ հպատակ մահմեդականը դրվում է հպատակ հային հավասար վիճակի մեջ, օրենսգրքում չկա մահմեդականի նկատմամբ կրոն. անհանդուրժողականություն և իրավական խտրականություն, չի ոտնահարվում նրա մարդկային արժանապատվությունը, մահմեդականը չի վճարում լրացուցիչ հարկ ու տուրք, նրա անձը, կյանքը, գույքը պաշտպանվում են օրենքով: Դրանով Մ. Գ. կրոնագաղափար. հակառակորդներին հակադրել է կրոն. հանդուրժողականություն (ինչն առկա է նաև նրա դավան. գործերում) և վսեմ գաղափարաբանություն, զինական թշնամիների իրավաքաղ. խտրական համակարգին՝ անխտրական համակեցության լայնախոհ, մարդամեծար ծրագիր: «Գիրք Դատաստանի»-ն բացառիկ կարևոր նշանակություն ունի հայ ժողովրդի ներքին կյանքին վերաբերող տեղեկությունների առումով: Այն հայկ. իրավաքաղ. և ընդհանրապես միջնադարի համաշխ. իրավական մտքի խոշորագույն հուշարձաններից է, ամփոփում է ժամանակի համար շատ առաջավոր դրույթներ, որոնք այժմեական են: Օր., Մ. Գ. գտնում է, որ պատիժը պետք է ունենա ոչ թե տանջանք պատճառելու և վրեժ լուծելու, այլ խրատելու, ուղղելու-դաստիարակելու նպատակ: Այս իմաստով ևս Մ. Գ. միջնադարյան հումանիզմի ներկայացուցիչներից է: «Գիրք Դատաստանի»-ն բուն Հայաստանից բացի կիրառվել է նաև Կիլիկյան Հայաստանում և հայ գաղթավայրերում՝ Լեհաստանում (լատ. խմբագրությունը կրճատված, տեղի և պայմանների համեմատ փոփոխված հաստատվել է լեհ. սեյմում, 1519-ին, Լեհահայոց Դատաստանագիրք), Աստրախանում, Վրաստանում ևն: Կիրառվել է նաև XX դ., Հնդկաստանի և Սուդանի հայկ. գաղթավայրերում: Թարգմանվել է լատ. (հրտ. 1862), լեհ. (1843, 1869), ղփչաղերեն (հայատառ), վրաց. (որը Վախթանգ V-ի կազմած «Հավաք օրինաց»-ի մեջ կազմել է «Հայկ. իրավունք» բաժինը, 1928, 1963), ռուս. (առաջին անգամ հրտ. 1828-ին): Դատաստանագիրքն առաջին անգամ հայերեն հրատարակել է Վ. Բաստամյանցը, 1880-ին:

Խոսրով Թորոսյան Մ. Գ-ի առակների ժողովածուն (190 առակ) առաջին անգամ հրատարակվել է 1790-ին, Վենետիկում: Եթե Դատաստանագրքում Մ. Գ. հաս. կյանքում տեղի ունեցած փոփոխություններն աշխատել է կարգավորել օրենսդր. միջոցներով, ապա առակներում նույն նպատակին ձգտել է հասնել խրատ. միջոցներով: Մ. Գ-ի առակների նյութը հիմնականում հաս. ու կենցաղ. խնդիրներն են: Այստեղ արտացոլված է դարաշրջանի հասարակության պատկերը բազմազան գծերով: Առակագիրը շոշափել է սոց. խնդիրներ, որով նրա ժողովածուն առանձին կարևորություն է ստանում ժամանակի սոց-պատմ. իրադրության պարզաբանման համար: Ըստ հեղինակի, ժողովուրդը պետք է հնազանդվի իշխողներին, իսկ վերջիններս պարտավոր են նրան պահպանել օտար կեղեքիչներից ու վտանգներից: Մ. Գ. ձգտել է մեղմել հասարակության տարբեր շերտերի հակամարտությունը, աշխարհիկ ու հոգևոր իշխանությունների հակասությունները՝ ազգ. ուժերը համախմբելու և արտաքին թշնամու դեմ կենտրոնացնելու նպատակով, ինչով պայմանավորված էր նաև նրա Դատաստանագրքի երևան գալը: Առակներում ևս արծարծվել է կենտրոնացված ուժեղ պետականության գաղափարը: Մ. Գ-ի առակները թարգմանվել են ֆրանս. և ռուս.: Մ. Գ-ի «Յայտարարութիւն»-ը («Արարատ», 1900, էջ 497–504, 162–568, 1901, էջ 55–61, 121–127), որը հայագիտության մեջ հայտնի է նաև «Գծագրութիւն… յաղագս Վրաց» և «Թուղթ առ վրացիսն՝ յաղագս ուղղափառութեան հաւատոյ» անուններով, հեղինակի կարևոր դավան. երկասիրությունն է: Այն վրացի մատենագիր Արսեն Վաչեսձեի «Դոգմատիկոն»-ի «Երեսուն գլուխ հայոց հերձվածք» գլխում հայերին ներկայացված մեղադրանքների պատասխանն է: Թղթի նպատակն է ներկայացնել հայոց դավանանքն ու ծիսակարգը, բացատրել դրանց յուրահատկությունները և ցույց տալ, որ հայերը, ինչպես և հույներն ու վրացիները, հերձվածողներ չեն: Երկն աչքի է ընկնում ազգամիջյան համերաշխության և կրոն. հանդուրժողականության ոգով և, այդ առումով, շահեկանորեն տարբերվում նույն ժամանակի հույն և վրացի հեղինակների՝ հայերին և Հայ առաքելական եկեղեցուն ուղղված հայհոյախառն գրություններից: Մ. Գ. դեմ է դավան. տարբերությունները ժողովուրդների հարաբերությունների լարման առիթ դարձնելուն և, պաշտպանելով Հայ եկեղեցու ուղղափառությունը, հերձված չի համարում երկաբնակությունը (տես Քաղկեդոնականություն) և կոչ է անում մյուս ազգերի հոգևորականներին վարվել նույն կերպ՝ «թէև ոչ է միաբանելոյ հնար, այլ հնար է զհայհոյութիւնն բառնալ»: Եկեղեցիների միության անհնարինությունը չի կարող ու չպետք է վերածվի ժողովուրդների թշնամության, և եթե չեն կարող միաբանվել հինգ ազգերը (հայերը, հռոմեացիները, հույները, ասորիները, վրացիները), «բայց կարող են թշնամիք միմեանց չլինել, զխաչ եւ զեկեղեցի միմեանց ընդունել երկրպագութեամբ»: Ըստ Մ. Գ-ի՝ ազգերը պետք է հարգեն իրար և միմյանց «կարգերը», թողնեն, որ յուրաքանչյուր ազգ ապրի այն «կարգով», որ ընտրել է ինքը:

Երկ. Կաթողիկոսք և դէպք Աղուանից աշխարհին ի մէջ ԺԲ դարու, տես Ալիշան Ղ., Հայապատում, մաս 2, Վնտ., 1901: Առակներ: Տեքստը ձեռագրերի համեմատությամբ և ներածությունը Էմ. Պիվազյանի, Ե., 1951: Գիրք Դատաստանի, աշխատասիր. Խ. Թորոսյանի, Ե., 1975: Թուղթ առ վրացիսն՝ յաղագս ուղղափառութեան հաւատոյ, աշխատասիր. Պ. Մուրադյանի, «Գանձասար», 6, 1996:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Մխիթար Գոշի անտիպ երկերից, «Էջմիածին», 1959, № 12: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 4, Ե., 1970: Մուրադյան Պ., Դավանական հանդուրժողականության և ազգամիջյան համերաշխության գաղափարը ԺԲ-ԺԳ դարերի Հայաստանում, «Գանձասար», 4, 1993: Армянский Судебник Мхитара Гоша (пер. Паповяна А. А.сдревнеармянского, ред., вступительная статья и примечания Арут¦няна Б. М.), Е., 1954; Орбели И., Басни средневековой Армении, Избр. труды, т. 1, М., 1968; Karst J., Grundriss der Geschichte des armenischen Rechtes “Zeitschrift fur Vergleichende Rechtswissenschaft”, 1906, Bd. 19.

ՄԽԻԹԱՐ ՍԱՍՆԵՑԻ, Կերմանեցի [մոտ 1260, գ. Կերմանց (Ապահունիք գավառ) – 1337, Մեծոփավանք], մատենագիր, մեկնիչ, մանկավարժ, գրիչ: Սովորել է հայրենի գյուղում, ապա՝ Մեծոփավանքում, որտեղ ձեռնադրվել է քահանա: 1282–85-ին ուսումը շարունակել է Գլաձորի համալսարանում, աշակերտել Ներսես Մշեցուն և Եսայի Նչեցուն, վերջինիցս ստացել վարդապետ. գավազան: Վերադառնալով հայրենի գավառ՝ որոշ ժամանակ ծավալել է քարոզչ. գործունեություն, ապա հաստատվել Մեծոփավանքում, մինչև իր մահը ղեկավարել վանքի դպրոցը, ծավալել քարոզչ., գիտ. բեղմնավոր գործունեություն, պայքարել ունիթորության դեմ: Զբաղվել է նաև գրչությամբ ու մանրանկարչությամբ՝ ստացվածքը բաժանելով աղքատներին և կարոտյալներին: Դեռևս կենդանության օրոք մեծարվել է «երիցս երանյալ սուրբ հայր», «փիլիսոփա», «բանահյուս», «աստվածաշնորհ և բանիբուն վարդապետ», «քաջ հռետոր Հայոց», «տիեզերալույս վարդապետ» պատվանուններով:

Մ. Ս. իր երկերը գրել է Մեծոփավանքում: Գլխ. աշխատությունը ճառերի ժողովածուն է (1321), որտեղ արծարծել է աստվածաբան-դավան. խնդիրներ, պաշտպանել Հայ եկեղեցու ինքնուրույնությունն ու ուղղափառ դավանանքը՝ ընդդեմ ունիթորների քայքայիչ քարոզչության: Կաթոլիկ եկեղեցու և ունիթորների դեմ Հայ եկեղեցու գաղ. պայքարին են առնչվում նաև Մ. Ս-ու «Թուղթը», որը նույն նպատակով Եսայի Նչեցու գրած շրջաբերականի արձագանքն է, և Լևոնի տոմարի դեմ գրած հակաճառ. գործը: Մ. Ս. ունիթորներին համարել է «սուտ առաքեալք և նենգութեան մշակք», Աստվածաշնչից բերված համապատասխան վկայություններով ցույց է տվել, որ քրիստոնյաները միմյանց նախատելու «հրաման» չունեն, և որ դա նույնիսկ արգելվում է «կանոնական հրամաններով»: Քննադատել է հատկապես հայ ունիթորներին, որոնք, հետևելով «ֆռանգ վարդապետներին», հայհոյում և նշավակում են հայոց ավանդությունները, Հայ եկեղեցու դավանանքն ու ծեսերը: Մ. Ս. ունիթորությունը համարել է ազգի ուծացմանը նպաստող երևույթ՝ ուղղված ոչ միայն հայոց դավանանքի, այլև՝ ազգ. ավանդների և հաս. կարգերի դեմ: Մ. Ս. հեղինակել է նաև Հովհաննես առաքյալի Կաթողիկե երեք թղթերի, ինչպես նաև առաքյալի մահվանը նվիրված («Հանգիստ երանելւոյն Յովհաննու») մեկնություններ: Մ. Ս-ուց մեզ է հասել տասը ձեռագիր (հինգը՝ ամբողջական, հինգը՝ մասնակի՝ համառոտագրված կամ այլ տեքստերի կցված), որոնցից չորսը պահվում է Մատենադարանում (ձեռ. դդ 193, 952, 1180, 3606), երկուսը՝ Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարանում ևն: Ճառերի ժողովածուն ամերիկացի հայագետ Փ. Քաուիի աշխատասիրությամբ հրատարակվել է 1993-ին (Mxitar Sasnec’is Theological discourses):

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Մխիթար Սասնեցի, «Արարատ», 1899, № 3–4: Խաչերյան Լ., Հայագիր դպրության ուսումնագիտական կենտրոնները, դպրոցները, դպրեվանքերը, վարդապետարանները, ճեմարանները, ակադեմիաները և համալսարանները միջնադարյան Հայաստանում և Կիլիկիայում (V–XVI դդ.), Լիսաբոն, 1998:

Բաբկեն Բոզիկյան

ՄԽԻԹԱՐ ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ (7.2.1676, Սեբաստիա – 27.4.1749, Վենետիկ, ամփոփված է Ս. Ղազար կղզում), գիտամշակութային, եկեղեցական, հասարակական գործիչ, Մխիթարյան միաբանության հիմնադիրը: Որդին Պետրոսի և Շահրիստանի, ավազանի անունը՝ Մանուկ:

Նախն. կրթությունն ստացել է Սեբաստիայի Ս. Նշան վանքում (1685–91), ապա՝ Էջմիածնի, Սևանի, Կարինի վանքերում (1691–92):

1695-ին մեկնել է Հալեպ, ծանոթացել լատին կրոնավորների հետ: 1691-ին ձեռնադրվել է սարկավագ, 1696-ին՝ կուսակրոն քահանա, 1699-ին՝ վարդապետ: Քսան տարեկանում հղացել է հոգևոր նոր միաբանություն հիմնելու գաղափարը. նպատակն էր աջակցել ազգի հոգևոր և իմացական վերելքին, ծավալել ուսումնակրթ., գիտ. և մշակութ. գործունեություն: Ստեղծվելիք կրոն. միաբանության անդամները սոսկ ճգնավոր աբեղաներ չպետք է լինեին, այլ՝ ազգի լուսավորության ու զարթոնքի գործուն առաջնորդներ: 1697-ին Կ. Պոլսում իր մտադրությունը հայտնել է Խաչատուր Էրզրումեցուն՝ արժանանալով նրա քաջալերանքին: 1700-ին Կ. Պոլսում, դավան. հակամարտությունների այդ կենտրոնում, Մ. Ս. իր շուրջն է համախմբել 8 աշակերտի և գաղտնի կաթոլիկություն քարոզել նրանց, հիմնել իր վանական միաբանությունը և հրատարակել կրոն. բնույթի 4 գիրք՝ Թովմա Գեմբացու «Յաղագս համահետեւմանն Քրիստոսի» (1700–01), Խաչատուր Էրզրումեցու «Համառօտ մեկնութիւն Երգոյ երգոցն Սողոմոնի» (1700–01), Պետրոս Թիֆլիսեցու թարգմանությունները լատ-ից՝ «Գիրք մեկնութեան յայտնութեանն սրբոյ Յօհաննու աւետարանչի» (1700–01) և «Գիրք մտածական աղօթից» (1701): Դավան. հալածանքներից խույս տալու համար նա երկու տարի անց միաբանությունը տեղափոխել է Եվրոպա՝ Վենետիկի հասարակապետության տիրապետության ներքո գտնվող Մեթոն բերդաքաղաքը: Կրելով բազում դժվարություններ՝ Մեթոնում կառուցել է առաջին հայկ. եկեղեցին: 1712-ին Հռոմի պապը վավերացրել է միաբանության սահմանադրությունը, որի հիմքում դրվել են Բենեդիկտոսի կանոնները, իսկ Մ. Ս-ուն շնորհել է «աբբահայր» տիտղոս: 1715-ին, թուրք. հարձակման լուրն առնելով, չնայած 14 տարիների անդուլ աշխատանքին, թողել է Մեթոնը և ապաստանել Վենետիկում: 1717-ին Ծերակույտի հրովարտակով Մխիթարյան միաբանությանը շնորհվել է քաղաքամերձ Ս. Ղազար կղզին: 1717-ի սեպտեմբերի 8-ին Մ. Ս. իր 16 աշակերտներով ոտք է դրել բորոտների այդ բուժարանը, որը շուտով դարձել է հայաշունչ մենաստան: Այստեղ նրա բազմարդյուն գործունեությունը տվել է իր պտուղները: Մեկնող., աստվածաբան., լեզվաբան., թարգման. գործունեությանը զուգընթաց՝ նա ձեռնհասությամբ վարել է նորածիլ միաբանության վարչ., ուս., գրահրատարակչ., տնտ. վանական աշխատանքները: Մ. Ս. երբեք չի սահմանափակվել միայն հոգևոր-կրոն. խնդիրներով, ծավալել է իր նախադեպը չունեցող գործունեություն, որի արդյունքում կրոն. միաբանությունը աստիճանաբար վերածվել է նաև գիտամշակութ. հաստատության: Ս. Ղազարում կառուցել է եկեղեցի, բացել դպրոց, որին ինքը «համալսարան» է կոչել: Ուս. ծրագրերի հիմքում դրել է աստվածաբանությունը, միաժամանակ աշակերտներին տվել բազմակողմանի կրթություն: Սկզբից ևեթ մերժել է օտարազգիների անդամակցությունը, միշտ վառ պահել սերը հայ ազգի նկատմամբ, ջանացել պատրաստել հայ ժողովրդի լայն խավերի շրջանում լուսավորություն տարածող միաբան գործիչներ: Մ. Ս. հիմնել է մատենադարան, դրել հայ հին ձեռագրերի հավաքման և ուսումնասիրման սկիզբը, կազմել դասագրքեր: Մ. Ս. հրատարակել է շուրջ 50 հատոր գիրք (14-ը՝ ինքնագիր), որոնց մեծ մասը կոչված էր քարոզելու քրիստ. վարդապետությունը: Երևույթ էր նրա հրատարակած Աստվածաշունչը (1733)՝ նրբաճաշակ փորագրություններով, ձևավոր տառերով, գեղեցիկ լուսանցազարդերով: Մ. Ս. այն բաղդատել է յոթ այլալեզու թարգմանությունների հետ՝ օգտագործելով Սուրբ Գրքի հայերեն ձեռագիր օրինակները: Ուծացման վտանգը կանխելու նպատակով Թուրքիայի օտարախոս ազգակիցների համար հայատառ թուրքերենով լույս է ընծայել «Դուռն քերականութեան աշխարհաբառ լեզուին հայոց» (1727) դասագիրքը, որի հավելվածը պարունակում է հայ-թուրք. բառարան: Մ. Ս. ջանք չի խնայել կրոն. կրթությունը ժողովրդականացնելու ուղղությամբ. խաղի միջոցով կրոն սովորեցնելու նպատակով, դարձյալ աշխարհաբարով, հրատարակել է երեխաների համար նախատեսված «Գիրք քրիստոնէականի վարդապետութեան» (1727) աշխատությունը: Տպագրելով «Քերականութիւն գրաբառի լեզուի հայկազեան սեռի» (1730) գործը՝ նա իր առջև խնդիր է դրել ձերբազատել հայերենը լատինաբանության խորթ երևույթներից: Մեկնող. և ջատագով. բնույթի, ինչպես և աստվածաբան. հարցերի վերլուծմամբ առանձնանում է հատկապես Մ. Ս-ու «Մեկնութիւն սրբոյ Աւետարանի Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի որ ըստ Մատթէոսի» (1737): Մեկնությունը գրելիս ուղենիշ է ընդունել Թովմա Աքվինացու երկերը, եվրոպ. մի շարք մեկնիչների աշխատություններ: Այստեղից պարզորոշ երևում է, որ կաթոլիկ դավանանքը հեղինակի տեսական խոր համոզումների արտահայտությունն է և չի կրել որևէ «քաղաքագիտական հանգամանք» (Հ. Աճառյան) կամ չի ծառայել իբրև «դիվանագիտական միջոց» (Ա. Չոպանյան): Սակայն նրան քննադատել են և՛ առաքելական, և՛ կաթոլիկ հայերը: Առաջինները մեղադրել են Հռոմի եկեղեցու գիրկն ընկնելու և վերջինիս գերակայությունն ընդունելու մեջ, երկրորդները նրան ներկայացրել իբրև ըմբոստ ու ինքնիշխան՝ Հռոմի եկեղեց. իշխանությունից անկախ: Նման ամբաստանությունների գլխ. պատճառը թերևս այն էր, որ ընդունելով կաթոլիկ դավանանքը և անվերապահորեն նաև Հռոմի աթոռի գերակայությունը՝ Մ. Ս. մնացել է ճշմարիտ հայասեր ու հայրենասեր, հավատարիմ ազգային ծեսերին ու արարողակարգին, հետևողական իր հիմնած միաբանության հայադրոշմ նկարագիրը պահպանելու խնդրում: Ըստ նրա՝ ազգը և կրոնը տարբեր հասկացություններ են, ուստի և հարկ չկա մեկի համար մյուսը զոհել: Քարոզներում նա շարունակ եղբայրության ու խաղաղության կոչ է արել, մերժել կրոն. երկպառակությունը հայոց մեջ, իր հրատարակած գրքերի տիտղոսաթերթերի վրա միշտ նշել տվյալ ժամանակի Ամենայն հայոց կաթողիկոսի անունը, կտրականապես դեմ եղել կաթոլիկ հայերի առանձին կաթողիկոսություն ունենալուն: Հայագիտության մեջ խոշոր ներդրում է Մ. Ս-ու՝ ժամանակի ձեռագիր ու տպագիր բառագանձն ընդգրկող «Բառգիրք հայկազեան լեզուի» (հ. 1, 2, 1749, 1769) գործը, որի վրա նա աշխատել է 1727-ից, ընդհատումներով շարունակել մինչև կյանքի վերջը՝ այդպես էլ չտեսնելով իր Բառգրքի լույս աշխարհ գալը: Խորհրդանշական է աշխատության առաջաբանի վերջին հատվածը, որը մահամերձ հեղինակի ընծայականն է մայր ժողովրդին. «Խոնարհամիտ սրտիւ ընծայեմ քեզ զպտուղ բազմամեայ աշխատութեանս՝ նուէր սիրոյ. զի ցանկալի է ինձ յինէն առնուլ և քեզ տալ» («Բան առ ընթերցօղս», էջ 19): Դարագլուխ կազմող կոթողային այս աշխատությունն աչքի է ընկնում գիտ. բարեխղճությամբ, հայերենի լեզվական իրողությունները քննելու խորիմացությամբ, նրա նախկին անաղարտությունը վերականգնելու հմտությամբ. այն նշանակալի երևույթ էր ոչ միայն հայ, այլև համաշխարհային բառարանագրության մեջ: Մ. Ս. իր կազմակերպ. ջանքերի շնորհիվ կարողացել է շարունակելի դարձնել միաբանությունը: Պատահական չէ, որ դեռ կենդանության օրոք նրան կնքել են «Երկրորդ Լուսավորիչ ազգիս», «Երկրորդ Մեսրոպ» և նմանօրինակ այլ անուններով: Մահվանից հետո միաբանությունը կոչել են նրա անունով, սկսած գործը շարունակել աշակերտները: Նրանք ընդարձակել ու խորացրել են իրենց ուսուցչապետի ազգօգուտ ծրագիրը՝ երեք դար շարունակ հաստատ պահելով «Մխիթարի տան» ավանդույթները:

Գրկ. Ագոնց Ս., Պատմութիւն կենաց և վարուց տեառն Մխիթարայ Սեբաստացւոյ րաբունապետի եւ Աբբայի, Վնտ., 1810: Սարգիսյան Բ., Երկհարիւրամեայ գրականական գործունեութիւն եւ նշանաւոր գործիչներ Վենետկոյ Մխիթարեան միաբանութեան, Վնտ., 1905: Թորոսյան Հ., Վարք Մխիթարայ Աբբայի Սեբաստացւոյ, Վնտ., 1932: Լեո, Երկերի ժողովածու, հ. 3, 1973, էջ 482–509: Ճեմճեմյան Ս., Մխիթար Աբբահօր հրատարակչական առաքելութիւնը, Վնտ., 1980: Չոպանյան Ա., Երկեր, Ե., 1988, էջ 354-371:

Լևոն Լաճիկյան

ՄԽԻԹԱՐ ՏԱՇՐԱՑԻ, Մխիթար Սկեվռացի (մոտ 1200–1271), աստվածաբան, վարդապետ: Հայ մատենագրությունը նրա կյանքի և եկեղեց. գործունեության մասին շատ քիչ բան է պահպանել: Պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին տեղեկացնում է, որ Մ. Տ. ընդգրկված է եղել Կիլիկիայից Ոսկե հորդայի Բաթու և Մանգու խաների մոտ ուղարկված դեսպանագնացությունների կազմում: Մ. Տ-ու գրչին են պատկանում սակավաթիվ գործեր, որոնց մեջ առանձնանում է «Յաղագս համապատւութեան երկոտասանից առաքելոց» երկը: Գրվել է Հայոց թագավոր Հեթում Ա-ի (1226–70) հրամանով ու Կաստաղոնի եպս. Հակոբի հորդորներով և ներկայացնում է հեղինակի հաշվետվությունը 1263-ին Աքքա կատարած դիվանագիտ. այցի մասին: Մ. Տ., որպես Հեթում Ա-ի և կաթողիկոս Կոստանդին Ա Բարձրբերդցու (1221–67) նվիրակ, այցելել է լատ. Արևելքի նշանավոր կենտրոններից մեկը՝ Աքքա, հանդիպելու Հռոմի Ուրբանոս IV պապի լեգատին (դեսպան)՝ Գուլիելմոս արքեպիսկոպոսին: Հռոմի եկեղեցին Հռոմկլայի կաթողիկոսարանից պահանջել է անվերապահորեն ենթարկվել պապական աթոռին՝ պատճառաբանելով, թե Պետրոսը առաքյալներից գլխավորն է և եկեղեցու վեմը, հետևաբար բոլոր պատրիարքներն ու կաթողիկոսները պետք է հնազանդվեն Պետրոսի աթոռին, այն է՝ Հռոմի եկեղեցուն, որպես գլխավորի: Մ. Տ., իր երկում հետևելով Վարդան Արևելցու մշակած եկեղեցաքաղ. գծին, ապացուցել է այդ պահանջի անարդարացիությունը և ավետարանական խոսքերի աղավաղման, սեփական իշխանատենչության տեսանկյունից դրանց մեկնաբանման միտումը: Սեփական մոլորությունը հիմնավորելու համար անթույլատրելի է ախտակից դարձնել սրբին և մարմնական գերագահությունը տարածել նաև հոգևորի և աստվածայինի վրա, եզրակացրել է հեղինակը: Հայ եկեղեցու անկախ նվիրապետական կառույցը լատին կղերի ոտնձգություններից պաշտպանելու համար հայ աստվածաբանը հիմնվել է միայն Ս. Գրքի վկայությունների վրա: Հիսուսն առաքյալների մեջ գահերի տարբերություն չի դրել. բոլոր տասներկու առաքյալներին տվել է նույն իշխանությունը և հավասարությունը: Հետևաբար, Հռոմի եկեղեցին ոչ մի իշխանություն ունենալ չի կարող մնացած աթոռների, այդ թվում՝ Հայ եկեղեցու վրա:

Մ. Տ. ցույց է տվել, որ Հայ եկեղեցին նույնպիսի հաջորդ է Տիեզերական եկեղեցու առաքելական ավանդույթի, ինչպիսին ներկայացնում են Երուսաղեմի, Հռոմի, Կոստանդնուպոլսի, Անտիոքի և Ալեքսանդրիայի պատրիարքական աթոռները: Պաշտպանելով Հայ եկեղեցու շահերը՝ հայ աստվածաբանը, միաժամանակ, իր երկում մեծագույն հարգանքով է խոսել քույր եկեղեցիների և մյուս ազգերի մասին՝ կոչ անելով Հռոմի աթոռին նույնպիսի վերաբերմունք դրսևորել: Հայտնի է Մ. Տ-ու երկի մոտ 20 ընդօրինակություն, որոնք պահպանվում են Երևանում, Փարիզում և Երուսաղեմում: Դրանց մեծագույն մասը ներկայացնում է «Յաղագս համապատւութեան երկոտասանից առաքելոց» երկի բնագրի համառոտ խմբագրությունը: Երկը, հավանաբար, ստեղծվել է XIV դ. վերջին: Դրա ընդարձակ, այս դեպքում՝ իսկագիր ընդօրինակության հնագույն ձեռագիրը պահպանվում է Փարիզի Ազգ. գրադարանի հայկ. ձեռագրերի պահոցում և կրում հերթական՝ 42 համարը: Մատյանն ընդօրինակված է 1274-ին, ստացողն է Կեռան թագուհին: Առավել ամբողջական և ընդգրկուն են երկի երուսաղեմյան երեք հրատարակությունները (1857, 1860, 1865): Այս ձեռագրերից է երկը ֆրանս. թարգմանել և մասնակիորեն հրատարակել հայագետ Էդուարդ Դյուլորիեն (1869):

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Պողարյան Ն., Հայ գրողներ, Երուսաղեմ, 1971: Բոզոյան Ա., Մխիթար վարդապետ Տաշրացին (Սկեւռացին)՝ Հայոց եկեղեցու նուիրապետական կառոյցի պաշտպան, «Գանձասար», 5, 1994:

Ազատ Բոզոյան

ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ Աբել (1804–1873, Վաղարշապատ), արքեպիսկոպոս, Տրապիզոնի հայոց հոգևոր առաջնորդ, հայագետ-պատմաբան: Ուսանել է Էջմիածնի ժառանգավորաց դպրոցում, դարձել Մայր աթոռի միաբանության անդամ, վարել հոգևոր ու կրթ. պաշտոններ (նաև Կ. Պոլսում): Հիմնադրել է «Թանգարան Հայկազյան» ընկերությունը, եղել «Արարատ»-ի առաջին խմբագիրը, աշխատակցել «Կռունկ Հայոց աշխարհին», «Բանասեր» և այլ պարբների: Առանձին գրքերով հրատարակվել են «Ճանապարհորդութիւն յԱնի» (1855), «Պատմութիւն մենաստանին Հառիճոյ ի Շիրակ» (1856), «Վէպ գաղթականութեան հայոց Տրապիզոնու» (1857), «Անուշաւան ի գերեւարս» (1860), «Ճանապարհորդութիւն ի Դավրէժ» (1861), «Հայոց ազգի քաղաքական վիճակը միջին դարերէն» (1862), «Պատմութիւն ժողովոց Հայաստանեայց եկեղեցւոյ…» (1874), «Վաղարշապատ քաղաքամայր Հայաստանի…» (1874), «Կաթուղիկէ Մայր եկեղեցի Վաղարշապատայ…» (1875) երկերը:

Արմեն Տեր-Ստեփանյան

ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, Մխիթարյաններ, հայ կաթոլիկական վանական և մշակութային հաստատություն: Հիմնադրել է Մխիթար Սեբաստացին 1701-ի սեպտ. 8-ին, Կ. Պոլսում՝ հոգևոր, ուսումնակրթ., գիտ. և մշակութ. գործունեություն ծավալելու նպատակով: Միաբանությունը դրվել է Տիրամոր մասնավոր պաշտպանության ներքո՝ «Որդեգիր Կուսին, Վարդապետ Ապաշխարության» նշանաբանով, որի սկզբնատառերն այսօր էլ գրված են Մ. մ-յան զինանշանի վրա: 1706-ին միաբանությունը տեղափոխվել է վենետիկապատկան Մորեա թերակղզու (Հունաստան) հվարմ-ում գտնվող Մեթոն բերդավան, 1717-ից հաստատվել Վենետիկի մոտ գտնվող Ս. Ղազար կղզում: 1712-ին Վատիկանը Մխիթար Սեբաստացուն ճանաչել է միաբանության առաջնորդ, նրան շնորհել աբբահոր կոչում: XIX դ. սկզբին, երբ Ֆրանսիան վերացրել էր իր տիրապետության ներքո գտնվող բոլոր կրոն. միաբանությունները, Ֆրանսիայի կայսր Նապոլեոն I Բոնապարտը 1810-ի օգոստ. 17-ի հրովարտակով Ս. Ղազարի հայկ. միաբանությունը ճանաչել է գիտ. հաստատություն՝ «Հայկական ակադեմիա» պատվավոր տիտղոսով, և պահպանել այն:

Իր ստեղծման օրվանից Մ. մ. ծավալել է հայագիտ-բանասիր. և մշակութ. բուռն գործունեություն: XVIII դ. 1-ին կեսին Մ. մ-յան հայագիտ. գործունեության նշանակալից երևույթը Մխիթար Սեբաստացու «Բառգիրք հայկազեան լեզուի» (հ. 1, 2, 1749, 1769) բացատր. բառարանի հրատարակումն էր: Վենետիկի Մխիթարյանների տպարանը հիմնվել է 1789ին: Առաջին տպարանապետն է եղել Հովհ. Զոհրապը: Մխիթարյանների հրատարակչ. գործունեությունը սերտորեն առնչվել է իրենց տպարանի աշխատանքի հետ: Առաջին տարում տպարանը լույս է ընծայել Գրիգոր Նարեկացու երկերը՝ «Գիրք աղօթից» («Մատեան ողբերգութեան») և «Մեկնութիւն Երգոց երգոյն Սողովմոնի», ապա՝ Մխիթար Գոշի առակները («Առակք և ոտանաւորք խրատականք», 1790), Ղազար Փարպեցու «Պատմութիւն Հայոց»-ը (1793), Մովսես Խորենացուն վերագրվող «Գիրք պիտոյից»-ը (1796) ևն: Տպագրվել են նաև միաբանների գործերից: 1800-ին այդտեղ տպագրվել է Մխիթարյանների առաջին (հայոց երկրորդ) պարբ-ը՝ «Տարեգրութիւն»-ը: Վենետիկի Մխիթարյանների կարևորագույն հրատարակություններից է Աստվածաշնչի երկրորդ (1805, առաջինը՝ 1733) հրատարակությունը՝ Հովհ. Զոհրապի աշխատասիրությամբ: XVIII դ. 2-րդ կեսից Մ. մ. վերելք է ապրել հայ մշակութ. և գիտ. առաջնակարգ գործիչներ Ս. Ագոնցի (1740–1824), Մ. Չամչյանի, Գ. Ավետիքյանի, Մ. Ավգերյանի, Հ. Ավգերյանի (1774–1854), Ղ. Ինճիճյանի (1758–1833), Մ. Ջախջախյանի (1770– 1835), Ե. Թովմաճանի (1777–1848), Ա. Բագրատունու (1790–1866), Է. Հյուրմյուզյանի (1799–1876), Ղ. Ալիշանի, Գ. Զարբհանալյանի (1827–1901) և այլոց գործունեության շնորհիվ: Սկսվել է «Մատենագիրք նախնեաց» և նույնի համառոտ հանրամատչելի բնույթ կրող «Ընտիր մատենագիրք», ինչպես նաև «Սոփերք հայկականք» շարքերի հրատարակությունը: Բնագրագիտ. ճշգրտումներով, առաջաբանով ու ծանոթագրություններով հրատարակվել են Գրիգոր Նարեկացու «Մատենագրութիւնք» (1827), Բարսեղ Կեսարացու «Ճառք…» (1830), Փավստոս Բուզանդի «Պատմութիւն Հայոց» (1832), Մխիթար Հերացու «Ջերմանց մխիթարութիւն» (1832), Դավիթ Անհաղթի «Մատենագրութիւնք» (1833), Եղիշեի «Մատենագրութիւնք» (1838), Մովսես Խորենացու «Մատենագրութիւնք» (1843, 2-րդ հրտ. 1865) և համաշխ. ու հայ դասականների այլ գործեր: Մխիթարյանները հանդես են եկել նաև ինքնուրույն հայագիտ., պատմաբանասիր., աշխարհագր., բառարանագիտ., աստվածաբան. և այլ բնույթի աշխատություններով: XIX դ. բեղմնավոր էր նաև Մ. մ-յան գրական-գեղ. գործունեությունը, որի հիմքը դրել էր Մխիթար Սեբաստացին իր «Տաղարան» (1727) բանաստեղծությունների ժողովածուով, որը կլասիցիզմի առաջին ամբողջական դրսեվորումն է հայ գեղ. գրականության մեջ: Հայ կլասիցիզմը հետագա զարգացում է ստացել Ղ. Ինճիճյանի, Մ. Ջախջախյանի, Է. Հյուրմյուզյանի, Գ. Ավետիքյանի ստեղծագործություններում և թարգմանություններում («Տաղք մխիթարեան վարդապետաց», հ. 1–3, 1852–54), իսկ Ա. Բագրատունու «Հայկ Դիւցազն»-ով (1858) հասել է իր գագաթնակետին: XIX դ. 2-րդ կեսից կլասիցիզմին փոխարինել է ռոմանտիզմը, որի հիմնադիրը Ղ. Ալիշանն է: Մխիթար Սեբաստացու ջանքերով, նրա անձն. գրադարանի հիմքի վրա Ս. Ղազար կղզում հիմնադրվել է Վենետիկի մատենադարանը, որը սկզբ. շրջանում համալրվել է նվիրատվություններով, հետագայում՝ նաև գնումներով: XIX դ. կեսին կառուցվել է գրադարանի նոր շենք՝ երկու մասնագիտացված գրապահոցով, որտեղ հավաքվել են ձեռագիր մատյաններ, պարբ-ներ ու տպագիր հրատարակություններ՝ հայերեն և այլ լեզուներով: Ներկայիս տպագիր ֆոնդը շուրջ 100 հզ. միավոր է (հազվագյուտ հրատարակություններ հայերեն և այլ լեզուներով), ձեռագիր ֆոնդը՝ 4 հզ.:

1772-ին, Ս. Մելգոնյանի (1717–99) աբբահայրության ժամանակ, երբ Մ. մ-յան անդամների միջև անհամաձայնություն և վեճ է ծագել կանոնադրության փոփոխության կապակցությամբ, միաբանների մի խումբ՝ Ա. Բաբիկյանի (1738–1825) գլխավորությամբ, թողնելով Վենետիկը, 1773-ին հաստատվել է Տրիեստում (Ավստրիա), 1810-ից՝ Վիեննայում: 1811-ի հունիսի 8-ին ավստրիական կառավարությունը պաշտոնապես ճանաչել է նրանց գոյությունը: Մ. մ-յան Վիեննայի ճյուղավորումը կարճ ժամանակում կրկնապատկել է իր անդամների թիվը: 1874-ին միաբանության տարածքում կառուցվել է եկեղեցի: Ժամանակի ընթացքում միաբանությունում ստեղծվել է մատենադարան, որտեղ պահվում են շուրջ 2600 հայերեն ձեռագրեր, ավելի քան 120 հզ. գիրք՝ հայերեն և օտար լեզուներով, հայ պարբ. մամուլի հարուստ հավաքածու: Միաբանությունն ունի նաև թանգարան, որի բազմաթիվ ցուցանմուշներից հատկապես հայտնի են հայկ. դրամների, եկեղեց. զգեստների և սպասքի հավաքածուները: 1811–12-ին Վիեննայի Մ. մ. հիմնել է տպարան (գրքեր է տպագրել 50 լեզուներով) և ծավալել գրահրատարակչ. լայն գործունեություն: Վիեննայի Մ. մ. իր ծաղկուն շրջանն է ապրել XIX դ. 2-րդ կեսից՝ նշանավոր գիտնական հայագետներ Վ. Չալըխյանի (1803–34), Մ. Գարագաշյանի (1818–1908), Հ. Գաթըրճյանի, Ղ. Հովնանյանի (1817–97), Կ. Սիպիլյանի (1824–78)..:

XIX դ. վերջից – XX դ. սկզբից Մ. մ-յան երկու ճյուղավորումները սերտորեն համագործակցում են միմյանց հետ և իրենց կարևոր նպաստը բերում հայ գիտությանն ու մշակույթին: XIX դ. վերջից իրենց գիտ., գրական, մշակութ. գործունեությամբ հայտնի են Գ. Գալեմքյարյանը (1862–1917), Բ. Սարգիսյանը (1852–1921), Հ. Տաշյանը, Ա. Ղազիկյանը (1870–1932), Ս. Էփրիկյանը (1873–1952), Վ. Հացունին (1870–1944), Բ. Չրաքյանը (1877– 1970), Հ. Աստուրյանը (1880–1950), Մ. Պոտուրյանը (1881–1959), Ն. Ակինյանը, Վ. Հովհաննիսյանը (1894–1977), Հ. Ոսկյանը (1895– 1968), Վ. Ինգլիզյանը (1897–1968), Մ. Ճանաշյանը (1908–74), Պ. Անանյանը (1920–98), Ս. Ճեմճեմյանը (1939–96), Օ. Սեքուլյանը (ծ. 1921), Լ. Զեքիյանը (ծ. 1943) և ուրիշներ:

Մխիթարյանները գործուն մասնակցություն են ունենում հայագիտ. միջազգ. գիտաժողովներին, սերտորեն համագործակցում Հայաստանի գիտնականների հետ: 1993-ից ՀՀ-ում գործում է «Հայաստանի Մխիթարյան կենտրոնը», որի նպատակն է օժանդակել Հայաստանի և սփյուռքի ազգ-մշակութ. և կրթ. կյանքին, ավելի սերտացնել հայրենիքի և սփյուռքի գիտնականների համագործակցությունը Ս. Ղազարի ակադեմիայի հետ: Կենտրոնը (2000-ից ղեկավարն է Սերոբ վրդ. Չամուրլյանը) կազմակերպում է դասախոսու թյուններ, հրատարակում գրքեր: Հայ կաթողիկե եկեղեցու Հայաստանի, Վրաստանի և Արևելյան Եվրոպայի թեմի առաջնորդն է Մխիթարյան հայր Ներսես արք. Տեր-Ներսիսյանը (նստավայրը՝ Գյումրիում): Մ. մ., Վենետիկի և Վիեննայի պատմ. զույգ ճյուղավորումներով, երկարատև բանակցություններից և քննարկումներից հետո Վենետիկի Ս. Ղազար Մայրավանքում 2000-ի հուլիսի 10–21-ը կազմակերպել է միացյալ ընդհանուր արտակարգ ժողով, որին մասնակից երկու հաստատությունների բոլոր միաբանները որոշել են միավորվել՝ ստեղծելով Մխիթարյան միացյալ միաբանություն՝ մեկ կենտր. վարչությունով: Վենետիկի Ս. Ղազար Մայրավանքը Մխիթարյան միացյալ միաբանության գլխ. կենտրոնատեղին է, Վիեննայի վանքը՝ առաջին գլխ. մենաստանը, որը պետք է ունենա տեղական աբբահայր տիտղոսը կրող մի վանահայր: Զույգ միաբանությունների բոլոր առաքելավայրերն ու կենտրոնները կառավարվելու են նորընտիր ընդհանրական աբբահոր և իր Միացյալ վարչ. խորհրդի կողմից: Ընդհանուր ժողովի հուլիսի 9-ի նիստում Եղիա ծ. վրդ. Քիլաղպյանն ընտրվել է Մխիթարյան միացյալ միաբանության 15-րդ Ընդհանուր աբբահայր:

Մ. մ-յան գործունեության կարևոր ասպարեզներից է ուսումնակրթ. առաքելությունը: 1732-ին Ս. Ղազարի վանքին կից հիմնվել է ճեմարան (ակադեմիա), որը հետագայում դարձել է ճանաչված ուսումնագիտ. կենտրոն: Այստեղ հայոց լեզվին ու մշակույթին են ծանոթացել Եվրոպայի բազմաթիվ անվանի մտավորականներ՝ Բայրոնը, Բրեյնդը, Ստենդալը, Պետերմանը, Վ. Սկոտը և ուր.: Միաբանությունը 1834-ին վարժարան է հիմնել Պադուայում (Մուրատյան), 1836-ին՝ Վենետիկում (Ռափայելյան), որոնք 1870-ին միավորվել են և կոչվել Վենետիկի Մուրատ-Ռափայելյան վարժարան: Վենետիկի Մխիթարյանների տնօրինության տակ գործել է նաև Փարիզի Սամուել Մուրատ վարժարանը (1846–1988): Վիեննայի Մխիթարյանների դպրոցներից հնագույնը հիմնվել է 1774-ին, Տրիեստում: Վիեննայում գործում է Աստվածաբանական կղերանոց (ուսումնարան), որտեղ տարբեր երկրներից եկած ապագա Մխիթարյան վարդապետներ ուսումնասիրում են աստվածաբանություն, հայ ժողովրդի և եկեղեցու պատմություն, փիլիսոփայություն, հայ բանասիրություն և այլ առարկաներ: XIX դ. Մ. մ. Կ. Պոլսում ունեցել է 6 նախակրթարան: Կ. Պոլսի ֆրանցիսկյան վանքին կից Վիեննայի Մխիթարյանները 1830-ին հիմնել են դպրոց, որը 1857-ից տեղափոխվել է Բանկալթիի թաղամասը (հայտնի է Մխիթարյան լիցեյ անունով): Դպրոցներ են հիմնվել Հունգարիայի հայ գաղթավայրերում՝ Եղիսաբեթուպոլսում (1746, ծրագիրն ու կանոնադրությունը 1790-ին կազմել է Մ. Չամչյանը), Վարատինում (1749), Սիբվիզում (1797), ինչպես նաև՝ Տրապիզոնում (1817), Ղարասուբազարում (1821), Ախալցխայում (1831), Սիմֆերոպոլում (1850), Քավթառլու գյուղում (1880, այժմ՝ ՀՀ Շիրակի մարզի Փանիկ գ.), Պարտիզակում (1883), Սավորայում (1885), Նիկոմեդիայում (1887), Մուշում (1892), Մերդինում (1911), Խարբերդում (1912) և հայաբնակ այլ վայրերում: Մինչև առաջին համաշխ. պատերազմը Վիեննայի Մխիթարյաններն ունեցել են 26 դպրոց: 1918-ին Կ. Պոլսի Շիշլի թաղամասում հիմնվել է որբանոց-դպրոց, որը 1921-ին տեղափոխվել է Գատը գյուղ, 1922ին՝ Իտալիայի Ֆիեսո գյուղ, ապա՝ Միլան: 1936-ին նոր դպրոցներ են հիմնվել Ալեքսանդրիայում, Հալեպում (վերջինս՝ լիցեյի ծրագրով): Բեյրութի Հազմիե արվարձանում Մխիթարյաններն ունեն երկրորդական մի վարժարան, 1972ին բացվել է միաբանության Ռաուդայի (Լիբանանում) դպրեվանքը, 1956-ին՝ Բուենոս Այրեսի (վենետիկյան), 1979-ին՝ Լոս Անջելեսի (վիեննական) Մխիթարյան դպրոցները:

Մ. մ. հայ գիտամշակութ. կյանքում կարևոր ներդրումն է ունեցել իր պարբերական մամուլով: 1843-ից անընդմեջ Վենետիկի Մխիթարյանները հրատարակում են «Բազմավեպ» ամսագիրը, որը ներկայումս հրատարակվող հայ ամենահին պարբ-ն է: Վիեննայի Մխիթարյանները 1847–63-ին հրատարակել են «Եվրոպա» շաբաթաթերթը, 1887-ից՝ «Հանդես ամսօրյա» ամսագիրը: Մխիթարյանների հրատարակած պարբ-ներից առավել հայտնի են նաև՝ «Եղանակ բյուզանդյան» (1803–20), «Դիտակ բյուզանդյան» (1812–16), «Հայ ընտանիք» (1969ից, դպրոց. պատկերազարդ ամսագիր, 1947–60ին՝ «Մխիթարյան ընտանիք», 1960–62-ին՝ «Ընտանիք», 1963-ից՝ կրկին «Մխիթարյան ընտանիք») հանդեսները ևն:

Գրկ. Մխիթարեան յոբելեան 1701–1901, Վնտ., 1901: Սարգիսյան Բ., Երկհարիւրամյա գրականական գործունեութիւն և նշանաւոր գործիչներ Վենետկո Մխիթարեան միաբանութեան, Վնտ., 1905: Ակինյան Ն., Ակնարկ մը Վիեննական Մխիթարեան միաբանութեան գրական գործունեութեան վրա, Վնն., 1912: Յարտըմյան Տ., Մխիթարեաններու նպաստը հայ մշակոյթին և հայագիտութեան, Լոս Անջելես, 1987: Ընդհանուր գրացուցակ Մխիթարեան գրավաճառանոցի, Վնն., 1972: Գրացուցակ Մխիթարեան տպարանին. 1700–1978, Վնտ., 1978: Apat M.K., Die Wiener Mechitaristen. Armenische Mönche in der Diaspora, Wien-Köln, 1990.

ՄԾՂՆԵՈՒԹՅՈՒՆ, քրիստոնեական աղանդ.: Ծագել է Միջագետքում, տարածվել Ասորիքում, Եգիպտոսում, Փոքր Ասիայում, Հայաստանում: Վարդապետության հիմքում ընկած են եղել I–III դդ. տարածված գնոստիկյան (տես Գնոստիցիզմ) գաղափարները: Անունը ծագել է ասորերեն m®lÿn բառից (աղոթող ժողովուրդ): Հուն. աղբյուրներում աղանդի հետևորդները կոչվել են մեսալյաններ, նաև՝ եվքիտներ (աղոթողներ), որը մեսալյան բառի հուն. թարգմանությունն է: Մեսալյանները (մծղնեները) երբեք չեն եղել կազմակերպված աղանդ, չեն ունեցել նվիրապետ. կազմակերպություն, արտահայտել են քրիստոնեության մեջ արմատական խմբերի հույզերը: Նրանք հավատացած են եղել, որ մարդու հոգում ի ծնե չար դև է նստած, և ո՛չ մկրտությունը, ո՛չ էլ եկեղեց. որևէ խորհուրդ ի վիճակի չեն հեռացնել նրան: Միայն հոգևոր մաքրությունը՝ «կրակով մկրտությունը», կարող է մարդկանց ազատել սատանայի ուժից, իսկ մաքրման միակ միջոցը աղոթքն է, որը հալածում, արտաքսում է դևին: Աղոթքն է իսկական կրոն. խորհուրդը, որի միջոցով մարդը ձերբազատվում է կրքերից, և Սուրբ Հոգին իջնում է նրա վրա: Մ-յան գլխ. մեկնաբանը եղել է Մակարիոս Սիմեոնը կամ Կեղծ Մակարը (IV դ. վերջ – V դ. սկիզբ): Մակարիոս Սիմեոնը պայմանական անունն է այն հեղինակի, որի աշխատությունները բովանդակում են 50 քարոզ-ճառեր և առանձին ձեռագրերում վերագրվում IV դ. եգիպտացի վանական Մակարիոս Մեծին:

Մեսալյանների մասին ամենավաղ տեղեկությունները հաղորդել է Եպիփան Կիպրացին: Հիշյալ աղանդավորների ի հայտ գալը նա թվագրել է Կոստանդիոս կայսրի ժամանակով (351–361)՝ զանազանելով հեթանոս մեսալյաններին և քրիստոնյա մեսալյաններին: Առաջինները, թեև հեթանոս, դավանել են միաստվածություն և իրենց աստծուն անվանել Ամենակալ, քրիստոնյա մեսալյանները, գիտակցելով սատանայի մեծությունն ու զորությունը, նրա բարյացակամությունը շահելու և դավերից խուսափելու համար երկըրպագել են նրան և իրենց անվանել սատանյաններ: Եպիփան Կիպրացու վկայությամբ՝ մեսալյանները հրաժարվում էին սեփականությունից, լքում իրենց բնակատեղիները ու ապրում մուրացկանությամբ: Նրանք մերժում էին ծոմապահությունը և մշտապես աղոթում: Եպիփան Կիպրացու ժամանակաշրջանում դաժանաբար հալածվել են, դրա համար էլ իրենց անվանել են մարտիրոսներ, նահատակներ:

Վաղ բյուզ. պատմիչ Թեոդորետոս Կյուրացին մեսալյանների հանդես գալը թվագրել է Վալենտինիանոս (364–375) և Վաղես (364– 378) կայսրերի իշխանության շրջանով: Ըստ նրա, այդ աղանդավորները կոչվել են նաև «էնթուսիաստներ», քանզի ինչ-որ դևի ազդեցությամբ հավատացել են, թե իրենց մեջ Սուրբ Հոգին է մուտք գործել, և այդ պատճառով ընկել են հիազմայլանքի (էքստազի) մեջ, որը և անվանել են «էնթուսիասմոս»: Թեոդորետոս Կյուրացին վկայում է, որ Անտիոքի պատրիարք Փլավիանոսը (381–404), տեղեկանալով Եդեսիայում աղանդավորների տարածված լինելու մասին, վանականների խումբ է ուղարկել այնտեղ, նրանց բերել տվել Անտիոք և ջանացել «դարձի բերել»: Սակայն նրա բանակցությունները ծերունի աղանդապետ Ադելփիոսի հետ ապարդյուն են անցել, և պատրիարքը արտաքսել է նրանց: Անտիոքից նրանք գնացել են Պամփյուլիա, տարածել իրենց վարդապետությունը, ինչի համար հալածվել են, գաղթել Փոքր Ասիա՝ իրենց կողմը գրավելով մի շարք մենաստանների: Թեոդորետոս Կյուրացին պահպանել է մեսալյանների աղանդապետների անունները՝ Սաբբաս, Ադելփիոս, Դադոես, Սիմեոն, Հերմաս:

Մեսալյանների մասին իրենց իսկ գրքերից քաղած մանրամասն տեղեկություններ է հաղորդել բյուզ. աստվածաբան Հովհան Դամասկացին (VIII դ.): Նրանց ընկալմամբ մարդու մեջ ամուր նստած է Սուրբ Հոգին, ինչպես և սատանան, որը դևերի հետ մեկտեղ տիրել է մարդու մտքին ու բնությանը: Մարդու հոգին կարող է մաքրել միայն հանապազօր աղոթքը, որին նրանք հսկայական ուժ են վերագրել: Ըստ Հովհան Դամասկացու՝ մեսալյանները մերժել են եկեղեցին, ընդունել միայն իրենց աղոթարանները, խորշել ֆիզ. աշխատանքից:

Մեսալյանների վարդապետության դեմ գրել են Փոքր Հայքի մայրաքաղաք Մելիտենեի եպիսկոպոս Լետոյիոսը, Իկոնիոնի եպիսկոպոս Ամփիլոքիոսը, որը գլխավորել է աղանդավորներին դատապարտող Սիդեի եկեղեց. ժողովը (391): Անտիոքի պատրիարք Փլավիանոսը 391-ին Անտիոքում նույնպես գումարել է եկեղեց. ժողով ընդդեմ մեսալյան աղանդի: Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովը (431) նզովել է մեսալյան աղանդավորներին,դատապարտել նրանց «Գիրք ճգնավորականը»: Նրանց գրքերի դեմ քսանչորս նզովքներ է գրել Կեսարիայի եպիսկոպոս Արքելայոսը, ապա և՝ նյուսացի եպիսկոպոս Հերակլիդեսը: Մեսալյաններն այնքան են մտահոգել բարձր հոգևորականությանը, որ անգամ Կ. Պոլսի Ատտիկոս պատրիարքը (406– 425) գրել է Պամփյուլիայի եպիսկոպոսներին, Սիդեի եպիսկոպոս Ամփիլոքիոսին՝ պատվիրելով հալածել աղանդավորներին: Մեսալյանների դեմ հարատև պայքարել է նաև նեստորական եկեղեցին:

Հայաստանում մծղնեների (հայկ. աղբյուրներում նրանք մեսալյաններ չեն կոչվել) տարածված լինելը հիմնականում երևում է Շահապիվանի եկեղեցական ժողովի կանոններից. դրանք վկայում են, որ Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Ա Պարթևի մահից հետո աղանդը տարածվել է երկրում, ընդգրկել ոչ միայն աշխարհականների, այլև հոգևորականների (երեց, սարկավագ, աբեղա) շրջանակը: Ժողովականները ծանր պատիժներ են սահմանել նրանց դեմ: Աղանդավոր հոգևորականին կարգալույծ են հայտարարել, ճակատին աղվեսադրոշմ խարանել և արգելափակել վանքում: Եթե աղանդավոր հոգևորականը դարձի չի եկել, իշխանությունները դիմել են մարմն. խիստ պատիժների և նետել գոդենոց: Ավելի ծանր են եղել պատժամիջոցները աշխարհիկ աղանդավորների նկատմամբ. նրանց անմիջապես ենթարկել են մարմն. պատիժների, ճակատներին աղվեսադրոշմ խարանել և նետել գոդենոց, իսկ նրանց անչափահաս երեխաներին հեռացրել են ծնողներից, հանձնել հոգևորականների խնամքին: Աղանդավորներին հովանավորելու, թաքցնելու և իշխանություններին չհանձնելու համար մեղադրվող հոգևորականության դեմ է ուղղվել 20-րդ կանոնը:

Հայկ. աղբյուրներում մծղնեների գաղափարախոսության մասին տեղեկություններ չկան, եղածներն էլ նրանց դեմ ուղղված լուտանքներ են: Եզնիկ Կողբացին միայն վկայում է, որ մծղնեները մերժել են ամուսնության խորհուրդը: Մ. ավելի խոր հետք է թողել Հայաստանում, քան աղանդավոր. մյուս շարժումները: Հովհաննես Գ Օձնեցին իր «Ընդդէմ պաւղիկեանց» ճառում պավլիկյաններին համարել է «նախկին մծղնեության խեշերանք» (մնացորդ): Արիստակես Լաստիվերցին թոնդրակեցիների գործունեությունը՝ «մծղնէ գործ», իսկ Կիրակոս Երզնկացին գրել է. «Մծղնագործութիւն, որ առաւել է քան զամենայն մեղս»: Մծղնե անունը ստացել է «աղանդավոր», «հերձվածող», «պիղծ» իմաստը:

Գրկ. Եզնիկ Կողբացի, Եղծ աղանդոց, Ե., 1994: Տեր-Մկրտչյան Կ., Մծղնէից աղանդը, «Արարատ», 1895, № 1, էջ 3–8: Նույնի, Պաւղիկեանք Բիւզանդական կայսրութեան մէջ և մերձաւոր հերձուածային երևոյթներ Հայաստանի մէջ, Երուսաղեմ, 1938, էջ 65–76: Խաչիկյան Լ., Փոքր Հայքի սոցիալական շարժումների պատմությունից (IV դ.), Ե., 1951: Կանոնագիրք Հայոց, աշխատասիր. Վ. Հակոբյանի, հ. 1, 2, Ե., 1964, 1971: Տեր-Մինասյան Ե., Միջնադարյան աղանդների ծագման և զարգացման պատմությունից, Ե., 1968, էջ 73–85: Բարթիկյան Հ., Աղանդավորական շարժումները Հայաստանում ըստ միջնադարի հայ և օտար հեղինակների (IV–V դդ.), ԼՀԳ, 1984, № 10: Photius, Bibliothèque, P., 1959; Staats R., Gregor von Nyssa und die Messalianer, Berlin, 1968.

Հրաչ Բարթիկյան

ՄԿՐՏԱՐԱՆ, եկեղեցուն մոտ կամ կից շինություն՝ Մկրտության ծիսակատարության համար: Ճարտարապետորեն առնչվում է հեթանոս. շրջանում ջրի պաշտամունքին նվիրված հատուկ շինությունների հետ: Մ-ները եղել են երկու տիպի՝ ա. Մկրտության ավազանը տեղադրվել է հատուկ շենքում, որը կոչվել է մկրտատուն (կառուցվել է մինչև XIV դ.), բ. ավազանը տեղադրվել է եկեղեցու ներսում կամ նրան կից: Երկու ձևն էլ Հայ եկեղեցու կանոնների համաձայն (Սահակ Ա Պարթևի կանոնախումբ, Դվինի 554 ժողովի կանոններ) կիրառվել են վաղ միջնադարից և բնորոշ են հայկ. ճարտ-յանը: Մկրտատան և ավազանի հատակագծային ձևերը (հիմնականում՝ բոլորաձև, բազմանիստ և խաչաձև) ունեցել են հեթանոսությունից փոխանցված նշանաբան. իմաստ: IV դարից այդ ձևերը հաստատել են նախ՝ արլ., ապա արմ. եկեղեցիները: Հայկ. ճարտ-յանը հայտնի հնագույն Մ-ներից են Ողջաբերդի քառակուսի հատակագծով գմբեթավոր մկրտատունը (IV դ.), Արզնու Ս. Կիրակի (VI դ.)՝ արտաքուստ ութանիստ, ներսից քառախորան կենտրոնագմբեթ շինությունը ևն:

Մկրտատուն չկառուցվելու դեպքում ավազանը տեղադրվել է՝ ա. եկեղեցու ներսում, հս. պատի արլ. մասի խորշում (ուշագրավ է Էջմիածնի Մայր տաճարի ավանդատան միջի ավազանը), բ. եկեղեցուն կից, արլ. ավանդատներից դեպի դուրս երկարող և եկեղեցին շրջափակող սյունաշար սրահի բացվող թևերում: Եզակի է Զվարթնոց տաճարի աղոթասրահի հատակի ավազանը:

Գրկ. Khatchatrian A., Les baptistռres palռochrռtiens, P., 1962.

Արմեն Զարյան

ՄԿՐՏԻՉ Ա ՎԱՆԵՑԻ (Խրիմյան Մկրտիչ), Խրի մյ ան Հ այրիկ(4.4.1820, Վան – 29.10.1907, Վաղարշապատ), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1892-ից: Հաջորդել է Մակար Ա Թեղուտցուն: Սովորել է Վասպուրականի Լիմ և Կտուց անապատների վանական դպրոցներում: 1842-ին հաստատվել է Կ. Պոլսում: 1847-ին ճանապարհորդել է Պարսկաստանի հայաշատ վայրերում, Անդրկովկասում, այցելել Երուսաղեմ: 1848– 1850-ին ուսուցչություն է արել Կ. Պոլսի Խասգյուղ թաղամասի իգական դպրո ցում: 1851-ին Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանի հանձնարարությամբ մեկնել է Կիլիկիա՝ կրթական գործի զարգացմանը նպաստելու և տեղի հայության կյանքն ուսումնասիրելու նպատակով: 1854-ին ձեռնադրվել է վարդապետ: 1855-ի հունիսից 1856-ի հունիսը Կ. Պոլսում հրատարակել է «Արծվի Վասպուրական» ամսագիրը: 1856-ի հունիսին վերադառնալով Վան՝ սուլթանի ֆերմանով և Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքի կոնդակով ստանձնել է Վարագավանքի վանահայրությունը: 1857-ին վանքում հիմնադրել է հոգևոր ժառանգավորաց վարժարան, իսկ 1858-ին վերսկսել «Արծվի Վասպուրական»-ի հրատարակությունը: 1860-ին մեկնել է Արլ. Հայաստան, եղել Երևանում, Էջմիածնում, Սյունյաց աշխարհում, Արցախում, Թիֆլիսում: 1862-ին Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանը նրան է հանձնել Տարոնի հոգևոր առաջնորդի պաշտոնը և Ս. Կարապետ վանքի վանահայրությունը: Տարոնում հիմնադրել է նոր հոգևոր ժառանգավորաց վարժարան և հրատարակել (1863–65) «Արծվիկ Տարոնո» երկշաբաթաթերթը՝ Գարեգին Սրվանձտյանցի խմբագրությամբ: Ծավալել է եռանդուն գործունեություն հայ գյուղացու ծանր վիճակը թեթևացնելու, թուրք և քուրդ աղաների, պետ. պաշտոնյաների հարստահարությունները սահմանափակելու ուղղությամբ: Ժողովուրդը Մկրտիչ Խրիմյանին մեծարել է «Հայրիկ» պատվանունով: Ժողովրդանվեր գործունեության համար թուրք. կառավարությունը նրան համարել է քաղաքականապես անբարեհույս հոգևորական և փակել դպրոցն ու տպարանը: 1868-ին Էջմիածնում օծվել է եպիսկոպոս, 1869-ին Կ. Պոլսի Ազգային ժողովի կողմից ընտրվել է Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք: Իբրև պատրիարք Ազգային ժողովի քննարկմանն է դրել Ազգային սահմանադրության վերանայման, գավառահայության հարստահարությունների, գավառների հոգևոր առաջնորդների ընտրության հարցերը: Պայքարել է ողջ արևմտահայության շահերը Ազգային ժողովում ներկայացնելու, գավառական երեսփոխանների թիվը Ազգային ժողովում ավելացնելու համար: Նրա նախաձեռնությամբ ստեղծվել է գավառահայության հարստահարությունները քննող հանձնաժողով, որի կազմած տեղեկագիրը Ազգային ժողովը 1872-ին ներկայացրել է Բ. Դռանը: Այդ գործունեությունը հարուցել է թուրք. կառավարության և Կ. Պոլսի հայ մեծահարուստների դժգոհությունը, որոնց գործադրած սադրանքների պատճառով նա 1873-ի օգոստ. հրաժարվել է պատրիարքությունից: Իբրև 1878-ի Բեռլինի վեհաժողովի հայկ. պատվիրակության ղեկավար նախապես այցելել է եվրոպ. մեծ տերությունների (Իտալիա, Ֆրանսիա, Անգլիա, Գերմանիա) պետ. պաշտոնյաներին, պատրիարքարանի կազմած տեղեկագիրը ներկայացրել Բեռլինի վեհաժողովին՝ հույս ունենալով դիվանագիտ. ճանապարհով լուծել Հայկ. հարցը: Հիասթափված նրա արդյունքներից՝ շրջադարձ է կատարել դեպի ազգ-ազատագր. պայ քարը: 1879-ին ընտըրվել է Վասպուրականի հոգևոր առաջնորդ, եռանդուն գործունեություն ծավալել այդ նահանգում, օժանդակել Վանի «Սև խաչ» և Կարինի «Պաշտպան հայրենյաց» ազգ-ազատագր. գաղտնի կազմակերպությունների ստեղծմանն ու գործունեությանը: Նրա անվան հետ կապելով արևմտահայ գավառների ժող. հուզումները՝ 1885-ին Բ. Դուռը նրան կանչել է Կ. Պոլիս: Չնայած խիստ հսկողությանը, Խրիմյան Հայրիկը այդտեղ ևս ծավալել է հաս. գործունեություն: Կրոնական ժողովի ատենապետ Մկրտիչ Խրիմյանը Համագումար ժողովի անունից բողոքագիր է ներկայացրել Բ. Դռանը: 1890-ի Կ. Պոլսի Գում գափուի ցույցից հետո թուրք. կառավարությունը նրան աքսորել է Երուսաղեմ: 1892-ի մայիսին ընտրվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս, սակայն սուլթանը չի համաձայնել նրան թուրքահպատակությունից ազատել, և միայն 13 ամիս անց ռուս. ցարի միջնորդությամբ նրան թույլատրվել է ժամանել Էջմիածին: 1893-ի սեպտ. 26-ին օծվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս: Հայկ. հարցը ռուս. արքունիքում ներկայացնելու նպատակով Մ. Ա Վ. 1895-ին մեկնել է Պետերբուրգ: Բողոքել է 1894–96-ի համիդյան ջարդերի դեմ, ցար. արքունիքին հղած տարբեր խնդրագրերով ապահովել հանգանակությունների իրականացումը ռուս. կայսրության հայաբնակ տարածքներում: Մեծ ջանքեր է ներդրել կոտորածներից մազապուրծ գաղթականության ֆիզ. գոյությունն ապահովելու և վերստին երկիր վերադարձնելու համար: Եռանդուն պայքար է մղել հայ եկեղեցապատկան կալվածքները բռնագրավելու մասին ցար. կառավարության 1903-ի հունիսի 12-ի օրենքի կենսագործման դեմ (տես Եկեղեցական գույքի բռնագրավման օրենք 1903), հրամայել հոգևոր թեմակալ առաջնորդներին՝ չենթարկվել այդ որոշմանը և խոչընդոտել նրա կիրառությանը:

Մ. Ա Վ. գրել է բազմաթիվ աշխատություններ, որոնց մեջ առանձնակի տեղ են գրավում հոգևոր-կրոն. ստեղծագործությունները: Դրանցից է դեռևս 1851-ին լույս տեսած «Հրավիրակ երկրին ավետյաց» չափածո պոեմը, որտեղ նկարագրում և գովերգում է քրիստ. եկեղեցու համար սրբազան դարձած Երուսաղեմը, Փրկչի գործունեության սուրբ վայրերը: Պոեմն աչքի է ընկնում աստվածաբան. գրականության իմացությամբ և հոգևոր ներշնչմամբ: Քրիստ. վարդապետությանը նվիրված այդ քերթվածը ցուցադրում է Մ. Ա Վ-ու քաջատեղյակությունը հայ մատենագիտության նմանատիպ աշխատություններին՝ IV դ. հույն աստվածաբան Հովհան Ոսկեբերանից մինչև «Յաճախապատում ճառք»: «Մարգարիտ արքայության երկնից» (1866) աշխատությունը Մատթեոսի Ավետարանի 5–7 գլուխների մեկնությունն է, որտեղ հեղինակը համեմատում է Մովսեսի օրենքներն ու Քրիստոսի վարդապետությունը՝ գերապատվությունը տալով վերջինին: «Հիսուսի վերջին շաբաթ. խաչի ճառ և…» (1876) աշխատությունը նվիրված է «Հայաստանեայց եկեղեցվո ուխտին, հայ հոգևորականներին», որոնց Մ. Ա Վ. համարել է «խաչի զինվորներ ու Ավետարանի պաշտոնյաներ», նրանց քարոզել Հիսուսի ճշմարիտ վարդապետությունը, զգուշացրել փառասիրության, իշխանատենչության, մամոնայի վարակիչ ախտից: Կրոնաբարոյախոս. թեմաներով են գրված նաև «Դրախտի ընտանիք» (1876), «Սիրաք և Սամվել» (1878), «Պապիկ և թոռնիկ» (1894) աշխատությունները: Կաթողիկոս Մ. Ա Վ. ի պաշտոնե ձեռնամուխ է եղել հայ հոգևորականության դաստիարակության, կրթված հոգևորականների նոր սերունդ ստեղծելու խնդրին: «Արարատի» էջերում (1894, № 3) լույս է տեսել Մ. Ա Վ-ու «Արշեն երեց» ծածկանունով քարոզը, որտեղ արծարծվել է հասարակ գյուղական քահանաների և ընդհանրապես ողջ հայ հոգևորականության կրթության ու զարգացման մակարդակը բարձրացնելու հարցը: Հոդվածն իր վրա է հրավիրել ժամանակի պարբ-ների ուշադրությունը, բանավեճ է սկսվել քահանայական խնդրի շուրջն ընդհանրապես («Մուրճ», «Արձագանք», «Մշակ»), որին մասնակցել են նաև այլ բարձրաստիճան հոգևորականներ: Մ. Ա Վ. զբաղվել է նաև ամուսնալուծության, այրիացած քահանաների կրկնամուսնության թույլտվության հարցերով: Նրան մտահոգել են նաև կուսակրոնության խնդիրները, սակայն այդ հարցերը ծիսակարգային ուժ չեն ստացել: Մ. Ա Վ-ի օրոք Էջմիածնում կառուցվել են նոր հյուրանոց, Սինոդի նոր շենք, թանգարան, նոր մատենադարան: Նորացել և հարդարվել են Ս. Հռիփսիմե և Ս. Գայանե վանքերը: Կաթողիկոս. գահին Մ. Ա Վ-ուն հաջորդել է Մատթեոս Բ Կոստանդնուպոլսեցին

Երկ. Ամբողջական երկեր, Նյու Յորք, 1929: Երկ., Ե., 1992:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 3, Երուսաղեմ, 1927: Աճեմյան Հ., Հայոց Հայրիկ, Թավրիզ, 1929: Գյուզալյան Գ., Խրիմյան Հայրիկ, Բեյրութ, 1954: Կոստանդյան Է., Մկրտիչ Խրիմյան, հասարակական-քաղաքական գործունեությունը, Ե., 2000:

Էմմա Կոստանդյան

ՄԿՐՏԻՉ ՆԱՂԱՇ [մոտ 1394, գ. Պոռ (Բիթլիսի նահանգ) – մոտ 1470], տաղերգու, բանաստեղծ, նկարիչ, Միջագետքի հայոց հոգևոր առաջնորդ: Ծնվել է քահանայի ընտանիքում: Ըստ ինքնագիր մի հիշատակարանի՝ Մ. Ն. 1418ին եղել է սարկավագ: Կրթություն է ստացել Բաղեշի Ս. Անանիա և Ս. Գևորգ վանքերում, ուսանել նաև Մեծոփավանքում՝ աշակերտելով Թովմա Մեծոփեցուն: Մ. Ն-ի կենսագրությունը («Յիշատակարան գրոցս պատմագրաբար…») դեռևս նրա կենդանության օրոք գրել է Աստվածատուր վարդապետը՝ դեպքերը հասցնելով մինչև 1449-ը («ԺԵ դ. հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», մաս 1, կազմ. Լ. Խաչիկյան, 1955, էջ 622–631):

1420-ական թթ. Մ. Ն. որդու՝ Մեսրոպի հետ տեղափոխվել է Միջագետքի Ամիդ (Դիարբեքիր) քաղաքը, որտեղ ձեռնադրվել է վարդապետ: 1430-ին Հայոց կաթողիկոս Կոստանդին Զ Վահկացին նրան ձեռնադրել է եպիսկոպոս, իսկ 1431-ին՝ նշանակել Ամիդի եպիսկոպոս և Միջագետքի հայոց հոգևոր առաջնորդ: Որդին նույնպես դարձել է հոգևորական: Նա երեց էր և սպանվել է 1451-ին՝ Ամիդի պաշարման ժամանակ: Մ. Ն. նկարիչ լինելու համար ստացել է Նաղաշ (նկարիչ, ծաղկող) մականունը: Ընդօրինակել և նկարազարդել է ձեռագրեր, որոնցից մի քանիսը հասել են մեզ: Իր մարդասիրությամբ ու սրբակենցաղ վարքով վայելել է ոչ միայն հայերի, այլև այլազգիների համակրանքը: Բարեկամական հարաբերություններ է ունեցել Միջագետքի Օթման բեկ ամիրայի հետ, որի շնորհիվ կարողացել է վերացնել տալ եկեղեց. հարկերը և որոշ արտոնություններ ձեռք բերել հայերի համար:

Մ. Ն. ծավալել է նաև շին. աշխատանքներ: 1434-ին նրա նախագծով կառուցվել է Արղընիի Բարձրահայաց Ս. Աստվածածին եկեղեցին, իսկ 1439–43-ին՝ վերակառուցվել Ամիդի Ս. Թեոդորոս կաթողիկեն: Վերջինիս գմբեթը բարձր է եղել քաղաքի մինարեներից, ինչը առիթ է դարձել Մ. Ն-ի դեմ մոլեռանդ մահմեդականների հալածանքների: Օթման բեկի որդին՝ Համզան, որը հաջորդել էր հորը, հրամայել է քանդել կաթողիկեի գմբեթը: Մ. Ն. խոր վիշտ է ապրել և Ամիդից մեկնել նախ Կ. Պոլիս, ապա՝ Կաֆա (Թեոդոսիա): Երբ Համզային հաջորդել է նրա որդին՝ Ջհանգիր Միրզան, Մ. Ն-ին հրավիրել է Ամիդ, թույլ տվել վերակառուցել կաթողիկեն՝ չափավոր բարձրությամբ: Վերակառուցումն ավարտվել է 1447-ին՝ Նեքամատ վարպետի ձեռքով:

Մ. Ն. գրել է տաղեր, ողբ, հիշատակարաններ, Կոստանդին Զ Վահկացու ու պատմագիր Թովմա Մեծոփեցու հանձնարարությամբ՝ «Պատասխան լատինացւոց թխտոյն» (1436) պատմ. փաստաթուղթը: Այստեղ անդրադարձել է Լատին և Հայ եկեղեցիների միության՝ Վատիկանի ժողովում քննարկվելիք խնդրին, օտար եկեղեցիների գերիշխանության գաղափարին հակադրել Հայ եկեղեցու անկախության և հավասարության գաղափարը՝ եկեղեցիների միության երաշխիք համարելով այդ հավասարության ճանաչումը: Մ. Ն-ի տաղերը միջնադարյան հայ քնարերգության գեղեցիկ և ինքնատիպ էջերից են: Նա խորացրել է միջնադարյան քնարերգության աշխարհիկ բովանդակությունը: Մ. Ն-ի ստեղծագործություններին բնորոշ են սոցիալական, խոհախրատական մոտիվները: XV դ. հոգևորականության մեջ ուժեղացել էր բարոյալքման ախտը: Վանքերը դարձել էին շվայտության վայրեր, դավերն ու խարդավանքները՝ սովորական: Ժամանակի բարոյական այդ մթնոլորտի գեղ. պատկերումն է Մ. Ն-ի «Խրատական բաներս ագահութեան և անընչութեան ի Նաղաշ վարդապետէ ասացեալ» ծավալուն բանաստեղծությունը՝ գրված արևելյան գազելի ձևի ուրույն կիրառմամբ: Բոլոր չարիքների ակունքն ու աղբյուրը Մ. Ն. համարում է մարդկային ագահության անհագ կիրքը: Անդրադարձել է քրիստ. բարոյականության հարցերին, ձաղկել թե՛ աշխարհիկ տերերի, թե՛ հոգևորականության հոռի բարքերը: Միջնադարյան շատ բանաստեղծների նման նա ևս անդրադարձել է մահվան թեմային՝ կյանքին, մարդուն ու աշխարհին նայելու և իմաստավորելու միտումով: Մ. Ն. հորդորում է փարվել ոչ թե կյանքի հաճույքներին, այլ՝ բարի գործ անելուն:

Մ. Ն-ի ստեղծագործության մեջ առանձնակի տեղ է գրավում պանդխտության թեման: Նրա «Տաղ վասն ղարիպի ասացեալ» բանա ստեղծությունը գրված է երկխոսության ձևով: Իբրև հոգևորական՝ նա պանդուխտին մխիթարում է հանդերձյալ կյանքի պայծառ տեսիլով: Մ. Ն-ի լեզուն միջին հայերենն է՝ պարզ և մատչելի: Նրա ստեղծագործությունները, հատկապես պանդխտության տաղերը, մեծ ազդեցություն են գործել ուշ միջնադարի հայ քնարերգության վրա:

Երկ. Մկրտիչ Նաղաշ, աշխատասիր. Է. Խոնդկարյանի, Ե., 1965:

Գրկ. Մկրտիչ Նաղաշ և իւր տաղերը, հրտ. Կ. Կոստանյան, Վաղ-պատ, 1898: Զամինյան Ա., Հայ գրականութեան պատմութիւն, Նոր Նախիջևան, 1914, էջ 214–221: Աբեղյան Մ., Երկեր, հ. 4, Ե., 1970, էջ 473–480:

Արշալույս Ղազինյան

ՄԿՐՏՈՒԹՅՈՒՆ, Օծություն, Սուրբ Հոգու ընդունումը քրիստոնյայի կողմից, որով մկրտվողը դառնում է քրիստոնեական եկեղեցու անդամ: Ըստ Նոր կտակարանի՝ առաջինը Հիսուսը տեսանելի նշանով օծվեց Սուրբ Հոգով, Հորդանան գետում, Հովհաննես Մկրտչի ձեռքով մկրտվելուց հետո, և Սուրբ Հոգին աղավնակերպ իջավ նրա վրա (Մատթ. 3.13–17, Մարկ. 1.9–11, Ղուկ. 3.21–22, Հովհ. 1.32–34): Այնուհետև, Պենտեկոստեի (տես Հոգեգալուստ) օրը, Սուրբ Հոգին իջավ աշակերտների վրա (Գործք 2.1–4)՝ համաձայն Հիսուսի նախապես տված խոստման: Մ. քրիստ. եկեղեցու կարևոր խորհուրդներից մեկն է և նախապայմանը՝ մյուս խորհուրդների: Ըստ Հայ եկեղեցու՝ այս խորհրդի միջոցով մկրտվողը վերստին ծնվում է հոգով, սրբվում մեղքերից, դառնում քրիստոնյա և Աստծո որդի, ժառանգակից Քրիստոսի և տաճար Սուրբ Հոգու: Մ-յան ծեսը հնուց ի վեր գոյություն է ունեցել ոչ միայն հրեաների, այլև արլ. ժողովուրդների (բաբելացիներ, պարսիկներ, հնդիկներ, եգիպտացիներ ևն) և հույների ու հռոմեացիների մոտ: Դա բացատրվում է մարդկային բնության՝ բարոյական մաքրության ընդհանուր կրոն. պահանջով, որի ֆիզիկական խորհրդանիշը ջրի միջոցով մաքրումն էր:

Հրեաների մոտ ևս լվացումը կապվել է բարոյական մաքրության հետ (Եսայի 1.16, Սաղմ. 50.9, 12): Նույն իմաստն ուներ նաև Հովհաննես Մկրտչի կատարած Մ., որը զղջման Մ. էր՝ մեղքերի թողության համար (Մատթ. 3.11, Մարկ. 1.4, Ղուկ. 3.3, Գործք 13.24, 19.4): Քրիստոսը Համբարձումից առաջ պատվիրել է իր աշակերտներին. «Գնացեք, ուրեմն աշակերտ դարձրեք բոլոր ազգերին, նրանց մկրտեցեք Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու անունով» (Մատթ. 28.19): Քրիստոսը մի նոր խորհուրդ ունեցող Մ. է հաստատել, որի իմաստը վերըստին ծնունդն է՝ Սուրբ Հոգով. «Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում քեզ. եթե մեկը ջրից ու Հոգուց չծնվի, չի կարող Աստծո արքայությունը մտնել…» (Հովհ. 3.5): Արդեն Հովհաննես Մկրտիչը զատորոշել է իր և Քրիստոսի Մ-ները՝ իբրև «ջրի» և «Սուրբ Հոգու» ու «հրի» Մ-ներ. «Ես ձեզ ջրով եմ մկրտում՝ ապաշխարության համար… Նա կմկրտի ձեզ Սուրբ Հոգով և հրով» (Մատթ. 3.11, հմմտ. Մարկ. 1.8, Ղուկ. 3.16): Նույն զատորոշումը արել է նաև Քրիստոսը՝ իր աշակերտներին ասելով. «…Հովհաննեսը մկրտեց ջրով, բայց դուք կմկրտվեք Սուրբ Հոգով» (Գործք 11.16):

Տիրոջ Համբարձումից հետո առաքյալները նորադարձ քրիստոնյաներին մկրտել են քրիստ. համայնք ընդունելիս: Առաքելական Մ-յան նախապայմաններն էին ապաշխարությունը և Հիսուս Քրիստոսին «Տեր» խոստովանելը, ըստ առաքելական խոսքի, թե՝ «Ապաշխարեցեք, և ձեզանից յուրաքանչյուրը թող մկրտվի Տեր Հիսուս Քրիստոսի անունով…» (Գործք 2.38): Կարճ ժամանակ անց, սակայն, պարզ հավատքը և Հիսուսի անվան խոստովանությունն անբավարար են համարվել: Անհրաժեշտ է նկատվել Մ-ից առաջ ուսուցանել քրիստ. հավատքի սկզբունքները, ինչը ժամանակի ընթացքում հարստացել է նոր դավանաբան. տարրերով (Եբր. 6.1–2): Մ-ից առաջ պահանջվել է նաև պահեցողություն (տես Պահք): Հնում Մ. ուներ 2 փուլ. ա. նախապատրաստում, բ. Մ-յան խորհրդի ծեսի կատարում: VI դարից, երբ տիրապետող է դարձել մանկամկրտությունը, նախապատրաստությունն աստիճանաբար դարձել է ձևական մի կարճ գործողություն՝ մանուկների կրոն. դաստիարակությունը թողնելով ապագային: Ըստ Պողոս առաքյալի, Մ. խորհրդանշում է Տիրոջ մահը և հարությունը. «Կամ չգիտե՞ք, թե մենք բոլորս, որ մկրտվեցինք Հիսուս Քրիստոսով, նրա մահով է, որ մկրտվեցինք: Մկրտությամբ թաղվեցինք նրա հետ մահվան մեջ, որպեսզի, ինչպես որ Քրիստոս մեռելներից հարություն առավ Հոր փառքով, նույնպես և մենք քայլենք նոր կյանքով» (Հռոմ. 6.3–4): Պողոս առաքյալը քրիստոնյաների Մ. համեմատում է հրեաների՝ Կարմիր ծովով անցնելու հետ (Ա Կորնթ. 10.1–2), իսկ Պետրոսը՝ Ջրհեղեղից Նոյյան տապանի փրկության հետ (Ա Պետր. 3.20–21): Հայ եկեղեցում Մ. կատարվում է ջրի մեջ 3 անգամ ընկղմամբ՝ հանուն Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու: Եթե հիվանդության կամ այլ պատճառով ջրի մեջ ընկղմվել չի կարելի, թույլատրելի է հեղմամբ կամ սրսկումով կատարել այն:

Մ-յան արարողության հիմն. տարրերն են. ա. հրաժարումը սատանայից. մկրտվողը դառնում է դեպի արևմուտք և հրաժարվում սատանայից ու նրա բոլոր խորհուրդներից. բ. հավատքի խոստովանություն. մկրտվողը դառնում է դեպի արևելք և խոստովանում քրիստ. հավատքի հիմն. սկզբունքները. գ. ջրի օրհնություն. ծիսակատար քահանան ջուրը լցնում է ավազանը, օրհնում այն աղոթքով և Մյուռոնով (Մ-յան ջրի օրհնությունը հին ծիսական սովորություն է, նպատակ է ունեցել աստվածային շնորհներով սրբել ջուրը և ոչնչացնել այնտեղ թաքնված սատանայական ուժերը). դ. ջրի մեջ ընկղմում. Մ-յան հիմնական մասը:

Մ-յան արարողությանը հաջորդում է Դրոշմի արարողությունը: Մ. պետք է կատարվի եկեղեցու վիմակերտ ավազանում: Տանը կամ այլ հարմար վայրում թույլատրվում է մկրտել, եթե մոտակայքում եկեղեցի չկա, կամ՝ եթե մկրտվողը հիվանդ է:

Մ. անկրկնելի խորհուրդ է և կատարվում է միայն մեկ անգամ: Հայ եկեղեցին վավերական է ճանաչում Ուղղափառ, Կաթոլիկ և այն բողոքական եկեղեցիների կատարած Մ., որն իրականացվում է Սուրբ Երրորդության անունով: Տես նաև Օծում:

Եզնիկ եպս. Պետրոսյան

Երաժշտություն: Մ-յան կանոնը հիմնարար տեղ է գրավում Մաշտոց ծիսարանում: Այդ կանոնով է բացվում առձեռն Մաշտոցը: Ըստ «Օրհնութիւնաբեր ցուցակի» տվյալների, Մ-յան կանոնի նախնական երաժշտագր. ձևակերպումը պատկանում է կաթողիկոս Հովհաննես Ա Մանդակունուն: Հնագույն ձեռագրերում

Մ-յան կանոնում սաղմոսներից (Սաղմ. 30, 24, 25, 28) բացի այլ երգասացություններ չեն հիշատակված: XIII–XV դդ. աղբյուրների համաձայն, դրանց ավելանում են 80, 120 սաղմոսները, ինչպես նաև՝ մի քանի շարական. «Աստուածածին երկնային», «Արեգակն արդարութեան», «Առաքելոյ աղաւնոյ իջանելով», «Մարմնացեալդ ի կուսէն» ևն:Եկեղեցուց դուրս նույն առիթով կատարվում է Ծննդյան տաղերից «Այսօր տոն է Սուրբ Ծննդեան» տաղը: Ընդհանուր առմամբ, Մ-յան կանոնի երաժշտ. բաղադրիչը աչքի է ընկնում հանդիսավոր, տոնական տրամադրությամբ: Սաղմոսերգությունից և շարականներից հետո հնչող տաղը շարքի իմաստային հանրագումարն է ներկայացնում, որը պատշաճորեն ավարտում է ծեսը:

Աննա Արևշատյան

Պատկերագրություն: Հիսուսի Մ-յան վաղագույն պատկերները մեզ են հասել II–III դարերից, հայկ. արվեստում՝ IV–V դարերից՝ Թալինի և Օձունի քարակոթողների վրա, իսկ մանրանկարչության մեջ VI դարից՝ «Էջմիածնի Ավետարան»-ում: Տեսարանի պատկերագր. ամենատարածված տարբերակը հետևյալն է. կենտրոնում Հիսուսն է՝ կանգնած Հորդանանի ջրերի մեջ, հաճախ մինչև ուսերը կամ գոտկատեղը ջրածածկ: Վաղ շրջանում պատկերվել է պատանու տեսքով, ավելի ուշ՝ ավանդ. արտաքինով՝ մերկ կամ կոնքակապով, մեկ կամ երկու ձեռքով օրհնելիս: Քրիստոսի ձախ կողմում ներկայացվում է Հովհաննես Մկրտիչը՝ մորուքավոր, երկար մազերով, մորթեղեն կամ ճգնակյացի հագուստով: Վաղ շրջանում Հովհաննես Մկրտիչն ու Հիսուսը պատկերվել են Հորդանանի հակադիր ափերին կանգնած: V–VI դդ. Քրիստոսից աջ ներկայացվում են հրեշտակները՝ ձեռքերին սրբիչներ և հանդերձներ, երբեմն նաև՝ յուղի սրվակներ: Պատկերի վերին մասում, անմիջապես Քրիստոսի գլխավերևում, կենտրոնում կամ հորինվածքի ձախ անկյունում, Աստծո Աջն է, որից բխող աղավնակերպ Սուրբ Հոգին գլխիվայր իջնում է դեպի Հիսուսը: «Մկրտության» տեսարանում Սուրբ Երրորդությունը պատկերվում է երեք անձով՝ Հայր, Որդի և Սուրբ Հոգի:

Հորդանանի ջրերի մեջ լինում են զանազան խորհրդանիշ պատկերներ, ինչպես, օր., մարդկանց փրկագնված հոգիները խորհրդանշող ձկները կամ շղթայակապ երկու կիսամերկ մարդկանց (տղամարդ և կին) պատկերները: Վերջիններս, ներկայացնելով Ադամին ու Եվային, խորհրդանշում են ադամական մեղքն ու մահը: Պատկերվում են սափորը ձեռքին կամ փող փչելիս, երբեմն մեջքը Հիսուսին արած՝ փախչելիս: Քրիստոսի ոտքերի տակ ներկայացվում է նաև վիշապը, որի օձագալար մարմինը կապ է գցված: Երբեմն Ադամը, Եվան և հրեշը՝ վիշապի կերպարանքով, մեկտեղվում են է՛լ ավելի ընդգծելու համար Մ-յան խորհուրդը: Հորդանանի ափերը պատկերվում են բլրապատ կամ ժայռապատ, հաճախ գետափին լինում է ծառ, որի բնին կամ արմատին կացին է խրված: Վերջինս Հովհաննես Մկրտչի «որովհետև կացինն ահա ծառերի արմատին է դրված…» (Մատթ. 3.10, Ղուկ. 3.9) արտահայտության պատկերային դրսևորումն է և նրա վարդապետության խորհրդապատկերը:

Աննա Լեյլոյան

Գրկ. Տեր-Միքելյան Ա., Հայաստանեայց եկեղեցու քրիստոնէականը, Վաղ-պատ, 1900: Ճեմճեմյ ան Ս., Մկրտության խորհրդի բանաձևը, «Բազմավեպ», 1967, № 7–8, էջ 135–142: Նույնի, Կանոն Մկրտության, «Բազմավեպ», 1972, № 2–3, էջ 211–231: Չեպեյան Ղ., Հայ Եկեղեցվո յոթը խորհուրդները, Անթիլիաս, 1988: Արեվշատյան Ա., «Մաշտոց» ժողովածուն որպես հայ միջնադարյան երաժշտական մշակույթի հուշարձան, Ե., 1991: Սարգսյան Ս., Հայոց Եկեղեցվո խորհուրդներն ու ծեսերը, «Գանձասար», 1, 1992: Մաթեվոսյան Կ., Ավետիսյան Ա., Ավետարանական պատկերներ, Ե., 1993: Քյոսեյան Հ., Դրվագներ հայ միջնադարյան արվեստի աստվածաբանության, Էջմիածին, 1995: Conybeare Fr. C., Rituale Armenorum, Oxf., 1905; Schiller G., Iconography of Christian Art, v. 1, L., 1971; Chevalier J., Cheerbrant A., Dictionnaire des Symboles, P., 1982; Renoux Ch., Initation Chrռtienne, Rituels armeniens du BatՍm, P., 1996.

ՄՅՈՒՌՈՆ, Սրբալույս մյուռոն, մեռոն (հուն. μυvρον – անուշաբույր յուղ, ձեթ), քրիստոնեական եկեղեցում օծման համար կիրառվող սրբազան հոտավետ յուղ («բույսից հոսող հյութ»): Հին կտակարանի սրբության յուղը կամ սուրբ օծության յուղը նախատիպն է ներկայիս Մ-ի: Աստված է Մովսես մարգարեին հայտնել Մ-ի բաղադրության, պատրաստման և կիրառման ոլորտի մասին. «Տերը խոսեց Մովսեսի հետ ու ասաց. «Վերցրո՛ւ անուշահոտ համեմունքներ… Դրանցից կպատրաստես սուրբ օծության համար յուղ այնպես, ինչպես վարպետ յուղագործները ձեթ են պատրաստում: Այն սուրբ օծության համար յուղ թող լինի: Դրանով կօծես վկայության խորանը, վկայության տապանակը, զոհասեղանն ու նրա ամբողջ սպասքը, աշտանակն ու նրա ամբողջ սպասքը, խնկարկության սեղանը, ողջակեզների սեղանն ու նրա ամբողջ սպասքը, ավազանն ու նրա պատվանդանը: Կսրբագործես դրանք, և դրանք կլինեն սրբությունների սրբություն: Ամեն ոք, որ դիպչի դրան, կմաքրվի: Կօծես Ահարոնին ու նրա որդիներին, կսրբագործես նրանց, որպեսզի նրանք ինձ համար քահանայություն անեն» (Ելք 30.22–30):

Ձիթենու յուղը, զանազան անուշահոտ բույսերի հետ (խնկեղեգ, ծաղիկներ ևն) վաղնջական ժամանակներից ի վեր գործածել են արլ. ազգերը (մասնավորապես հրեաները՝ տոնական օրերին. Սաղմ. 22.6, Ամոս 6.6): Քրիստոսի Մարդեղության ընթացքին դեռևս կենսունակ էր հյուրի գլուխը կամ ոտքերն օծելու խորհըրդանշական գործողությունը (Մարկ. 14.3, Հովհ. 12.3), ընդ որում, ազնվագույնն էր դիտվում նարդոսի յուղը (Երգ երգոց 1.12, Մարկ. 14.3): Հին ուխտի մեջ բազմիցս հիշատակվող օծման արարողությունը, որպես Բարձրյալ Աստծուց շնորհված գաղտնասուրբ և նվիրական խորհուրդ, ծանուցում էր Ս. Հոգու էջքը աշխարհի վրա՝ Հիսուս Քրիստոսի՝ Օծյալ Փրկչի ձեռքով. նրա՛ միջոցով, որ իրական պատկերն էր աներևույթ Հայր Աստծո և բացարձակ Օծյալը (եբր. «Մեսիա» անվան հուն. համարժեքը «Քրիստոս»-ն է և նշանակում է Օծյալ): Այսպիսով, օծության յուղը Հին կտակարանում ներկայացնում է աստվածային շնորհի նյութեղեն դրսևորումը և գալիք Մեսիայի մասնավոր նշանը, որով սրբագործվել են Աստծո ընտրյալ անձինք, Իսրայելի (Աստծո ժողովրդի) վրա կարգված թագավորները, ինչպես նաև տաճարն ու տաճարական խորհրդապատկերային առարկաները:

Վաղ քրիստ. համայնքներում յուղով օծելու սովորույթը, ինչպես ակնարկվում է առաքելական թղթերում, նորոգվել է և սկսել կենցաղավարել որպես մկրտվելու՝ Սուրբ Հոգին ընդունելու նվիրական նշան: Մկրտվելը կամ կնքվելը ցայժմ իրականացվում է եկեղեցու ընդունած երկու խորհուրդների՝ Մկրտության և Դրոշմի խորհրդակատարության միջոցով, երբ Մ-ի դրոշմումով վավերացվում է (կամ վավերացված է համարվում) Սուրբ Հոգով մկրտվելը կամ բուն օծությունը: Հույն եկեղեցին այս խորհուրդը կոչում է պարզապես Մ., իսկ Հայ եկեղեցին անվանում է Դրոշմ, որը և Մ-ի ակնարկումն է: Գրիգոր Տաթևացին այս առնչությամբ գրում է. «Թեպետեւ ինչպէս այժմ բոլոր եկեղեցիները ունին և ինչպես կուսուցանեն բոլոր եկեղեցիներուն վարդապետությունները, ներկայիս չկայ Դրոշմ առանց միւռոնի, և ոչ իսկ ընդունելի կ’ըլլայ խորհուրդը առանց օծումի» (Գիրք հարցմանց, 1993, էջ 593):

Հայ իրականության մեջ հայկ. Մ-ի և Մյուռոնօրհնության վերաբերյալ առկա են մի շարք ավանդություններ: Ըստ հնագույն մի ձեռագրի (տես «Էջմիածին», 1983, № 11–12, էջ 42), Թադեոս առաքյալն է Հայաստան բերել ս. Մ.: Այդ անուշաբույր յուղը պատրաստել էր Մովսես մարգարեն: Իսրայելցիներն այն տարել էին Ավետյաց երկիր, ապա պահել Երուսաղեմի տաճարում: Տաճարի կործանումից հետո Զաքարիա մարգարեի կինը՝ Եղիսաբեթը, այն թաքցրել է ժայռի մեջ: Նրա որդուց՝ Հովհաննեսից հետո յուղը փոխանցվել է Մարիամ Մագդաղենացուն, ապա՝ Թադեոս առաքյալին, հետո՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչին…: Ըստ մեկ այլ ավանդության՝ հայկ. Մ. Հիսուսի ձեռքով օրհնված այն ձիթայուղն է, որ նրա առաքյալներն են բերել Հայաստան (Օրմանյան Մ., Հայոց եկեղեցին, 1993, էջ 168): Արիստակես Լաստիվերցու և Մատթեոս Ուռհայեցու վկայությամբ, երբ Պետրոս Ա Գետադարձ կաթողիկոսը Ջրօրհնեքին Մ. հեղել է գետի մեջ՝ Աստվածահայտնության տոնի առթիվ, շուրջը լույս է փայլատակել, և, իբրև ապացույց հայկ. Մ-ի սրբության, գետն առժամանակ կանգ է առել, անշարժացել…

Հայաստանյայց եկեղեցում Մ-ի կիրարկումը գալիս է առաքելական ժամանակներից: Ավանդության համաձայն՝ Մ. օրհնել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը՝ Ս. Էջմիածնում. այն փոխանցվել է սերնդեսերունդ, ընդ որում, Մյուռոնօրհնեքի ընթացքում հին, լուսավորչավանդ ս. Մ. մշտապես խառնվում է նորի հետ՝ հնավանդ սրբալույս շնորհը նորի մեջ փոխանցելու նպատակով: Հայ եկեղեցին Մյուռոնօրհնության ծեսը կատարում է 5–7 տարին մեկ. օրհնության իրավունքը վերապահվում է կաթողիկոսին՝ ըստ Հովհաննես Գ Օձնեցու հաստատած կանոնի: Նախապես Մ. օրհնվել է Ավագ հինգշաբթի օրը՝ Պատարագի ընթացքում, սակայն հետագա դարերում տեղափոխվել է եկեղեց. այլ տոն օրեր ևս (Հոգեգալուստ, Խաչվերաց ևն): Վերջին շրջանում Հայ եկեղեցում Մյուռոնօրհնությունը կատարվում է աշնանը, Պատարագի արարողությունից հետո: Կանոնի համաձայն, Մյուռոնօրհնությունից քառասուն օր առաջ ձիթենու յուղով լեցուն կաթսան դրվում է Մայր տաճարի Ավագ սեղանի վրա. ամեն օր կատարվում է հատուկ պաշտոն՝ քարոզ, աղոթք ևն, երեկոյան՝ նաև հսկման կարգ: Մյուռոնօրհնության օրը, հատուկ ծիսակարգով, հոգևորական դասը թափորով տանում է Ս. Էջմիածնի սրբությունները՝ Ավետարանները, սուրբ Մ-ի նյութերի սափորը, հին Մ-ով լի Մյուռոնաղավնին, ս. Կենաց Փայտը, Աստվածամուխ Գեղարդը, Լուսավորչի Աջը, Հակոբ Մծբնացի հայրապետի Աջը և այլ սրբություններ: Մյուռոնօրհնությունը կատարվում է խորհրդավոր ծեսով, կաթողիկոսի՝ Վեհափառ հայրապետի առաջնորդությամբ, որն «Առաքելո աղաւնոյ» շարականը երգելով՝ մյուռոնաբույր կաթսայի մեջ է հեղում ծաղիկների հյութը, բալասանը, հին Մ. և Գեղարդով, Լուսավորչի Աջով ու այլ սրբություններով տյառնագրում (խաչակնքում) ս. Մ.: Ապա կաթսան փակվում է կափարիչով ու յոթ շղարշներով: Նոր և հին Մ. խառնըվում են իրար: XX դ. Ս. Էջմիածնում Մ. օրհնվել է ինն անգամ: XXI դ. հայոց առաջին Մյուռոնօրհնությունը կատարել է Գարեգին Բ կաթողիկոսը 2001-ի սեպտ. 22-ին: Ներկայումս քրիստոնյա եկեղեցիներում առկա է Մ-ի պատրաստման երկու եղանակ. պարզ, որի հիմքում ձիթենու յուղն է, և բաղադրյալ՝ ձիթենու մաքուր յուղին ավելացրած բալասան և զանազան համեմունքներ: Հայ եկեղեցին ընդունել է Մ-ի պատրաստման բաղադրյալ եղանակը: Բաղադրիչները՝ նարդոս, դարչին, խունկ, մշկընկույզ, ծառի խեժ, ծաղկահյութեր ևն (ավելի քան 40՝ բուսական ծագում ունեցող նյութեր, ինչպես նաև կտավատի ձեթ և գինի) մեծ մասամբ բերվում են տարբեր երկրներից (Իսրայել, Հնդկաստան, Պաղեստին, Սոմալի ևն): Հիշյալ նյութերը որոշակի հաջորդականությամբ լցնում են օրհնված կաթսայի մեջ, երկու օր շարունակ եռացնում թույլ կրակի վրա, ապա զանգվածը քամում մաքուր կտավներով և պահում մինչև Մյուռոնօրհնության օրը: Այս ամենը կատարվում է խորհրդավոր արարողությամբ, բարեպաշտական երկյուղածության մթնոլորտում: Մ-ի պատրաստման վերաբերյալ մանրամասն հրահանգներ կան Մաշտոցում:

Տես նաև Օծում:

Գրկ. Կանոն օրհնութեան սրբալոյս մեռոնին, Վաղպատ, 1890: Մաշտոց, Վաղ-պատ, 1905, էջ 54–56: Գարեգին Բ Կաթողիկոս, Հող, մարդ և գիր, Անթիլիաս, 1991: Սրբալույս Մյուռոնը և Մյուռոնօրհնեքը Հայաստանյայց եկեղեցու ավանդության մեջ (աշխատասիր. Մուշեղ սարկավագ Ժոռոյանի), Ս. Էջմիածին, 1996: Սրբալույս Մյուռոն (հոդ. ժող.), Ս. Էջմիածին, 2001:

Լևոն Սարգսյան

ՄՇԿԱՎԱՆՔ, Մշա կավանք, ՀՀ Տավուշի մարզի Կողբ գյուղի մոտ, անտառապատ բարձրադիր սարահարթի վրա: Պահպանվել են Ս. Աստվածածին եկեղեցին և արմ-ից կից գավիթը: Կառուցման ճշգրիտ ժամանակը հայտնի չէ: Մ-ի եկեղեցին 1219-ին հիշատակվում է իբրև կանգուն կառույց («Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի լուսաբանեալ», 1862): Եկեղեցին հատակագծում քառակուսի միանավ դահլիճ է՝ ծածկված կիսագլանային թաղով: Խորանի երկու կողմերում երկհարկ նեղ ավանդատներ են: Երկայնական ճակատներից բացվում է մեկական կլոր պատուհան: Արլ. ճակատին, Ավագ խորանի պատուհանից վեր, ոճավորված խաչ է, որի վերին թևում պատկերված է ցուլի գլուխ: Միակ՝ արմ. մուտքը բացվում է դեպի գավիթ, որը վերարտադրում է փոխհատվող զույգ կամարների համակարգով անսյուն Հաղպատի վանքի, Գանձասարի վանքի գավիթներում): Վերջինս գավթի քառակուսի մասից բաժանվում է կլոր հատվածքի զույգ զանգվածեղ սյուներով: Փոխհատվող զույգ կամարների կառուցվածքային հնարքը կիրառված է նաև գավթի կենտր. մասի ծածկում: Մուտքն արմ-ից է՝ պսակված հեռանկարային շքամուտքով, որը երիզված է բազմագույն ձևավոր քարերով զարդարված շրջանակով: Մ. հարուստ է խաչքարերով և վիմ. արձանագրություններով: Շուրջը հին գերեզմանատուն է: Վերականգնվել է 1955–60-ին:

Գրկ. Բարսեղյան Լ., Մշակավանք, «Էջմիածին», 1959, № 3: Շախկյան Գ., Լոռի. պատմության քարակերտ էջերը, Ե., 1986: Якобсон А.Л., Из истории армянского средневекового зодчества. Монастыри XIII в. Хоракерт и Мшкаванк, “Советская археология”, XIV, 1950.

Գառնիկ Շախկյան

«ՄՇՈ ՃԱՌԸՆՏԻՐ», Տօնական, հայերեն ամենամեծ մագաղաթե ձեռագիրը (55,5×70,5 սմ, քաշը՝ 28 կգ): Գրվել և պատկերազարդվել է 1200–02-ին, Երզնկայի Ավագ վանքում: Գրիչ՝ Վարդան Կարնեցի, ծաղկող՝ Ստեփանոս, պատվիրատու՝ Բաբերդի տանուտեր Աստվածատուր: Ձեռագիրը դեռևս անավարտ էր (գրված չէր հիշատակարանը և պատրաստ չէր կազմը), երբ ավերվել է Բաբերդ քաղաքը, Աստվածատուրը սպանվել, իսկ ձեռագիրն ընկել է մի թուրք դատավորի ձեռքը: Երկու տարի անց Մշո Ս. Առաքելոց վանքի վանականների հանգանակությամբ ձեռագիրը գնվել և տեղափոխվել է հիշյալ վանքը, որտեղ պահվել է մինչև 1915-ը: Մեծ եղեռնի օրերին կրկին փրկվել է ոչնչացումից. ձեռագրի մի մասը մեծ դժվարությամբ Երևան են բերել հայ գաղթական կանայք, մյուս մասը ռուս. բանակի սպա Նիկոլայ դե Ռոբերտին բերել է Թիֆլիս և հանձնել Հայկական գթության ընկերության թանգարանին: Այժմ ձեռագրի երկու մասերն էլ պահվում են Մատենադարանում (ձեռ. դ 7729): «Մ. Ճ.»-ից ժամանակին անջատված էջերից 17 մագաղաթե թերթ պահվում է Վենետիկում, 1 թերթ՝ Վիեննայում: «Մ. Ճ.» ըստ տարվա տոների դասավորված ճառերի, վարքերի, վկայությունների, պատմ. քաղվածքների և ներբողների ժողովածու է: Այստեղից էլ՝ Տօնական անունը: Ձեռագիրը մեծ արժեք է ներկայացնում ինչպես իր պարունակած գրավոր նյութերով, այնպես էլ՝ նկարազարդումներով: Այն ունի չորս տերունական մանրանկար՝ «Քրիստոսը բազմած գահին», «Ծնունդ», «Մկրտություն», «Մուտք Երուսաղեմ», մեկ անվանաթերթ և բազմաթիվ ու բազմատեսակ լուսանցազարդեր: Ձեռագրի նկարազարդումներն առանձնանում են կատարման բարձր վարպետությամբ, վառ գույների ներդաշնակությամբ: Մատյանի մեծ չափերին համապատասխանում են խոշոր, բայց ոչ կոպիտ, ճկուն ուրվագծերով նկարված զարդերը: «Մ. Ճ.» գրված է գեղեցիկ դասական երկաթագրով, որն առանձին հմայք է հաղորդում ձեռագրին:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Յիշատակարանք ձեռագրաց, հ. 1, Անթիլիաս, 1951: Մաթեվոսյան Ա., Ե՞րբ և որտե՞ղ է գրվել Մշո Տոնական-Ճառընտիրը, ԲՄ, № 9, 1969: Дурново Л., Краткая история древнеармянской живописи, Е., 1957, с. 29–30; Der Nersessian S., L’art Armenien, P., 1977, p. 208–220; Esbroeck Van M., Répertoire de l’Homélaire de Muе (Maténadaran 7729), “Revue des études armeniennes”, t. XVIII/1–2, 1984, p. 237–280.

Էմմա Կորխմազյան

ՄՇՈ Ս. ԱՌԱՔԵԼՈՑ ՎԱՆՔ, Ս. Ղազարի վանք, Տիրինկատարի վանք, Ս. Թադեոս վանք, Ս. Թարգմանչաց վանք, Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Տարոն գավառում, Մուշ քաղաքից 4 կմ հարավ: Ըստ ավանդության, 312-ին հիմնել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, առաքյալների՝ Հռոմից բերած մասունքների վրա: Առաջին վանահայրը եղել է Զենոբ Գլակի եղբայր Եղիազարը (այստեղից էլ՝ Ղազարի վանք անունը): Վանքը հայտնի է դարձել XI դարից, բարգավաճել՝ XII դ.: Գլխ.՝ Ս. Առաքելոց եկեղեցին (XI դ.) աղյուսաշեն է, ունի ներքուստ խաչաձև, անկյուններում երկհարկ ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն, գմբեթավոր հորինվածք: Արլ. կողմում կա XI–XII դդ. արձանագրություններով, նրբահյուս զարդաքանդակներով 3 խաչքար: Ըստ խաչքարերից մեկի արձանագրության, վանքը 1125-ին նորոգվել է: XII դ. որպես նվիրատվություն Թոռնիկյան իշխաններից ստացել է Բերդակը՝ իր շրջակա հողերով: XIV դ. վերջին՝ Լենկթեմուրի արշավանքների ժամանակ, Մշո դաշտավայրի բնակչությունն ապաստանել է պարիսպներով պաշտպանված Մ. Ս. Ա. վ-ում: 1439-ին Մուշի ամիրայի հրոսակախումբը կողոպտել է վանքը: Այն նորոգելու համար 1517ին վանահայր Թադևոս եպիսկոպոսը հանգանակություն է կատարել: 1555-ին վանահայր Կարապետ Բաղիշեցին Ս. Առաքելոց եկեղեցուն արմ-ից կից կառուցել է քարաշեն, չորս մույթերով, ուղղանկյուն հատակագծով գավիթ: 1597-ին Բարսեղ վարդապետը կառուցել է վանքի ջրաղացը, 1609-ին՝ բարձրացրել պարիսպները: 1663-ին Ս. Առաքելոց եկեղեցուն հվ-ից կից (XIV դ. ավերված շենքի հիմքի վրա) կառուցվել է Ս. Ստեփանոս միանավ, թաղածածկ քարաշեն եկեղեցին, իսկ հս-ից կից նշմարվում են Ս. Գևորգ եկեղեցու հետքերը: XVII դ. վանքը բազմաթիվ նվիրատվություններ է ստացել: 1791-ին Հովհաննես վարդապետը գավթի արմ. մուտքի առջև կառուցել է եռահարկ, ութսյուն ռոտոնդայով զանգակատուն և վերակառուցել պարիսպները: 1888-ին վանքում բացվել է նախակրթարան: 1915-ին Մ. Ս. Ա. վ. ավերվել է և լքվել:

Վանքի համալիրից մոտ 300մարլ. կանգուն է համեմատաբար լավ պահպանված Ս. Թադեոս գմբեթավոր ոչ մեծ եկեղեցին (XI– XII դդ.), որի կառուցող. տեխնիկան եզակի է, պատերի արտաքին շերտը շարված է սրբատաշ տուֆով, իսկ ներսը՝ աղյուսով: Միջնադարյան Հայաստանի կիրառ. արվեստի լավագույն նմուշներից է Մ. Ս. Ա. վ-ի փայտե դուռը (1134, քանդակազարդող վարպետ՝ Ղուկաս գծող, ՀՊՊԹ): Փեղկերը ծածկված են երկրաչափ., շրջանակի կողերը՝ առասպելական և Մշո Ս. Առաքելոց վանքի ընդհանուր տեսքը իրական կենդանիներ պատկերող զարդանախշերով, իսկ բարավորը՝ զինված հեծյալների բարձրարվեստ հարթաքանդակներով:

Մ. Ս. Ա. վ-ում մշակութ., գիտ. կյանքը սկսվել է դեռևս հիմնադրումից: Արդեն V դ. թարգմանություններ են կատարվել (այստեղից էլ վանքի մյուս՝ Ս. Թարգմանչաց անունը): Մ. Ս. Ա. վ-ի դպրոցը զարգացում է ապրել XI դ. վերջին և XII դ. սկզբին՝ վանահայր Պողոս Տարոնեցու օրոք և իր ծաղկմանը հասել 1271–81-ին, երբ Վարդան Արևելցու մահից հետո Ներսես Մշեցին Խոր վիրապից այստեղ է տեղափոխել վարդապետարանը, որտեղ ուսանելու են եկել Հայաստանի տարբեր վայրերից, նաև Կիլիկիայից: Մ. Ս. Ա. վ-ի բարձրագույն դպրոցից մեզ ձեռագրեր են հասել Ներսես Մշեցու, նրա աշակերտ Եսայի Նչեցու, Բարսեղի, Ստեփանոսի և ուրիշների ընդօրինակություններով: Բազմաթիվ ընդօրինակություններ են կատարվել 1205–1915-ը՝ վանքում պահպանված «Մշո Ճառընտիր»-ից:

Գրկ. Ոսկյան Հ., Տա րոն-Տուրուբերանի վանքերը, Վնն., 1953: Ղազարյան Մ., Փայտի գեղարվեստական փորագրությունը Հայաստանում, Ե., 1989: Thierry J.M., Le couvent des Saint-ApՒtres de Mus, ՀԱ, 1976, № 1–2.

Մուրադ Հասրաթյան

ՄՇՈ Ս. ԿԱՐԱՊԵՏ ՎԱՆՔ, Մշո Սուլթան Ս. Կարապետ, Գ լա կավանք, Ի ն նակնյան վանք, Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Տարոն գավառում, Մուշ քաղաքից հյուսիս-արևմուտք, Քարքե լեռան լանջին: IV դ. սկզբին հիմնել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Գիսանե և Դեմետրե հեթանոս. կուռքերի մեհյանի տեղում՝ այդտեղ ամփոփելով Կեսարիայից բերած Հովհաննես Մկրտչի (Կարապետ, որի անունով էլ կոչվել է Ս. Կարապետ) և Աթանագինե եպիսկոպոսի մասունքները: Նա առաջին վանահայր է կարգել Զենոբ Գլակին (որի անունով վանքն անվանվել է նաև Գլակավանք) և վանքին նվիրել նախկին մեհյանի տիրույթները: Մ. Ս. Կ. վ. անվանվել է նաև Իննակընյան՝ ինն աղբյուրների մոտ կառուցված լինելու պատճառով: Գրիգոր Ա Լուսավորիչը վանքի առաջին՝ Ս. Կարապետ եկեղեցին կառուցել է Մշո Ս. Կարապետ վանքը Դեմետրեի մեհյանի հվ-արմ-ից տեղում և, ինչպես հավաստում է Զենոբ Գլակը, «եկեղեցու հիմքը դրված է ճիշտ նույն տեղում, նույն չափով՝ լայնությամբ և երկարությամբ ու միայն այն տարբերությամբ, որ աղոթարանը (երկրպագելու կողմը) դեպի արևմուտք էր»: Ըստ Մ. Ս. Կ. վ-ի կանոնադրության՝ խստորեն արգելվել է կանանց մուտքը վանք:

Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, թողնելով հայրապետ. աթոռը, եկել է Մ. Ս. Կ. վ., սկզբում հաստատվել մոտակա Ավետյաց բլրում, Անտոն և Կրոնիդես անապատականների մոտ, այնուհետև տեղափոխվել Մանյա այրք:

Ըստ VII դ. պատմիչ Հովհան Մամիկոնյանի, 602-ին վանքն ավերվել է երկրաշարժից. վերակառուցել է իշխան Մուշեղ Մամիկոնյանը: VII դ. Մ. Ս. Կ. վ. ծաղկում է ապրել. ունեցել է 398 միաբան, նվիրատվություն ստացել բազմաթիվ գյուղեր: Վանքը դարձել է նաև Մամիկոնյան իշխան. տան տոհմական տապանատուն: Վանահայր Ստեփանոսը Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսից վերցրել է Հռիփսիմյանց կույսերի մասունքներից, բերել Մ. Ս. Կ. վ., ապա կառուցել վանքի Ս. Ստեփանոս եկեղեցին:

XI դ. վանահայր Սարգիս եպիսկոպոսի հետ նամակագրություն է ունեցել Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, որի գործակալ, Վասակ իշխանի որդի Հրահատը կառուցել է Մ. Ս. Կ. վ-ի ապարանքը: Ըստ պատմիչ Արիստակես Լաստիվերցու, 1058-ին սելջուկ-թուրքերը գրավել և հրդեհել են վանքը. այրվել են ապարանքը, ժամատունը և Ս. Գրիգոր փայտաշեն եկեղեցին: Նույն թվականին Թոռնիկ իշխանը Դինար ամիրայից ազատագրել է Մ. Ս. Կ. վ.:

XIII դ. վանքում Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզ) գրել է շարական՝ ձոնված Անտոն և Կրոնիդես անապատականներին: XIII–XIV դդ. վանքը որպես նվիրատվություն ստացել է բազմաթիվ ձեռագրեր: XIV–XV դդ. եղել է գրչության կենտրոն: Լենկթեմուրի ասպատակությունների ժամանակ գավառի բնակչության մի մասն ապաստանել է պարիսպներով պաշտպանված վանքում: 1441-ին Մ. Ս. Կ. վ-ի միաբանությունը տվել է իր գրավոր համաձայնությունը՝ Հայոց հայրապետ. աթոռը Էջմիածնում վերահաստատելու համար: 1463-ին վանահայր Հովհաննես եպիսկոպոսն ամբաստանվել է մզկիթ քանդելու և դրա քարերը վանքի Ս. Կարապետ ու Ս. Ստեփանոս եկեղեցիների նորոգման ժամանակ օգտագործելու համար: Այդ պատրվակով Բաղեշի ամիրան նրան տանջամահ է արել: 1481-ին նորոգվել են վանքի եկեղեցիների գմբեթները: 1493-ին Կարապետ աբեղան պատրաստել է Մ. Ս. Կ. վ-ում պահվող՝ Հեթում թագավորի Ավետարանի ոսկեզօծ և արծաթապատ պահպանակը, որի վրա դրվագված են Քրիստոսը գահի վրա նստած, նրա դիմաց Աստվածածինը՝ շրջապատված 12 առաքյալներով: 1529-ին Աստվածատուր եպիսկոպոսը գրել է Մ. Ս. Կ. վ-ի պատմությունը: XVI դ. 1-ին կեսին վանահայր Գրիգոր Մշեցին կառուցել է վանքի դպրոցը, խցերը: 1560-ական թթ. վանահայր Մելքիսեդեկը հիմնովին վերակառուցել է Ս. Կարապետ եկեղեցին: 1570-ական թթ. թշնամիներից թաքստոցում պահված ձեռագրերը զգալի վնասվել են, և Սիմեոն սարկավագը ձեռագրերը տարել է Ամիդ՝ նորոգելու:

XVII դ., Մովսես Գ Տաթևացու գահակալության օրոք, Սահակ եպս. Գառնեցին փորձել է Մ. Ս. Կ. վ-ում Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնին հակաթոռ կաթողիկոսություն հիմնել՝ ստանալով Թուրքիայի սուլթան Մուրադի արտոնագիրը: 1661-ին Արիստակես Պարոնտերը նորոգել է վանքի Ս. Ստեփանոս եկեղեցու գմբեթը, թաղերը, պարիսպը, աղբյուրը: 1709ին Մ. Ս. Կ. վ. ավերվել է երկրաշարժից: Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցի և Գրիգոր Շղթայակիր եպիսկոպոսները վանքի նորոգման համար Բաղեշում արտոնագիր են ստացել և Կ. Պոլսում հանգանակած գումարով նորոգել այն: 1716–30-ին վանքի առաջնորդն է եղել Աբրահամ եպիսկոպոսը (Աբրահամ Ա Խոշաբեցի): 1749-ին վանահայր Մինասը կառուցել է վանքի ագարակը: 1750-ական թթ. պարսից զինվորները հրդեհել են Ս. Կարապետ եկեղեցին: 1763–64-ին վանահայր Հովնանը Արմ. Հայաստանն ազատագրելու նպատակով կապեր է հաստատել Վրաստանի Հերակլ II թագավորի և Հովսեփ Էմինի հետ: 1784-ին երկրաշարժից քանդվել են Ս. Ստեփանոս եկեղեցու գմբեթը, սեղանատունը, խցերը, պարսպի մի մասը, զանգակատունը: 1787–88-ին վանքը հիմնովին վերակառուցվել է, գավթի հաշվին ընդարձակվել է Կաթողիկե եկեղեցին: Մ. Ս. Կ. վ-ի հնագույն՝ Ս. Կարապետ վկայարանը գմբեթավոր դահլիճ է, որի հս-արմ. որմնախորշում ամփոփված են Հովհաննես Կարապետի, իսկ հվ-արմ-ում՝ Աթանագինեի մասունքները: Ավագ խորանի առջևի պատին ագուցված է 1718-ի մարմարյա չորս խաչքար: Եկեղեցու հս. կողմում, միմյանց կից, Գրիգոր Ա Լուսավորչի նեղ և մութ ճգնարանն է և Ս. Գևորգ թաղածածկ եկեղեցին, իսկ հս. կողմում՝ ներքուստ խաչաձև, անկյուններում ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն, գմբեթավոր Ս. Ստեփանոս և խոշոր, թաղածածկ Ս. Աստվածածին եկեղեցիները: Վերջինս կառուցել է իշխան Վարդ Պատրիկ Արծրունին՝ իր կնոջ՝ Մարիամի հիշատակին: Ըստ ավանդության, նա պատժվել էր մահով, քանի որ անտեսել էր կանանց՝ Մ. Ս. Կ. վ. մուտք չունենալու կարգը:

Նշված չորս եկեղեցիների մուտքերը բացվում են վանքի գլխ.՝ Կաթողիկե եկեղեցու մեջ, որը բավական մեծ, քառակուսի հատակագծով, 16-սյունանի հնգանավ բազիլիկ է: Նրա միջին նավն արլ-ում ավարտվում է Ավագ խորանով, կողայիններից հս-ը՝ Հակոբ Տյառնեղբորը, իսկ հվ-ը՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչին նվիրված սեղաններով խորաններով: Կաթողիկեի արմ. մուտքի առջև 1787ին Աստվածատուր եպիսկոպոսը կառուցել է եռաստիճան, երկրորդ հարկում՝ Ս. Հոգուն նվիրված սեղանով խորան և ութասյուն ռոտոնդայով պսակված սլացիկ զանգակատուն: Վանքը շրջապատված է ուղղանկյուն հատակագիծ ունեցող պարսպով, որին կից են երկհարկանի բնակելի և տնտ. շենքերը և պատով անջատված՝ ուխտավորների սենյակները: 1827-ին վաչկատուն քրդերի հրոսակախումբը հարձակվել է Մ. Ս. Կ. վ-ի վրա, կողոպտել գանձերը և սպասքը, ոչնչացրել կահկարասին, ձեռագրեր, կտրատել նկարները, որից հետո վանքը շուրջ վեց ամիս մնացել է լքված: 1839-ին Հարություն եպս. Եդեսացին կառուցել է առաջնորդարանի երկհարկանի շենքը, Կաթողիկե եկեղեցու կենտրոնում տեղադրել վանահոր՝ ամպհովանիով գահավորակը, իսկ ագուլիսցի Սարգիս Ամիրջանյանը նվիրել է ս. Ստեփանոսի և Աստվածածնի նկարները: 1840-ին վանահայր Պետրոս Կյուրացին կառուցել է վանքի հս. կողմի շինությունները, 1850ին Զաքարիա վարդապետը՝ վանքի դպրոցը, 1875–76-ին Մամբրե եպիսկոպոսը՝ Նոր վարժարանը:

Վանքի հեղինակությունն աճել է 1860–80ական թթ., երբ վանահայր են եղել Խրիմյան Հայրիկը (Մկրտիչ Ա Վանեցի) և Գարեգին Սրվանձտյանցը: 1883-ից վանահայր է դարձել Մաղաքիա Օրմանյանը: 1896-ից վանքին կից բացվել է որբանոց և 45 աշակերտով դպրոց:

1900–02-ին վանքը նորոգվել է: XIX դ. և XX դ. սկզբին Մ. Ս. Կ. վ. մեծ թեմ է ունեցել, որն ընդգրկել է Տարոն, Վարդո, Ճապաղջուր, Բուլանըխ և այլ գավառների հայաբնակ գյուղերը, ստացել զգալի հասույթներ, նվիրատվություններ, գյուղացիներից գանձել պտղի հարկ: Վանքը եղել է գրչության, կրթության և մշակութ. կենտրոն, ունեցել է խոշոր մատենադարան: Եղել է Հայաստանի երկրորդ հոգևոր կենտրոնը՝ Էջմիածնից հետո: Կոչվել է «մենաստանների մայրաքաղաք», նշանավոր ուխտատեղի (նաև արևելահայերի համար): Ուխտագնացության օրերն են եղել Վարդավառի և Աստվածածնի Վերափոխման տոները, երբ տեղի են ունեցել նաև աշխարհիկ հանդեսներ, կազմա կերպվել տոնավաճառներ: Մ. Ս. Կ. վ. համարվել է ամենակարող, իղձերն իրագործող, բուժող, շնորհք պարգևող (ներառյալ՝ նաև արվեստի): Ժող. բանահյուսության մեջ պահպանվել են Մ. Ս. Կ. վ-ին նվիրված ուխտագնացության երգեր: Վանքի պարսպի մոտ եղել է Ս. Լուսավորիչ անունով աղբյուր, որի քառակուսի ավազանը, ըստ ավանդության, պատրաստել էր Տրդատ Գ Մեծ թագավորը, իսկ Գրիգոր Ա Լուսավորիչն այնտեղ բազում մկրտություններ է կատարել: Մեծ եղեռնի օրերին Տարոնի հայ բնակչության զգալի մասն ապաստանել է վանքում և շրջակա անտառում, երկու ամիս դիմադրել թշնամու գերակշռող ուժերին: Հաջողվել է փրկել վանքում եղած 1750 ձեռագրերը, որոնք 1916-ին, երբ ռուս. զորքը և հայ կամավոր. ջոկատներն ազատագրել են Տարոնը, տեղափոխվել են Էջմիածին (այժմ Երևանի Մատենադարանում են): Ներկայումս Մ. Ս. Կ. վ. ամբողջովին ավերված է: Վանքի մոտ՝ Անտոն և Կրոնիդես անապատականների գերեզմանի վրա կանգնեցված Ս. Հարություն եկեղեցու տեղում մզկիթ է կառուցվել: Մատենադարանում պահվում են Մ. Ս. Կ. վ-ում ընդօրինակված ձեռագրերից Ավետարաններ (1505, 1509, 1512, երեքն էլ՝ գրիչ Մարտիրոս), Հայսմավուրքներ (1526, գրիչ՝ Կարապետ Բաղիշեցի, 1591, գրիչ՝ Ծերենց), Անանիա Սանահնեցու «Մեկնութիւն թղթոցն Պօղոսի» (1613, գրիչ՝ Փիլիպպոս Բազվեցի), Մկրտիչ Նախչուանցու ընդօրինակած Ժողովածու (1737), Գրիգոր Տաթևացու «Մեկնութիւն Ղուկասու» (1738) ևն:

Գրկ. Հովհան Մամիկոնյան, Տարոնի պատմություն, Ե., 1989: Արիստակես Լաստիվերցի, Պատմություն, Ե., 1971: Սարգիսյան Ն., Տեղագրութիւնք ի Փոքր եւ ի Մեծ Հայս, Վնտ., 1864: Ոսկյան Հ., Տարոն-Տուրուբերանի վանքերը, Վնն., 1953: Թիերի Ժ. Մ., Արևելյան Թուրքիա կատարած հնագիտական ճանապարհորդական նոթեր, «Հուշարձան», տարեգիրք, 1, Ե., 1987: Cuneo P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma, 1988.

Մուրադ Հասրաթյան

ՄՈԽՐԵՆԵՍԻ ՕԽՏԸ ԴՌՆԻ ՎԱՆՔ, ԼՂՀ Հադրութի շրջանի Մոխրենես գյուղից 3,5 կմ հյուսիս-արևմուտք, Յուղուսեն լեռան անտառապատ լանջին: Վանքի եկեղեցին կառուցվել է V–VI դդ., կոպտատաշ բազալտ քարով: Ունի քառախորան, չորս անկյուններում երեք քառորդ խորշերով կենտրոնագմբեթ հորինվածք (գմբեթը քանդված է) և «հռիփսիմեատիպ» եկեղեցիների հնագույն օրինակն է: Խորանները և խորշերը արտաքուստ բոլորաձև են, ներքուստ՝ շեշտված պայտաձև, ինչպես և գմբեթարդները: Արլ. խորանի որմնասյուների խոյակներն ունեն խիստ արխաիկ, ատամնագնդիկավոր զարդամոտիվներով քանդակներ: Եկեղեցու հս-արմ. կողմում միանավ թաղածածկ մատուռի ավերակներն են. պահպանվել են խորանը, պատերի ստորին շարքերը և հս. մուտքը՝ վաղմիջնադարյան ճարտ-յանը բնորոշ լյունետով: Մ. Օ. դ. վ-ի գերեզմանոցում խաչքարերից վաղագույնը 997-ինն է, եկեղեցու հվ-արմ. կողմում կանգուն, վանքի միաբան Կանդիլի խաչքարը՝ 1044-ինը:

Գրկ. Մկրտչյան Շ., Աբգարյան Ռ., Կարապետյան Ս., Մոխրենիսի «Օխտը դռնի» վանքը, «Էջմիածին», 1982, № 11–12: Hasratyan M., La tetraconque a niches d’angle de Moxrenis, “Revue des ռtudes armeniennes”, t. XXI, 1988–89.

Մուրադ Հասրաթյան

ՄՈԿԱՑ Ս. ԳԵՎՈՐԳ ՎԱՆՔ, Փութ կուվանք, Սարի վանք, Վասպուրական նահանգի Մոկաց գավառում, Արտոս լեռնաշղթայի Եղերով լեռան արևելյան լանջին (ծովի մակերևույթից 2400մբարձրության վրա): Հիմնել են Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորները՝ X–XI դդ.: XIV–XV դդ. վանքում գործել է դպրոց, որտեղ ուսանել են գրիչներ, ընդօրինակվել ձեռագրեր: XVI դ. սկզբին դպրոցը փակվել է, սակայն գրչատունը գոյատևել է մինչև XVII դ.: Հայտնի են գրիչներ Աստվածատուրը և նրա որդիներ Ստեփանոսն ու Հովհաննեսը: 1601-ին Ստեփանոս եպիսկոպոսի նախաձեռնությամբ վանքը նորոգվել է, թաղածածկ դահլիճի հորինվածքով Ս. Գևորգ եկեղեցուն արմ-ից կցվել է երկմույթ գավիթ: 1839-ին շրջակայքում բնակվող քրդերը ներխուժել են վանք, սպանել վանահորը: 1887-ին Աղթամարի կաթողիկոս Խաչատուր Բ Շիրոյանը նորոգել է վանքը, կառուցել եկեղեցուն հվ-ից կից մատուռ (որտեղ պահվում են ս. Գևորգի մասունքները), հյուրատուն: XIX դ. վերջին Մ.Ս.Գ.վ-ի ձեռագրերը տեղափոխվել են Աղթամարի վանք:

Գրկ. Շերենց Գ., Սրբավայրեր, Թ., 1902: Լալայան Ե., Վասպուրական. նշանավոր վանքեր, ԱՀ, գիրք 22, Թ., 1912: Ոսկյան Հ., ՎասպուրականՎանի վանքերը, հ. 3, Վնն., 1947: C u n e o P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma, 1988; Thierry J. M., Monuments armeniens du Vaspurakan, P., 1989.

Մուրադ Հասրաթյան

«ՄՈՂՆՈՒ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», պատկերազարդ, երկաթագիր, ձեռագիր մատյան: Գրիչն ու ծաղկողը Հովհաննես Սանդղկավանեցին է: Ձեռագրի ընդօրինակման վայրի ու ժամանակի մասին որևէ տեղեկություն չի պահպանվել: Սակայն, ելնելով 1053-ի Ավետարանի (Մատենադարան, ձեռ. դ 3593) մի քանի մանրանկարների հետ «Մ.Ա.»-ի անառարկելի նմանությունից, համարվում է, որ այն նկարազարդվել է XI դ. կեսին, Սանդղկավանքում: Ուշ միջնադարում եղել է Հաղպատի վանքում, ապա՝ հարյուր տարի (1822–1922) Թիֆլիսի Մուղնու Ս. Գևորգ եկեղեցում (այստեղից էլ՝ անունը): Այժմ պահվում է Մատենադարանում (ձեռ. դ 7736, չափերը՝ 42×32,5 սմ, 383 մագաղաթե թերթեր, կազմը՝ թավշապատ, արծաթազարդ):

Ձեռագիրը պատկերազարդված է 10 խորաններով (3-ը Եվսեբիոսի թուղթն է ուղղված Կարպիանոսին, 7-ը կանոնների աղյուսակներ են), 12 լիաէջ տերունական տեսարաններով (առաջին երկուսը՝ նույն էջում), որոնք դասավորված են ձեռագրից առաջ («Ավետում», «Մարիամի այցը Եղիսաբեթին», «Ծնունդ», «Տյառնընդառաջ», «Մկրտություն», «Պայծառակերպություն», «Ղազարոսի հարությունը», «Մուտք Երուսաղեմ», «Խորհրդավոր ընթրիք», «Խաչելություն», «Համբարձում», «Հոգեգալուստ»), 4 ավետարանիչների պատկերներով, 4 անվանաթերթերով և լուսանցազարդերով: «Մ. Ա.»-ի գեղանկարչությանը բնորոշ է հանդիսավորությունն ու վեհակերտությունը: Այդ տպավորությունն ստեղծվում է և՛ չափերի մեծությամբ, և՛ մանրանկարների ոճով: Հորինվածքները պարզ են ու ձգտում են զուգաչափության: Խոշոր կերպարները հանդարտ, վեհորեն շարժվում են լեռնային բնանկարի և բարդ ճարտ. կառուցվածքի միջով (նշմարվում են հայկ. բնանկարների ծանոթ գծերն ու ազգ. ճարտ-յան բնորոշ ձևերը): Այս ամենը պատկերված է խիտ երկնագույն ֆոնի վրա: Ֆոնը և մյուս սպիտակավուն ներկերն ու ողջ վեհակերտ կերպարները՝ լեռները, ծառերը և անգամ «Ավետման», «Մարիամի այցելությունը Եղիսաբեթին» պատկերների դիրքը, մեկը մյուսի վրա տեսարանների դասանկարների սերտ կապը որմնանկարչության հետ (մասնավորապես՝ Ախթալայի) և հիմք են տալիս ենթադրելու, որ նրանց վարպետը կարող էր լինել նաև որմնանկարիչ:

«Մ. Ա.»-ի խորաններն աչքի են ընկնում նույնպիսի վեհաշուք հանդիսավորությամբ և նույնպես հագեցած են երկրաչափական զարդանկարների, բուսազարդերի, ծառերի պատկերների, սյուների բոլորքը պարուրող վարագույրների և անգամ ճարտ. կառույցների տարրերով: Հատկապես հարուստ է խորանների կենդ. աշխարհը. բազմապիսի թռչունները, գազանները և ընտանի կենդանիները դրկից են արծվառյուծներին, սֆինքսներին ու հուշկապարիկներին, իսկ խորաններից մեկում պատկերված է, այսպես կոչված՝ «Նեղոսյան տեսարանը», որը «Մլքե թագուհու Ավետարան»-ի նմանատիպ պատկերի արձագանքն է: Երկու մերկ ձկնորսներ կանգնած են բարձրախել նավակում, նրանցից մեկը քաշում է ձկներով լի ցանցը. ջրի մակերևույթը ծածկել են մեդուզաները, իսկ առաջին պլանում սֆինքսն է և արծվառյուծները: «Մ. Ա.» արդեն գրեթե ձևավորված միջնադարյան հին ձեռագրերի վաղ շրջանի նմուշներից է: Այստեղ կանոնիկ տեսք են ստացել ավետարանիչների դիմանկարներն ու անվանաթերթերը՝ ուղղանկյուն գլխազարդերով, խոշոր սկզբնատառերով, ավետարանիչների խորհըրդանշաններով: Թանկարժեք նյութերի (նուրբ, թափանցիկ մագաղաթ, բազմերանգ գույներ և ոսկի), մանրանկարների գեղանկարչ. ու կատարող. արվեստի կատարելության, նրանց հանդիսավոր ոճի շնորհիվ «Մ. Ա.» դասվում է մեծաշուք տոնական ձեռագրերի շարքը:

Գրկ. Մա թեվո սյ ան Ա., Գրիչ Հովհաննես Սանդղկավանեցի («Մողնու Ավետարանը»), ԲՄ, № 10, 1971: Дрампян Р. Г., Армянская миниат¦ра и книжное искусство, сб. “Очерки по истории искусства Армении”, М.-Л., 1939; Свирин А. Н., Миниат¦ра древней Армении, М.-Л., 1939; Дурново Л.А., Очерки изобразительного искусства средневековой Армении, М., 1979; Измайлова Т. А., Иованнес Сандухкаванеци, Е., 1986.

Նիկոլայ Քոթանջյան

ՄՈՄԱՎԱՌՈՒԹՅՈՒՆ, տես Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ հոդվածում:

ՄՈՄԻԿ, ՄոմիկՎար դ պետ (ծ.թ. անհտ – 1333, այլ ենթադրությամբ՝ 1339 կամ 1340, Նորավանք), գրիչ, մանրանկարիչ, քանդակագործ, ճարտարապետ: Գլաձորի մանրանկարչության դպրոցի նշանավոր ներկայացուցիչ: Ստեղծագործել է Սյունիքում, մասնավորապես Վայոց ձորում, վաղ շրջանում, հավանաբար, նաև Կիլիկիայում: Աշակերտել է Հովասափ կուսակրոն քահանային, սովորել Գլաձորի համալսարանում: Որոշ ժամանակ կատարել է քարտուղարի (ատենադպիր) պարտականություններ: Մ-ի անունն առաջին անգամ հիշատակվում է 1283-ի «Տեսութիւն յայտնութեան Յովհաննու և մեկնութիւն» ձեռագրում (Վիեննայի Մխիթարյանների մատենադարան, ձեռ. դ 571), որտեղ պահպանված միակ խորանի վրա գրված է. «զՄոմիկ նկարիչ խորանիս յիշեցեք աղաչեմ»: 1292-ին Մ. ընդօրինակել և նկարազարդել է (Քարկոփի վանքի Ս. Գևորգ եկեղեցու Հովհաննես և Թադեոս քահանա եղբայրների պատվերով) Նորավանքի Ավետարանը (Մատենադարան, ձեռ. դ 2848), որտեղ պատկերել է երեք ավետարանիչներին և Պրոքորոնին (Մատթեոսի պատկերը կորել է): Մ-ի վաղ շրջանի մանրանկարներն աչքի են ընկնում մոնումենտալությամբ, գունային ներդաշնակությամբ, դիմանկարների արտահայտչականությամբ, զարդանկարի հստակությամբ:

Մ-ի լավագույն գործը (պատվիրել է Սյունյաց մետրոպոլիտ, պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանը) 1302-ին Ամաղուի Նորավանքում նկարազարդած Ավետարանն է («Պատերազմի Ավետարան», Մատենադարան, ձեռ. դ 6792): Անվանումն ստացել է 1406–11-ին Տուրուբերանի Բզնունյաց գավառի Պատերազմի Ս. Նշան վանքում, որտեղ 1406-ին Գրիգոր վրդ. Խլաթեցին վերականգնել է վնասված ձեռագիրը: Անսովոր փոքր չափեր ունեցող ձեռագրում (12×8,5 սմ, էջում՝ 17 կերպար) Մ. վարպետությամբ զետեղել է Ավետարանի 12 տերուն. պատկերաշարի հիմն. տեսարանները, «Հովհաննես ավետարանիչը Պրոքորոնի հետ», Հակոբ և Պետրոս առաքյալների պատկերները, անվանաթերթեր, լուսանցազարդեր, զարդագրեր: Մ-ի տերուն. պատկերների կառուցվածքային հենքը վաղ. քրիստոնեական և XIII դ. վերջի – XIV դ. 1-ին կեսի պատկերագրությունն է՝ մեկնված ըստ Հայ եկեղեցու կանոնի: Մ-ի մանրանկարներին բնորոշ են հավաք. ճարտ. ֆոնը, գունային միջավայրի մեղմությունը, մանրանկարների համախմբումը: Ենթադրվում է, որ Մ. ծաղկել է նաև 1283ին ընդօրինակված «Կեռան թագուհու Ավետարանը» և 1287-ին Թեղենյաց վանքում գրված հիշատակարանում Դավիթ գրչի նշած «Մոմիկի շքեղազարդ» մատյանը: ԱՄՆ-ում գտնվող 1331-ի մի ձեռագիր հիշատակարանում (պատվիրել է Սյունիքի մետրոպոլիտ Ստեփանոս Օրբելյանի հայր, իշխան Տարսայիճը) Մ. վկայում է, որ 1307-ի աշնանը տեսողությունը վատացել է և պատվիրած Ավետարանը չի ավարտել (գրել է միայն համաբարբառը): Գործն ավարտել են գործընկերները՝ «Յոհանէս գրիչ զթերին ելից. եւ Թորոս՝ զվոսկենկարսն»: Շուրջ 17 տարի (1307–24) Մ-ի տեսողությունը թույլ է եղել. ենթադրվում է, որ այդ շրջանում նա զբաղվել է քանդակագործությամբ և ճարտարապետությամբ:

Մ. Նորավանքում կերտել է Ստեփանոս Օրբելյանի հիշատակին (անթվակիր, հավանաբար 1303-ից՝ մետրոպոլիտի մահից հետո), 1308ին՝ իշխանուհի Թամթա Խաթունի պատվերով Տարսայիճ «ատապակի» հիշատակին և նրա որդիներ «Բուրթելի եւ Բուղտայի արևշատության» (երկուսն էլ Էջմիածնում են՝ Գանձատանը և Վեհարանում) խաչքարերը: Առաջինի վերնամասում Քրիստոսի քանդակն է, խաչի կողքերին՝ վեցական հյուսածո շեղանկյունիներ, երկրորդում «Բարեխոսություն» («Դեիսուս») հորինվածքն է՝ կիսախորաններում տեղադրված կերպարներով (կենտրոնում՝ Քրիստոսն է, ձեռքին գիրք՝ վրան գրված «Ես եմ լույսը աշխարհի», կողքերին՝ Աստվածամայրն ու Հովհաննես Մկրտիչը), որոնք իրենց գծանկարով և կատարման ոճով նախորդել են հետագայում Նորավանքում կերտված քանդակներին: Մ-ին են վերագրվում նաև Բուրթել և Իվանե Օրբելյաններին նվիրված նրբահյուս խաչքարի մի բեկոր, 1982–83-ի պեղումներով Նորավանքում գտնված խաչքարը՝ խաչի կողերի շեղանկյունիների մեջ 12 առաքյալների պատկերներով (այժմ՝ Եղեգնաձորի թանգարանում), Նորավանքի գլխավոր՝ Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցու վերակառուցված գավթի մուտքի և լուսամուտի ճակատակալ քարերի քանդակները և Ս. Աստվածածին («Բուրթելաշեն») եկեղեցու բարձրաքանդակները: Մ. իր ստեղծագործությունները ստորագրել է «Մոմիկ Վարդպետ», այսինքն՝ ճարտարապետ:

Մ-ի ճարտարապետական վավերական (կա շին. արձանագրություն) գործը Արենիի Ս. Աստվածածին եկեղեցին է: Մ-ին է վերագրվում Տաթևի վանքի Ս. Գրիգոր (1295), Եղեգիսի Զորաց, Բուրթել իշխանի հանձնարարությամբ Նորավանքի Ս. Աստվածածին [«Բուրթելաշեն», որի նախանկարը (ենթադրաբար) կատարել էր դեռևս 1292-ին ծաղկած Ավետարանի լուսանցազարդում] եկեղեցիների շինարարությունը: Աստվածաբան. հարուստ գիտելիքներով օժտված Մ. իր մանրանկարները և քանդակները կերտել է խորհրդանշական շեշտադրումներով, երբեմն՝ աննախադեպ հորինվածքներով: Մ. ստեղծել է քանդակակերտ ծաղկահյուս գորգերի և գահավորակների վրա նստած Աստվածամոր և Մանկան պատկերագր. մի ամբողջ շարք: Որպես գրիչ իր քանդակներում առանձին սիրով է ներառել հայոց գրերը՝ ստեղծելով, այսպես կոչված, «հայկ. առաջին արաբեսկները»: Մ. ինքնատիպ մոտեցում է ունեցել Արենիի, Եղեգիսի եկեղեցիները, հատկապես՝ «Բուրթելաշեն»-ը հատակագծելիս: Վերջինս երկհարկ է, սլացիկ ռոտոնդայով պսակված, և յուրաքանչյուր հարկն ունի միմյանցից տարբեր հատակագիծ: Համեմատաբար վերձիգ համաչափություններ ունեցող երկրորդ հարկը և վերսլաց, սյունազարդ գմբեթը համակցված են զարմանալի ներդաշնակությամբ և հորինվածքային կուռ միասնություն են կազմում: Գետնից մինչև երկրորդ հարկի շքամուտքը տանող աստիճանները յուրօրինակ եռանկյունաձև շրջանակ կազմելով առաջին հարկի մուտքի համար, զուգակցվելով քանդակազարդ ճակատակալ քարերի ու զարդաքանդակ այլ մանրամասների հետ, ստեղծում են ճարտ. անկրկնելի կերպար: Եկեղեցու գմբեթին խորհրդանշական 12 սյուների վրա պատկերված են Բուրթել իշխանը՝ եկեղեցու մանրակերտը ձեռքին, նրա որդիները, Աստվածամայրն իր Միածին Որդով և այլոք: Մ. իր գլուխգործոցում հասել է գեղարվեստի միջոցով մարդուն աստվածապաշտությամբ համակելու, վեհացնելու գաղափարին: Նորավանքում Մ-ի հիշատակին կանգնեցված խաչքարը խիստ հողմահարության պատճառով, ունի տարընթերցումներ՝ «ՉՁԲ»1333, «ՉՁԸ»-1339, «ՉՁԹ»-1340: Հավանականը 1339 է, որովհետև «Բուրթելաշեն»-ը ավարտվել է այդ թվին (փորագրված է եկեղեցու պատին): Մ-ի հիշատակին կանգնեցված խաչքարի խոսքերն են՝ «Յիշես Քրիստոս Աստված զՄոմկա հոգին եւ ողորմեա»: Մ-ի արձանը կանգնեցված է Եղեգնաձորում՝ իր անունը կրող զբոսայգու մուտքի մոտ: Մ-ի անունով է կոչվում նաև Հայաստանում գործող քրիստոնեական մշակույթի միությունը (տես «Մոմիկ»):

Գրկ. Բարխուդարյան Ս., Միջնադարյան հայ ճարտարապետներ և քարգործ վարպետներ, Ե., 1963: Մնացականյան Ս., XIV դարի հայ քանդակագործ, ճարտարապետ և նկարիչ Մոմիկը, ՊԲՀ, 1968, № 3: Թամանյան Յու., Ազատյան Շ., Մոմիկը որպես ճարտարապետ, «Էջմիածին», 1969, № 3: Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմության, հ. 2, Ե., 1987: Մաթեվոսյան Կ., Մոմիկ, Ե., 1999: Аветисян А., О художнике Момике, «Տեղեկագիր ՀՍՍՀ ԳԱ, հաս. գիտ.», 1956, № 2:

«ՄՈՄԻԿ», հայ քրիստոնեական մշակույթի երիտասարդական միություն, հասարակական կազմակերպություն: Ստեղծվել է 1991-ին, Երևանում, Ս. Էջմիածնի միաբան Աբրահամ վրդ. Մկրտչյանի նախաձեռնությամբ: Նպատակն է համախմբել ազգ-եկեղեց. թեմաներով ստեղծագործող երիտասարդներին, ծավալել հրատարակչ., մշակութ. գործունեություն: Ընդգրկում է հիմնականում արվեստագետների: Հայաստանի տարբեր քաղաքներում (Երևան, Վաղարշապատ, Գյումրի, Գորիս) և արտասահմանում (Կանադա) կազմակերպել է ցուցահանդեսներ, ներկայացրել քրիստոնեական թեմաներով և Հայ եկեղեցու պատմությանը նվիրված գեղանկարչական, մանրանկարչական և կիրառական արվեստի ստեղծագործություններ: Լույս է ընծայել գրքեր, կազմակերպել քրիստ. արվեստի պատմությանը նվիրված դասախոսություններ:

Կարեն Մաթևոսյան

ՄՈՎՍԵՍ Ա ՄԱՆԱԶԿԵՐՏՑԻ (ծ. թ. անհտ – 461), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 456-ից: Հաջորդել է Մելիտե Ա Մանազկերտցուն: Սերել է Աղբիանոսյանների տոհմից: Սկզբում եղել է Մանազկերտի եպիսկոպոսը: Մ. Ա Մ. իր գործունեությամբ հակված էր դեպի պարսկ. կողմնորոշում ունեցող նախարարները: Կաթողիկոս. գահին Մ. Ա Մ-ուն հաջորդել է Գյուտ Ա Արահեզացին:

Գրկ. ՂազարՓար պեց ի, Հայոց պատմություն. Թուղթ Վահան Մամիկոնյանին, Ե., 1982: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ՄՈՎՍԵՍ Բ ԵՂԻՎԱՐԴԵՑԻ (ծ.թ. անհտ – 604), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 574-ից: Հաջորդել է Հովհաննես Բ Գաբեղենցուն: Նրա օրոք գործածության մեջ է դրվել Հայոց տոմարը, որն ընդունվել էր դեռևս 551-ին: 591-ին Բյուզանդիայի կայսր Մորիկը (Մավրիկիոս) ժողով է գումարել Կ. Պոլսում և Մ. Բ Ե-ուց պահանջել, որ Հայ եկեղեցին ընդունի քաղկեդոնականություն. նպատակն էր Հայ եկեղեցին միացնել բյուզանդականին և գաղափարապես ամրապնդել կայսրության տիրապետությունը Հայաստանում: Սակայն Մ. Բ Ե. մերժել է այդ առաջարկը, որից հետո կայսրը Հայաստանի բյուզ. մասում ստեղծել է հակաթոռ կաթողիկոսություն՝ կաթողիկոս նշանակելով Հովհաննես Բագարանցուն (591–611), որի աթոռանիստն էր Կոտայք գավառի Ավան գյուղաքաղաքը (տես Ավանի կաթողիկոսություն): Կաթողիկոս. գահին Մ. Բ Ե-ուն հաջորդել է Աբրահամ Ա Աղբաթանեցին:

ՄՈՎՍԵՍ Գ ՏԱԹԵՎԱՑԻ, Մո վսես Գ Սյունեցի, Աճանանցի, Խոտանանցի

[1578, գ. Խոտանան (Սյունիք) – 1632, Երևան, ամփոփվել է Կոզեռնի գերեզմանոցում], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1629-ից: Հաջորդել է Դավիթ Դ Վաղարշապատցուն: Կրթությունը ստացել է Տաթևի վանքում, 1592-ին ձեռնադրվել կուսակրոն աբեղա, մեկնել Ամիդ և մինչև 1606-ը աշակերտել Սրապիոն Եդեսացուն (Ուռհայեցի): 1610-ին մեկնել է Երուսաղեմ, դարձել Ս. Հարություն տաճարի լուսարար: 1613-ին վերադարձել է Տաթև, մտել Սյունյաց Մեծ անապատ, որն իր հորդորով 1611-ին հիմնել էին Սաղմոսավանքի Սարգիս վարդապետը և Կիրակոս Տրապիզոնցի քահանան: Նախքան կաթողիկոս դառնալը՝ հիմնել է դպրոցներ, զբաղվել դրանց բարեկարգման հարցերով, կարգավորել Սյունիքի վանքերը: Մոտ 1620-ին եղել է Երևանում, քարոզել Ս. Կաթողիկե եկեղեցում, վերաշինել Երևանի Ս. Անանիա առաքյալ անապատը, որը վերածվել էր ավերակի, կարգավորել է Այրարատի եկեղեցիներն ու վանքերը, վերաբացել Հովհաննավանքի և Սաղմոսավանքի վանական դպրոցները: 1623-ին ձեռնադրվել է եպիսկոպոս, 1626-ին եղել Սպահանում, որտեղ Պարսից շահ Աբբաս I-ը, 1627-ի հունվ. ներկա գտնվելով և հիանալով Ս. Ծննդյան տոնի՝ նրա կատարած արարողությամբ, պարգև է առաջարկել և տվել խնդրածը՝ Ս. Էջմիածնի վանքի լուսարարի պաշտոն և վանքը նորոգելու թույլտվություն-հրովարտակ: 1627-ի հունիսին վերանորոգել է վանքը, Վեհարանը, օժանդակ կառույցները և պարիսպները: 1628-ի սկզբից հիշատակվել է որպես «ընտրեալ կաթողիկոս», բայց պաշտոնապես օծվել է 1629-ի հունվ. 13ին: Մ. Գ Տ. նոր շահից ստացել է իր կաթողիկոսության հաստատման և Ս. Էջմիածնի վանքի պարտքի զիջման հրովարտակներ: Իր աշակերտների և հետևորդների (Փիլիպոս Աղբակեցի, Խաչատուր Կեսարացի, Եսայի Կարճավանցի և ուր.) հետ վերակենդանացրել է ավերված Արլ. Հայաստանի մշակութ., կրթ., լուսավորական և գրական կյանքը, վերականգնել ու բարվոքել եկեղեցիներն ու վանքերը: Կաթողիկոս. գահին Մ. Գ Տ-ուն հաջորդել է Փիլիպոս Ա Աղբակեցին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Ակինյան Ն., Մովսես Գ կաթողիկոս Տաթևացի…, Վնն., 1936: Ա մա տուն ի Կ., Մովսես Գ Տաթևացի կաթողիկոս Էջմիածնի, Վնտ., 1992:

Գևորգ Տեր-Վարդանյան

ՄՈՎՍԵՍ ԵՐԶՆԿԱՑԻ [1250-ական թթ., ԱնիԿամախ բնակավայրում (Երզնկայի մոտ) – 1323, Երզնկա], մատենագիր, մեկնիչ, մանկավարժ: Եղել է իր ժամանակի ամենազարգացած, հեղինակավոր հոգևորականներից: Ծնվել է ազնվատոհմ ընտանիքում: Նախն. կրթությունն ստացել է Երզնկայի Ավագ վանքում, որտեղ և ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա: 1290-ական թթ. ճանապարհորդել է Արլ. Հայաստանում և Կիլիկիայում: Ուսումը շարունակել է Սկևռայի գիտամշակութ. կենտրոնի բարձր տիպի դպրոցում, աշակերտել Գրիգոր Սկևռացուն: Կիլիկիայում ընդօրինակել է բնագրային ուսումնասիրման և հայ ձեռագրագիտության համար խիստ արժեքավոր մի Աստվածաշունչ (Մատենադարան, ձեռ. դ 177): Կիլիկիայից «բազում գրենօք» վերադարձել է Երզնկա (մինչև 1307-ը) և մինչև կյանքի վերջը Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ վանքում զբաղվել ուսուցչությամբ ու գրչությամբ՝ արժանանալով «հայոց վարդապետ», «գերահռչակ րաբունապետ» կոչմանը: 1311-ին կառուցել է վանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցին (Մատենադարանի դ 5077 ձեռագրի հիշատակարան): Բազմաժանր է Մ. Ե-ու մատենագր. վաստակը: Գրել է մեկնող., դավան., խրատական-կանոնական, չափածո և այլ բնույթի գործեր:

Մեկնող. գործերից են «Մեկնութիւն ժամակարգութեան» և «Հաւաքումն համառօտ մեկնութեան սրբոյ պատարագին, զոր յառաջագոյն արարեալ է սրբոց լուսաւոր հարցն» խմբագիր աշխատությունները: Ժամակարգության մեկնությունը Խոսրով Անձևացու մեկնության խմբագրությունն է, որտեղ նա որոշ հավելումներ է կատարել Հովհաննես Գ Օձնեցու, Մովսես Քերթողի և Ստեփանոս Սյունեցու գործերից: Մեկնությունում վերլուծվել են հայոց եկեղեց. օրհնությունները, աղոթքներն ու մաղթանքները, քարոզները, դրանց արարողակարգը: «Հաւաքումն համառօտ մեկնութեան սրբոյ պատարագին…» վեց մասից բաղկացած աշխատությունը Մ. Ե. գրել է 1293-ին, Երզնկայում, ուսուցչի՝ Հովհաննես Երզնկացու (Պլուզ) խնդրանքով: Հեղինակն օգտվել է շուրջ 10 աղբյուրներից, որոնցից քաղել է և՛ ամբողջական, և՛ կրճատումներով հատվածներ: Առաջադրության մեջ անդրադարձել է ս. Հաղորդության խորհրդի հաստատման կարևորությանը և նրա հետ առնչվող հարցերին (աշխարհի ստեղծում, առաջին մեղք, Երկնավոր Հոր մարդասիրության երևան գալն իր Միածին Որդուն աշխարհ ուղարկելով, մարդկանց մեղքերի թողության և նրանց բժշկության համար Որդի Աստծո զենում, Քրիստոսի պատվերը Վերջին ընթրիքի ժամանակ ևն): Մ. Ե. իր խրատներն է հղել ապագա սերունդներին ս. Հաղորդության խորհրդին մասնակցելու և Քրիստոսի մեղսաքավիչ մարմինը ճաշակելու համար: Դավան. աշխատություններում Մ. Ե. հանդես է եկել որպես Հայ եկեղեցու դավանության, ծիսակարգի, սովորությունների ջերմ պաշտպան: «Ոսկեփորիկ» ժողովածուն 200-ից ավելի խրատներ, վարքեր, դավան. այլընտրական նյութեր պարունակող հավաքածու խմբագիր աշխատություն է: «Պատասխանիք թղթոյն Տրապիզոնի առ հատուածեալն Գրիգոր երեց» դավան. թուղթը Տրապիզոնի հունադավան Գրիգոր քահանայի՝ Հայ եկեղեցու մասին գրած ամբաստանագիր-թղթի պատասխանն է: Մ. Ե-ու հակաճառ. պատասխանից երևում է, որ Գրիգոր երեցը մտադիր է եղել արձանագրել Հայ եկեղեցու «թերությունները» ըստ հունադավան միտումների, այն է՝ հաղորդության բաժակի մեջ ջուր խառնել, Սուրբ Ծնունդը տոնել դեկտեմբերի 25-ին և ոչ՝ հունվարի 6-ին, դավանել «երկու բնութիւն ի Քրիստոս», Հովհաննես Մկրտչի ծնունդը տոնել հունիսի 25-ին և ոչ՝ հուլիսի 11-ին, «Լուսոյ» յուղը (մեռոն) պետք է միայն պտղի ձեթ լինի և ոչ այլ նյութից ևն: Մ. Ե., քաջատեղյակ դավան. և ծիս. խնդիրների բոլոր նրբություններին, խոր վերլուծություններով ապացուցել է Հայ եկեղեցու ընդունած սկզբունքների ճշմարտացիությունը:

«Ընդդիմադրութիւն սակս ջրոյն խառնման ի սուրբ խորհուրդն ի թուին Հայոց ՉԾԸ» չորս մասից բաղկացած թուղթը Մ. Ե. գրել է Սսի 1307-ի ժողովի (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ) որոշումներին ընդդիմացած արևելյան վարդապետների անունից: Թղթի առաջին մասում մեջբերել է ժողովի արձանագրությունը, ըստ որի՝ Սսի ժողովականները որոշում են կայացրել Հայ եկեղեցում ընդունելու հաղորդության բաժակի մեջ ջուր խառնելու սովորությունը: Երկրորդ մասում ընդհանուր գծերով անդրադարձել է ժողովի անմտությանն ու անօգտակարությանը, երրորդում՝ խոսել է Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսի Զատկի ճառի գրության պատճառի մասին և ապա մեջբերել այդ ճառից մի հատված՝ ցանկանալով ապացուցել, որ չպետք է հավատալ Արևմուտքի եկեղեցիների կեղծ ուսմունքներին ու խոստումներին և մոռանալ Հայ եկեղեցու առաքելահաստատ դավանանքն ու ավանդությունները: Թղթի չորրորդ մասը առաջինի, այսինքն՝ Սսի ժողովի որոշումների հակաճառությունն է: Մ.Ե. Սսի ժողովն անվանել է հակականոնական, անիմաստ մի հավաքույթ, որին «սուտ ժողովոյս պարտ է ասել և ոչ՝ սուրբ»:

«Մովսէսի վարդապետի ասացեալ ի խնդրո Յակոբայ» խրատական-կանոնական երկը Մ. Ե. գրել է 1322-ին, Երուսաղեմում: Այն հայտնի է նաև «Մովսէսի Երզնկացւոյ Դաւանութիւն հաւատոյ» վերտառությամբ, թեև հեղինակը միայն առաջին տողում է անդրադառնում հավատքի դավանությանը՝ «Հաւատոյ դաւանութիւնն ծանոթութիւն է առ Աստուած» (Մատենադարան, ձեռ. դ 108): Ըստ էության երկը նվիրված է կրոնավորի վարքին, նրա գործունեությանը: «Խրատ կանոնականքը…» մեզ է հասել տասնյակ ընդօրինակություններով և զետեղված է հեղինակի «Ոսկեփորիկ» ժողովածուում՝ իբրև առաջաբան: Խրատականում հիմնականում խոսվում է աշխարհիկ մարդկանց վարք ու բարքի, եկեղեցու և ծիսակատարությունների նկատմամբ նրանց պարտականությունների մասին: Հիշարժան է նաև ուսուցչի՝ Գևորգ Սկևռացու մահվան առիթով գրված «Ողբը» (1301, տես Ա լ ի շ ան Ղ., «Հայապատում», 1901, էջ 504–507): Մ. Ե. գրել է նաև «Մարգարէից սա սերմանումն» տաղը, որի տների առաջին տառերը հոդում են «Մովսէսի է սա» նախադասությունը (Պողարյան Ն., «Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Յակոբյանց», հ. 3, էջ 227–228):

Գրկ. Պողարյան Ն., Հայ գրողներ, Երուսաղեմ, 1971: Պետրոսյան Ե., Մովսես Երզնկացու «Հաւաքումն համառօտ մեկնութեան սրբոյ պատարագին, զոր յառաջագոյն արարեալ է սրբոց լուսաւոր հարցն» աշխատությունը, «Էջմիածին», 1973, № 9, 11: Նույնի, Մովսես Երզնկացու «Ընդդիմադրութիւն սակս ջրոյն խառնման ի սուրբ խորհուրդն ի թուին Հայոց ՉԾԸ» դավանաբանական թուղթը, «Էջմիածին», 1974, № 9–10: Օղլուգյան Ա., Մատենագրական հետազոտություններ Մովսես վարդապետ Երզնկացու գրական առեղծվածի շուրջ, Ս. Էջմիածին, 2001:

Եզնիկ եպս. Պետրոսյան

ՄՈՎՍԵՍ ԽՈՐԵՆԱՑԻ, Պատմահայր, Քերթողահայր[մոտ 410, գ. Խորոնք (Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Տարոն գավառ) – մոտ 490], պատմիչ, քերական, մեկնիչ, բանաստեղծ, թարգմանիչ, իմաստասեր, աստվածաբան: Աշակերտել է Մեսրոպ Մաշտոցին և Սահակ Ա Պարթևին, ուսումնառությունը շարունակել Ալեքսանդրիայի դպրոցում (մոտ 430–440), հմտացել պատմագիտության, քերականագիտության, ճարտասանության, քերթողական արվեստի բնագավառներում: Մոտ 440-ին (իր ուսուցիչների մահից հետո) վերադարձել է հայրենիք, որտեղ ստիպված թաքնվել է տգետ եկեղեցականներից հետապնդվելու և հալածվելու պատճառով: Նորընտիր կաթողիկոս Գյուտ Ա Արահեզացու կողմից Մ. Խ. նշանակվել է Բագրեվանդի թեմակալ առաջնորդ, զբաղվել մանկավարժությամբ, թարգմանչությամբ և մատենագրությամբ: Երկասիրությունների գլուխգործոցը «Պատմութիւն Հայոց»-ն է՝ գրված իշխան Սահակ Բագրատունու պատվերով (մոտ 480-ին): Այն Հայոց պատմության ամբողջական շարադրման առաջին փորձն է. բաղկացած է երեք գրքից, որոնցից յուրաքանչյուրը նվիրված է պատմ. մի որոշակի ժամանակաշրջանի: Առաջին գրքում հեղինակն անդրադարձել է հայ ժողովրդի ծննդաբանությանը, մանրամասնորեն կանգ առել հայոց անվանադիր նախնի Հայկ Նահապետի և նրա սերունդների (Արամ, Արամանյակ, Արա և այլք) գործունեության վրա: Երկրորդը նվիրված է Արշակունյաց արքայատոհմի պատմությանը և ավարտվում է Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելու իրադարձությունների նկարագրությամբ: Երրորդը վերարտադրում է IV դ. 2-րդ կեսի և V դ. սկզբի պատմ. դեպքերը, Հայաստանի առաջին բաժանումը (387), հայկ. պետականության կործանումը ևն: Երկը հին Հայաստանի պատմության եզակի և ստուգապատում սկզբնաղբյուր է, մանրամասն տեղեկություններ է հաղորդում Հայաստանի քաղ., տնտ., մշակութ. և հաս. կյանքի վերաբերյալ: «Պատմութիւն Հայոց»-ի կուռ կառուցվածքը, հստակ ու ճշգրիտ ժամանակագրությունը («Առանց ժամանակագրության պատմությունն ստույգ չէ»), պատմության պարբերացման սկզբունքը, շեշտված հայրենասիր. ուղղվածությունը երկը դարձրել են անփոխարինելի ազգ. արժեք, որը շուրջ 1400 տարի (մինչև XIX դ. կեսը) հայկ. դպրոցներում ծառայել է իբրև պատմության դասագիրք, իսկ հետագա բոլոր հայ պատմիչների համար եղել պատմությունը շարադրելու չափանիշ: Աշխատությունը հավաստի և արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում նաև Հայաստանի մերձավոր ու հեռավոր երկրների պատմության վերաբերյալ: Այն դուրս է եկել ազգ. պատմության շրջանակներից և դարձել համաշխ. պատմագիտ. մտքի նշանավոր կոթողներից, մարդկային քաղաքակրթության ակնառու ձեռքբերումներից: «Պատմութիւն Հայոց»-ի բնագիրը լույս է տեսել 19, աշխարհաբարի վերածված՝ 10 անգամ. թարգմանվել է ռուս. (4 անգամ), ֆրանս. (4), լատ. (2), իտալ. (2), գերմ., հունգ., անգլ., վրաց., պարսկ., արաբ., հատվածաբար՝ 20 այլ լեզուներով: Մ. Խ-ու անձի ու գործի վերաբերյալ ստեղծվել է բազմաբնույթ ու բազմալեզու վիթխարի գրականություն (ամենաշատը հայ մատենագիրներից), լույս տեսել շուրջ 3 հզ. ուսումնասիրություն: Պատմությունում, ի շարս բազում հարցերի, Մ. Խ. արժեքավոր հաղորդումներ է տվել (առանց արհամարհանքի ու հեգնանքի արտահայտության) հին հայկ. հեթանոս. կրոնի, մշակույթի ու դիցարանի վերաբերյալ: Նրա երկի առաջին գիրքն ու երկրորդի մի մասը հիմնըված են վիպական ավանդույթների վրա, որոնք բարեխղճորեն մշակելով՝ հեղինակը ցույց է տվել դրանց պատմ. արժեքն ու հավաստիությունը: Քննական մոտեցումով օգտագործել է բազմաթիվ և բազմաբնույթ աղբյուրներ:

Ժող. բանավոր ավանդույթներից և այլալեզու գրավոր աղբյուրներից քաղելով՝ Մ. Խ. ներկայացրել է Հայկի, Արամի, Արա Գեղեցիկի վիպաառասպել. զրույցները, Վահագնի, Տորքի, Արտավազդի առասպելները, Վիպասանք վիպաշարը ևն: Եզակի են տեղեկությունները հայկ. հեթանոս. դիցարանի երեք տարբեր շերտերի՝ Հայկ, Արա, Տորք Անգեղ, Աստղիկ (առաջին), Արամազդ, Վահագն, Անահիտ, Տիր, Միհր (երկրորդ), հելլենականացված պանթեոն (երրորդ), հեթանոս. դիցարանների, բագինների, քրմերի, պաշտամունք. առանձնահատկությունների, մեհենական մշակույթի և հատկապես՝ գրականության վերաբերյալ: Առաջնային արժեք ու նշանակություն ունեն Հայաստանում քրիստոնեության տարածման և պետ. կրոն հռչակվելու մասին Մ. Խ-ու տեղեկությունները, որոնց հավաստիությունը հաստատվում է այլ աղբյուրների միջոցով: Նա լայնորեն անդրադարձել է Աբգարի և Հիսուս Քրիստոսի թղթակցությանը, առաքյալների հայաստանյան գործունեությանը, հայկ. առաջին քրիստ. համայնքների իրողությանը և հարակից այլ հարցերի, ավելի մանրամասն նկարագրել հատկապես Գրիգոր Ա Լուսավորչի, Ներսես Ա Մեծի, Սահակ Ա Պարթևի գործունեությունը: Մ. Խ. բարձր է գնահատել Տրդատ Գ Մեծին և նրան համարել քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելու գլխ. դերակատարը: Եկեղեցի-պետություն հակամարտության և փոխհարաբերությունների մասին խոսելիս՝ նրա համակրանքը եկեղեցու ու հովվապետների կողմն է: Մ. Խ-ու դավան. աշխատությունները զգալիորեն նպաստել են հայ աստվածաբան. մտքի զարգացմանը: Նշանակալի է «Պատմութիւն Սրբուհւոյն Աստուածածնի և պատկերի նորա» երկասիրությունը, որը Մ. Խ-ուն հղված Վասպուրականի մեծ իշխան Սահակ Արծրունու նամակի պատասխանն է՝ «Պատասխանի թղթոյն Սահակայ» վերտառությամբ: Այստեղ հեղինակը մանրամասն անդրադարձել է Մարիամ Աստվածածնի ազգաբանությանը, մեկնաբանել նրա կենսագրության առանձին դրվագներ, շարադրել նրա պատկերի պատմությունը, ներբողել Աստվածամորը, որը «արդարության արեգակի պես ծագեց երկրում և նրանից մարմնով ծնվեց Հիսուս Քրիստոսը»: Աշխատությունը նպատակաուղղվել է նաև զորեղացնելու Հայ եկեղեցու գաղափար. դիրքը և ազգ. ոգին՝ ընդդեմ օտար ոտնձգությունների: Արժեքավոր է նաև Մ. Խ-ու «Պատմութիւն Սրբոց Հռիփսիմեանց» վարքագր. Կարճառոտ երկասիրությունը (գրված է «Պատմութիւն Հայոց»-ի բնագրային հիմքի վրա), որտեղ վեր է հանվել Ագաթանգեղոսի մոտ բացակայող՝ Հայաստանում քրիստոնեության տարածման առանձին մանրամասներ: Այս աշխատությունը սերտորեն աղերսվում է «Ներբող ի Սուրբն Հռիփսիմէ» քնար. ստեղծագործությանը, որը V դ. հայ եկեղեց. գրականության ամենանշանակալի երկերից է: Մ. Խ-ու աստվածաբան. ժառանգության մեջ ճանաչող. մեծ արժեք ունի «Յաղագս Վարդավառին խորհրդոյ» ներբողը, որը բանասիրության մեջ ավանդաբար անվանվել է «Ճառ»: Այստեղ հեղինակը քնար. մեծ վարպետությամբ փառաբանել է Հիսուս Քրիստոսի այլակերպությունը, ծնունդը և հրաշագործությունները:

Պատմագրի անունով մեզ են հասել փիլ-դավան. մի քանի երկասիրություններ՝ «Հարցմունք Հոբնաղի և պատասխանիք Մովսէսի Հայոց Քերթողի և Դավիթ Անյաղթ փիլիսոփայի», «Վիճումնական հարցաբանութիւն Մելիտոսի յունաց փիլիսոփային ընդ Աթէնականն Մովսէս փիլիսոփային Հայոց տրամաբանական ոճիւ», «Սրբոյն Թէովդորոսի ծննդեանն և սննդեանն եւ վարուց նորա», «Թուղթք» ևն, որոնց հեղինակային պատկանելությունը տակավին պարզված չէ: Մ. Խ-ու՝ հուն-ից կատարված թարգմանություններից արժեքավոր է Կեղծ Կալիսթենեսին վերագրվող «Պատմութիւն վարուց Աղեքսանդրին» երկը: Այդ թարգմանությամբ է պայմանավորված հայ միջնադարյան քնարերգության յուրահատուկ տեսակներից մեկի՝ կաֆաների ժանրային ձևավորումը, ինչպես և մանրանկարչության մեջ աշխարհիկ թեմատիկայի սկզբնավորումը: Մ. Խ. է թարգմանել նաև Գրիգոր Նազիանզացու «Ճառերի» զգալի մասը, որոնք քրիստ. աշխարհում ճանաչվել են որպես «ուղղափառությունն ուղենշող» երկեր: Նրա վաղ շրջանի ստեղծագործություններից է համարվում «Գիրք պիտոյից»-ը (1796, 1993, ռուս. թրգմ. 2000), որը ճարտասան. վարժությունների («նախակրթութիւնների) ժողովածու է: Ըստ ընդգրկված վարժությունների տեսակների՝ բաղկացած է 10 գլխից: Գրքի ողջ բնագիրը հագեցած է աստվածաշնչային վկայությունների մեջբերումներով, հիշատակություններով և վերապատումներով: Ս. Գրքի թեմաներով գրված նախակրթությունները պահանջել են աղբյուրի առավել խոր իմացություն, ստեղծագործ. մոտեցում, վարպետություն, երևակայություն: Մ. Խ-ուն են վերագրվում նաև Դիոնիսիոս Թրակացու քերականության մեկնությունը՝ «Մովսիսի Քերթողահօր մեկնութիւն քերականի» խորագրով, քերական. բովանդակություն ունեցող մի քանի փոքր գրվածքներ, «Աշխարհացոյց»-ի (1881) բնագիրը ևն:

Մ.Խ. նաև նշանավոր երաժիշտ-բանաստեղծ է և շարականագիր (վկայում են Վանական Վարդապետը, Կիրակոս Գանձակեցին, Վարդան Արևելցին, Գրիգոր Տաթևացին և այլք): Նրա «Պատմութիւն Հայոց»-ում տրված են վիպասանների, գուսանների, նրանց գործածած նվագարանների և առհասարակ հին Հայաստանում կենցաղավարող երաժշտ. սինկրետիկ տեսակների արժեքավոր նկարագրություններ և բնորոշումներ: Հեղինակը ներկայացրել է հեթանոս վիպերգերի կատարման կերպը «ի նուագս փանդռան և յերգս ցցոց և պարուց»: Ըստ միջնադարյան ցուցակների՝ նրան են վերագրվում շուրջ 100 հոգևոր երգեր: Զգալի է Մ. Խ-ու ավանդը հատկապես հիմներգության (շարականագրության) ասպարեզում: Նրա գրչին են պատկանում Ծննդյան, Աստվածահայտնության, Տյառնընդառաջի, Հարության և մյուս տոներին նվիրված բազում շարականներ, Հովհաննես Մկրտչի գլխատման հիշատակին, Գրիգոր Լուսավորչին ձոնված մի շարք երգեր ևն: Առավելապես հայտնի են «Խորհուրդ մեծ և սքանչելի», «Ծագումն հրաշալի», «Ուրախացիր, սրբուհի» երգերը, որոնց բնորոշ են հանդիսավոր տոնական քնար. ջերմ զգացմունքների արտահայտությունը և վիպերգական շունչը: Այստեղ շարականների երաժշտաոճական քննությունը ցույց է տալիս թե՛ իրենց նախն. նկարագիրը պահպանած ստեղծագործությունների և թե՛ ավելի ուշ ժամանակներում վերաեղանակավորված երգերի առկայությունը: Մ. Խ-ու անունով մեզ հասած երգասացություններում կան կցուրդներ, ավետիսներ. մեծարժեք են Աստվածամորն ուղղված «Մեծացուսցէ» կոչված ձոներգերը (թվով 57), որոնք իրենց գեղ. արժանիքներով և մեղեդիական ինքնատիպությամբ հող են նախապատրաստել հետագա հայ եկեղեց. երաժշտության զարգացման համար: Գանձարաններում Մ. Խ-ու անունով վավերացվել են Գրիգոր Լուսավորչին և Տրդատ Գ Մեծին նվիրված մեկական խազագրված մեղեդիներ:

Երկ. Մատենագրութիւնք, 2-րդ հրտ., Վնտ., 1865: Պատմութիւն Հայոց (աշխատասիր. Մ. Աբեղյանի և Ս. Հարությունյանի, լրացումները Ա. Բ. Սարգսյանի), Ե., 1991: Նույնը (աշխարհաբար թրգմ., ներածութ. և ծնթգր. Ստ. Մալխասյանցի), Ե., 1997: Պատմութիւն Սրբուհւոյն Աստուածածնի և պատկերի նորա, Անթիլիաս, 1994: Ներբող ի Սուրբն Հռիփսիմէ և Պատմութիւն Սրբոց Հռիփսիմեանց, Անթիլիաս, 1995 (քննական բնագրերը Թ. Տասնապետյանի): Աստվածաբանական երկեր, Ե., 2001:

Գրկ. Հրանտ Արմեն, Պատմություն Խորենացիի քննադատության, Երուսաղեմ, 1954: Աբրահամյան Ա., Մովսես Խորենացի, Ե., 1959: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 3, Ե., 1968: Սարգսյան Գ., Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունը», Ե., 1991: Թահմիզյան Ն., Մովսես Խորենացին և հայ հին ու վաղ միջնադարյան երգարվեստը, «Էջմիածին», 1979, № 5–6: Արեվշատյան Ա., Մովսես Խորենացու հիմներգական ժառանգությունը, «Բազմավեպ», 1992, № 1–4: Հովհաննիսյան Պ., Մովսես Խորենացու մատենագիտությունը, Ե., 1991: Թ ո փչ յ ան Ա., Մովսես Խորենացու հունական աղբյուրների խնդիրը, Ե., 2001:

Պետրոս Հովհաննիսյան

ՄՈՎՍԵՍ ԿԱՂԱՆԿԱՏՎԱՑԻ (ծ. և մ. թթ. անհտ), VII դարի մատենագիր, պատմիչ: Ծնվել է Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգի Կաղանկատույք գյուղում: Որոշ ուսումնասիրողների (Ք. Պատկանյան, Կ. Շահնազարյան) կարծիքով եղել է վանական: Նրա անունով մեզ է հասել երեք մասից (գիրք) կազմված «Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի» խորագրով երկը: Այն հայ մատենագիրներին ծանոթ է VIII դ-ից (Սողոմոն Մաքենացի), իսկ հեղինակին առաջինը Մ. Կ. է կոչել Կիրակոս Գանձակեցին: Երկի՝ մեզ հասած ամենահին գրչագիրը թվագրվում է 1289ին (Մատենադարան, ձեռ. դ 1531): Պատմության առաջին երկու գրքերը («աշխարհի ստեղծումից» մինչև VII դ. 1-ին կես) գրել է Մ. Կ., երրորդի հեղինակը X դ. մատենագիր Մովսես Դասխուրանցին է: Հետագայում աշխատությանը հավելվել է Աղվանից կաթողիկոսների անվանացանկը (X դ. 2-րդ կեսից լրացրել է Մխիթար Գոշը)՝ մինչև XVIII դ.:

Երկասիրության նյութը հիմնականում Արցախ և Ուտիք նահանգների (Հայոց Արևելից Կողմանց, հայկ. Աղվանքի) պատմությունն է, որն իբրև հայոց ընդհանուր պատմության մի մաս, ի տարբերություն մյուս հայ մատենագիրների, Մ. Կ. լուսաբանել է մանրամասն ու բազմակողմանի: Այդ ժամանակ Արցախն ու Ուտիքը (461-ին Սասանյան Իրանը քաղ. նկատառումներով մտցրել է Աղվանից մարզպանության մեջ) բուն Աղվանքի ու մերձկասպյան մի շարք երկրամասերի հետ ներառվել էին ընդհանուր նվիրապետության մեջ (տես Աղվանից եկեղեցի, Աղվանից կաթողիկոսություն):

Պատմության առաջին գրքի սկզբում շարադրված են հատկապես IV–V դդ. իրողությունները, որոնց նկարագրությունը մեծ մասամբ քաղված է Փավստոս Բուզանդից, Մովսես Խորենացուց, Ագաթանգեղոսից, Եղիշեից, դավան. ու վարքագր. թղթերից և այլ գրավոր աղբյուրներից: 7–8-րդ գլուխները վերաբերում են նահատակված քրիստոնյա սրբերին, նրանց մասունքների որոնմանն ու հայտնաբերմանը և Աղվանից աշխարհ տեղափոխելուն, Աղվանից եկեղեցու վաղ շրջանի պատմությանը:

Աղվանից եկեղեցու առաքելական ծագումն ապացուցելու մտահոգությամբ՝ մատենագիրն առաջին գրքի 6-րդ գլխում պատմում է, որ Հայաստանում քրիստոնեություն տարածող Թադեոս առաքյալի աշակերտ Եղիշեն, Երուսաղեմում վարդապետ ձեռնադրվելուց հետո, եկել է Աղվանից աշխարհ, Գիս ավանում եկեղեցի կառուցել և քրիստոնեություն քարոզել: Հեղինակը պատմում է, որ հայրենի երկրամասի և նրա եկեղեցու հեղինակությունը բարձրացնելու համար Աղվանից իշխան ՎարազՏրդատը Գրիգոր Ա Լուսավորչի նշխարներից բերելու նպատակով Այրարատյան նահանգ է ուղարկել Իսրայել եպիսկոպոսին: Այրարատում երկար թախանձանքներից ու մեծ տիկնոջ՝ Հեղինեի (Աղվանից Ջևանշեր իշխանի քույրը և մարզպան Գրիգոր Մամիկոնյանի կինը) միջնորդությունից հետո Իսրայել եպիսկոպոսին զիջել են Գրիգոր Ա Լուսավորչի ծնոտի մի մաս, որը բերվելով՝ հանդիսավորապես տեղադրվել է Գլխովանքում: Պատմիչը միաժամանակ նշել է Գրիգոր Ա Լուսավորչի մասունքների բաժանումն արգելված լինելու և, իբրև բացառություն, Աղվանից եկեղեցուն նվիրելու փաստը: Հանգամանորեն շարադրվել է Գրիգոր Ա Լուսավորչի թոռ Գրիգորիսի՝ Աղվանքում քարոզչության, Աղվանից և Վրաց եպիսկոպոսապետ ձեռնադրվելու, նահատակության, նշխարների գյուտի պատմությունը:

Առաջին գրքի 16-րդ գլխում պատմագիրը ներկայացնում է մոտ երեսնամյա ժամանակահատված [Առանշահիկներ՝ Վաչեից մինչև Վաչագան Գ Բարեպաշտը (480-ական թթ. վերջ)], երբ երկիրը չի ունեցել իր թագավորը: Նույն գլխում ներկայացնելով Պարսից Պերոզ արքայի (459–484) նվաճող. քաղաքականությունը՝ ցասումով է նկարագրել, թե ինչպես է նա քանդել եկեղեցիները, կառուցել ատրուշաններ, հալածել, աքսորել ու կոտորել քրիստոնյաներին՝ ձգտելով տարածել զրադաշտ. կրոնը: 17-րդ գլխում պատմվում է Պերոզի հաջորդ Վաղարշի (484–488) նոր քաղաքականության, Վաչագան Գ Բարեպաշտի (480-ական թթ. վերջ – 510)՝ երկրում իշխանական տները վերահաստատելու, քրիստոնեությունը վերատարածելու, աղանդները, մազդեզականությունը վերացնելու, կախարդներին, քրմերին կոտորելու, երկրամասը բարեկարգելու, մշակութ., կրթադաստիարակչ. գործունեության մասին, որոնք պատմ. արժանահավատ հաղորդումներ են (մեզ անհայտ աղբյուրներից քաղված) և մեծարժեք են Վարդանանց հերոսամարտից հետո ընկած ժամանակաշրջանի իրադարձություններն ուսումնասիրելու առումով: Պատմ. կարևոր նշանակություն ունեցող վավերագիր է նաև առաջին գրքի 26-րդ գլուխը, որը մի կանոնադրություն է՝ հաստատված Վաչագան Գ Բարեպաշտի ու Շուփհաղիշո եպիսկոպոսի կազմակերպած եկեղեց. ժողովի կողմից (տես Աղվենի եկեղեցական ժողով): Հայոց պատմության համար արժեքավոր նյութ է Հայոց Արևելից Կողմանքում Մեսրոպ Մաշտոցի ծավալած կրթ. ու լուսավորչ. գործունեության հանգամանալից նկարագրությունը (նույն գրքի 27 և 28-րդ գլուխներում): Երկրորդ գրքում Մ. Կ. պատմագրել է VII դ. 1-ին կեսի իրադարձությունները: Այն ցայժմ անփոխարինելի աղբյուր է խազարների (ըստ հեղինակի՝ խազիր) արշավանքներն ու դրանց քաղ. ու տնտ. դրդապատճառներն ուսումնասիրելու, հս. ցեղերի, Անդրկովկասի ժողովուրդների և Պարսկաստանի ու Բյուզանդիայի փոխհարաբերությունների մի շարք հարցեր պարզաբանելու համար: Նույն գրքի 14-րդ գլխում ներկայացվում են Շաթի (խազարների առաջնորդ Ջեբու խաքանի որդու) Աղվանք կատարած արշավանքը (628) և Աղվանից կաթողիկոս Վիրոյի (595–629) գործունեությունն ու տառապանքները: Մ. Կ. լրացրել է արաբ. արշավանքների պատմությունն Անդրկովկասում և դրանից հս. ընկած երկրներում: Երկը միակ աղբյուրն է հայոց պատմության մեջ կարևոր դեր կատարած Միհրանյան ու Առանշահիկ հարստությունների ծագման ու պատմության ուսումնասիրման համար: Մ. Կ-ու շնորհիվ է մեզ հասել իր ժամանակակից բանաստեղծ Դավթակ Քերթողի «Ողբք…» բարձրարվեստ քերթվածքը (պահպանված աշխարհիկ հնագույն քերթվածքն է հայ գրակ. մեջ), որը գրվել է Աղվանից աշխարհի իշխան Ջևանշերի եղերական մահվան առիթով:

Շարունակելով և ամբողջացնելով «Պատմութիւն Աղուանից…» երկը (երրորդ գիրք, VII դ. կեսից մինչև X դ. կեսը)՝ Մովսես Դասխուրանցին հիմնականում վեր է հանել եկեղեցու պատմությանն առնչվող խնդիրները, Հայաստանյայց և Աղվանից եկեղեցիների առընչությունները, նկարագրել արաբ. արշավանքները, Հայոց Աղվանքի, Բյուզանդիայի և Արաբ. խալիֆայության հարաբերությունները, Բաբեկի հակահայկ. ձեռնարկումները, Համամ Արևելցու (IX դ. 2-րդ կեսի իշխան, ապա՝ թագավոր Հայոց Արևելից Կողմանց) և Սահլ Սմբատյանի (Արցախի հս. գավառների իշխան IX դ. 1-ին կեսին) ազգանպաստ գործունեությունը, հաղորդել այլ արժեքավոր տեղեկություններ: Երկը շարադրված է խիստ հակիրճ ոճով և ժամանակագր. կարգով: Պատմությունն առաջին անգամ հրատարակել է Մ. Էմինը 1860-ին, Մոսկվայում: 1861ին տպագրվել է ռուս.՝ Ք. Պատկանյանի թարգմանությամբ: Թարգմանվել է նաև ֆրանս., անգլ., վրաց., թուրք., հատվածաբար՝ հունգ., գերմ., ունեցել է հայերեն մի քանի հրատարակություն, այդ թվում՝ աշխարհաբար (1969):

Երկ. Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Ե., 1983:

Գրկ. Զար բ հ անալ յ ան Գ., Հայկական հին դպրութեան պատմութիւն, Վնտ., 1886: Մնացականյան Ա., Աղվանից աշխարհի գրականության հարցերի շուրջ, Ե., 1966: Պողարյան Ն., Հայ գրողներ, Երուսաղեմ, 1971, էջ 171–173: Սվազյան Հ., Մովսես Կաղանկատվացու «Աղվանից աշխարհի պատմության» աղբյուրները, ՊԲՀ, 1972, № 3:

ՄՈՎՍԵՍ ՔԵՐԹՈՂ, Սյունեցի (ծ. և մ. թթ. անհտ), VII դարի 2-րդ կեսի քերական, մեկնիչ, աստվածաբան, թարգմանիչ, ծիսագետ և երաժիշտ-տեսաբան: Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Հայ հին մատենագրության մեջ նույնացվել է Մովսես Խորենացու հետ: Մ.Ք-ին աշակերտել է Ստեփանոս Սյունեցին, որը և հաջորդել է նրան Սյունյաց եպիսկոպոս. աթոռին: Մ. Ք-ին են վերագրվում մի շարք թարգմանություններ, մեկնություններ և այլ գործեր: Պահպանվել է Դիոնիսիոս Թրակացու «Քերականական արվեստի» նրա մեկնությունը, որն աչքի է ընկնում առհասարակ արվեստի և մասնավորապես՝ քերական. արվեստի ռացիոնալիստ. ըմբռնումներով: Արժեքավոր է Մ.Ք-ի «Յաղագս կարգաց եկեղեցւոյ» գրվածքը (հրտ. «Անահիտ», 1930, № 3, սեպտհոկտ.), որտեղ հայ միջնադարյան երաժշտատեսական մտքի պատմության մեջ առաջին անգամ տրված է հայկ. ութձայն համակարգի զուտ եկեղեց. շրջանակներում ձևավորված նորովի գեղագիտ. մեկնությունը: Վերջինս, ի տարբերություն հեթանոս. աշխարհիկ երաժշտ. մշակույթի վերապրուկներն արտացոլող այլ «ձայնից մեկնությունների», հատկանշվում է իր ժամանակի աստվածաբան. պատկերացումներով, որտեղ նկատելի է հայրախոսական, մասնավորաբար՝ արիոպագիտյան (Դիոնիսիոս Արիոպագացու և նրան վերագրված գործերի) գրականության ազդեցությունը: Հստակորեն զատորոշված 4 բուն, 4 կողմ և 2 ստեղի ձայնեղանակներն այստեղ բնորոշվում են նաև ըստ իրենց զգայական-բարոյաբանական բնույթի, նշված է ժամերգության մեջ կատարվող ընդհանրացած երգասացությունների պատկանելությունը այս կամ այն ձայնեղանակին: «Յաղագս կարգաց եկեղեցւոյ» գրվածքը, ըստ երևույթին, պաշտոներգության տարբեր (ծիսական, գեղագիտ., երաժշտատես. և գործն.) հարցեր շոշափող մեկնողական բնույթի մեծածավալ երկասիրության պահպանված մի հատվածն է, որը մեծ ազդեցություն է թողել հայ գեղագիտ. մտքի հետագա զարգացման վրա:

Հայ եկեղեցին ս. Մ.Ք-ի հիշատակը նշում է Խաչվերացի հինգերորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը՝ «սրբոց թարգմանչաց վարդապետաց» տոնի հետ, հոկտ. ամսին:

Գրկ. Ջահուկյան Գ., Քերականական և ուղղագրական աշխատությունները հին և միջնադարյան Հայաստանում, Ե., 1954: Թահմիզյան Ն., Մովսես Սյունեցին և նրա «Յաղագս կարգաց» գրվածքը, ԼՀԳ, 1972, № 11: Адонц Н., Дионисий Фракийский и армянские толкователи, П., 1915.

Աննա Արևշատյան

ՄՈՐՈ ՁՈՐՈ ՎԱՆՔ, Ծռվիզի վանք, ՀՀ Տավուշի մարզի Լուսահովիտ գյուղի (նախկին Ծռվիզ գ.) հարավ-արևմտյան ձորակի աջ ափին: Վանքի Ս. Աստվածածին քառախորան կենտրոնագմբեթ եկեղեցին կառուցվել է V դ., կոպտատաշ բազալտ քարով (նախնական ծավալը պահպանվել է մինչև գմբեթարդները): VI–VII դդ. սրբատաշ բազալտով վերակառուցվել են գմբեթակիր կամարները, գմբեթարդները և գմբեթը: Խորանները ներսից պայտաձև են, դրսից՝ կիսաշրջանաձև (բացառությամբ դրսից ուղղանկյուն հվ. խորանի): Արլ. խորանի գմբեթակիր կամարների խոյակները և նրանց միջև ձգվող հորիզոնական գոտին ունեն նշտարաձև, ստորին մասում՝ հյուսածո զարդաքանդակների շարքեր: Մ. Ձ. վ. բարգավաճել է XII–XIII դդ. և դարձել Մահկանաբերդի գավառի հոգևոր կենտրոններից: 1177–78-ին Մահկանաբերդի տեր և վանքի հովանավոր իշխան Քուրդ Արծրունին Մ. Ձ. վ. ազատել է բոլոր հարկերից: Այդ վճիռը հաստատել է Վրաստանի Գեորգի III թագավորը՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցու հս. խորանի գմբեթարդի իր արձանագրությամբ: 1197-ին իշխան Իվանե Զաքարյանը և իր քույր Նանան նորոգել են Մ. Ձ. վ., վերականգնել Ս. Աստվածածին եկեղեցու գմբեթը և ծածկը: 1213-ին եղբայրներ Զաքարե և Իվանե Զաքարյան իշխանները վերստին նորոգել են վանքը և նրա վանահայր հաստատել հայր Եվագրին: Մ. Ձ. վ. մոնղոլ. արշավանքներից հետո կորցրել է իր արտոնությունները, միաբանությունը ցրվել է, և Ս. Աստվածածին եկեղեցին գործել է մինչև XIX դ.՝ որպես ծխական եկեղեցի: 1980-ական թթ. վերանորոգվել են Մ. Ձ. վ-ի Ս. Աստվածածին եկեղեցու գմբեթը և խորանների ծածկերը:

Գրկ. Բարխուդարյան Մ., Արցախ, Բաքու, 1895: Ավագյան Ս., Մորո Ձորո վանքը և նրա վիմարձանագրությունները, «Էջմիածին», 1967, № 3, 4, 5: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 6, Ե., 1977: Գրիգորյան Վ., Հայաստանի վաղ միջնադարյան կենտրոնագմբեթ փոքր հուշարձանները, Ե., 1982:

Մուրադ Հասրաթյան

ՄՐԵՆԻ ԿԱԹՈՂԻԿԵ ԵԿԵՂԵՑԻ, Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Շիրակ գավառում, Ախուրյան գետի աջ ափին (այժմ՝ Թուրքիայում): Ըստ XIII դ. պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցու, եկեղեցին կառուցվել է 613-ին (ըստ շին. արձանագրության, ավարտվել է 639-ին): Արմ. ճակատի շին. արձանագրությունում նշված են կառուցողները՝ Հայաստանի կառավարիչ, իշխան Դավիթ Սահառունին, Շիրակի և Արշարունյաց տեր իշխան Ներսեհ Կամսարականը և Թեովփիղոս եպիսկոպոսը:

Մ. Կ. ե. ունի քառածավալից արլ-ում դուրս եկող հնգանիստ խորանով, որի երկու կողմերում խաչվող թաղերով ծածկված ավանդատներ են: Պահպանվել է գմբեթի նախնական կղմինդրե տանիքը: Մ. Կ. ե-ու հս. շքամուտքի բարավորին քանդակված է եկեղեցու հիմնադրման տեսարանը. կենտրոնում Ներսեհ Կամսարականն է՝ ծնկաչոք, գետնին տնկած բարձր խաչը բռնած, նրանից աջ Թեովփիղոս եպիսկոպոսն է, որը ձեռքին պահած բուրվառով խնկարկում է եկեղեցու հիմնօրհնեքը, աջում Կենաց ծառն է, ձախում՝ ձիու հետ խաչին մոտեցող Դավիթ Սահառունին: Արմ. շքամուտքին նույնպես պատկերված են իշխաններ Դավիթ Սահառունին, Ներսեհ Կամսարականը և Թեովփիղոս եպիսկոպոսը՝ խմբավորված կենտրոնում նստած Քրիստոսի ու նրա երկու կողմերում կանգնած Պողոս և Պետրոս առաքյալների շուրջը: Վերևում զույգ հրեշտակներ են: Քանդակը բավական ոճավորված է, մարդիկ և սրբերը պատկերված են դիմահայաց, հարթ, սիմետրիկ դասավորությամբ: Նրանց դիրքը, հագուստների ծալքերի գծագրությունը բնորոշ են վաղքրիստ. քանդակագործ. արվեստին և խիստ կանոնիկ են: Մ. Կ. ե-ու պատկերաքանդակները իրենց գեղ. բարձր արժեքով կարևոր տեղ են գրավում վաղ միջնադարի հայկ. արվեստում: Գագիկ Ա Բագրատունի արքան Արշարունյաց Սահակ եպիսկոպոսի խնդրանքով Մրենն ազատել է կոռից: 1251-ին Մ. Կ. ե-ու հվ. ճակատին իշխան Շահնշահ Զաքարյանի փորագրած հրամանով՝ արգելվել է անչափահասների ձեռնադրությունը: 1261-ին Անիի մեծահարուստ Զենոբ Սահմադինը Զաքարյաններից գնել է Մրենը և 1284-ին ու 1288-ին ազատել հարկերից: 1277-ին նորոգվել է Մ. Կ. ե-ու խորանը, 1295-ին եկեղեցին նվիրատվություններ է ստացել: Մ. Կ. ե. ներկայումս կիսավեր է, 1964-ին քանդվել է եկեղեցու հվ-արմ. անկյունը:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Ալիշան Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Մանուչարյան Ա., Մրենի և Թալինի տաճարների շինարարական արձանագրությունները, ՊԲՀ, 1966, № 1: Սար գ սյ ան Մ., Մրենի տաճարի հիմնադիրների պատկերաքանդակները, 1966, № 4: Орбели И., Избранные труды, Е., 1963; Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918; Thierry M. et N., La Cathédrale de Mren et sa décoration, “Cahiers Archéologiques”, XXI, 1961; Scalesse T., La Cattedrale di Mren in Armenia, “XX Corso di cultura sull Arte Ravennate e Byzantina”, Ravenna, 1973; Cuneo P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma, 1988.

Մուրադ Հասրաթյան

ՄՈՒՂՆՈՒ Ս. ԳԵՎՈՐԳ ՎԱՆՔ, ՀՀ Արագածոտնի մարզի Մուղնի գյուղի հարավային ծայրին: Ըստ XVII դ. պատմագիր Զաքարիա Սարկավագի, վանքը հիմնադրել է Հովհաննավանքի միաբանությունը՝ այնտեղ տեղափոխելով ս. Գևորգի մասունքները: Հավանաբար դա տեղի է ունեցել XIII դ. 1-ին կեսին, որովհետև արդեն 1278-ին Մ. Ս. Գ. վ-ում ձեռագիր է ընդօրինակվել: Մ. Ս. Գ. վ-ից ս. Գևորգի մասունքների մի մասը տարվել է Վրաստան՝ վրաց արքայազնի բուժման համար: Այդ մասունքները պահելու համար հետագայում կառուցվել է Թիֆլիսի Մողնու Ս. Գևորգ եկեղեցին (այստեղ է պահվել «Մողնու Ավետարանը»): XIII–XV դդ. այստեղ ձեռագրեր են գրվել, վանքը դարձել է հռչակավոր ուխտատեղի: 1580-ին վանքի առաջնորդ Ոսկան վարդապետը Մ. Ս. Գ. վում եպիսկոպոսական աթոռ է հաստատել: Վանքը ծաղկում է ապրել XVII դ., երբ համալիրը երկու անգամ հիմնովին վերակառուցվել է: 1632–55-ին վանքի առաջնորդ Մարտիրոս եպիսկոպոսը քանդել է արդեն խարխուլ եկեղեցին ու մյուս շինությունները և կառուցել նորը՝ երկու զույգ մույթերով եռանավ բազիլիկը, պարիսպներ և խցեր: Սակայն XVII դ. 2-րդ կեսին անմշակ քարով շինված այս եկեղեցին չէր համապատասխանում համահայկ. ուխտատեղիի պահանջներին, որի պատճառով Հովհաննես վարդապետը, ստանալով պարսից շահի թույլտվությունը, հիմնովին քանդել է այն և սրբատաշ տուֆ քարերով 1664–69-ին կառուցել նորը: Հովհաննես վարդապետը 1669-ին, մինչև շինարարության ավարտը, վախճանվել է Ագուլիսում (գնացել էր եկեղեցու կառուցման համար դրամ հանգանակելու): Շինարարությունը ավարտել է Դավիթ վարդապետը: Վանքի Ս. Գևորգ եկեղեցու ճարտարապետն է Սահակ Հիզանեցին, որի մահից հետո (1666) նրան փոխարինել է իր փեսա և աշակերտ Ուստա Մուրադը: 1734-ին Մ. Ս. Գ. վ. ուխտի է եկել կաթողիկոս Աբրահամ Բ Խոշաբեցին: 1811-ին առևտրական Հովհաննեսը և նրա կին Թամարը վանքին վարագույր են նվիրել՝ խաչելության և վիշապին նիզակահարող հեծյալ ս. Գևորգի պատկերներով (այժմ՝ ՀՊՊԹ-ում): XIX դ. Մ. Ս. Գ. վ. ուխտավայր է եղել նաև վրացիների և պարսիկների համար: Մ. Ս. Գ. վ. մասնակի վերանորոգվել է XIX դ.: Վանքի առաջնորդ Ստեփանոս արքեպիսկոպոսը 1830-ին նորոգել է եկեղեցու տանիքը, 1839-ին՝ կայծակից փշրված գմբեթի ծայրը: Մարտիրոս արք. Կեսարացին վերանորոգել է վանքի պարիսպը, բնակելի և տնտ. շինությունները: 1863-ին վանահայր է դարձել Մեսրոպ արք. Սմբատյանցը: Աբել եպս. Մխիթարյանը, դառնալով վանքի առաջնորդ, 1870-ին այնտեղ դպրոց է հիմնել, 1889-ին շարադրել վանքի պատմությունը: 1895-ին երևանցի Աղամալ Մելիք-Աղամալյանի ծախսով կառուցվել է հս-արլ. կողմի բնակելի սենյակների 2-րդ հարկը: Համալիրի հսարմ. կողմում է աղբյուրի փոքրիկ շենքը՝ զուգակցված ջրամբարի հետ: Արլ. պարսպապատին կից են թաղածածկ սեղանատունը, մթերանոցը: 2000-ին վանքը նորոգվել և տարածքը բարեկարգվել է Մ. արք. Աշճյանի հոգածությամբ: 2000-ի հոկտեմբերի 8-ին Գարեգին Բ Ներսիսյան կաթողիկոսի ձեռամբ վերաօծվել է Մ. Ս. Գ. վ-ի եկեղեցին: Սև և կարմիր տուֆի սրբատաշ քարերով շինված քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածքով եկեղեցուն արմ. կողմից կից է եռակամար բաց սրահ, որի միջին հատվածի վրա բարձրանում է զանգակատան 12-սյունանի ռոտոնդան: Ընդարձակ և բարձր աղոթասրահի կենտրոնում խաչաձև մույթերի վրա բարձրանում է գլանաձև թմբուկով և հովանոցաձև վեղարով գմբեթը: Աբսիդի և դահլիճի հս-արլ. անկյան վրա Գրիգոր Ա Լուսավորչի կողմից Տրդատ Գ Մեծի մկրտության, ս. Գևորգի՝ Գաբրիել հրեշտակապետից սուր ստանալու, Աստվածածնի Վերափոխման, Ստեփանոս Նախավկային, ս. Նիկողայոս Հայրապետին և Համբարձման տեսարանը պատկերող XIX դ. որմնանկարներ են: Եկեղեցու արտաքին հարդարանքում մեծ դեր է խաղում բազմագունությունը՝ սև և դեղնակարմրավուն տուֆի օգտագործումով: Գմբեթի թմբուկին չորս ավետարանիչների խորհրդանշանների հարթաքանդակներն են: Հվ. մուտքը ուշագրավ է բացառիկ հարուստ և բարձրարվեստ ձևավորումով: Մ. Ս. Գ. վ-ի եկեղեցին ճարտ. ձևերի գեղագիտ. բարձր հատկանիշներով ուշ միջնադարի Հայաստանի լավագույն կառույցներից է: Մուղնու գրչության կենտրոնում Սիմեոն երեցը 1278-ին ընդօրինակել է նկարազարդ Տոնական, 1280-ին՝ Ավետարան (Մատենադարան, ձեռ. դդ 995, 355): 1484-ին և 1491-ին Մկրտիչ երեցը ընդօրինակել է Գանձարան և Ճաշոց (Մատենադարան, ձեռ. դդ 7553, 6293): Վանքում պահվող սրբություններից են եղել ս. Գևորգի Աջը, Թադեոս առաքյալի և Մատթեոս ավետարանչի մասունքները: Մ. Ս. Գ. վ-ի տոնի օրն է սեպտեմբերի 18-ը:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Զաքարիա Սարկավագ, Պատմագրութիւն, Վաղ-պատ, 1870: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Եղիազարյան Հ., Մուղնու վանքը և նրա վիմագիր արձանագրությունները, «Էջմիածին», 1960, № 7: Սաղումյան Ս., Մուղնու Ս. Գևորգ եկեղեցին և նրա վիմագրերը, «Էջմիածին», 1977, № 1: Հասրաթյան Մ., Մուղնու վանքի ճարտարապետական համալիրը, Հայկական արվեստ, ժող., № 2, Ե., 1984: Մաթեվոսյան Կ., Մուղնու Սուրբ Գևորգ վանքը, Ե., 2000:

Մուրադ Հասրաթյան

ՄՈՒՇԵ Ա ԱՅԼԱԲԵՐՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Այլաբերք (Կոտայք գավառ) – 534], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 526-ից: Հաջորդել է Սամվել Ա Արծկեցուն: XIII դ. պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի վկայությամբ, Սյունիքի եպս. Մուշեի մահից հետո Սյունյաց նախարարի այրին՝ Սահակիա իշխանուհին, Մ. Ա Ա-ուն հրավիրել է Սյունիք՝ եպիսկոպոս. ընտրություններ անցկացնելու: 526-ին Մ. Ա Ա. մեկնել է Սյունիք, գումարել ընտրական ժողով և հայր Երիցակին ձեռնադրել եպիսկոպոս (Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, 1912):

Կաթողիկոս. գահին Մ. Ա Ա-ուն հաջորդել է Սահակ Բ Ուղկեցին:

ՄՈՒՐԱՏ-ՌԱՓԱՅԵԼՅԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆ, հիմնել է Մխիթարյան միաբանությունը Հնդկաստանի հայ վաճառականներ Մուրատի և Ռափայելի կտակի համաձայն. 1834-ին՝ Պադուայում՝ Մուրատյան (1846-ին տեղափոխվել է Փարիզ), 1836-ին՝ Վենետիկում՝ Ռափայելյան անուններով: 1870-ին Մուրատյան և Ռափայելյան վարժարանները միավորվել են և կոչվել է Մ-Ռ. վ.: 1917-ին տեղափոխվել է Հռոմ, 1918-ին՝ դարձյալ Վենետիկ: 1929-ին նախկին Մուրատյան վարժարանն անջատվել է, վերաբացվել Փարիզում, սակայն Մ-Ռ. վ. պահպանել է իր անունը: Երկրորդ համաշխ. պատերազմի ժամանակ փակվել է, վերաբացվել՝ 1950-ին: Սկզբ. շրջանում վարժարանն առաջնորդվել է գիմնազիական ծրագրով, ունեցել 6-ամյա դասընթաց: 1867-ին՝ Ֆրանսիայի, 1879-ին Իտալիայի կառավարությունները Մ-Ռ. վ-ին տվել են լիցեյի կարգավիճակ: Վարժարան ընդունվել են 14 տարին լրացած պատանիներ: Ուսման տևողությունը՝ 5 տարի՝ 2 միջնակարգ և 3 բարձրագույն դասարաններով: Լավագույն շրջանավարտներին վարժարանի տեսչությունը շնորհել է Իտալիայի կրթության նախարարության կողմից վավերացված վկայականներ, որոնք իրավունք են ընձեռել առանց մուտքի քննությունների ուսանել եվրոպ. և ամերիկ. համալսարաններում: Վարժարանի նպատակն էր պահպանել հայոց լեզուն և մշակույթը, զարգացնել հայագիտությունը: Վարժարանն ունեցել է ուսումնանյութ. լայն հնարավորություններ, հարուստ գրադարան, թանգարաններ, մարզ. հրապարակներ ևն: Սաներն ուսանել են հայոց լեզու, գրաբար, հայ գրականություն, հայ ժողովրդի պատմություն, աշխարհագրություն, ինչպես նաև օտար լեզուներ: Մ-Ռ. վ-ում դասավանդել են Ղ. Ալիշանը, բանասեր, ազգագրագետ Վ. Հացունին, ֆրանսիացի և իտալացի ուսուցիչներ, վարժարանի «Հայկական քայլերգի» երաժշտության հեղինակ Ս. Պոնցիլաքուան: Շրջանավարտներից են Դ. Վարուժանը, Վ. Սվաճյանը, Վ. Փափազյանը, Է. Շահինը և ուր.: Սովորել են նաև եվրոպացիներ: Հայագետներ Հ. Հյուբշմանը, Մ. Բրոսսեն, Ֆ. Ֆեյդին և ուր. մշտական կապեր են ունեցել Մ-Ռ. վ-ի հայագետների հետ: 1985-ից շրջանավարտների թիվը նվազել է: 1991-ից Մ-Ռ. վ-ում ուսանել են պատանիներ նաև Հայաստանից: 1998-ին նյութական դժվարությունների պատճառով Մ-Ռ. վ. փակվել է:

Գրկ. Թեոդորյան Ս., Պատմութիւն Մուրատեան վարժարանին…, հ. 1, Փարիզ, 1857:

ՅՈԹԸ ԽՈՏԱՃԱՐԱԿՆԵՐ, Խոտաճարակ մարտ իրո սներ (VI դ. վերջ – VII դ. սկիզբ), տոնելի սուրբ ճգնավորներ, վկաներ, որոնք ապրել են Հայոց Սմբատ Բագրատունի (VI դ. վերջ) իշխանի մարզպանության օրոք:

Մշո Ս. Կարապետ վանքի շուրջը հավաքվել են, ըստ Մ. Ավգերյանի, «թըւով իբրեւ 398» ճգնակեցներ, Թոդիկ կամ Թադիկ կոչեցյալ վանահոր օրով: Վանքի հռչակը լսելով՝ Արևմուտքից (հուն. Հայաստանից) և Արևելքից (պարսկ. Հայաստանից) եկել են նաև Յ. խ., հաստատվել Ս. Կարապետին մերձ անտառում, շուրջ 20 տարի ապրելով այստեղ «մեծ ճգնութեամբ և խոտաբուտ կենօք», հաճախակի Հաղորդությունը ճաշակելով վանքում: Երբ 604-ին Պարսից Խոսրով թագավորը պատերազմ է հայտարարել հույներին, կոչ է արել Մուշեղ Մամիկոնյանին՝ միանալ իրեն: Սակայն հայերը չեն համաձայնել: Այդ պատճառով պարսից զորքի մի թևը, Տարոնով անցնելիս, հարձակվել է Մշո Ս. Կարապետ վանքի վրա, որի պահպանությունը հանձն էին առել վանքում կամավոր մնացած Յ. խ.: Նախ գլխատել են նրանց գլխավորին՝ Պողիկարպոսին, ապա՝ մնացած վեցին, որոնց անունները՝ Թեովնաս, Սիմեոն, Հովհաննես, Եպիփան, Դիմարիոս և Նարկիսոս, պահպանվել են: Երեք օր անց, պարսկ. բանակի քաշվելուց հետո, վանքի փրկված միաբանները վերադարձել են և նրանց ամփոփել Անտոն և Կրոնիդես ճգնավորների գերեզմանների մոտ: Յ. խ-ի հիշատակը Հայսմավուրքները նշել են սեպտ. 30-ին: Ներկայումս Հայ եկեղեցին նրանց հիշատակը տոնում է Խաչվերացից հետո՝ չորրորդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի օրը: Հայոց մեծ դարձին, ս. Անտոնին և ս. Կրոնիդեսին ու Յ. խ-ին է նվիրված «Յովհաննիսի է երգ» ակրոստիքոսը կազմող մի շարական. «…Եօթն աստեղան երկնից կամարք, Աստուածութեանըն կամարարք. Ճըգնողք մարմնով խոտաճարակք, Մաքուրք հոգւով լուսով տաճարք…»:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912, էջ 598: Սուրբերը և մենք (խմբ. արք. Մ. Աշճյան), Նյու Յորք, 1993: Սուրբերու կեանքը, Բեյրութ, 1994: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997:

Լևոն Սարգսյան

---

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան:
Գիտախմբագրական խորհուրդ՝ Հ.Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր-տնօրեն) և ուրիշներ:
© Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրություն, 2002
ISBN 5-89700-016-6
«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան |  Կարդալ առցանց | Ներբեռնել

---