«ԼԱԶԱՐՅԱՆ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», IX դարի հայկական մագաղաթե ձեռագիր Ավետարան: Այդպես կոչվել է Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանին պատկանելու համար: Ճեմարանին էր նվիրել Թեոդոսիայի հայ վաճառական Խաչուկյանը, 1847-ին: 1925-ին ձեռագիրը Լազարյան հավաքածուի (215 միավոր) հետ տեղափոխվել է Էջմիածին (Մատենադարան, ձեռ. դ 6200): «Լ.Ա.» մեզ հասած հայերեն ամենահին ամբողջական ձեռագիրն է, որի գրության թվականը հայտնի է. գրիչ և ծաղկող Սահակ Վանանդեցին այն ավարտել է 887-ին: 1899ին Ավետարանը լուսատիպ նմանահանությամբ հրատարակվել է Մոսկվայում: «Լ.Ա.» նաև մեզ հայտնի թվակիր նկարազարդ առաջին ձեռագիրն է, որի սկզբի պատկերազարդ թերթերն ընկած են. պահպանվել են միայն առաջին երկուսը, որոնց զույգ էջերում նկարված են չորս խորաններ: Ձեռագիրն ունի գրչի ամբողջական հիշատակարան:

Գրկ. Մաթեվոսյան Ա., Լազարյան ճեմարանի հնագույն ձեռագիրը, ՊԲՀ, 1973: Казарян В., Манукян С., Матенадаран. Армянская рукописная книга VI–XIV веков, т. 1, М., 1991.

Արտաշես Մաթևոսյան

ԼԵՀԱՀԱՅՈՑ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔ, ձևավորվել է XI–XIII դարերում, Գալիցյան, Վոլինյան, Պոդոլյան հողերում, որոնք XIV դարում անցել են Լեհաստանի տիրապետության տակ: Մինչև XIV դ. Հալիչի, Խոլմի, Կամենից Պոդոլսկի, Վոլինյան Վլոդիմեժի, Լուցկի, Լվովի գաղութահայության կրոն. կենտրոնը Լուցկն էր: 1340-ական թթ. Լեհաստանի թագավոր Կազիմեժ Մեծը գրավել է Գալիցիան ու Վոլինիայի մի մասը: Լուցկը Ս. Ստեփանոս եկեղեցու հայ առաքելական ոչ պաշտոնական արքեպիսկոպոսարանով մնացել է Լիտվայի իշխան Լուբարտի ձեռքում: Լիտվական իշխանության քաղ. ազդեցությունից Հայ եկեղեցին զերծ պահելու նպատակով Կազիմեժ Մեծը 1367-ին հատուկ դեկրետով հայ արքեպիսկոպոսարանը պաշտոնականացրել է և Լուցկից տեղափոխել արքունի քաղաք Լվով, որտեղ տեղի հայությունը դեռևս 1183-ից ուներ փայտաշեն, իսկ 1251-ից՝ աղյուսաշեն եկեղեցի: 1356-ին Կազիմեժ Մեծը Լվովի և Կամենիցի հայ համայնքներին լայն արտոնությունների հետ միասին տվել է նաև անսահմանափակ թվով եկեղեցիներ ու վանքեր կառուցելու իրավունք: 1363-ին ավարտվել է Լվովի Ս. Աստվածածնի Վերափոխման քարաշեն տաճարի կառուցումը, որը 1367-ից դարձել է աթոռանիստ և ճանաչվել Լեհաստանի, Մոլդովայի, Ռումինիայի Հայ առաքելական եկեղեցու արքեպիսկոպոսության կենտրոն: Ըստ եկեղեցու վիմագիր հիշատակարանի, տաճարը կառուցվել է հայ մեծահարուստներ Շահինշահի որդի Հակոբ Կաֆայեցու և Աբրահամի որդի Փանոս Հալաչեցու բարերարությամբ: XVI դ. Լվովում և նրա արվարձաններում գործել են 9 հայկ. եկեղեցիներ ու վանքեր, որոնցից առանձնանում են Ս. Աստվածածնի Վերափոխման Մայր տաճարը, Ս. Աննայի և Ս. Հակոբի եկեղեցիներն իրենց համընդհանուր վանքով, Ս. Խաչի եկեղեցին՝ իր վանքով:

Կամենից Պոդոլսկում XI–XIV դդ. կառուցվել է 12 եկեղեցի: 1250-ին դեռևս գործող (հետագայում ավերվել է) եկեղեցուց հետո ամենահինը 1394-ին Խութլուբեյի որդի Սինանի ծախքով կառուցված Ս. Նիկողայոսի եկեղեցին էր, որը մեկ դար հետո վերանվանվել է Ս. Աստվածածնի Վերափոխման: 1498-ին կառուցվել է առավել մեծ ու շքեղ նույնանուն (ավերվել է 1939-ին, կանգուն է զանգակատունը), 1522-ին՝ Ս. Աստվածածնի Ավետման եկեղեցին: Վերջինիս բակում Գրիգոր արք. Վարագեցին 1600-ին կառուցել է կուսանոցի շենք: XVII դ. վերջին՝ թուրքերի արշավանքների ժամանակ ավերվել են Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Ստեփանոս Նախավկա, Ս. Խաչ եկեղեցիները: Լուցկ, Լվով, Կամենից Պոդոլսկ քաղաքներում կառուցված 20–22 եկեղեցիներից բացի երկու տասնյակից ավելի եկեղեցիներ են գործել նաև XVI–XVIII դդ. հիմնադրված Լյուբլինի, Զամոշչի, Կուբաչիվցիի, Յարոսլավլի, Տիսմենիցայի, Յազլովեցի, Զլոչովի, Ժվանեցի, Սենյատինի, Ստանիսլավովի, Լիսեցի, Բժեժանիի, Մոգիլյով Պոդոլսկի, Ռաշկովի և լեհահայ այլ գաղթավայրերում:

1367-ին, ըստ Հայոց կաթողիկոս Մեսրոպ Ա Արտազեցու կոնդակի և Կազիմեժ Մեծի դեկրետի, Լեհաստանի և Վալախիայի (Հս. Ռումինիա) Հայ առաքելական եկեղեցու անդրանիկ առաջնորդ է հաստատվել ժողովրդի կողմից ընտրված Գրիգորը: Լեհահայ արքեպիսկոպոսները կես տարի նստել են աթոռանիստ Լվովում, կես տարի՝ Կամենից Պոդոլսկում, որն ուներ եպիսկոպոսական տուն: XV–XVIII դդ. լեհահայ արքեպիսկոպոսության մեջ ընդգրկված էին Լեհաստանի, Լիտվայի, Մոլդովայի, Վոլոշչիզնայի հայ կրոն. համայնքների 22 թեմերը և մինչև կաթոլիկության ընդունումը (1699) ենթարկվել են Ս. Էջմիածնին: Լեհահայ առաքելական եկեղեցին մինչև XVI դ. վերջը խաղաղ հարաբերությունների մեջ է եղել լեհ կաթոլիկ եկեղեցու և Հռոմի հետ: 1540-ական թթ. Լեհաստանում ռեֆորմիստ. շարժման դեմ դուրս եկած Հակառեֆորմացիան հալածանքներ է սկսել հերետիկոսների ու հերձվածողների, ինչպես նաև լեհահայ առաքելականների դեմ: Լեհահայությանը կաթոլիկացնելու բուն պայքարը սկսվել է 1627-ից, երբ Էջմիածնից Լվով ժամանած, ունիթորությունը գաղտնի ընդունած Մելքիսեդեկ աթոռակից կաթողիկոսը հոգևոր դասից ու ժողովրդից գաղտնի, կաշառքով ու կաթոլիկություն ընդունելու պայմանով Նիկոլ Թորոսովիչին Լվովի Ս. Խաչ եկեղեցում եպիսկոպոս է օծել ու նստեցրել արքեպիսկոպոսական թափուր աթոռին, նրան առաջնորդ չճանաչելու դեպքում ժողովրդին սպառնացել պատիժներով, բարձր հոգևորականությանը՝ բանադրանքով: Լեհահայությունը հայ-հռոմ. եկեղեցիների միության դեմ սկսել է արյունահեղ, վերելքներ ու վայրէջքներ ունեցող պայքար, որը տևել է վեց տասնամյակ: 1629-ին Զիգմունդ III-ը Նիկոլ Թորոսովիչին հաստատել է լեհահայ, մոլդովահայ, ռումինահայ եկեղեցիների արքեպիսկոպոս, իսկ 1630-ին վերջինս բացահայտ ընդունել է կաթոլիկությունը: Լեհահայությունը բազմիցս բողոքագրեր է ուղարկել Հռոմ և Էջմիածին: Արտոնություններից զրկվելու անվերջ սպառնալիքներից երկնչելով՝ լեհահայությունը առերես 1652-ին (2-րդ անգամ՝ 1665ին) ընդունել է կաթոլիկությունը, սակայն ևս երեք տասնամյակ տևող պայքարից հետո՝ 1699ին, լեհ թագավոր Ֆրեդերիկ Ավգուստ II-ի և Հռոմի համաձայնությամբ, Վարդան արք. Հունանյանը լեհահայ առաքելական եկեղեցում անցկացրել է ծիսաարարողական մեծ ու օրինականացված ռեֆորմ: Լեհահայության իրական կաթոլիկացումն ու ուծացումը, սակայն, սկսվել է գաղութի տրոհման շրջանից՝ 1772-ից, երբ տեղի է ունեցել քաղաքականապես ու տնտեսապես թուլացած Ռեչ Պոսպոլիտայի առաջին բաժանումը (1793-ին՝ 2-րդ, 1795-ին՝ 3-րդ վերաբաժանումը) Ավստրիայի, Պրուսիայի և Ռուսաստանի միջև, ինչը և պայմանավորել է Լվովի հայ արքեպիսկոպոսության 18 թեմերի վարչական մասնատումը: 1772-ից Լվովը դարձել է Ավստրիայի նոր անվանում կրող նահանգի՝ Գալիցիայի ու Լոդոմերիայի Թագավորության կենտրոնը, իսկ Կամենից Պոդոլսկը, մնալով Լեհական Թագավորության մեջ, Լուցկ, Ռաշկով, Բալտա, Մոգիլյով Պոդոլսկ գաղթավայրերի հետ կրոն. հարցերում սկզբնապես ենթարկվել է Լվովի արքեպիսկոպոսությանը, իսկ 1793-ից, Լիտվայի ու Բելոռուսի հետ անցնելով Ռուսաստանի տիրապետության տակ, մինչև 1810-ը ենթարկվել է Մոգիլյով Պոդոլսկի հռոմեա-կաթոլիկ. եկեղեցուն, այնուհետև՝ նույն քաղաքի Հայ եկեղեցու եպիսկոպոսարանին, 1816-ից՝ ժամանակավորապես, իսկ 1847-ից պաշտոնապես՝ լատ. եկեղեցու եպիսկոպոսարանին: 1784-ին Գալիցիայում՝ Զլոչովում, Զամոշչում, Յազլովեցում, Բժեժանիում և Լվովում ավստր. իշխանությունները փակել են հայկ. վեց վանքեր ու եկեղեցիներ՝ դրանք դարձնելով զինվորական պահեստներ ու բանտի մատուռներ: 1786-ին փակվել է 1666-ից գործող Հայ հոգևոր (կաթոլիկ) բարձրագույն դպրանոցը: Լվովի հայ կաթոլիկ արքեպիսկոպոսությունը, որը 1816-ին ուներ 9 թեմ, 14 քահանա, 1918-ից՝ 8 թեմ, 21 քահանա, գոյատևել է մինչև երկրորդ աշխարհամարտի սկիզբը (1939): Լեհահայ կաթոլիկ եկեղեցու վերջին արքեպիսկոպոսը Լեհաստանի Սահմանադրական Սեյմի անդամ, աստվածաբան Յուզեֆ Տեոֆիլ Թեոդորովիչն էր (1911–38), որը լեհահայությանը համախմբելու նպատակով 1930-ին Լվովում հիմնադրել է «Հայ արքեպիսկոպոսական ընկերություն»: Վերջինիս պաշտոնական պարբ-ն է դարձել 1927-ից հրատարակվող «Սբ. Գրիգորի սուրհանդակ» (լեհ.) ամսագիրը, ընդհատումներով հրատարակվել է նաև «Գրիգորիանա» (լեհ.) երկշաբաթաթերթը: Երբ 1939-ին Լեհաստանի արլ. հատվածը Լվով կենտրոնով անցել է ԽՍՀՄին (Ուկրաինային), լեհահայության հիմն. զանգվածը տեղաշարժվել է արևմուտք (Կրակով, Վարշավա, Գդանսկ, Վրոցլավ, Պոզնան, Կատովիցե, Լոձ, Օլավ, Լյուբլին, Գլիվիցե): 1950-ական թթ. Գդանսկում (Հս. Լեհաստան) ստեղծվել է լեհահայ կաթոլիկ հավատացյալների հս. թեմը: 1958-ին լեհահայության ջանքերով նրանց են տրվել Գդանսկի Ս. Պողոս և Ս. Պետրոս առաքյալների եկեղեցին (1976-ին հետ է վերցվել), եկեղեցուն կից Ս. Մարիայի մատուռը: 1975-ին Կրակովի Ս. Իդձեի եկեղեցուն կից (Վավելի մոտ) մատուռը տրվել է կրակովահայերին: Գլիվիցին (Սիլեզիա, Հվ. Լեհաստանում), որպես երկրորդ՝ հարավային թեմի նստավայր, իր Ս. Երրորդություն հայ կաթոլիկ եկեղեցով դարձել է նաև լեհահայությանը համախմբող կենտրոն: 1960-ական թթ. լեհահայերն ունեին չորս կաթոլիկ քահանաներ, 1980-ից՝ մեկը:

Լեհահայ բոլոր գաղթավայրերում եկեղեցիներին կից գործել են տարրական ու միջնակարգ ազգ. դպրոցներ (ոչ կաթոլիկներին արգելվել է կրթ. բարձրագույն կենտրոններ հիմնադրել): 1665-ին Հռոմի նախաձեռնությամբ Լվովում հիմնադրվել է Հայ հոգևոր (կաթոլիկ) բարձրագույն դպրանոց, որտեղ գործել է երեքլեզվյան (հայ., լատ., լեհ.) դպրաթատրոն: 1690-ական թթ. դպրաթատրոն է ունեցել նաև Յազլովեցում նոր բացված հայ կաթոլիկ դպրոցը: XIX դ. սկզբից մինչև 1939-ը Լվովի հայկ. կուսանոցին կից գործել է օրիորդաց դպրոց: 1992-ից Լեհաստանի 15–20 հզ. հայ կաթոլիկների (ընդգրկված հս. և հվ. թեմերում) հոգևոր առաջնորդն է Գլիվիցիի թեմակալ, պրելատ, մագիստրոս Յուզեֆ Կովալչիկը (Հարունյան հայկական տոհմից):

Գրկ. Բարսեղյան Բ., Լեհահայության մշակույթն ու գրականությունը XIV–XIX դդ., Ե., 1992: Obertynski Z., Historia Kosvciola Ormianskiego w Polsce, Warszawa, 1990.

Բելլա Բարսեղյան

ԼԵՎՈՆԻ ՏՈՄԱՐ, Լեվոնի տումար (Tomos Leonis), Հռոմի Լևոն I պապի (440– 461) դավանական թուղթը՝ ուղղված Կ. Պոլսի պատրիարք Ֆլաբիանոսին (447–449): Գրվել է 449-ի հունիսի 13-ին՝ ընդդեմ Եվտիքեսի վարդապետության (տես Եվտիքականություն): Լ. տ-ի վրա է հիմնված 451-ի Քաղկեդոնի ժողովի՝ Քրիստոսի երկու բնությունների վերաբերյալ դավան. բանաձևը: Լ. տ. դավանում է երկու բնություն մարմնավորումից (մարդեղությունից) հետո. «Երկու բնությունները միավորված են մեկ անձի մեջ»,– սա է Լ. տ-ի դավանական գլխ. ձևակերպումը: Մեկ դեմք, մեկ անձ, երկու բնություն. Քրիստոսի երկու բնությունները տարբեր են իրարից, և այդ բաժանումը սկզբունքային է Լ. տ-ի համար, որը Քրիստոսի մեջ ամեն ինչ փորձում է տեսնել բաշխված ըստ մարդեղության և աստվածության: Ըստ Լ. տ-ի, չարչարվել է Քրիստոսի մարդկային բնությունը, փառավորվել՝ աստվածայինը: Խաչվողը և մեռնողը մարդկային բնությունն է, հարություն առնողը՝ աստվածայինը: Անարգվողը, տառապանքներ և զրկանքներ կրողն այլ է, հարություն առնողը, երկրպագվողը, հրաշագործողը՝ այլ: Քրիստոսի երկու բնությունների տարբեր և բաժան «գործառույթները», այսինքն՝ երբ յուրաքանչյուր բնություն ունի իր հատկությունը, որն արտահայտությունն է Անտիոքի աստվածաբան. դպրոցի քրիստոսաբանական երկվության, Լ. տ. ընդունում է որպես հավատքի խոստովանության հիմք: Ուղղված լինելով եվտիքականության դեմ՝ այն ամեն կերպ փորձել է տարանջատել աստվածությունը մարդեղությունից, որպեսզի վերջինս չկորչի աստվածայինի մեջ և չխառնվի նրա հետ՝ եվտիքեսյան շփոթից խուսափելու համար: Քրիստոսին բաժանելով ըստ աստվածության և մարդեղության՝ Լ. տ. միաժամանակ փորձել է խույս տալ ծայրահեղություններից և պահպանել աստվածության ու մարդկության ամբողջականությունը Քրիստոսի մեջ: Լ. տ-ի աստվածաբան. ընկալումներն ու քիստոսաբան. ըմբռնումները հստակվել և ամբողջականացել են Քաղկեդոնի ժողովի ընդունած դավանական որոշումներում:

Արևելյան, այդ թվում և Հայ եկեղեցու քրիստոսաբանությունը, մերժում է ցանկացած բաժանություն կամ երկվություն Քրիստոսի մեջ: Չկա բաժանում երկու բնությունների միջև, քանի որ և՛ չարչարանքների, և՛ փառքի կրողը Աստվածամարդն է՝ աստվածամարդկային մեկ անբաժան բնությամբ: «Եւ ոչ է ասել զմի Քրիստոս երկուութիւն»,– այսպես է ձևակերպել Հայ եկեղեցին իր ըմբռնումը քրիստոսաբանական այս հարցի վերաբերյալ: Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսի օրոք ընդունելով Լ. տ. և Քաղկեդոնի ժողովը լռելյայն մերժող Զենոն կայսրի «Հենոտիկոնը»՝ Հայ եկեղեցին իր անհամաձայնությունն է հայտնել Լ. տ-ի քրիստոսաբանական բանաձևումների հանդեպ: 506-ի Դվինի Ա ժողովում (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ) Հայ եկեղեցին կրկին իր մերժողական դիրքորոշումն է արտահայտել, իսկ 554-ի Դվինի Բ ժողովն առաջին անգամ պաշտոնապես դատապարտել և նզովել է Լ. տ-ի դավան. բանաձևը և Քաղկեդոնի ժողովը: Հայ դավանաբան. գրվածքներում Լ. տ. առաջին անգամ բացահայտորեն նզովվել է VII դ. սկզբին՝ Վրթանես Քերթող կաթողիկոս. տեղապահի, Աբրահամ Ա Աղբաթանեցի և Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսների թղթերում:

Գրկ. Սկզբնագիրք տումարի սրբոյն Լեւոնի և սահմանի սուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի, Վնտ., 1805: Գրիգոր Տաթեվա ցի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Նույնի, Ոսկեփորիկ (թրգմ. և ծնթգր. Հ. Քյոսեյանի), Ե., 1995: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Կնիք հաւատոյ…, հրտ. Կ. Տեր-Մկրտչյանի, Էջմիածին, 1914: Տեր-Միքելյան Ա., Հայաստանեայց եկեղեցին եւ բիւզանդեան ժողովոց պարագայք, Մ., 1892: Արամյան Մ., Հայ եկեղեցու քրիստոսաբանական մտքի ուրվագծեր (Դ–Ը դդ.), «Գանձասար», 2, 1992: Պետրոսյան Ե., Հայ եկեղեցու քիստոսաբանությունը, Էջմիածին, 1995:

ԼԻՄ ԱՆԱՊԱՏ, Վանա լճի հյուսիս-արևելքում՝ Լիմ կղզում: Ըստ ավանդության, IV դ. սկզբին հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: XIV դ. սկզբին Լ. ա-ում եղել են Ս. Աստվածածին, Ս. Կարապետ և Ս. Գևորգ եկեղեցիները: 1305-ին Աղթամարի Զաքարիա Ա կաթողիկոսը հիմնովին վերակառուցել է Լ. ա-ի գլխավոր՝ Ս. Գևորգ եկեղեցին: Ըստ IX–X դդ. պատմիչ Թովմա Արծրունու «Պատմություն Արծրունյաց տան» երկի անանուն շարունակողի՝ եկեղեցին գմբեթավոր էր, շքեղ հարդարված: 1394-ին Լենկթեմուրի արշավանքից, 1428-ին Սքանդարի ներխուժումից փախչելով՝ Վանա լճի ափամերձ բնակչությունը պատըս պարվել է Լ. ա-ում: 1538-ին Վանի կառավարիչ Գոգչա սուլթանը գրավել է Լիմ կղզին, այրել ու ծով նետել Լ. ա-ի գրատան ձեռագրերը, որոնց միայն մի փոքր մասն է գտնվել ու փրկվել:

Լ. ա. ծաղկում է ապրել XVII դ.: 1621-ին Սյունյաց Մեծ անապատից այստեղ է տեղափոխվել Ներսես Մոկացի վարդապետն իր աշակերտներ Ստեփանոս Շատախցու և Մելիքսեթ Վժանցու հետ: Նա Լ. ա-ում հիմնել է բարձրագույն դպրոց, որտեղ ուսուցանել են փիլիսոփայություն, քերականություն, տոմարագիտություն, գրչության արվեստ ևն: Ներսես Մոկացու հաջորդի՝ Ստեփանոս Շատախցու վանահայրության ժամանակ Լ. ա-ի միաբանությունն այնքան բազմանդամ է դարձել, որ նրա մի մասը տեղափոխվել է Կտուց անապատ: 1763-ին Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսն այցելել է Լիմ և Լ. ա-ին հատուկ կոնդակով արտոնել համալիրի նորոգության համար գումար հավաքել: Վանահայր Հովհաննես Մոկացին Լ. ա-ի պարտքերը վճարելու համար հանգանակություն է կատարել, 1766-ին քանդել փայտե ժամատունը և 1770-ին քարաշեն նոր ժամատուն կառուցել (ճարտ.՝ Սիոն): 1882-ին վանահայր Պողոս եպիսկոպոսը անապատին կից կառուցել է դպրոց: Լ. ա. կողոպտել և ավերել են քուրդ ավազակախմբերը 1896-ին և 1898-ին: 1915-ին՝ Մեծ եղեռնի ժամանակ, կոտորվել են անապատի միաբանները և կղզում ապաստանած վասպուրականցիները, կողոպտվել եկեղեց. իրերը, ոչնչացվել ձեռագրերը և Լ. ա-ում պահվող ս. Գևորգի ու ս. Սահակ Ա Պարթևի մասունքները: Լ. ա-ի խաչաձև, գմբեթավոր, սրբատաշ ֆելզիտով կառուցված Ս. Գևորգ եկեղեցուց պահպանվել է միայն հս-արմ. անկյունը: Նրան արմ-ից կից է քառամույթ ժամատունը, որին հս-ից կից է Ս. Սիոն մատուռը, իսկ արմ-ից՝ եռաստիճան, քառամույթ, կամարակապ երկրորդ հարկով ու սյունազարդ գմբեթով զանգակատունը (XVIII դ.): Լ. ա-ում XIII–XIX դդ. գործել է գրչության կենտրոն, որտեղ գրվել, ընդօրինակվել, նկարազարդվել ու կազմվել են հարյուրավոր ձեռագրեր: XIII–XIV դարերից մեզ է հասել մոտ մեկ տասնյակ ձեռագիր՝ ընդօրինակված Մովսես, Խաչատուր, Աբրահամ և Մանվել գրիչների ձեռքով: XV դ. կեսին այստեղ են աշխատել Իգնատիոս, Հովհաննես Մանկասարենց գրիչները, իսկ ծաղկող Մինասը նկարազարդել է նրանց ընդօրինակությունները: XVII դ., Լ. ա-ում բարձրագույն դպրոցի գործունեության ժամանակ, ուսումնասիրվել են նաև աշխարհիկ գիտություններ, գրվել են թվաբանության, աստղաբաշխության, բժշկության վերաբերյալ աշխատություններ: Լ. ա. ունեցել է հարուստ մատենադարան. 1693-ին այստեղ կար 3124 գիրք, XIX դ. վերջին՝ 550 ձեռագիր, մոտ 3 հզ. տպագիր գիրք, որոնց մի մասն է փրկվել և մեզ հասել: Մատենադարանում պահվում է Լ. ա-ի 306 ձեռագիր:

Գրկ. Թ ո վմա Արծրո ւն ի և Ան անուն, Պատմություն Արծրունյաց տան, Ե., 1999: Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Շերենց Գ., Սրբավայրեր, Թ., 1902: Լալայան Ե., Վասպուրական. նշանավոր վանքեր, ԱՀ, գիրք 22, Թ., 1912: Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 1, Վնն., 1940: Մաթեվոսյան Ա., Լիմ անապատի գրչության կենտրոնը ԺԳ–ԺԵ դարերում, «Էջմիածին», 1966, № 6: Thierry J. M., Monuments arme՛niens du Vaspurakan, P., 1989.

Արմեն Հախնազարյան

ԼԻՄՈՆՃՅԱՆ Համբարձում, Բաբակամ Պապա Համբարձում (1768, Կ.Պոլիս – 29.6.1839, Կ. Պոլիս), կոմպոզիտոր, երաժիշտտեսաբան, մանկավարժ, նոր հայկական ձայնագրության ստեղծողը: Աշակերտել է ժամանակի լավագույն եկեղեց. երգիչ Պողոս սարկավագին (Զեննե Պողոս), Ոնոփրիոս (Օնոփրիոս) Թաթավլացուց սովորել հուն. փսալթիկան և տեսությունը, ունկնդրելով դերվիշներին՝ յուրացրել նրանց կատարած դասական երգերի ոճը, ուսումնասիրել եվրոպ. երաժշտության տեսությունը: Դասավանդել է Կ.Պոլսի Լուսավորչյան վարժարանում և Մայր եկեղեցու դպրանոցում: Հայ բանաստեղծների խոսքերով հեղինակել է վոկալ-մոնոդիկ ստեղծագործություններ, մասնավորապես արլ. ոճի բեսթեներ, ինչպես՝ «Ոհ, ի սկզբան պատերազմինը», որը Վարդանանց հերոսամարտի նկարագրությունն է: Նշանավոր են նաև Լ-ի «Յարեաւ Քրիստոս» խոսքերով 20-ից ավելի տաղերը (յուրաքանչյուրը մի այլ ձայնակարգում) և Ներսես Շնորհալու գրառած երգերը: Լ-ի նոր հայկ. ձայնագրության ստեղծումը (1813) անցման փուլ եղավ հին խազերից (տես Խազագրություն) դեպի գծային նոտագրությունը, և դրա շնորհիվ պահպանվեց ազգ. ժող. և հոգևոր երաժշտության պատկառելի ժառանգություն:

Գրկ. Հիսարլյան Ա., Պատմութիւն հայ ձայնագրութեան, ԿՊ, 1914: Աթայան Ռ., Ձեռնարկ հայկական ձայնագրության, Ե., 1950:

Ռոբերտ Աթայան

ԼԻՈՆԻ ՇՐՋԱՆ, տես Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն հոդվածում:

ԼՄԲԱՏԱՎԱՆՔ, ՀՀ Շիրակի մարզի Արթիկ քաղաքից հարավ-արևմուտք, բարձունքի լանջին: Լ-ի Ս. Ստեփանոս փոքր խաչաձև գմբեթավոր եկեղեցին (VI–VII դդ.) կառուցված է տեղական տուֆի սրբատաշ քարերով: Ճարտ. առանձնահատկություններն են հս. և հվ. ուղղանկյուն թևերը՝ թաղի փոխարեն ծածկված գմբեթարդներով (եզակի է Հայաստանում), Ավագ խորանը՝ առանց լուսամուտի (ներկայիս բացվածքը հետագա հավելում է), հս-արմ. սենյակը: Եկեղեցին ունի վերձիգ համաչափություններով ներդաշնակ ծավալային լուծում: XI դ. ոմն Կարապետ իր միջոցներով Լ-ի համար ջուր է անցկացրել: 1191-ին իշխան Վահրամ Պահլավունու որդի վանահայր Բարսեղը, ըստ գմբեթի արձանագրության, «անօրեններից»՝ սելջուկներից, հետ է գնել Լ., վանքին նվիրել Ցիցք գյուղը և վերստին ջուր անցկացրել: XII դ. վերջին Անիի եպիսկոպոս Գրիգորը Լ-ին է նվիրել իր գնած Հայրայց թաղ գյուղը, իսկ XIII դ. սկզբին՝ սեփական Արդիք գյուղը (ներկայիս Արթիկ քաղաքը): XIII դ. 1-ին տասնամյակում Լ-ին են նվիրել Սառնաղբյուր գյուղը: XIII դ. վանքն իր կալվածքներով անցել է Զաքարյան իշխանների տիրապետության տակ, որպես նվիրատվություն ստացել երկու այգի և գյուղ: Ուշ միջնադարում Լ. լքվել է և ամայացել: 1954-ին պեղումներ են կատարվել Լ-ի շուրջը. գտնվել են խաչքարերի պատվանդաններ, IX–X դդ. գերեզմաններ, քանդակազարդ բեկորներ, կղմինդրներ (նախապես եկեղեցին կղմինդրածածկ է եղել): 1955-ին վերանորոգվել են Լ-ի Ս. Ստեփանոս եկեղեցու պատերը, վերականգնվել տանիքի և գմբեթի տուֆե ծածկասալերը:

Լ-ի Ս. Ստեփանոս եկեղեցու որմնանկարները (VII դ.) վաղ քրիստ. հայկ. մոնումենտալ գեղանկարչության ինքնատիպ և մեծարժեք նմուշներից են: Զբաղեցնում են եկեղեցու Ավագ խորանի գմբեթարդը և դրան հարող արլ. պատը: Գմբեթարդում երևում է հրե լեզուների խորքի վրա պատկերված Քրիստոսի մարգարտազարդ գահի զարդարուն պատվանդանը՝ դրված ծիածանակամարի վրա: Վերջինս երիզված է սպիտակ, կանաչ և կարմիր գոտիներով և մի մեծ լուսապսակի պես առանձնացնում է ամբողջ հասակով կանգնած գահակալ Քրիստոսի պատկերը, որի միայն ներքևի մասն է պահպանվել: Ծիածանակամարից դուրս, կենտր. պատկերի աջ և ձախ կողմերում, պատկերված են երկու քառակերպ՝ մարդու, եզան, առյուծի և արծվի գլխով, երկու վեցթևանի սերովբե և երկու զույգ հրե անիվներ: Ենթադրվում է, որ գմբեթարդից ներքև՝ խորանում պատկերված են եղել տասներկու առաքյալները և Տիրամայրը: Խորանին հարող պատերին պատկերված են դեպի կենտրոն շարժվող երկու հեծյալներ՝ ս. Սարգիսն ու ս. Գևորգը՝ ձեռքերին խաչափայտ: Ուշագրավ է, որ ձիերի սմբակների տակ չկան չար ուժերի մարմնավորումները: Հատկապես լավ են պահպանված քառակերպերի պատկերները: Նրանց չորս ճերմակ թևերը ծածկված են բաց աչքերով, իսկ մարդկային դեմքերն օժտված են խոր արտահայտչականությամբ: Որմնանկարն ստեղծվել է գլխավորապես Եզեկիել մարգարեի տեսիլքի գրական հիմքի վրա (Եզեկ. 1.4– 28) և ոչ թե հայտնի պատկերագր. հորինվածքի ընդօրինակությամբ՝ դրանով իսկ ներկայանալով որպես «Աստվածահայտնության» տեսարանի պատկերագր. կառուցվածքի հայկ. տարբերակ: Որմնանկարը մեծադիր չէ, կատարված է գծային գրաֆիկ. եղանակով, սակայն ունի վառ գունահնչեղություն:

Լ-ի որմնանկարները հասուն գեղ. միջավայրի ծնունդ են և սերտ աղերսներ ունեն VII դ. հայկ. այլ որմնանկարների (Թալինի Կաթողիկե եկեղեցի, Կոշի Ս. Ստեփանոս վանք ևն), ինչպես նաև հայկ. մանրանկարչության հայտնի ամենահին օրինակների հետ («Էջմիածնի Ավետարան»):

Գրկ. Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 1, Թ., 1842: Եղիազարյան Հ., Լմբատավանքը և նրա վիմագրությունները, «Էջմիածին», 1960, № 2: Գրիգորյան Վ., Հայաստանի վաղ միջնադարյան կենտրոնագմբեթ փոքր հուշարձանները, Ե., 1982: Մաթեվոսյան Կ., Լմբատավանքի Ս. Ստեփանոս եկեղեցու որմնանկարները, «Էջմիածին», 1982, № 4: Д у р н о в о Л.А., Очерки изобразительного искусства средневековой Армении, М., 1979; Der Nersessian S., L’art armenien des origines au XVII siռcle, P., 1977.

Մուրադ Հասրաթյան

Կարեն Մաթևոսյան

Աննա Լեյլոյան

ԼՎՈՎԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, Լվով ի Ս. Ա ս տ վա ծածն ի Վ երափոխման եկեղեցի, Լվովի հայկական Կաթողիկե, հին քաղաքի հյուսիսարևելյան մասում, Հայկական (Վերին և Ներքին) ու Կրակովյան փողոցներով եզերված Հայկական թաղամասում: Կառուցվել է 1363– 1370-ին, սրբատաշ քարով, Հակոբ Կաֆայեցու և Ստեփան Աբրահամյանցի միջոցներով, հայ վարպետների ձեռքով՝ քարգործ Դորինգի ղեկավարությամբ: Ունի քառամույթ գմբեթավոր հորինվածք, արլ. ճակատում կիսաշրջանաձև ծավալներով արտաքուստ շեշտված խորանով և ավանդատներով, որոնք զարդարված են հայկ. միջնադարյան ճարտ-յանը բնորոշ կամարաշարով: 1390–1437-ին եկեղեցու ներսը նկարազարդվել է: 1427-ին հս-արլ. գմբեթակիր մույթի և խորանի պատի միջև խաչքար է զետեղվել: 1437-ին հվ. ճակատին կցվել է քառակամար սրահ, որի հատակը ծածկված է տապանաքարերով: 1509-ին Աստվածատուր Կոպուլենը վերակառուցել է գմբեթը՝ 12-նիստանի թմբուկով և բազմանիստ վեղարով: 1527-ին Լ. Ս. Ա. ե. հրդեհվել է. ոչնչացել են որմնանկարները և փայտաշեն զանգակատունը: 1530-ական թթ. եկեղեցին վերստին նկարազարդվել է, 1571-ին Անդրեաս Կաֆայեցու միջոցներով քարից նոր զանգակատուն է կառուցվել: XVI դ. Լ. Ս. Ա. ե-ու արլ. կողմում կառուցվել է եպիսկոպոսի երկհարկանի տունը՝ մատուռով, գրադարանով, ընդունելությունների շքեղ հարդարված դահլիճով: 1519ից այստեղ են գործել քաղաքի հայ բնակչության հոգևոր և քաղաքացիական հարցերը վարող դատարանները, որոնք առաջնորդվել են Մխիթար Գոշի «Դատաստանագրքի» հիման վրա կազմված «Լվովյան դատաստանագրքով» (Լվովի հայ համայնքը դատական ինքնավարությունը պահպանել է մինչև 1784-ը): XVI դ. վերջին եկեղեցու հս. կողմում կառուցվել է Բենեդիկտյան հայ կուսանաց վանքը, որտեղ կրթվել են Լվովի երիտասարդ հայուհիները (վանքն ավերվել է 1784-ի հրդեհից, վերակառուցվելով՝ դարձել է եռահարկ՝ 400 հոգու համար նախատեսված ննջարաններով, մատուռով, դասասենյակներով ևն): 1615-ին Լ. Ս. Ա. ե-ու կողքի շենքում Հայաստանի Բաղեշ քաղաքից տեղափոխված Հովհաննես Քարմատանենցը տպարան է բացել (հայկ. երրորդ տպարանը՝ Հակոբ Մեղապարտի և Աբգար Թոխաթեցու տպարաններից հետո), որտեղ հրատարակվել են հայերեն և ղփչաղերեն գրքեր (շենքն այրվել է XVIII դ., հրդեհից): 1630-ին, եկեղեցու աղոթարանն ընդարձակելու նպատակով, ճարտ. Կելարը քանդել է միջին նավի արմ. պատը և կցել փայտե քանդակազարդ առաստաղով խոշոր դահլիճ, իսկ հս. ճակատին կից կառուցել նշխարատուն, որի թաղակապ նկուղային հարկը տապանատուն է ծառայել:

1669-ին Լ. Ս. Ա. ե-ու բակում Լվովի հայկ. դպրոցի աշակերտների ուժերով տրվել են թատերական ներկայացումներ: 1716-ին Խաչիկ (Քրիստափոր) Ավգուստովիչը հիմնովին վերանորոգել է եկեղեցին և նրա արլ. կողմում հայ. և լեհ. արձանագրություններով սյուն կանգնեցրել, վրան՝ ս. Քրիստափորի արձանը: 1733-ին Լ. Ս. Ա. ե-ու ներսը նորոգվել է և հարդարվել բարոկկոյի ոճով: Հրդեհից ավերված զանգակատունը XVIII դ. վերջին վերակառուցվել է, առաջին հարկում տեղադրվել Ներքին Հայկական փողոցից դեպի եկեղեցին տանող թաղակապ դարպաս: 1908-ին աղյուսաշեն, թաղածածկ անցում է բացվել Կրակովյան փողոցից դեպի եկեղեցի: 1926-ին Յան Ռոզենը եկեղեցու ներսը նկարազարդել է մոդեռն ոճով, իսկ Յուզեֆ Մեգոֆերը գմբեթը զարդարել է խճանկարով: Լ. Ս. Ա. ե-ու որմնանկարների մեծ մասը XVIII դ. ոչնչացել է հրդեհից, պահպանվել են միայն հվ. լուսամուտի խորշի նկարները, որոնք ունեն հայերեն մակագրություններ: Լուսամուտի վերևում՝ մեդալիոնում Ամենակալ Քրիստոսի դիմապատկերն է, ձախ պատին՝ Հակոբ առաքյալը, աջին՝ Հովհաննես ավետարանիչը ս. Պրոխորոսի հետ: Առաքյալի ոտքերի մոտ պատկերված է ծնկաչոք և աղոթող մի աշխարհական, ենթադրաբար՝ որմնանկարների հեղինակն է կամ բարերարը: Լ. Ս. Ա. ե-ու որմնանկարների անհայտ հայ հեղինակը իր ժամանակի առաջնակարգ դիմանկարիչներից է: Առաքյալների ճոխ, գունագեղ հագուստների ծալքերի շեշտված գծային ոճավորումը, արտահայտիչ և տիպիկ հայկ. դիմագծերը, հրավառ գույնի մազերը, շարժումները և կեցվածքը սերտորեն առնչվում են հայկ. մանրանկարչության ավանդույթներին, իսկ պատկերների ծավալայնությունը, զարդանախշերը, գույների երփնապնակը բնորոշ են բյուզանդականից Վերածննդի կերպարվեստին անցման շրջանի եվրոպ. նկարչությանը: XVII դ. վերջին Լեհաստանի նշանավոր նկարիչներից հայազգի Պավել Բոգուշը և իր հայ աշակերտները Լ. Ս. Ա. ե-ու բեմը զարդարել են սրբապատկերներով, որոնցից լավ պահպանվածը և արժեքավորը «Աստվածածինը մանկան հետ» նկարն է: Սրբապատկերի հիմնապաստառի զարդանախշերը հիշեցնում են լեհահայերի ձեռագործները: Աստվածածնի և մանուկ Հիսուսի դիմագծերը շեշտված հայկ. են, խիստ անհատականացված: Սրբապատկերի այս իրապաշտական առանձնահատկությունները նորույթ էին XVII դ. հայկ. կերպարվեստում:

Գրկ. Չոպանյան Ա., Լվովի Հայկական Մայր եկեղեցին և Հովսեփ Թեոդորովիչ արքեպիսկոպոսի կատարած գործը, «Անահիտ», 1930, № 4: Ղազարյան Մ., Հայ կերպարվեստը XVII–XVIII դարերում, Ե., 1974: К р и в о н о с Н., Г р а б о в е ц к и й В., Армянская колония во Львове в XIV–XVIII веках, «Տեղեկագիր ՀՍՍՀ ԳԱ. հաս. գիտ.», 1958, N 12; С т е п о в и к Д., Икона Богородицы Одигитрии из армянской церкви во Львове в контексте украинско-армянских художест ИмамЖвенных связей XVII века, Е., 1978; Х а л п а х ч ь я н О., Cооружения армянской колонии во Львове в XII – начале XX вв., “Архитектурное наследство”, N 27№ 27, 1979; Mankovski T., Sztuka Ormian Lwowskich, Krakow, 1934.

Մուրադ Հասրաթյան

ԼՈՒԾՄՈՒՆՔ, մեկնողական գրականության ժանր: Լ-ում կարճառոտ մեկնությամբ պարզաբանվում են միայն երկի առավել դժվարընկալելի բառերն ու հասկացությունները: Որոշ առումով Լ. կատարում է այդ երկի բառարանի դեր: Հայ մատենագրութան մեջ այդ կերպ մեկնաբանվել են ոչ միայն առավել կարևոր թարգմանական, այլև ինքնուրույն երկերը, որոնք մասնավոր սերտողության առարկա են եղել միջնադարի հայկ. բարձրագույն դպրոցներում և վարդապետարաններում: Այդ եղանակով պարզաբանվել են Աստվածաշնչի որոշ գրքեր, անտիկ մտածողների իմաստասիր. վաստակը, եկեղեցու նշանավոր հայրերի աստվածաբան. ժառանգությունը, ինչպես նաև որոշ հայ մատենագիրների երկերը: Հայտնի և կիրարկելի են եղել Դավիթ Անհաղթի «Սահմանք իմաստասիրութեան»՝ Հովհաննես Սարկավագի և Առաքել Սյունեցու Լ-ները, Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան»՝ Հակոբ Ա Կլայեցի կաթողիկոսի, Գրիգոր Խլաթեցու, Հակոբ Նալյան պատրիարքի և այլոց Լ-ները: Հակոբ Ա Կլայեցու գրչին են պատկանում նաև Գրիգոր Նազիանզացու մի շարք ճառերի, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու «Պարապմանց գրոց» Լ-ները: Եկեղեցու հայրերի երկերի Լ-ներ են հեղինակել նաև Գրիգոր Սկևռացին, Գևորգ Երզնկացին և ուր.: Հայտնի են գրչության արվեստի լեզվական-քերականական տեսության մշակողներ Արիստակես գրչի (XII դ.) և Գևորգ Սկևռացու (XIII–XIV դդ.) աշխատությունների՝ Գրիգոր Տաթևացու երեք Լ-ները:

Գրկ. Միրզոյան Հ., Մադոյան Ա., «Լուծմունք Սահմանաց գրոց» երկի տեսական արժեքը, տես Դավիթ Անհաղթ հոդվածների ժող., Ե., 1980: Մուրադյան Կ., Գրիգոր Նազիանզացին հայ մատենագրության մեջ, Ե., 1983, էջ 185–186: Խաչատրյան Պ., Նարեկի միջնադարյան լուծմունքը, Ե., 1990:

Հակոբ Քյոսեյան

«ԼՈՒՅՍ», ազգային, կրոնաբարոյական և ընտանեկան կիսամսյա, ապա՝ շաբաթական հանդես, իսկ 1882-ից՝ եռօրյա թերթ: Լույս է տեսել Կ. Պոլսում, 1874–85-ին: Խմբագիրներ՝ Հ. Դիմաքսյան, Մ. Գափամաճյան, Բ. Պոզաճյան: Նպատակն էր հոգևորականների լուսավորությունն ու դաստիարակությունը, նրանց կրոնաբարոյական և ազգասիր. զգացմունքների խթանումը: Տպագրել է Հայ առաքելական եկեղեցուն, նրա սրբերի ու նվիրյալների վարքին, ավանդ. ծեսերին, բարոյական ու հոգևոր դաստիարակությանը վերաբերող նյութեր՝ «Կրոնական», «Պատմական», «Ազգային» և այլ խորագրերի ներքո: Ուսյալ հայ կղերի առաջնահերթ խնդիրն է համարել «Ժողովուրդն ի հոգեւոր պաշտամունս կրթելու, նորա բարոյական օգուտներն խորհելու, զանի մեր ս. կրոնի և եկեղեցւոյ վարդապետութեան դեմ եղած օտար ու մոլար վարդապետութիւններէ զգուշացնելու, ի հոգեւոր եւ մարմնաւոր բարիս հառաջացնելու» գործը:

Ժամանակին արձագանք են գտել «Լ.»-ի՝ Բեթղեհեմի տաճարում Հայ եկեղեցու իրավունքների պաշտպանությանը, Անդրկովկասում հայ վարժարանների ազգ. վերահսկողությանն ուղղված ելույթները: Հանդեսն անդրադարձել է նաև հայ կղերի դեմ օսմ. կառավարության ձեռնարկած հալածանքներին, պաշպանել Հայ եկեղեցու իրավունքները Թուրքիայում: Ուշագրավ են «Լ.»-ի բանավիճային հոդվածներն ամերիկյան միսիոներների հրատարակած «Ավետաբերի» դեմ: Բողոքականությունը համարելով աղանդավորություն՝ պաշտպանել է Հայ եկեղեցու ծեսերը, ս. նըշխարների, ս. պատկերների պաշտամունքը, եկեղեցու խորհուրդները, ուխտագնացությունը ևն: Համեմատաբար քիչ է անդրադարձել Կաթոլիկ եկեղեցու քարոզչությանը: «Լ.» ազգի և եկեղեցու թուլության պատճառ է համարել հայ ընտանիքների օտարվելը ազգ. ավանդույթներից, հավատի թուլացումը: Կարևորել է կղերական դպրոցների դերը:

Ալբերտ Խառատյան

«ԼՈՒՅՍ», կրոնական, գրական, բանասիրական շաբաթաթերթ: Լույս է տեսել 1905–07ին, Կ. Պոլսում: Խմբագիր-տնօրեն՝ Բ. Կյուլեսերյան:

Տպագրել է կրոնաաստվածաբան. նյութեր, տեսություններ՝ կրոնաբարոյական թեմաներով, քարոզներ, ավետարան. սյուժեների մեկնաբանություններ, Հայ եկեղեցուն նվիրված հոդվածներ ևն: Պաշտպանել է Հայ առաքելական եկեղեցու ուղղափառությունը, հետևելով Մ. արք. Օրմանյանի առաջարկած՝ «դավանական նրբությանց մեջ չմտնելու, այլ ավելի՝ բարոյական ուղղության վրա քալելու» սկզբունքին: Եկեղեցու ազդեցությունը զորացնելու մտահոգությամբ «Լ.» ուշադրության կենտրոնում է պահել քարոզչության գործը, ընդարձակ հոդվածներ նվիրել քարոզչության արվեստին, քարոզիչներին օգնելու համար տպագրել օժանդակ նյութեր, Նոր կտակարանից՝ օրինակներ ու քաղվածքներ: Շաբաթաթերթին հիմնականում աշխատակցել են Արմաշի դպրեվանքի վարդապետները (Բ. Կյուլեսերյան, Ղևոնդ, Կորյուն, Մեսրոպ և այլք), նրա էջերում առաջ քաշել եկեղեցու բարեկարգման խնդիրներ: «Լ.» խուսափել է դավան. հակադրություններից և վեճերից: Արժեքավոր հոդվածներ է տպագրել Հայ առաքելական, կաթոլիկ, բողոք. եկեղեցիների փոխհարաբերությունների, նրանց անցյալ և ներկա առնչությունների վերաբերյալ: Այս հարցում «Լ.»-ի մեկնակետը եղել է փոխադարձ հանդուրժողության սկզբունքը: «Լ.» չի ընդունել Ընդհանրական եկեղեցու գաղափարը, պաշտպանել է ազգ. եկեղեցիների անկախության տեսակետը: Կողմնակից է եղել քույր եկեղեցիների բարոյական, բայց ոչ վարչ. կապերին: Ընդարձակ հոդվածներ է նվիրել Հայ եկեղեցու պատմությանը՝ ներկայացնելով եկեղեցու հիմնադիրներին, ս. հայրերի, սրբերի և նշանավոր եկեղեցականների վարքն ու գործը: Հայագիտ. արժեք ունեն «Լ.»-ի տպագրած ձեռագիր Ավետարանների նկարագրությունները: Գնահատելի են Կորյուն վարդապետի հրատարակած՝ Բալուի Ս. Աստվածածին եկեղեցու Ավետարանների ձեռագրացուցակները, Տ. Պալյանի՝ Կեսարիայի վիճակի վանքերի ու եկեղեցիների Ավետարանների մատենագիտ. ցուցակները: «Լ.» տպագրել է նաև հայ հոգևոր երաժշտությանը, շարականներին նվիրված նյութեր:

Ալբերտ Խառատյան

ԼՈՒՍԱՎՈՐՉԻ ԱՋ, Գրիգոր Ա Լուսավորչի աջ ձեռքի սուրբ մասունքները, որոնք V դարում ամփոփվել են բազկի և մատների ձև ունեցող արծաթե պատյանում (Աջի մեջ): Հայ եկեղեցու ավանդական կանոնադրությամբ կաթողիկոսարանում Լ. Ա-ի առկայությունը պարտադիր է՝ որպես հայրապետական աստիճանի խորհրդանիշ, որի զորությամբ են տրվում օրհնություններն ու կատարվում օծումները: Լ. Ա., ս. Խաչափայտի (ս. Նշան) ու Աստվածամուխ ս. Գեղարդի հետ, գլխ. սրբությունն է և գործածվում է ս. Մյու ռոնի օրհնության ժամանակ:

Գրիգոր Ա Լուսավորչի վախճանվելուց (325/326) կարճ ժամանակ անց նրա նշխարները տարածվել են ողջ Հայաստանում: Ըստ Ղազար Փարպեցու՝ Վարդանանց ժամանակ, երբ նախարարները կեղծ ուրացությամբ վերադառնում էին Պարսկաստանից, հոգևոր դասը եկողներին իրենց քրիստոնյա լինելը հիշեցնելու և դարձի բերելու համար ընդառաջ է ելել «առաքելանման նահատակ Սուրբ Գրիգորի նշխարներով»: Նրա հաջորդ վկայությամբ, երբ Վահան Մամիկոնյանը «Հայոց ուխտապահ նախարարներով հանդերձ» վերադարձել է Պարսկաստանից (այնտեղ 485-ին պաշտոնապես ճանաչվել էր սպարապետ), Հովհաննես Ա Մանդակունին նրանց դիմավորել է «ճգնավոր նահատակ Գրիգորի սուրբ նշխարներով, որոնցով էլ նրանց բոլորին ճանապարհել էր դեպի արքունիք»:

Մասունքների պաշտամունքը զորացել է կրոն. մաքառման շրջանում՝ Քաղկեդոնի ժողովից հետո: Գրիգոր Ա Լուսավորչի լույս նշխարները հիշատակել են նաև մատենագիրներ Սեբեոսը, Մովսես Կաղանկատվացին (VII դ.), Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին (IX–X դդ.), Ասողիկը (X դ.), Վարդան Արևելցին, Կիրակոս Գանձակեցին, Մխիթար Այրիվանեցին (XIII դ.), Առաքել Դավրիժեցին (XVII դ.) և այլք: Ըստ Մովսես Կաղանկատվացու՝ Ներսես Գ Տայեցին Գրիգոր Ա Լուսավորչի մասունքների մեծ մասը իշխան Գրիգոր Պատրիկ Մամիկոնյանի ձեռքով Թորդանից տեղափոխել է Վաղարշապատ: Այնուհետև, եկեղեցաքաղ. հանգամանքներով պայմանավորված, խամրել են մնացյալ նշխարների մասին եղած պատմությունները, և միակ ճաճանչող մասունքի է վերածվել Լ.Ա.: Որպես կաթողիկոսարանի գլխ. սրբություններից՝ առաջին անգամ հիշատակվում է Ներսես Շնորհալու «Թուղթ ընդհանրականում»: Վարդան Վարդապետը գրում է, որ նշխարների քանիցս տեղափոխություններից հետո (բյուզ. Զենոն կայսրը V դ. տարել է Կ.Պոլիս, ապա դրանք վերադարձվել և դրվել են Զվարթնոցում և այլ տեղերում) իր օրոք մնացել էր միայն «Աջն լուսընկալ և շնորհաբաշխ»: Լ.Ա-ով Հայոց կաթողիկոսները բացառիկ դեպքերում օրհնել են ժողովըրդին: Կոստանդին Բ Կատուկեցին, հարկադրաբար հրաժարվելով կաթողիկոս. աթոռից (չի համակերպվել Հեթում Բ թագավորի լատինամետ քաղաքականության հետ), զգեստավորվել է հայրապետ. հանդերձներով, բարձրացրել Լ.Ա., օրհնել Հայոց թագավորությունն ու ամենայն աշխարհը և հեռացել կաթողիկոսարանից: Հռոմկլայի անկումից (1292) հետո եգիպտ. սուլթանը գերի է տարել Ստեփանոս Դ Հռոմկլայեցուն՝ կաթողիկոսարանի սրբություններով և Լ.Ա-ով հանդերձ: Ըստ Առաքել Դավրիժեցու՝ Լ.Ա., գերեվարվելով Եգիպտոս, «երբ մտավ նրանց ապարանքը, պատժեց նրանց մահվամբ, ինչպես տապանակի միջոցով (պատժվեցին) այլազգիները: Արդեն անհամար ու անթիվ էին մեռելները, երբ սուրբ Լուսավորիչ Գրիգորի աջ ձեռքը վերադարձրին Կիլիկիա՝ Հեթում Բարեպաշտ թագավորին: Ապա ցասումը դադարեց նրանց նկատմամբ» («Պատմություն», 1988, էջ 325): Այսպիսի եզակի համեմատություն է արվում Հին կտակարանի գլխ. սրբության՝ Ուխտի տապանակի հետ, Լ.Ա. համարելով Հայոց Ուխտի տապանակ:

Լ.Ա-ի՝ Ս. Էջմիածին տարվելու (1441) մասին ժամանակի աղբյուրները նշում են, որ Աջը Սսի կաթողիկոսարանից անհետանալով, մոտ չորս տարի հետո հայտնվել է Էջմիածնում: Նույն շրջանի մի շարք այլ աղբյուրներում ասվում է նաև, թե կորած Լ.Ա. գտնվել է Սսում, որի պահպանությունը հանձնվել է Աջապահյաններին: Աղթամարի կաթողիկոս Զաքարիա Գ (1434–64) կարակոյունլու Ջահանշահ խանի օժանդակությամբ 1461-ին տիրել է Ս. Էջմիածնի աթոռին: Մեկ տարի անց, հարկադրաբար հեռանալով Մայր աթոռից՝ իր հետ տարել է Լ.Ա.: Բերվող Աջին վասպուրականցիները ցնծությամբ են դիմավորել, ինչը հավաստում է նրա հանդեպ եղած համաժողովրդական սերն ու պաշտամունքը: Ապա, Նախիջևանին մերձակա Օծոփի Ս. Աստվածածին վանքի միաբաններից Վրթանես եպիսկոպոսի ջանքերով, արկածային վիպական մի պատմություն հիշեցնող գործընթացով, Լ.Ա. վերադարձվել է Ս. Էջմիածին:

Աջը երկրորդ անգամ Ս. Էջմիածնից հանվել է շահ Աբբաս I-ի կատարած բռնագաղթից (1604) հետո, երբ նա ի շարս այլ սրբությունների Սպահան է տարել նաև Լ.Ա. (տես Էջմիածնի Մայր տաճար): Փիլիպոս Ա Աղբակեցուն հաջողվել է 1663-ին այն վերադարձնել Ս. Էջմիածին: Նոր Ջուղայի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցում պահվում է ևս մի Աջ, որը, ենթադրվում է, մի մասունք ունի Լուսավորչի նշխարներից: Պատմության ծանր ժամանակներում, երբ կաթողիկոսները քաղ. իշխանության կողքին լինելու համար անհրաժեշտաբար թողել են Մայր աթոռը, իրենց հետ վերցրել են Լ.Ա.՝ հայրապետ. աթոռի և պաշտոնի վավերականությունը հաստատելու համար: V–XV դդ., քաղ. պարագաների բերումով, կաթողիկոս. աթոռը Լ.Ա-ով հանդերձ բազմիցս տեղափոխվել է. Դվին (484–931), Աղթամար (931–944), Արգինա (944–992), Անի (992–1065), Ծամնդավ (1066–1105), Շուղրի Սև լեռան Կարմիր վանք (1105–16), Ծովք (1116–49), Հռոմկլա (1149–1292), Սիս (1293– 1441) և կրկին Էջմիածին (1441-ից առ այսօր):

Գրկ. ՂազարՓար պեց ի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Աշճյան Մ., Լուսավորչի լույս նշխարները, Էջմիածին, 2000:

Սահակ Սահակյան

ԽԱԴԱՎԱՆՔ, Խաթրավանք, ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի Վաղուհաս գյուղից արևմուտք, անտառապատ լեռան լանջին: Կոչվել է Թադեոս առաքյալի 70 աշակերտներից Խադի անունով, որը, ս. Եղիշեի հետ, Արցախում քրիստոնեության առաջին տարածողն էր: Խ. հիմնադրվել է վաղ միջնադարում, XII դ. եղել Ծարի իշխանության հոգևոր կենտրոնը և տոհմական տապանատունը: Մեծապես տուժել է 1139-ի երկրաշարժից և սելջուկյան թուրքերի 1143-ի ասպատակությունից, որոնք, Չոլի զորապետի գլխավորությամբ, ապստամբած արցախցիներից վրեժխնդիր եղան՝ վանքերն ավերելով ու սրբությունները գերեվարելով: Խ-ի վերականգնումը կապված է արևելյան վարդապետներից Հովհաննես Խաչենցու անվան հետ, որը եղել է Սանահինի և Հաղպատի վանքերի վանահայրը: 1204-ին նա կառուցել է Խ-ի Ս. Աստվածածին եկեղեցին և շին. արձանագրության մեջ նշել, որ վանքում հավաքել է գրքեր և խաչքարեր: Դրա շնորհիվ Խ. դարձել է ինքնատիպ քարեդարան-թանգարան և մատենադարան (արձանագրությունը՝ մեկ ամբողջական քարի վրա, տեղափոխվել և զետեղվել է Երևանի Մատենադարանի ցուցասրահում): Խ-ի մատենադարանը հետագայում լրացվել է վանքում գրված ձեռագրերով ու գերեվարված մատյանների, նաև՝ հեռավոր վայրերից, հետգնումով (Անի, Կարին, Կապադովկիա ևն): Խ-ի Ս. Աստվածածին եկեղեցին քառասյուն գմբեթավոր շենք է՝ իր ծավալի մեջ ներառած մինչ այդ շինված Ս. Պրոկոպիոս և Ս. Մինաս մատուռները: Նրա գմբեթն ունի հայկ. եկեղեցիների համար անսովոր, սակայն գավիթներին բնորոշ ձև. Հովհաննես Խաչենցին այստեղ կրկնել է Սանահինի վանքի՝ 1181ին իր կառուցած գավթի գմբեթը: Սյուների պատվանդաններին կան պահպանիչ խորհըրդանշանների հարթաքանդակներ (եզան, խոյի, առյուծի գլուխներ, օձեր): Դոփ իշխանուհին 1226-ին կառուցել է Խ-ի եկեղեցու գավիթը (չի պահպանվել) և հս-արմ. պատին կից փոքրիկ մատուռ, որից հս. կանգուն է XIV դ. 1-ին քառորդում Սարգիս եպիսկոպոսի կառուցած երկհարկ զանգակատունը: Մատուռի արմ. պատի վրա կանգնեցվել են (1219-ին և 1220ին) երկու գեղաքանդակ խաչքարեր: Խ-ի համալիրի հս. կողմում վանահոր բնակարանն է, հս-արլ-ում՝ երկդահլիճ գրատուն-մատենադարանի շենքը: XIII դ. Գրիգոր իշխանը և նրա կին Ասփան պատրաստել են տվել Ս. Աստվածածին եկեղեցու բեմի սեղանը: XIV դ. Ասփա իշխանուհին Խ. տանող ճանապարհի վրա կամուրջ է կառուցել (մնացել են խելերը) և խաչքար կանգնեցրել: Նա վախճանվել է 1311-ին և թաղվել Խ-ում: XIV–XVI դդ. կրոն-մշակութ. կյանքը Խ-ում անկում է ապրել և մասամբ վերակենդանացել XVII դ., երբ (1691ին) նորոգվել են նրա կառույցները:

Գրկ. Բարխուդարյանց Մ., Արցախ, Բաքու, 1895: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 5, Ե., 1982: Ուլուբաբյան Բ., Հասրաթյան Մ., Խադա վանք-Խաթրավանք, «Հայկազյան հայագիտական հանդես», Բեյրութ, 1984, հ. 10: Հասրաթյան Մ., Հայկական ճարտարապետության Արցախի դպրոցը, Ե., 1992: Thierry J. M., Eglises et couvents du Karabagh, Antelias-Liban, 1991.

Մուրադ Հասրաթյան

ԽԱԶԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ, միջնադարյան երաժըշտական գրության արվեստ: Ձևավորվել է VIII դ. և կապվում է Ստեփանոս Սյունեցու անվան հետ: Հետագայում զարգացրել են Գրիգոր Գռզիկը (Այրիվանեցի), Անանիա Նարեկացին, Խաչատուր Տարոնացին, Ներսես Շնորհալին, Գևորգ Սկևռացին և ուր.: Երաժշտ. գրության այս արվեստն ունեցել է շուրջ ութ հարյուր տարվա պատմություն: Նրա զարգացումը մինչև XII–XIII դդ. ընթացել է Հայաստանի երաժշտ. (հիշարժան է Մաքենյաց վանքը), իսկ XII դարից՝ Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության մշակութ. և մանրուսման կենտրոններում: XVI–XVIII դդ. Խազեր կարդալը հետզհետե մոռացվել է: Խազերը (գիծ, գիր) հայ միջնադարյան երաժշտության գրանցման նիշեր են: Դրանք գրվել են տողից վերև, իսկ խիտ (առատ) շարակարգի դեպքում՝ նաև տողի վրա: Խազը կարող է զուգորդվել «նևմ» հասկացության հետ: Խ. ընդգրկում է նշանների 4 համակարգ. մեկը՝ առոգանության, երեքը՝ բուն երաժշտության:

Դրանք երբեմն դասակարգվում են նաև ըստ կիրառության ոլորտների՝ Ս. Գրքից քաղվածքների մատուցմանը ծառայող խազեր, Շարակնոցի, Գանձարանների և Մանրուսման խազեր: Առոգանության և բուն երաժշտ. խազերի նախն. համակարգերի պահպանված հնագույն նմուշները պատկանում են IX դ., շարականի խազերինը՝ X դ., մանրուսման խազերինը՝ XII տավորվել են նոր համակարգի պայմաններում: Առհասարակ յուրաքանչյուր խազի նշանակությունը որոշվել է նրա կիրառման երաժշտ. միջավայրին համապատասխան:

Որոշ առումներով նկատելի են զուգահեռներ բյուզ. նևմային համակարգի և հայկ. Խյան միջև, սակայն վերջինս օժտված է ինքնուրույն հատկանիշներով և զարգացման յուրատիպ ընթացք է ունեցել: Հայկ. խազերն ուսումնասիրել են եվրոպ. մի շարք գիտնականներ (Յո. Շրյոդեր, Շ. Վիյոտո, Հ. Պետերման, Ֆ. Ֆետիս և ուր.): Հայ խազագիտության մեջ նշանակալից են Ե. Տնտեսյանի, Կոմիտասի աշխատությունները: Առոգանության խազերի համակարգը 1899-ին 1910-ին) խազերը դասակարգել է ըստ տեսակների և թվարկել խազերին առնչվող, նրանց հարակից մշակութ. ոլորտները: Մեզ հասած շուրջ 2000 խազավոր մատյաններից 1000-ը պահվում է Երևանի Մատենադարանում: Խ-յան արդի տվյալներով (ըստ Ն. Թահմիզյանի)՝ գոյություն ունեն 40-ից ավելի հիմն. խազանիշեր, 20 օժանդակ և բազմաթիվ բաղադրյալ խազեր:

Նշանների արտաքին նկարագրով և անուններով Խ. հիմք է հանդիսացել XIX դ. սկզբինյանի, Խ-յամբ կարելի է գրառել երաժշտ. մի շարք բաղկացուցիչներ, սակայն վերծանել է Կոմիտասը: Մյուս համակարգերը ցայսօր համարվում են չվերծանված (վերծանման մասնավոր և որոշ չափով հաջողված փորձեր եղել են): Խազերի վերաբերյալ սկզբունքային երկու մոտեցում է ձևավորվել, որոնք, ընդհանրություններով հանդերձ, նաև հակադիր են: Մեկն այն է, որ խազերը հնարավորություն են ընձեռել գրանցելու ստեղծագործության երաժշտ. նկարագրի որոշ բաղադրիչները միայն (Ն. Թահմիզյան, Գ. Գյոդակյան ևն): Ըստ Ն. Թահմիզ ձայնաբարձրություններ գրանցելը (որը յուրաքանչյուր նոտագրման համակարգի հիմն. նշանակություններից է) դրանցով անհնարին էր՝ առանց ձայնեղանակային համակարգի համադրման: Խ. ամբողջական էր ձայնեղանակային համակարգով հանդերձ: Մյուս մոտեցման համաձայն, Խ. զարգացման բարձր փուլում, այնուամենայնիվ, հասել է երաժշտ. բոլոր տարրերը գրանցելու մակարդակին (Կոմիտաս, Ռ. Աթայան): Կոմիտասը «Շարականի խազերի նշանակությունը» հոդվածում (հրտ. ձևավորված հայկ. նոտագրության (Լիմոնճյան համակարգ) համար (տես Նոր հայկական ձայնագրություն): Խազերի՝ որպես միջնադարյան երաժշտ. գրանցման զարգացած համակարգերից մեկի վերծանումը կարևոր է ոչ միայն հայկ., այլև Մերձ. Արևելքի միջնադարյան երաժշտության և համաքրիստ. եկեղեց. երաժըշտության ուսումնասիրման համար:

Գրկ. Կոմիտաս, Հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, Ե., 1941: Աթայան Ռ., Հայկական խազային նոտագրությունը, Ե., 1959: Թահմիզյան Ն., Հիմնական դրույթներ խազագրության արվեստի վերաբերյալ, ԲՄ, 1971, № 10: Kevorkian K., Die Armenische Kirchenmusik, “SammelbՊnde der internationalen Musikgesellschaft”, Jahrgang I, Heft I, 1899, s. 54.

Մհեր Նավոյան

ԽԱՂՈՂՕՐՀՆԵՔ, Հայ առաքելական եկեղեցու հոգևոր-բարեպաշտական արարողություն: Խաղողի օրհնության արարողությունը սերում է ժող. Նավասարդյան տոնից, որը մեծ շուքով կատարել են նախաքրիստոնյա Հայաստանում՝ Հայոց թագավորների, ավագանու և ժողովրդի մասնակցությամբ: Երինջներ, ցուլեր, քաղցրահամ մրգեր են զոհաբերել Արամազդ, Անահիտ, Աստղիկ, Վահագն հեթանոս. աստվածներին: Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, տեսնելով հեթանոս. այս տոնի խոր արմատները ժողովրդի մեջ, Աստվածածնի տոնին (տես Վերափոխումն ս. Աստվածածնի) կցել է Խ. տոնը. խորհրդանշական իմաստով եկեղեցի բերված խաղողի բերքի օրհնությամբ Հայ եկեղեցին օրհնում է նաև Հայոց ողջ այգեստանները: Խ. համընկել է Սուրբ Գրքի պատվիրանին՝ թե առաջին բերքը պիտի ընծայվի Տաճարին՝ իբրև երախտագիտության արտահայտում: Անդրանիկ բերքն օրհնել է քահանան և գոհություն մատուցել Տիրոջը (Բ Օր. 26.1–11):

Քրիստոսն իրեն համարել է ճշմարիտ որթատունկ, իսկ իր հետևորդներին՝ նրա ճյուղերը (Հովհ. 15.1–7): Հայ եկեղեցին Խ-ի արարողությունը կատարում է Աստվածածնի Վերափոխման տոնին (օգոստոսի 15-ին մերձակա կիրակի օրը)՝ հանդիսավոր ս. Պատարագից հետո:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան

ԽԱՉ, սուրբ խաչ, քրիստոնեության խորհրդանշան, պաշտամունքի և երկրպագության առարկա: Հին աշխարհում, հատկապես Հռոմ. կայսրության ժամանակաշրջանում, Խ. անարգ մահվան, անեծքի, նախատինքի և չարչարանքի գործիք էր: Եղել է ուղիղ (իրար ագուցված ուղղաձիգ և հորիզոնական փայտերից) և լատ. X տառի ձևով: Հռոմ. կայսրությունում Խ-ի մահվան են դատապարտել ամենածանր հանցագործներին ու ավազակներին: Խաչելով սպանելը, իբրև ծայրագույն պատիժ, Հռոմ. կայսրությունում կատարվել է մինչև Կոստանդին I Մեծի ժամանակները, երբ նա 313-ին Միլանի էդիկտով (հռչակագրով) քրիստոնեությունը կայսրության տարածքում հռչակել է ազատ կրոն և ի հարգանք Քրիստոսի Խ-ի, պատժի այդ ձևն արգելվել է: Հիսուս Քրիստոսի խաչելությունից հետո Խ. քրիստոնյաների համար վերածվել է փրկության, հաղթանակի և հավիտենական կյանքի նշանակի՝ խորհրդանշելով Գողգոթայի Խ-ի վրա Հիսուսի տարած հաղթությունը սատանայի և մեղքի նկատմամբ՝ հանուն մարդկության փրկության:

Քրիստ. (այդ թվում՝ հայ) աստվածաբանության մեջ մեծ տեղ է հատկացվել Խ-ի խորհըրդաբանությանը և մեկնությանը: Խ-ի աստվածաբան. ընկալումն ու գեղ. գնահատումը սնվել է Պողոս առաքյալի մեկնություններից («Սակայն քա՛վ լիցի, որ ես պարծենամ այլ բանով, քան միայն մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի խաչով, որով աշխարհը խաչված է ինձ համար, ես էլ՝ աշխարհի համար», Գաղատ. 6.14, «Քանի որ ես օրենքի տակ մեռա օրենքի համար, որպեսզի ապրեմ Աստծու համար», Գաղատ. 2.19, «… որովհետև կորստյան մատնվածների համար խաչի քարոզությունը հիմարություն է, իսկ մեզ՝ փրկվածներիս համար՝ Աստծու զորություն», Ա Կորնթ. 1.18): Հավատացյալն իր փրկությունը միայն Խ-ով կարող է ստանալ, ինչպես բացատրում է Պողոս առաքյալը. «… ու իր խաչով հաշտեցնի երկուսին մեկ մարմնի մեջ Աստծու հետ. քանզի թշնամությունն սպանեց իր խաչով» (Եփես. 2.16), կամ «և նրանո՛վ հաշտեցնել ամեն ինչ իր հետ՝ խաղաղություն անելով խաչի վրա թափած իր արյամբ և՛ երկրի վրա, և՛ երկնքում եղածների համար» (Կողոս. 1.20):

Խ-ի պողոսյան աստվածաբանությունը հիմք է դարձել եկեղեցու հայրերի արժեքաբանական դիտարկումների համար: Խ. համարվել է Քրիստոսի տնօրինական սխրանքի փառապսակը, «պարծանք պարծանցը», նշանակ «հասարակաց ազատութեան և հեզութեան Տեառն մերոյ» ևն: Խ-ի աստվածաբանությունից են ծնվել նաև Տերունական նշանին տրված գեղ. որակումները. «քրիստոնէից լոյս», «կուրաց առաջնորդ», «մոլորելոց դարձուցիչ», «մանկանց դաստիարակ», «նաւավարաց նաւապետ», «եկեղեցւո հիմն» ևն: Բացի ընդհանուր բարոյաբան. գնահատումներից միջնադարի աստվածաբան. գրականությունում Խ. զուգորդվել է հինկտակարանային կարևոր իրականությունների հետ: Համաձայն մեկնող. աստվածաբանության, Խ. նկատվել է կենաց ծառի, գիտության ծառի, Մովսես նախամարգարեի գավազանի, Զաքարիա մարգարեի տեսած աշտանակի, Նոյի տապանի, Հակոբ նահապետի սանդուղքի, Սաբեկա ծառի և այլնի խորհրդապատկերը: Մեկնվել և աստվածաբան. հատուկ իմաստներ են տրվել քառաթևի չորս թևերին: Ըստ այդմ, Խ-ի վերին մասը ցույց է տալիս երկնային արքայությունը, ստորինը՝ դժոխքի ավերումը, աջը՝ շնորհների բաշխումը, իսկ ձախը՝ մեղքերի թողությունը: Համաձայն Գրիգոր Տաթևացու մեկնության՝ «Քառաթև խաչը խորհրդանշում է նաև չորս առաքինությունները, որոնց վրա պետք է տարածենք մեր ներքին մարդուն. վերին մասը նշանակն է սիրո, ստորինը՝ խոնարհության, աջը՝ հնազանդության, իսկ ձախը՝ համբերության» (Գրիգոր Տաթեվացի, «Քարոզ Սուրբ Խաչի մասին», 1995, էջ 6–7):

Խ. միշտ առկա է եկեղեցու ծիսական կյանքում, ոչ մի ծես առանց Խ-ի չի կատարվում, այն եկեղեց. սպասքի ամենագործածական տարրերից է, հոգևորականի զգեստի կարևոր բաղկացուցիչ (տես Զգեստ եկեղեցական), նվիրական նշան և հատուկ առարկա: Խ-ով են նվիրագործվում եկեղեցու սպասքն ու զգեստները: Ըստ կիրառության լինում են՝ մկրտության, խորանի կամ սեղանի (ի հիշատակ Հիսուսի խաչելության), ձեռաց Խ. ևն: Խ-ի նշանը կանգնեցվում է եկեղեցու գմբեթի կամ կաթողիկեի գլխին, զանգակատան գագաթին, եկեղեցու ճակատին: Ըստ Մաշտոց ծիսամատյանի, եկեղեցու օծվելիք տեղերում մեկական քարե Խ. է դրվում, և դրա վրա կատարվում օծումը: Տարբեր եկեղեցիներում Խ-երն ունեն այդ եկեղեցիներին հատուկ ավանդ. ձևեր և անվանվում են հուն. Խ., լատ. Խ., հայկ. Խ.: Հուն. Խ-ի չորս թևերը հավասար են, իսկ լատ. Խ-ի երեք թևերն են հավասար, ներքևի թևը մյուսներից կրկնակի երկար է: Հայկ. Խ-ի չորս թևերը հավասար են, բայց թևերի կազմած չորս անկյուններից ելնում են ճառագայթներ՝ կազմելով ճառագայթներով Խ.: Այդ բոլորը միասին սռնակի շուրջը սփռվող անվի կամ արեգակնակերպ ճառագայթների նմանություն է տալիս, ինչի համար էլ սռնակաձև անունն է ստացել: Սռնակաձևը եղել է (սռնակաձև Խ., սռնակաձև քառաթև ևն) Հայ եկեղեցու ընդունած Խ-ի պաշտոն. անունը:

Հայոց մեջ, ի տարբերություն այլ քրիստոնյա ժողովուրդների, առավել տարածված է Խ-ի պաշտամունքը՝ խաչապաշտությունը: Պատկերների պաշտամունքը և Քրիստոսին. «Յոյն և վիրք պատկերագրութիւն առաւել պատուեն, և հայք՝ զխաչ» (Մխիթար Գոշ, «Թուղթ…», «Արարատ», 1900, նոյեմբ., էջ 562): VII–VIII դդ-ից սկսած սրբապատկերների պաշտամունքի հայկականացված ձևը դարձել է խաչապաշտությունը, ինչի սկիզբը դրել է Հովհաննես Գ Օձնեցին (տես Պատկերամարտություն և Պատկերապաշտություն հոդվածներում): Հայոց մեջ հաստատվել է նաև Խ-ի օրհնությունն ու օծությունը, որը հատուկ է միայն Հայ եկեղեցուն: 726-ի Մանազկերտի եկեղեցական ժողովում Հովհաննես Գ Օձնեցին հաստատել է Խ-ի օրհնության և օծության կանոնը: Համաձայն դրա, եթե Խ. չի օրհնվել և օծվել ս. Մյուռոնով, ապա չի կարելի պատվել և դրանով երկրպագություն մատուցել, քանի որ զուրկ է աստվածային զորությունից և «արտաքոյ ավանդութեան առաքելական եկեղեցւոյ»: Մաշտոց Ա Եղիվարդեցին կանոնակարգել է Խ-ի օրհնությունն ու օծությունը: Ըստ ծիսական կարգի, եկեղեց. պաշտամունքի մեջ գործածվող Խ. պետք է օրհնվի և օծվի հինգ տեղից՝ կենտրոնն ու չորս թևերը՝ Ակնը, Թագը, Բունը, Աջն ու Ձախը: Հայոց մեջ Խ-ի՝ որպես կենաց ծառի, պաշտամունքն արտահայտվել է նաև խաչքարային արվեստում (տես Խաչքար): Խ-ին ձոնվել են տաղեր, շարականներ, ներբողներ, որոնցից նշանավոր են Սահակ Գ Ձորոփորեցու՝ Խ-ին նվիրված շարականները: Հայ եկեղեցին ունի Խ-ին նվիրված տոներ (տես Խաչի տոներ), որոնցից Խաչվերացը հինգ Տաղավար տոներից է: Հայոց մեջ տարածված են նաև Ս. Խաչ անունով սրբատեղիներ, ուխտատեղիներ, մատուռներ, վանքեր ու եկեղեցիներ:

Գրկ. Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Սահակյան Ա., Միջնադարյան պատկերապաշտության հայկական տարբերակը, ՊԲՀ, 1987, № 2: Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Քյ ո ս եյ ան Հ., Դրվագներ հայ միջնադարյան արվեստի աստվածաբանության, Ս. Էջմիածին, 1995, էջ 244–249:

Հակոբ Քյոսեյան

Արտաշես Ղազարյան

ԽԱՉԱԿՆՔՈՒՄ, տես Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ հոդվածում:

ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԷՐԶՐՈՒՄԵՑԻ, Արզ րումեցի, Կարնեցի (Առաքելյան, 1666, Կարին – 30. 4. 1740, Վենետիկ, թաղված է Սուրբ Խաչ եկեղեցում), հանրագիտակ, աստվածաբան, փիլիսոփա, մշակութային գործիչ, հայկական կլասիցիզմի տեսության հիմնադիր: Նախն. կրթությունն ստացել է Կարինում: 1682-ին մեկնել է Հռոմ, ուսումը շարունակել Ուրբանյան վարժարանում, խորացել իմաստասիր., աստվածաբան. գիտությունների մեջ, սովորել լեզուներ: Ավարտելուց հետո ստացել է վարդապետ. աստիճան և որպես քարոզիչ 1696-ին հաստատվել Կ. Պոլսում: Աստվածաբան. գիտելիքների խոր իմացության, հմտության, ճարտասան. արվեստին տիրապետելու շնորհիվ քարոզչի մեծ համարում է ձեռք բերել, միաժամանակ զբաղվել գրական-մշակութ. գործունեությամբ: 1697-ին Մխիթար Սեբաստացին հայտնել է նրան կրոն. միաբանություն ստեղծելու իր մտադրության մասին՝ առաջարկելով ղեկավարել այն: Խ. Է. պաշտպանել է այդ գաղափարը, բայց չի մասնակցել միաբանության ստեղծմանը: Միևնույն ժամանակ, վեց ամիս շարունակ Մխիթար Սեբաստացուն դասավանդել է քերականություն, ճարտասանություն, իմաստասիրություն, աստվածաբանություն: Մխիթարյան միաբանության անդամ չդառնալով հանդերձ՝ Խ. Է. սերտորեն կապված է եղել միաբանությանը, աջակցել նրա գործունեությանը և՛ խորհուրդներով և թե՛ ջատագովությամբ (պաշտպանական գրություններ, նամակներ է գրել Հռոմի սուրբ ժողովին, Կ. Պոլսի հայ համայնքի ներկայացուցիչներին): 1698-ին, իբրև Հռոմի Իննովկենտիոս XII պապի նվիրակ, Խ. Է. մեկնել է Էջմիածին՝ կոնդակ և ընծաներ տարել Հայոց կաթողիկոս Նահապետ Ա Եդեսացուն: Վերջինս Խ. Է-ին տվել է ամենուր քարոզելու իշխանություն՝ չնայած նրա կաթոլիկ լինելու հանգամանքին: Կ. Պոլսում դավան. կռիվների ականատեսը լինելով՝ Խ. Է. հաշտություն և միություն է քարոզել պառակտված հայերի շրջանում, ընդգրկվել այն նախաձեռնող խմբում, որը 1701-ի հոկտ. 26-ին նախապատրաստել է հաշտության ու համաձայնության պայմանագրի կնքումը հայության տարադավան հատվածների միջև, դրա տակ դրել իր ստորագրությունը: Խ. Է., լինելով կաթոլիկ վարդապետ, իրեն համարել է որդին «Լուսաւորչանիստ աթոռոյ սրբոյ Էջմիածնի», իսկ հրատարակած գրքերի տիտղոսաթերթերի վրա նշել ժամանակի հայ կաթողիկոսների անունները: Խուսափելով Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքների հալածանքներից՝ 1707ին տեղափոխվել է Վենետիկ, մեկ տարի անց դարձել տեղի հայկ. համայնքի հոգևոր առաջնորդը և Ս. Խաչ եկեղեցու մատրանապետը: Խ. Է. գրել է աստվածաբանությանը, փիլիսոփայությանը, բարոյագիտությանը, տրամաբանությանը, ճարտասանությանը, մաթեմատիկային, բնագիտությանը և գիտության այլ բնագավառների վերաբերող ավելի քան մեկ տասնյակ աշխատություններ, որոնցից շատերը ժամանակին դասագիրք են ծառայել հայ նորահաս սերունդների համար: Առաջին՝ «Գիրք քերականութեան» (1696) գրքում ներկայացրել է ազգի լուսավորությանը նպատակաուղղված իր գրական համապարփակ ծրագիրը, որն իրականացրել է ամբողջովին՝ ժամանակակիցներին մատուցելով գիտելիքների մի կուռ համակարգ: Համարելով, որ «գիտութիւն, ըստ ինքեան իմացեալ, լոյս է», և նկատի ունենալով հայության գերված վիճակը՝ գրել է. «Վասն այսորիկ առաւել հարկաւոր են հայոց ազգին ուսմունք»: Խ. Է. նշել է, որ ժամանակի իմաստունները պետք է միաբանվեն և հաստատեն լեզվական խոհեմ կանոններ: Տարիներ անց նա անդրադարձել է խոսքի գեղագիտությանը նաև «Ճարտասանութիւն» (1713) աշխատությունում, կարևորել լեզվական ընդհանրության հաստատման անհրաժեշտությունը, լեզուն համարել դեպի ազգ. միասնություն տանող հիմն. ուղիներից մեկը: «Քերականութեանը» հաջորդել են մեկնող. («Համառօտ մեկնութիւն Երգոյ երգոցն Սողոմոնի», 1700), աստվածաբան. («Համառօտութիւն բարոյականի աստուածաբանութեան», 1709) երկասիրությունները:

Ժամանակի գիտությունների ու արվեստների հանրագիտարան հիշեցնող «Համառօտական իմաստասիրութիւն» (1711) երկհատոր աշխատությունն իր պարունակած նյութի ծավալով ու արծարծվող թեմաների բազմազանությամբ աննախադեպ երևույթ էր հայ բազմադարյան տեսական-փիլ. գրականության մեջ. այն կոչել են նաև «Բովանդակութիւն ամենայն ուսմանց»: Երկում Խ. Է. առաջին անգամ համակարգված ներկայացրել է եվրոպ. մտքի նվաճումները, ժամանակակիցներին մատուցել գիտելիքների ամբողջական մի համակարգ, դրել նոր ժամանակներում հայոց մտավոր կյանքի եվրոպականացման սկիզբը: Արվեստի տեսությանն անդրադառնալիս Խ. Է. հանդես է եկել որպես կլասիցիզմի գեղ. ուղղության սկզբնավորողը հայ իրականության մեջ: Նրա գեղագիտ. տեսության գրեթե բոլոր դրույթները պայմանավորող գործոնը բանականությունն է: Խ. Է-ու տեսության համաձայն՝ արվեստը բանականությամբ պայմանավորված ունակություն է, որը պահանջում է ստեղծագործել ըստ կանոնների: Բանականություն և ճշմարտություն, չափավորություն և պարզություն՝ ահա նրա գեղագիտության կարևորագույն հասկացությունները: Խ. Է-ու տեսական պատկերացումների համար անմիջական հիմք են հանդիսացել մի կողմից հայ միջնադարյան գեղագիտ-փիլ. մտքի ավանդույթները (Դավիթ Անհաղթ), մյուս կողմից՝ արևմտաեվրոպ., մասնավորապես ֆրանս. (Բուալո) կլասիցիզմի գեղագիտ. սկզբունքները: Վերջիններս, բնականաբար, արտացոլվել են՝ բեկվելով հայոց կյանքի պահանջներին ու առանձնահատկություններին համապատասխան: Խ. Է. զբաղվել է նաև արվեստի տեսակների վերլուծությամբ, բաժանել դրանք երկու խմբի՝ «ազատական», որը ներառում է բուն արվեստներն ու գիտությունները, և «ծառայական», որն ընդգրկում է արհեստները, ինչպես նաև ճարտարապետությունը: Իր երաժշտ. գեղագիտության մեջ անդրադարձել է եվրոպ. ձայնային համակարգի շարադրմանը, խոսել գծային նոտագրության և ձայների օկտավային դրության մասին: Այստեղից հետևում է, որ հայկ. գիտ. շրջանակներում եվրոպ. նոտագրության սկզբունքներին ծանոթ են եղել դեռևս XVIII դ. սկզբին: Ըստ կլասիցիզմի պոետիկայի՝ արտահայտման վսեմ ու բարձր եղանակ է «ոտանաւոր բանիւ» ստեղծագործելը, և պատահական չէ, որ Խ. Է. իր 1400 էջանոց «Համառօտական…» կոթողային աշխատությունը հիմնականում շարադրել է չափածո՝ դառնալով հայ ուսուցող. բանաստեղծության խոշորագույն ներկայացուցիչը XVIII դ.:

Խ. Է. «Լիակատար աստուածաբանութիւն» (հ. 1–2, 1729), «Ներածումն առ քրիստոնէական կատարելութիւն» (1733) և «Կարճառօտագունեղ համառօտութիւն ընդհանրականի աստուածաբանութեան» (1736) աշխատությունները գրել է կաթոլիկ աստվածաբան Թովմա Աքվինացու (XIII դ.) հետևողությամբ: Իր մտքերը հաստատելու համար նա մեջբերումներ է արել վաղքրիստ. սրբերից, հատկապես՝ Օգոստինոս Երանելուց: Բանականությանը մեծ տեղ տալով հանդերձ՝ այնուամենայնիվ այն ստորադասել է հավատին: Ճշմարիտ քրիստոնյան նա է, ով ողջ կյանքում ձգտում է կատարելության: Իսկ բարձրագույն կատարելությունը, գեղեցկությունը, բարությունն ու հավիտեն. ճշմարտությունը Աստված է: Նա է ամեն բանի սկզբնապատճառը և վերջն. նպատակը՝ «վերջին վախճանը ամենայն իրաց», և «համայնքն են ի նմանէ և վասն նորա»: Ըստ այդմ էլ աստվածաբանության ուսումնասիրությունը կարևոր է նաև մեր «սկզբի ու վախճանի» կատարյալ ճանաչողության առումով: Խ. Է. աստվածաբանությունը դիտել է իբրև «գիտութիւն գիտութեանց», իսկ փիլիսոփայությունը՝ աստվածաբանության աղախին: Թովմա Աքվինացու հետևողությամբ թվարկել է Աստծո գոյության գոյաբան. հինգ ապացույցները: Ըստ նրա՝ մարդը մի «փոքրիկ աշխարհ» է և, մահկանացու լինելով հանդերձ, ունի անմահ հոգի. ֆիզիկական մահից առավել զարհուրելին հոգևոր մահն է, երբ մարդու հոգին բաժանվում է աստվածային շնորհից:

Խ. Է. իր ստեղծագործությունը ժառանգել է Մխիթարյան միաբանությանը, իսկ Մխիթար Աբբային կարգել «օրինաւոր ժառանգ» և կտակատար:

Գրկ. Թորոսյան Հ., Վարք Մխիթարայ Աբբայի Սեբաստացւոյ, Վնտ., 1901: Թահմիզյան Ն., Խաչատուր Էրզրումեցին որպես միջնադարյան հայ երաժշտության տեսաբան, ԼՀԳ, 1966, № 11: Նազարյան Շ., Խաչատուր Էրզրումեցու ուսուցողական բանաստեղծությունները, ՊԲՀ, 1969, № 4: Թադեվոսյան Մ., Հայկական կլասիցիզմի տեսությունը, Ե., 1977: Լաճիկյան Լ., Խաչատուր Էրզրումեցու էսթետիկական հայացքները, տես «Հայ էսթետիկական մտքի պատմությունից» գրքում, Ե., 1986: Նույնի, Կլասիցիզմի հիմնական սկզբունքների արտացոլումը Խաչատուր Էրզրումեցու գեղագիտության մեջ, ԲԵՀ, 1993, № 1:

Լևոն Լաճիկյան

ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԿԵՉԱՌԵՑԻ (մոտ 1260 – մոտ 1330), բանաստեղծ, գրիչ, մանրանկարիչ, մանկավարժ, հասարակական գործիչ: Եղել է Կեչառիսի վանքի միաբանության վանահայր: Սերել է Խաղբակյան-Պռոշյան իշխան. տոհմից: Սերտ առնչություն է ունեցել Գլաձորի և Տաթևի համալսարանների հետ: Մասնակցել է դավան. վեճերին՝ հանուն Հայ եկեղեցու ինք նուրույնության: 1295-ին, ի թիվս իր ժամանակի նշանավոր իշխանների և հոգևորականների, ստորագրել է Գրիգոր Է Անավարզեցի կաթողիկոսին ուղարկված՝ Ստեփանոս Օրբելյանի կազմած հակաունիթորական «Թղթի» տակ: 1299-ին Ստեփանոս Օրբելյանին պատվիրել է գրել հայտնի «Ողբք և հառաչանք ի դիմաց մերոյ սրբոյ աթոռոյն Էջմիածնի» քերթվածը: Այն կրում է Ներսես Շնորհալու «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմի ազդեցությունը ոչ միայն մտահղացմամբ, այլև պոետիկ. առանձնահատկություններով, զգալի է աղերսը Երգ երգոցի հետ:

Խ. Կ-ու գրական ժառանգության ուշագրավ գործերից է Կեղծ Կալիսթենեսին վերագրված՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմության յուրօրինակ մշակումն ու գեղարվեստ. հարստացումը. գրել է նախաբան, վերջաբան, բարառնություններ, հորինել պատմության որոշակի հատվածները եզրափակող կաֆաներ ժամանակի խոսակցական լեզվով, մատչելի շարադրանքով: Փորձել է Ալեքսանդր Մակեդոնացու կերպարը հարմարեցնել միջնադարյան քրիստ. ժամանակներին՝ զուգահեռներ անցկացնելով Ալեքսանդրի և Քրիստոսի կյանքի և գործունեության գլխ. դեպքերի միջև: Հորինել է ողբեր, տաղեր, գանձեր: Խ. Կ. վարդի և բլբուլի այլաբանական սիրավեպի իր մշակմամբ առաջիններից էր, որ գարնան զարթոնքի պատկերով երգել է Հիսուսին: Խ. Կ-ու «Ի գնալն վարդին եկեալ պուլպուլին» տաղի բովանդակությունը կրկնվել է Գրիգորիս Աղթամարցու «Յետ գընալոյ վարդին եկ պլպուլն յայգին» քերթվածում: «Ողբ վասն աւերման տանս արևելեան» քերթվածը արժեքավոր փաստեր է պարունակում XIV դ. 2-րդ կեսի հայ նշանավոր իշխանների մասին: Խ. Կ. իր բանաստեղծություններում խորհել է կյանքի և մահվան, հոգու և մարմնի փոխհարաբերության, մարդու և Աստծո միջև հաղորդակցության խնդիրների մասին: Պատգամել է մահից հետո թողնել բարի անուն, բարի գործ, մտորել Վերջին դատաստանի մասին: Մարդկային մեղքի ծանրության գիտակցումը բանաստեղծ. ուշագրավ դրսևորում է ստացել «Ես եմ կորուսեալ ոչխար» սկսվածքով քերթվածում, որտեղ նշմարվում է մաշտոցյան ապաշխարության շարականների ազդեցությունը: Խ. Կ-ու տաղերում առկա են աստվածաշնչյան մոտիվներ: Նրա որոշ բանաստեղծություններ հայ փիլ. քնարերգության ինքնատիպ էջերից են, որոնցում երևակվում է հեղինակի ծանոթությունը պարականոն զրույցներին, հայկ. և հուն. փիլիսոփայությանը: Հոգու և մարմնի վիճաբանություն է «Հոգիս դատախազ լինի մարմնոյս» բանաստեղծությունը, որտեղ հոգին դատախազ է դառնում և դատում մարմնի մեղքերը: Ժող. ասացվածքների հավաքածու է «Այս կեանքս է յերազ նըման և խաբող անզերծ յանդիման» սկսվածքով քերթվածը: Գրել է «Ծննդյան» երկու տաղ՝ այբուբենի տառերի հերթագայությամբ, ինչպես նաև տաղ Հիսուսի խաչելության մասին, արձակ մի գործ՝ «Վասն գալստեան մոգուց» պարականոն զրույցը, որտեղ ներկայացված է Քրիստոսի ծնունդը, մոգերի գալը նախ Եգիպտոս, ապա Բեթղեհեմ՝ Քրիստոսի ծննդավայրը:

Գրկ. Ավդալբեգյան Մ., Խաչատուր Կեչառեցի, Ե., 1958:

Աելիտա Դոլուխանյան

ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ, Խ աչատուր Իսահակյան [ծ. թ. անհտ, Նոր Ջուղա – 1792, Բասրա (այժմ՝ Իրաքում)], պատմագիր, եկեղեցական գործիչ: Սովորել է Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքում, աշակերտել Հովհաննես Մրքուզին: Ձեռնադրվել է աբեղա, եղել Ս. Ամենափրկիչ վանքի միաբան, նվիրակ: Գրել է «Վասն ճառագրութեան Պարսից աշխարհի» աշխատությունը (հրատարակիչը խորագրել է «Պատմութիւն Պարսից»): Երկը պետք է լիներ երկհատոր՝ Աքեմենյան տերության կազմավորումից մինչև իր ապրած օրերը: Հեղինակը 1787-ին հասցրել է ավարտել միայն առաջին հատորը, որն ընդգրկում է Աքեմենյան Կյուրոս II Մեծից (Ք.ծ.ա. 550–530) մինչև Քերիմ խանը (1760–79) և բաղկացած է երկու մասից. առաջինում տրված է Պարսից թագավորների ժամանակագրությունը, որտեղ համակարգված են հայ մատենագրության մեջ Իրանի պատմության մասին հայտնի տեղեկությունները, օգտագործված են նաև պարսկ. սկզբնաղբյուրներ, վավերագրեր, գավազանացանկեր: Խ. Ջ. զգալի տեղ է հատկացրել առանձնապես XVII դ. սկզբին շահ Աբբաս I-ի կազմակերպած հայերի բռնագաղթին, Նոր Ջուղայի հիմնադրմանը, նրա մշակութ., հաս. ու կրոն. կյանքին, Պարսկաստանի հայկ. համայնքներին: Արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդել պարսկահայերի տնտ. ծանր վիճակի, ազգ. և կրոն. հալածանքների, հարկային համակարգի մասին: Հետաքըրքրություն են ներկայացնում Ս. Ամենափրկիչ վանքի վանահայրերի, նշանավոր վարդապետների գործունեությանը նվիրված հատվածները: Տրված են հոգևոր առաջնորդների (Խաչատուր Կեսարացի, Սիմեոն Ջուղայեցի ևն) ժամակարգությունը, կենսագրությունները: Եզակի են նրա հաղորդած տեղեկությունները 1625–42-ին Նոր Ջուղայում ծավալված դերձակ Թոմասի (Թումիկի) աղանդավոր. շարժման մասին: Ըստ հեղինակի, Թոմասը «խօսեր զհայհոյութիւնս ընդդէմ ուղղափառ հաւատոյս Քրիստոսի» և «առաւել չարագոյն և դժնդակագոյն» էր, քան Նեստորը, Արիոսը և մյուսները: Թոմասն ու կողմնակիցները չեն ընդունել Քրիստոսի աստվածային էությունը, մերժել են եկեղեց. նվիրապետությունը, ժխտել եկեղեց. խորհուրդները, դատապարտել հոգևորականներին ևն: Խ. Ջ. անդրադարձել է նաև դավանաբան. վեճերին, Պարսկաստանի հայկ. համայնքներում կաթոլիկ քարոզչության հարուցած ազգ. անմիաբանության հետևանքներին, քննադատել պապականության ծավալապաշտ. քաղաքականությունը: Աշխատության երկրորդ մասը Խ. Ջ. շարադրել է որպես դեպքերի ականատես: Այն նվիրված է Քերիմ խանի ժամանակաշրջանին և կարևոր ստուգապատում աղբյուր է պարսկագիտության համար: Գրքի վերջում տրված է պարսկ. թագավորների անվանացանկն ըստ արքայատոհմերի: Գիրքն առաջին անգամ լույս է տեսել 1795ին, Մադրասում հրատարակվող «Ազդարար» ամսագրում (դ 5–16, առանց պարսկ. թագավորների անվանացանկի):

Երկ. Պատմութիւն Պարսից, Վաղ-պատ, 1905:

Աղավնի Ութուջյան

ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՏԱՐՈՆԱՑԻ, Հաղարծնեցի (ծ. և մ. թթ. անհտ), երաժիշտ, բանաստեղծ, գիտնական: Ապրել և ստեղծագործել է XII դ. վերջին և XIII դ. սկզբին, Զաքարյանների տիրապետության ժամանակաշրջանում: Լինելով իր ժամանակի նշանավոր երաժիշտ վարդապետներից մեկը՝ ստանձնել է Հաղարծնի վանքի առաջնորդությունը, նպաստել վանքի հոգևոր բարենորոգմանը, որտեղ նոր մակարդակի է բարձրացրել պաշտոներգության կատարումը: Խ. Տ-ու գործունեությունը նշանավորվել է միջնադարյան մասնագիտացված երաժըշտության մի շարք բնագավառներում: Վարդան Արևելցու, Հովհաննես Երզնկացի Պլուզի հետ Խ.Տ. կիլիկյան հայկ. երաժշտ. մշակույթի հարուստ ձեռքբերումները Հայաստանի տարբեր շրջաններում տարածող և արմատավորող հեղինակներից էր: Որպես նշանավոր խազագետ-գիտնական հենվել է Կիլիկիայում խմբագրված խազագիր երգարանների վրա և Հայաստանի հսարլ. շրջաններում, մասնավորապես՝ Հաղպատում, զարգացրել խազագրության արվեստը: Խ.Տ. հայ միջնադարյան հոգևոր երգաստեղծության նշանավոր հեղինակներից է: Ստեղծել է գանձեր և զարգացած մեղեդիական նկարագիր ունեցող տաղատիպ շարականներ: Դրանցից իր երաժշտ. հնչեղությամբ պահպանվել և մեզ է հասել հայոց Պատարագի նախերգը՝ զգեստավորման «Խորհուրդ խորին» շարականը («Յոյժ ծանր» նշումով տարբերակը), որը հայ հոգևոր երգաստեղծության բարձրարվեստ նմուշներից է: Այս շարականի ստեղծման առիթը եղել է XIII դ. սկզբին Զաքարե Բ Մեծ իշխանի հրամանով (Լոռու մոտերքում) կատարված բացօթյա հանդիսավոր Պատարագը, որի մատուցման ժամանակ Խ.Տ. երգել է այն:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Թահմիզյան Ն., Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը V–XV դդ., Ե., 1985:

Մհեր Նավոյան

ԽԱՉԱՏՈՒՐՅԱՆ Գարեգին (ավազանի անունը՝ Խաչիկ, 1880, Տրապիզոն – 1961, Կ. Պոլիս, հանգչում է Շիշլիի գերեզմանատանը), Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք 1951–61-ին (1901ին՝ աբեղա, 1922-ին՝ եպիսկոպոս): Սովորել է Կ. Պոլսի Ազգային, այնուհետև՝ Մխիթարյան, 1896-ին՝ Վենետիկի Մուրատ-Ռափայելյան վարժարանում: Ավարտել է Արմաշի դպրեվանքը (1901): Հոգևոր և ուսուցչական պաշտոններ է վարել Ստամբուլում, Արմաշի դպրեվանքում: Առաջին աշխարհամարտի տարիներին դասավանդել է Հալեպի և Երուսաղեմի վարժարաններում: 1921-ին ընտրվել է Տրապիզոնի հայոց հոգևոր առաջնորդ: 1928–35-ին Կալիֆոռնիայում ծավալել է գրական-քարոզչական աշխատանք: Գործել է իբրև հայրապետական պատվիրակ. 1935–38-ին՝ Հվ. Ֆրանսիայում, 1938–50-ին՝ Հվ. Ամերիկայում:

Հայ եկեղեցու նվիրյալ հոգևորականներ պատրաստելու նպատակով Ստամբուլում բացել է Ս. Խաչ դպրեվանքը (1953), հիմնել ցարդ հրատարակվող «Շողակաթ» (1952-ից) կրոնաբարոյական, պատմաբանասիր., հայագիտ. հանդեսը: Վերանորոգել ու ընդարձակել է Ֆերիքյոյի վարժարանն ու Ս. Վարդանանց եկեղեցին:

Խ. հեղինակ է մի շարք կրոնաբարոյական և ազգ. բովանդակությամբ արձակ ու չափածո երկերի («Կրոնաբարոյական և ընկերային շողակաթումներ», [քարոզներ], 1925, «Աշխարհի լոյսն ի Հայս կամ Աւետարանին լոյսը Հայաստանեայց եկեղեցվո պրիսմակեն», հ. 1, 2, 1936, 1939, «Նարեկ» չափածո ողբերգություն, 1926):

Արշալույս Ղազինյան

ԽԱՉԵԼՈՒԹՅՈՒՆ, Հիսուս Քրիստոսի չարչարանքները Գողգոթայի խաչի վրա և մահը՝ հանուն ադամական մեղքի քավության. մեղքի հատուցման Պատարագ, Աստծուն ընդունելի սուրբ զոհագործություն՝ մարդու փրկագործության համար: Պողոս առաքյալը գրում է. «Բայց այժմ, դարերի վախճանին, նա մեկ անգամ ընդմիշտ հայտնվեց՝ իր անձի պատարագումով մեղքը ջնջելու համար» (Եբր. 9.26): Խ-յամբ Հիսուսը հանձն առավ մարդկությանը վիճակված մեղքի պատիժը, քանդեց Աստծո և մարդու միջև եղած թշնամության պատը, մինչև մահ սուրբ պահեց Աստծո պատկերն ու անունը: Եվ քանի որ Հիսուսը գոհացրեց Աստծո սրբությունն ու արդարությունը՝ ի գին Խ-յան Աստված հաճեցավ աշխարհ ուղարկել Մխիթարիչը՝ Սուրբ Հոգին:

Հիսուսի Խ. և Խ-յան դրվագները մարգարեացված էին: Սաղմոսում ասվում է. «Ծակեցին ձեռքերն ու ոտքերն իմ, հաշվեցին բոլոր ոսկորներս, նրանք նայեցին ու տեսան ինձ: Հագուստներս բաժանեցին իրար մեջ և պատմուճանիս վրա վիճակ գցեցին» (21.18–19): Ըստ Եսայու մարգարեության՝ «Նա մեր մեղքերն էր վերցնում և մեզ համար չարչարվում, սակայն մենք նրա ցավերը, հարվածներն ու չարչարանքները համարեցինք իբրև Աստծուց եկած բան: Բայց նա խոցվեց մեր մեղքերի համար և մեր անօրենությունների համար դատապարտվեց. մեր խաղաղության համար նա պատիժ կրեց, և նրա վերքերով մենք բժշկվեցինք» (53.4–5): Մարգարեացված էին նաև Հիսուսի Խ-յան մյուս մանրամասները:

Չորս Ավետարաններն էլ նկարագրում են Հիսուսի Խ., որը, ըստ սրբազան ավանդությունների ու մեկնությունների, կատարվել է Գողգոթայի ա՛յն տեղում, որտեղ թաղված է եղել Ադամը: Նա խաչ է բարձրացել ուրբաթ առավոտյան, Գ ժամին (ժամը իննին): Խ-յան ընթացքում կատարված իրադարձություններն ու Հիսուսի արտաբերած խոսքերը աստվածային խորհուրդներ են պարունակում. Խ-յամբ իրականանում էին մեղսաքավության և Փրկագործության խորհուրդները: Այսպես. Հիսուսն իրեն խաչողների համար աղոթում է, թե՝ «Հա՛յր, ների՛ր դրանց, որովհետև չգիտեն, թե ինչ են անում» (Ղուկ. 23.34). դա ցույց է տալիս Աստծո սերն ու ողորմածությունը իր դեմ հանապազ մեղանչող և իր չար խորհուրդների մեջ Սուրբին ու Անարատին տանջող մարդու հանդեպ:

Խաչյալ Հիսուսին քացախ են մատուցում (ձողի ծայրին ամրացրած սպունգ՝ քացախի մեջ թաթախված), որը նա չի ճաշակում՝ նշանակ այն բանի, որ Փրկիչը կամեցավ միանգամայն գիտակից վիճակում խմել մահվան բաժակը և իր փրկագործական մահը կնքել անխառն ցավերով, որոնք նախատեսված էին (Մատթ. 27.48): Նրա երկու կողմերում խաչում են երկու ավազակների, որոնք խորհրդանշում են մարդկությանը. ձախակողմյանը Փրկչին մեղադրող («Դու չե՞ս Քրիստոսը. փրկի՛ր ինքդ քեզ և մեզ», Ղուկ. 23.39), չապաշխարող մարդկությունն է, աջակողմյանը՝ Փրկչին Տեր և Թագավոր ընդունող, ուստի և՝ մաքրագործյալ մարդկությունն է, որին էլ Հիսուս Քրիստոսը տվեց իր խոստումը՝ «Ճշմարիտ եմ ասում քեզ, այսօր ինձ հետ դրախտում կլինես» (Ղուկ. 23.43):

Հիսուսի խաչափայտի վրա փակցնում են «Հիսուս Նազովրեցի՝ հրեաների թագավոր» գրությունը (իբրև հանցապարտության բացատրություն) երեք լեզուներով՝ եբրայերեն, լատիներեն և հունարեն (Հովհ. 19.19–22): Սա, անկախ խաչողների կամքից, հավաստում էր, որ իսկապես Հիսուսն է հրեաների՝ Աստծո ժողովրդի կամ Նոր Իսրայելի թագավորը: Խաչի վրայից Հիսուսը հանձնարարում է իր մորը՝ որպես որդի ընդունել Հովհաննեսին (ավետարանչին և առաքյալին), իսկ նրան էլ՝ որպես մայր ընդունել Մարիամ Աստվածածնին (Հովհ. 19.26–27), ինչը նշանակում էր, թե Աստվածամայրն է բոլոր քրիստոնյաների մայրն ու բարեխոսը: Հիսուսին խաչ հանելուց հետո հռոմեացի զինվորները նրա զգեստները (խորհրդաբանորեն՝ Հիսուսի պարգևած շնորհները) բաժանում են միմյանց միջև, իսկ շուրջանակի հյուսված, անկար պատմուճանի (խորհրդաբանորեն՝ Հիսուսի Եկեղեցու սիրո միության) վրա վիճակ են գցում:

Հիսուսի չարչարալից Խ-յան ընթացքում, միջօրեին, արևը խավարում է հանկարծակի, և Տաճարի վարագույրը պատռվում է մեջտեղից (Ղուկ. 23.44–45): Սուրբ հայրերը գտնում են, որ խավարումը եղել է ճիշտ այն ժամին, երբ «խավարել» է Ադամը դրախտում՝ լսելով օձից խաբված Եվային և ճաշակելով արգելյալ պտուղը:

Արեգակի խավարումը խորհրդանշում է Հիսուսի՝ «արդարության արեգակի» հեռանալն աշխարհից և աշխարհի խաբուսիկ փառքն ու լույսը, որը հրամցվել էր Ադամին սատանայի կողմից: Վարագույրի պատռվելը խորհրդանշում է սրբության սրբոցի (երկինքների երկնքի) բացվելը Հիսուսի միջոցով: Հիսուսը Թ ժամին (ըստ հաշվարկների՝ ժամը 15-ին մերձ) աղաղակում է՝ «Էլի՜, Էլի՜, լա՞մա սաբաքթանի», որ թարգմանվում է՝ «Աստվա՜ծ իմ, Աստված իմ, ինչո՞ւ թողեցիր ինձ» (Մարկ. 15.34), որպես նշանակ մարգարեության կատարման (Սաղմ. 21.1):

Հովհաննեսի վկայությամբ՝ Հիսուսը խաչի վրա նաև ասում է՝ «Ծարավ եմ» (Հովհ. 19.28), ինչը խորհրդանշում է համայն մարդկության (որին այդ ժամանակ ներկայացնում էր Հիսուսը, քանի որ ողջ ադամական մեղքը վերցրել էր իր վրա) ծարավը՝ կենդանի Աստծո նկատմամբ, նոր էակ լինելու ծարավը: Մահից առաջ Հիսուսն աղաղակում է. «Հա՛յր, քո ձեռքն եմ ավանդում իմ հոգին»՝ ըստ Ղուկասի (Ղուկ. 23.46), իսկ ըստ Հովհաննեսի՝ ասում է. «Ամեն ինչ կատարված է» (Հովհ. 19.30) և, գլուխը հակելով, ավանդում է հոգին: Խոսքը նշանակում էր, թե կատարված է Հայր Աստծո ծրագիրը. մահով խափանված է մահը, սատանան պարտված է, Աստված՝ սրբությամբ փառավորված, մարդը՝ Հիսուսով ազատագրված: Խաչի վրա մահացած Հիսուսի կողը խոցում են գեղարդով. դուրս է գալիս ջուր և արյուն. ջուրը մկրտությունն է (կամ մկրտված ժողովուրդները), արյունը՝ հաղորդությունը Սուրբ Հոգու հետ (փրկության, հավիտենական կյանքի ավետիսը): Խ-ից հետո Հիսուսը թաղվեց, երրորդ օրը հարություն առավ և համբարձվեց երկինք՝ բազմելով Հայր Աստծո աջ կողմը, որպես հավիտենական բարեխոս:

«Խաչելությունը» հայ մանրանկարչության տարածված պատկերագր. թեմաներից է (տես Ավագ շաբաթ հոդվածի Պատկերագրություն մասը):

Լևոն Սարգսյան

ԽԱՉԻ ԵՐԵՎՈՒՄ, տես Խաչի տոներ հոդվածում:

ԽԱՉԻ ՏՈՆԵՐ, Հայ առաքելական եկեղեցու՝ խաչը փառաբանող Տերունի չորս տոները, որոնցից մեկը՝ Խաչվերացը, Հայ եկեղեցու հինգ Տաղավար տոներից է:

Գյուտ Խաչ, Խաչ գյուտ. 327-ին բյուզ. Կոստանդիանոս կայսրի մայրը՝ Հեղինե կայսրուհին, Քրիստոսի խաչը գտնելու նպատակով այցելել է Երուսաղեմ: Հուդա անունով մի հրեա օգնել է կայսրուհուն գտնել Գողգոթայի՝ Հիսուսի խաչվելու վայրը: Որոնումներից հետո գտնվել են Քրիստոսի և նրա հետ խաչված երկու ավազակների խաչերը: Տիրոջ խաչը ճանաչելու համար մի պատանու դիակ հերթով դրել են խաչերի վրա: Երրորդի վրա պատանին հարություն է առել և ոտքի կանգնել. դրանով ճանաչվել է տերունական խաչը: Խաչափայտի գյուտից հետո Հեղինե կայսրուհին բարեկարգել է Երուսաղեմի սրբազան վայրերը և Գողգոթայում Ս. Հարություն անունով տաճար կառուցել, որտեղ էլ հետագայում զետեղվել է Տիրոջ Խաչափայտը: Այդ հրաշքից հետո Հուդա հրեան քրիստոնեություն է ընդունել և դարձել Երուսաղեմի Կյուրեղ եպիսկոպոս: Հետագայում մոր՝ Աննայի հետ նահատակվել է: Հայ եկեղեցին Խաչի գյուտը տոնում է հոկտ. 23-ից 29-ը հանդիպող կիրակի օրը: Հույներն այս տոնը միացրել են Խաչվերացի տոնին և կատարում են սեպտ. 14-ին, իսկ կաթոլիկները՝ մայիսի 3-ին: Ե րեվման Խ աչ, Խ աչ իերեվման տոն. կատարվում է ի հիշատակ Խաչի հրաշալի երևման, որը տեղի է ունեցել 351-ին՝ Երուսաղեմի վրա Գողգոթայից մինչև Ձիթենյաց լեռ խաչանման լույսի ճառագումով: Երուսաղեմի հայրապետ Կյուրեղ Երուսաղեմացին այդ առթիվ հատուկ նամակ է հղել բյուզ. Կոստանդիանոս կայսրին, որտեղ, վկայակոչելով Խաչի երևումը, հորդորել է ամուր մնալ քրիստ. ուղղափառ հավատքի և Ընդհանրական եկեղեցու որդեգրած դավան. անառարկելի ճշմարտությունների վրա: Կյուրեղ Երուսաղեմացու այս նամակը V դ. թարգմանվել է հայերեն և ներկայումս էլ տոնի օրը ընթերցվում է Հայ եկեղեցում: Հույները Խաչի երևման տոնը կատարում են մայիսի 17-ին, իսկ Հայ եկեղեցին՝ Հինանց հինգերորդ կիրակի օրը, ս. Զատկից 28 օր հետո, 35 օրվա շարժականությամբ (ապրիլի 19-ից մինչև մայիսի 23-ը): Կաթոլիկ եկեղեցին այս անունով տոն չունի:

Երևման Խաչի տոնին հատուկ շարական չի նվիրվել. այդ օրը երգվում են Խաչի մյուս տոների արականները, որոնցով փառաբանվում է Խաչը:

Վարագա Ս. Խաչի տոն. կապված է ազգային ավանդության հետ: Նշում է միայն Հայ եկեղեցին: Այս տոնը 653-ին հաստատել է Ներսես Գ Տայեցին: Ըստ ազգ. ավանդության, ս. Գայանյանց կույսերից ս. Հռիփսիմեն իր պարանոցին կրել է Քրիստոսի Խաչափայտից մի մասունք, որը Պատրոնիկե թագուհին Երուսաղեմից բերել էր Հռոմ: Երբ հալածական կույսերն ապաստանել են Հայաստանում, ս. Հռիփսիմեն Վաղարշապատ գնալու ճանապարհին իր պարանոցը զարդարող սև մասունքը, երկու քահանաների պահպանության ներքո, զետեղել է Վարագա լեռան քարայրներից մեկում: Քրիստոնեության դեմ հալածանքների պատճառով երկար ժամանակ ս. մասունքի գտնվելու վայրը գաղտնի է պահվել, իսկ քահանաների մահից հետո՝ մոռացվել, բայց այդ մասին հյուսված ավանդությունը միշտ հետաքրքրել է սրբակյաց ճգնավորներին: 653ին Վարագա լեռան վրա ապրող Թոդիկ և Հովել ճգնավորներն աղոթել են՝ իմանալու համար, թե որտեղ է պահված ս. մասունքը: Հանկարծ լսվել է մի ձայն, որից հետո երևացել մի պայծառ լույս Վարագա լեռան վրա և 12 լուսեղեն սյուներ նրա շուրջը: Լույսերը երկար ժամանակ լեռան վրա մնալուց հետո մտել են եկեղեցի և հանգչել եկեղեցու սեղանի վրա: Հոգևորականներն ու աշխարհականները, իմանալով այդ մասին, մեծ թափորով շտապել են եկեղեցի: Ժամանակի Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսն ու Վարդ Ռշտունի սպարապետը, նույնպես Վարագ գալով, ստուգել են եղելությունը և մեծահանդես տոնախմբություն կատարել: Նույն վայրում, որտեղ երևացել էին 12 լուսե սյուները, կաթողիկոսը կառուցել է Ս. Նշան եկեղեցին: Վարագա վանքի մեջ հանգչող Խաչափայտը կոչվել է ս. Նշան և երկար ժամանակ պահվել այնտեղ: Դեգերումներից հետո, 1655-ին դրվել է Վանի Ս. Տիրամայր Մայր եկեղեցում, որն այնուհետև կոչվել է Ս. Նշան: Տոնը կատարվում է Խաչվերացից 15 օր հետո՝ սեպտ. 25-ից մինչև հոկտ. 1-ը հանդիպող կիրակի օրը: Ներսես Գ Տայեցին Վարագա Ս. Խաչի տոնի առթիվ հորինել է «Նշանաւ ամենայաղթ խաչիւդ քո Քրիստոս» շարականը:

Գրկ. Գուշակյան Թ., Սուրբք և տօնք, Երուսաղեմ, 1939, էջ 313–323: Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Տիգրանյան Ա., Խաչվերացի տոնի ավանդությունները, «Գանձասար», 6, 1996, էջ 110–131: Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, 6 հրտ., Թեհրան, 1999:

Արտաշես Ղազարյան

ԽԱՉԻԿ Ա ԱՐՇԱՐՈՒՆԻ, Արշարունեցի (ծ. թ. անհտ – 992, ամփոփված է Արգինայի Կաթողիկե եկեղեցու հյուսիսային կողմում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 973-ից: Հաջորդել է Ստեփանոս Գ Սևանցուն: Սովորել է Մեծ Հայքի Արշարունիք գավառի Կամրջաձոր կամ Կապուտքար վանքի նշանավոր դպրոցում: Եղել է Արշարունիքի եպիսկոպոսը: Կաթողիկոս է կարգվել Աշոտ Գ Ողորմած թագավորի հրամանով և եկեղեց. ժողովի ընտրությամբ: Հայրապետ. գործունեության ընթացքում նպաստել է կաթողիկոս. աթոռը Արգինայում (944) հաստատելուն: Պայքարել է Սեբաստիայի և Մելիտինեի մետրոպոլիտների ոտնձգությունների դեմ՝ պաշտպանելով Հայ առաքելական եկեղեցու ուղղափառ դավանությունը: Բյուզ. կայսրության արլ. շրջաններում հայ բնակչությանը հուն. եկեղեցու դավան. ոտընձգություններից զերծ պահելու նպատակով Անտիոքում, Տարսոնում, Իսավրիայում և այլուր նշանակել է եպիսկոպոսներ: Օժանդակել է Հայոց պետականության ամրապնդման համար հայ Բագրատունիների ձեռնարկած միջոցառումներին: Խ. Ա Ա. զբաղվել է շին. աշխատանքներով, Արգինայում կառուցել երեք կաթողիկե եկեղեցի, հիմնել մատենադարան: Կաթողիկոս. գահին Խ. Ա Ա-ուն հաջորդել է Սարգիս Ա Սևանցին:

Գրկ. Ստեփանոս Տարոնացի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Ե., 1991: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Արթուր Կարապետյան

ԽԱՉԻԿ Բ ԱՆԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, Անի – 1065, Թավբլուր (Երկրորդ Հայքում), ամփոփվել է Թավբլուրի վանքում], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1058-ից: Հաջորդել է Պետրոս Ա Գետադարձին, որի քրոջ որդին էր: Սովորել է Անիի դպրոցում: 1040-ական թթ. 1-ին կեսին ձեռնադրվել է եպիսկոպոս: Բագրատունյաց թագավորության անկումից (1045) հետո Բյուզ. կայսրությունը փորձել է իրեն ենթարկել նաև Հայոց կաթողիկոսությունը, ինչը կհեշտացներ հայ ժողովրդին դավանափոխելու քաղաքականության իրագործումը: Այդ նպատակով 1046-ի վերջին – 1047-ի սկզբին Պետրոս Ա Գետադարձն ու Խ. Բ Ա. ձերբակալվել են, սակայն բռնությամբ հաջողության չհասնելով՝ բյուզ. իշխողներն ապրիլի սկզբին արձակել են նրանց: Համոզվելով, որ բռնությունները կշարունակվեն նաև հետագայում՝ Պետրոս Ա Գետադարձը ապրիլի վերջին, Անիում Խ. Բ Ա-ուն կաթողիկոս. աստիճանով հայրապետ. ձեռնադրություն է տվել և նշանակել տեղապահ, իսկ 1049-ին, Կ. Պոլիս մեկնելուց առաջ, կաթողիկոսական օծմամբ թողել փոխանորդ: Մահից առաջ Պետրոս Ա Գետադարձը Սեբաստիայի Ս. Նշան վանքում Խ. Բ Ա-ուն օծել է կաթողիկոս: Բայց շուտով, կայսր Կոստանդին Դուկասի հրամանով Խ. Բ Ա. կալանվել է և մի քանի եպիսկոպոսների հետ 1059-ի սկզբին տարվել Կ. Պոլիս: Այնտեղ Խ. Բ Ա-ուն ենթարկել են բըռնությունների, փորձել դավանափոխ անել, Հայոց կաթողիկոսությունը Հունաց պատրիարքին ենթարկել, Հայ եկեղեցին հարկատու դարձնել: Խ. Բ Ա. մնացել է անդրդվելի և մատնվել աքսորի: 1062-ին ազատվել է և հաստատվել Երկրորդ Հայքի Տարնտա գավառի Թավբլուրի վանքում: Խ. Բ Ա-ու աթոռակալման վերջին երեք տարիների ընթացքում Հայաստանը ենթարկվել է սելջուկյան նոր ասպատակությունների, որոնց ժամանակ էլ ավերվել է (1065-ի օգոստ.) Անիի կաթողիկոսարանը: Թեպետ իր աթոռակալության շրջանում Խ. Բ Ա. երբեք Անիում չի եղել (հույները թույլ չեն տվել մտնել Անի), բայց համարվում է Անիի վերջին Հայոց կաթողիկոսը, որովհետև պաշտոնական կաթողիկոսարանը մինչև ավերվելն Անիում է գտնվել: Խ. Բ Ա-ու մահից հետո, մինչև 1441-ը, Հայոց կաթողիկոսության աթոռանիստը մնացել է Մեծ Հայքի սահմաններից դուրս: Կաթողիկոս. աթոռին Խ. Բ Ա-ուն հաջորդել է Գրիգոր Բ Վկայասերը:

Գրկ. Արիստակես Լաստիվերցի, Պատմություն, Ե., 1971: Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Ե., 1991: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ԽԱՉՎԵՐԱՑ, Սուրբ Խաչի Վերացման տոն, Հայ եկեղեցու հինգ Տաղավար և Խաչի չորս տոներից մեկը: Ունի նավակատիք՝ ութօրյա հանդիսությամբ, և մեռելոց: Խաչի տոներից ամենահինն է և իր պատմ. սկզբնավորությամբ հասնում է մինչև քրիստոնեության ակունքները, որովհետև խաչը վերացնելու (բարձրացնելու) և փառավորելու առաջին գործողությունը վերագրվում է Տեառնեղբայր (Տիրոջ եղբայր) Հակոբոս առաքյալին: Նա եղել է Երուսաղեմի առաջին եպիսկոպոսը և, խաչը ի տես ժողովրդի բարձրացնելով, «Խաչի քո, Քրիստոս, երկրպագեմք» օրհնությունն ու աղոթքն է ասել: Ենթադրվում է, որ Հակոբոսը ոչ թե Քրիստոսի բուն խաչն է բարձրացրել, այլ նրա նմանությամբ պատրաստված քառաթևով է այդ արարողությունը կատարել: Հայ և Ընդհանրական եկեղեցում տոնը հաստատվել է IV դ.:

Խաչի փառավորության երկրորդ պարագան Խաչի գյուտն է, երբ բյուզ. Կոստանդիանոս կայսրի մայրը՝ Հեղինե թագուհին, այն գտնելուց հետո մեծ շուքով զետեղել է Երուսաղեմի Ս. Հարություն տաճարում: Խ-ի տոնի նախընթաց օրը նավակատիքի հիշատակ կատարելը և այդ հիշատակը Ս. Հարություն տաճարի նավակատիքի տարեդարձ լինելը, Խաչի գյուտն ու Խ. ներքին կարգով իրար են միացվում:

Երրորդ պարագան, երբ խաչը հատուկ փառավորություն է ստացել, խաչի վերադարձն է: 614-ին, պարսկա-բյուզ. պատերազմի ժամանակ, Պարսից Խոսրով II թագավորը գրավել է Երուսաղեմը՝ գրեթե հիմնովին ավերելով քաղաքը: Թալանելով Երուսաղեմը՝ պարսիկները նյութ. և հոգևոր շատ արժեքների հետ Քրիստոսի Խաչափայտը ևս գերեվարել են և իբրև ավար տարել Պարսկաստան: Միայն 628-ին բյուզ. Հերակլ կայսրը (610–641), հաղթելով Պարսկաստանին և գրավելով Տիզբոնը, վերադարձրել է գերված Խաչափայտը և նույն թվի սեպտ. 14-ին փառավոր հանդեսով զետեղել իր ավանդական տեղում՝ Երուսաղեմի Ս. Հարություն տաճարում: Կայսրը և եկեղեց. հայրերը սեպտ. 14-ը հռչակել են Քրիստոսի Խաչափայտի վերադարձի կամ Խ-ի տոն: Հայ եկեղեցին Խ-ի տոնը կատարում է սեպտ. 14-ի մոտակա կիրակի օրը (սեպտ. 11–17-ը հանդիպող կիրակին): Սահակ Գ Ձորոփորեցի կաթողիկոսը (677–703) կարգավորել է Խ-ի արարողությունը՝ գրելով նաև այդ առթիվ երգվող շարականներ:

Խ-ի տոնին հայոց բոլոր եկեղեցիներում երեկոյան ժամերգության ընթացքում կատարվում է հանդիսավոր թափոր և անդաստան (արարողություն, որի ժամանակ քահանաներն օրհնում են աշխարհի չորս ծագերը): Հանդիսավոր թափորի ժամանակ, Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնում, ի տես ժողովրդի, բարձրացվում է Քրիստոսի Խաչափայտի մասունքով ճաճանչավոր մի խաչ, որը սըրբությամբ պահվում է Մայրավանքի թանգարանում:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Տիգրանյան Ա., Խաչվերացի տոնի ավանդությունները, «Գանձասար», 6, 1996, էջ 110–131:

Արտաշես Ղազարյան

ԽԱՉՔԱՐ, միջնադարյան հայ կերպարվեստի տեսակ, ճարտարապետական մանր կոթողային ձև, որի հիմն. բովանդակությունը կազմում է պատվանդանի (խարսխի) վրա կանգնեցված սալաձև խաչարձանը՝ ճակատով դեպի արևմուտք ուղղված: Խ. ժամանակագր. առումով հաջորդել է խաչով ավարտվող քառակող վաղ միջնադարյան կոթողներին և թևավոր խաչերին, որոնց ճնշող մեծամասնությունը ոչնչացվել է արաբ. արշավանքների ժամանակ: Արձանագրություններում կոչվել է խաչ կամ սուրբ նշան, XIX դ-ից՝ խաչարձան կամ Խ.: Բովանդակում է քրիստ. հիմն. գաղափարը՝ Հիսուս Քրիստոսի փրկագործությունը: Գլխ. տարրը խաչն է՝ իբրև Խաչեցյալի (Քրիստոսի), կենաց ծառի, խոստացված երկնային հոգևոր դրախտի ու փրկության խորհուրդ, և որպես պաշտամունքային առարկա հայերի համար փոխարինել է սրբապատկերին: IV–V դդ-ից սկսած Խ. կանգնեցվել է առանձին՝ իբրև կոթող, կամ ագուցվել եկեղեցու որմի մեջ՝ որպես ճարտ. զարդ: Կանգնեցվել են ռազմ. հաղթանակներն ու պատմ. կարևոր դեպքերը հավերժացնելու (սելջուկյան թուրքերի դեմ ամիրսպասալար Զաքարե Բ Մեծի հաղթանակին նվիրված 1175-ի և 1202-ի Խ-երը), տաճարներ, եկեղեցիներ, աղբյուրներ, կամուրջներ և այլ շին. աշխատանքներ նշանավորելու (Սանահինի կամրջի կառուցմանը նվիրված՝ Վանենի թագուհու 1192-ի, Մարտիրոս գ-ի հիմնադրման առթիվ Շնորհավոր վարպետի 1282-ի և այլ Խ-եր), վանքերին խոշոր նվիրատվություններ շնորհելու և այլ առիթներով: Ծառայել են նաև գերեզմանոցներում որպես տապանաքարեր, հանգուցյալի հոգու փրկության համար (Նորատուսի, Սաղմոսավանքի, Հին Ջուղայի գերեզմանատների Խ-եր): Պաշտամունքային հոգևոր նշանակությամբ հանդերձ Խ-երն իրենց արձանագրություններով եղել են պատմ. հուշարձաններ՝ բովանդակելով երկրի ներքին և արտաքին կյանքին վերաբերող կարևոր տեղեկություններ, որոնք չեն արտացոլվել պատմիչների մոտ: Որպես հուշարձաններ դրվելով եկեղեցիների մուտքերի մոտ, գավիթներում, ճամփաբաժաններում, գերեզմանոցներում, բլուրների վրա, ագուցվելով կամ փորագրվելով տաճարների պատերին ու ապառաժներին՝ ընկալվել են իբրև Հավատո հանգանակ: Դրանց զգալի մասը պատվիրատուի անվան կողքին կամ առանձին կրել է պատրաստող վարպետի անունը. հիշարժան են Մխիթար Կազմողը (XII դ.), Մոմիկը, Պողոսը (XIII դ.), Քիրամ Կազմողը և ուրիշներ: X–XIII դդ. ձևավորվել և ոճական առումով կատարելության են հասել խաչքարային արվեստի բոլոր հիմն. տեսակները. ա. միակտուր քարերից կերտված Խ-եր, որոնք ստորին պոչուկով ամրացվել են գետնին. դրանք ուղղանկյունաձև են և կամարաձև, բ. միակտուր քարերից կերտված Խ-եր, որոնք հատուկ պոչուկով ամրացվել են խորանարդաձև պատվանդանի վրա, գ. փորված կամ ագուցված Խ-եր՝ եկեղեցիների պատերի և ժայռազանգվածների վրա, դ. Խ-եր աստիճանաձև պատվանդանի վրա, ե. որմնափակ Խ-եր, երբ խաչարձանը առնվել է տանիքավոր կառույցում, զ. XI–XII դդ-ից առաջացել են քիվավոր Խ-եր (երբեմն քիվը պատրաստվել է առանձին քարից և երկաթե գամերով ամրացվել Խ-ին), է. XII դ-ից՝ խմբական Խ-եր, դրվել են մի պատվանդանի վրա կամ հետագայում ավելացվել (տոհմական դամբարան): Մեզ հասած ամենավաղ շրջանի թվագրված առաջին Խ-երը (879-ին Կատրանիդե թագուհու՝ Գառնիում կանգնեցրած, 881-ին՝ Մեծ Մազրայում Գրիգոր Ատրներսեհ իշխանի, 964-ին՝ Տեկորի և IX–X դդ.՝ մի քանի պարզագույն անթվակիր) արդեն բովանդակում են Խ-ի հիմն. գեղ. սիմվոլիկ տարրերը՝ խաչը վերևում զարդարվել է խաղողի ողկույզներով, ստորին մասում՝ ականթատերևներով (անտիկ ականթազարդը ծառայել է իբրև արմավազարդ): Խաչը նշանակել է երկրպագել Խաչեցյալին, այսինքն՝ նրան, ով խաչ բարձրացավ, մեզ հայտնի իր բոլոր անուններով (Կենաց որթ, Կենաց ծառ, Խոստացված երանություն, Հոգևոր դրախտ, որ հաճախ հառնում էր երկրային դրախտի վրա. ականթազարդերը նշանակում են արդարներ. վարդյակը, որը գրավում էր Ադամի գանգի տեղը՝ խաչի տակ, նշանակում է երկրային դրախտ): Խաչն իր ձևով քանիցս նմանեցվում է մետաղե խաչի՝ իր փորվածքներով և թևերի ծայրերի գնդիկներով (ոսկե կամ արծաթե խաչի ակնեղենի տեղերը):

Խաչի վերևում հաճախ պատկերվող խաղողի ողկույզները (հետագայում դառնալով անճանաչելի զարդ) ևս Քրիստոսին են ակնարկում՝ իբրև կենդանի որթ: XI դ-ից պահպանվել են խաչաձև փորագրված կոթողներ (Եղեգնաձոր, Աղավնաձոր՝ 1101 և 1199), որոնք բովանդակում են գծով փորագրված ծաղկած խաչը, որի թևերն ավարտվում են խաղողի տերևներով ու ողկույզներով, իսկ ինքը՝ խաչը, իբրև ծաղկած որթ, կանգնած է եկեղեցու վրա (խաչը եկեղեցով է ծաղկում, որը խորհրդանշում է Մարիամ Աստվածածնին): Խ. խորհրդանշում է նաև սուրբ խորանը, ուստի հաճախ է շրջանակվել կամարաձև կամ ուղղանկյուն եզրագոտիով: Հատկանշական է Ցաղաց քար վանքի XI դ. Խ., որտեղ խաչը ներդրված է երկու սյուների և դրանց վրա հանգչող կամարի ներսում և հիշեցնում է X–XI դդ. մի շարք Ավետարաններում խորաններն ավարտող խաչի պատկերներ. այդտեղ խաչը հառնում է զիկկուռատ հիշեցնող պատվանդանի վրա՝ իբրև Տիրոջ գերեզման կամ Ադամի գանգի տեղ: Վերջինս հատկապես ցայտուն է արտահայտված Հաղպատի 1004-ի և XII դ. երկու Խ-երից մեկի վրա (մյուսի վրա՝ խաչի վերևում, ինչպես խորանների կամարներին, ավելանում է զույգ թռչունների մոտիվը՝ խորհրդանշելով հրեշտակներին):

Միջնադարում սովորություն է եղել Խ-երը ներկել երբեմն կարմիր գույնով, ավելի հազվադեպ՝ սպիտակ և կապտավուն (կարմիրը խորհրդանշել է և՛ արքայական, և՛ Քրիստոսի արյան գույնը): Խաչարվեստը հետագայում զարգացել է երկու ուղղությամբ՝ գրաֆիկական, երբ զարդերը վերափոխվել են՝ անճանաչելիորեն մթագնելով մոտիվը, և գեղանկարչական (հատկապես գունավոր տուֆի վրա), երբ զարդերի սահմանները կորցրել են իրենց հստակությունը, և ցերեկային լույսի տակ Խ-ի մակերեսին լուսաստվերն ու գույնը ավելի մեծ նշանակություն են ստացել: Խ-երի մի տեսակը կոչվում է «Ամենափըրկիչ», որոնց մի մասի վրա պատկերագր. երկու՝ հարուստ և պարզ տարբերակներով պատկերված է Քրիստոսի խաչելությունը: Ըստ արձանագրությունների՝ կան «Ամենափրկիչ» Խ-եր, որոնց վրա քանդակված է միայն խաչը (1161, 1215, Սանահին, 1265, Վանեվան): Ինչպես աներևակայելիորեն բազմազան է Խ-երի զարդարվեստը (ոչ այնքան մոտիվներով, որքան դրանց բազմապիսի ու հնարամիտ համակցություններով, հյուսվածքներով և հանգույցներով), որը հաճախ կապված է մանրանկարչության և եկեղեց. ոսկերչական զարդարվեստի հետ, գրեթե նույնքան հարուստ են նրանց հետ կապված ժող. հավատալիքներն ու լեգենդները, որոնք խաչքարային արվեստին մոգական հմայք են տալիս. եղել են սիրահար զույգերին չար աչքից անխոցելի դարձնող «Ս. Սարգիս» անունով Խ-եր, բնության տարերքը սանձահարող «Ցասման խաչեր», որոնց զոհաբերել են կենդանիներ:

XII դ-ից թե՛ մանրանկարչության, թե՛ հատկապես խաչքարային ու ճարտ. զարդարվեստում տարածվել են հյուսածո բազմապիսի մոտիվներ. խաչի վրա ավելացել է քիվ, որը կազմել է զարդային առանձին մոտիվ՝ նռան պտուղներ ճյուղերի հետ (նուռը հավանաբար խորհրդանշել է նախահայրեր Աբրահամին, Իսահակին, Հակոբին՝ ի նմանություն Քրիստոսի), երբեմն էլ քիվի զարդամոտիվը ոճական հակադրություն կազմելով տարբերվել է բուն ծաղկող խաչի մշակումից: Զարգացել է զարդային հենքի (տեքստուրա) բազմապիսի ու բազմամակարդակ (մի քանի խորությամբ) մշակումը. խաչն իր շրջակայով նմանվել է ասեղնագործ ժանյակի, և քարը կորցրել է իր նյութականությունը (վերջինս զգալի է XII–XIII դդ. Խ-երում): Բազմապիսի և նուրբ ճարտ. լուծումներ են ստացել պատվանդանները, ինչպես Մխիթար Կազմողի 1184-ին Սանահինի վանահայր Գրիգոր Տուտեորդուն նվիրած խաչարձանը՝ դրված մոնումենտալ կրկնակի պատվանդանի վրա: Պատվանդաններից ստորինն ունի կամարակապ ելուստներ՝ պսակված «սելջուկյան շղթայով» զարդարված քիվով, իսկ այդ ելուստների միջև աստիճաններ են: Երկրորդ հարկի (վերևի) պատվանդանը խաչապատկերներով և մեջտեղի կամարամեջի վարդյակով, նաև հզոր շթաքարային քիվով ավելի հարթ դեկորատիվ հորինվածքների է վերածված: Իսկ սրանց վրա կանգնեցված խաչերը հագեցած են հյուսածո զարդերով, որոնք շեշտում են ծաղկած խաչի կերպարը:

Նոր Գետիկի (տես Գոշավանք) Ս. Գրիգոր եկեղեցու մոտ 1237-ին կանգնեցված՝ վարպետ Պողոսի 1291-ի Խ-ի (նույն վարպետի մյուս Խ. ՀՊՊԹ-ում է) յուրահատկությունը ցանցկեն մշակումն է, որն ապանյութականացրել է կարծր քարը՝ դարձնելով այն կավի նման հնազանդ:

Հատկանշական են այն Խ-երը, որոնք ունեն սյուժետային և սրբապատկերային տարրեր: Դրանք են «Խաչելություն» («Ամենափրկիչ» Խ-երի վրա), «Դեիսուս» («Բարեխոսություն»՝ մեջտեղում՝ Հիսուսի, նրա աջ ու ձախ կողմերում Մարիամի ու Հովհաննես Մկրտչի պատկերներով, սովորաբար քիվի վրա կամ Խ-ի վերնամասում), «Համբարձում», սուրբ ձիավորներ, կտիտորներ, «Ծնունդ» ևն: XIII դ-ից տարածում են ստացել ֆիգուրատիվ տարրեր ունեցող Խ-երը: Այսօրինակ Խ-երի գլուխգործոցներ ստեղծվել են Եղեգնաձորում՝ կապված Պռոշ իշխանի (XIII դ.) և Մոմիկի անունների հետ: Պռոշ իշխանի խաչարձանի բեկորի վրա՝ օղակաձև հյուսվածքազարդի ֆոնին ֆրիզաձև պատկերված է «Բարեխոսությունը»՝ կենտրոնում՝ բազմած Քրիստոսը, կողքերին՝ Մարիամ Աստվածածինը և Հովհաննես Մկրտիչը, աջ և ձախ մասերում՝ հրեշտակներ ու մեկական առաքյալ (աջ կողմինը կոտրված է): Ֆրիզի վերևում և ներքևում ժապավենաձև խոր փորագրված տառեր են: Խ-ի այդ բեկորի հարթաքանդակը կերպարների և ձևերի վայելչությամբ, գծային ռիթմի նրբությամբ ու հարստությամբ մոտ է 1300-ի փայտակերտ Խոտակերաց Ս. Նշանին (Էջմիածին), որը արվել է Պռոշ իշխանի որդի Էաչիի պատվերով: 1273-ին Հաղպատում Հովհաննես եպիսկոպոսի կանգնեցրած, Արարատի Ջղին գյոլից Էջմիածին բերված Մամիկոն Համազասպյան-Մամիկոնյան իշխանի (1279, վարպետ՝ Վարհամ), Սևանի «Ամենափրկիչ» Խ-երը առաջին հերթին հատկանշական են «Խաչելության» լիակատար տեսարանով՝ Հիսուսը խաչի վրա պատկերված է մերկ, ձախ և աջ՝ խաչի հորիզոնական թևերի տակ Մարիամ Աստվածածինն է և Հովհաննես առաքյալը, խաչի պատվանդանի կողքերին՝ Հովսեփ Արիմաթացին և Հիսուսի ոտքից գամը հանող Նիկոդեմոսը: Հաղպատում «Խաչելությունը» համալրված է ուղղահայաց եզրագոտում 6-ական առաքյալների պատկերներով, իսկ խաչի հորիզոնական թևերի վերևում «Սայ է թագաւոր Հրէից» մակագրության տախտակի երկու կողմում պատկերված են արևը և լուսինը, երկու քառաթև հրեշտակներ և ձեռքերը մեկնած սրբեր (ավետարանիչներ, քանի որ վերոհիշյալ Ջղին գյոլի 1279-ի Խ-ի վրա նույն տեղում արևը և լուսինը դրված են արծվի և ցուլի պատկերների վրա, որոնք խորհրդանշում են Հովհաննես և Ղուկաս ավետարանիչներին), իսկ վերևում՝ ֆրիզի վրա, արձանագրություն կրող քիվի տակ ներկայացված է Հիսուսը փառքի մեջ (Հիսուսը գրեթե բոլորաձև փառապսակում, որ բռնել են երկու հրեշտակներ, իսկ աջում և ձախում կանգնած են ևս երկու հրեշտակներ): Եթե մինչև XIII դ. Խ-ի հիմնական՝ խաչի մոտիվը շրջապատված է եղել զարդանախշերով, ապա XIII–XVII դդ. զարդերին զուգահեռ, բացի «Խաչելության» և «Դեիսուսի» մոտիվներից խաչից ներքև ավելացել է սուրբ ձիավորի մոտիվը: Այդպիսիներից են 1231-ի Խ. (Էջմիածին, բերվել է Իմիրզեկից), 1279-ի Խ. (պատկերում է խորանաձև պատվանդանի վրա հեծյալ Մամիկոն իշխանի որսը), XIV դ. Խ. (Էջմիածին, բերվել է Ղարաբաղից, եզրագոտում ս. ձիավորներ են): Խ-ի վրա «Դեիսուսի» պատկերի կողքերին ավելացել են պատվիրատուների քանդակները: Սևանի XVI–XVII դդ. «Ամենափրկիչ» Խ-ում «Խաչելության» պատկերի շուրջը, ուղղանկյուններով բաժանված եզրագոտում տրված է «Ծննդյան» պատկերը՝ Աստվածամոր և մանկան, մսուրի, կենդանիների, երեք մոգերի, երեք հովիվների, իսկ խաչից ցած ներկայացված է «Դժոխքի ավերումը» (Քրիստոսն ազատում է Ադամին՝ Մարդուն): Խ-ի արվեստը վերացական խորհրդանշանային արվեստ է՝ ամբողջությամբ տոգորված փրկության խորհրդով: Այն իր բանաձևերով երբեք դուրս չի եկել աստվածաբանության գլխ. խորհուրդներից և ունի զուտ աստվածաբան. պաշտամունքային դեր և նպատակ: Խ-ի արվեստը վերականգնվել է վերջին տասնամյակներում: Մեր օրերում բազմաթիվ քարգործ վարպետներ և քանդակագործներ շարունակում են Խ-եր կերտելու դարերով մշակված ավանդույթները:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Հավուց թառի Ամենափրկիչը և նույնանուն հուշարձաններ հայ արվեստի մեջ, տես Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմության, հ. 2, Ե., 1987: Բարխուդարյան Ս., Միջնադարյան հայ ճարտարապետներ և քարգործ վարպետներ, Ե., 1963: Ազարյան Լ., Հայկական խաչքարեր, Էջմիածին, 1973: Շահինյան Ա., Հայաստանի միջնադարյան կոթողային հուշարձանները. IX–XIII դդ. խաչքարերը, Ե., 1984: Azarian L., Manoukian A., Khatchkar, Milano, 1977 (Documenti di architettura armena, 2).

Վիգեն Ղազարյան

ԽԱՌԱԲԱՍՏԱՎԱՆՔ, տես Արծվաբերի Ս. Աստվածածին վանք:

ԽԾԿՈՆՔԻ ՎԱՆՔ, Խծկունք, Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Շիրակ գավառում, Կարս քաղաքից հարավ-արևելք, Խծկոնից (կամ Տեկորի) գետակի ապառաժոտ ձորափին (այժմ՝ Թուրքիայի տարածքում): Հիմնադրվել է X դ.: Կազմված էր հինգ եկեղեցիներից, որոնցից Ս. Կարապետը, Ս. Սարգիսը, Ս. Աստվածածինը և Ս. Ստեփանոսը կառուցված էին միմյանց մոտ, իսկ Ս. Լուսավորիչը գտնվել է դրանցից 100մարլ.: Խ. վ-ի համալիրը ճարտ-յան և բնաշխարհի ներդաշնակման կատարյալ օրինակներից է: Վանքի ամենահին՝ Ս. Կարապետ եկեղեցին (X դ.) ունեցել է քառախորան, չորս ավանդատներով կենտրոնագմբեթ հորինվածք: Նրա արմ. մուտքի վերնաշեմին 1001-ին փորագրված են եղել սաղմոսից խոսքեր. «Այս դուռն Տեառն է և արդարք մտանեն ընդ սա»: Ս. Սարգիս եկեղեցին, ըստ Սամուել Անեցի պատմիչի (XII դ.) հիշատակության, 1027-ին կառուցել է իշխան Վեստ Սարգիսը: Ներքուստ՝ քառախորան, չորս ավանդատներով, արտաքուստ 20-նիստանի կենտրոնագմբեթ կառույց է՝ 12-նիստանի թմբուկով և հովանոցաձև վեղարով: Արտաքին ճակատները զարդարված են կամարաշարով: Եկեղեցին իր խոշոր չափերով, ուղղաձիգ հորինվածքով, արտաքին հարուստ հարդարանքով Խ. վ-ի համալիրի գերիշխող կառույցն էր: Եկեղեցու հս. կողմում եղել է խաչքար-կոթող՝ 1031-ի և 1216-ի արձանագրություններով (հիշատակվել է Զաքարե սպասալարի որդի Շահնշահի կողմից վանքը նորոգելու փաստը): Համալիրի մնացած երեք եկեղեցիները՝ Ս. Ստեփանոսը, Ս. Աստվածածինը և Ս. Լուսավորիչը (XI դ.), ունեցել են նույն հորինվածքը՝ ուղղանկյուն, ներքուստ՝ խաչաձև գմբեթավոր դահլիճներ: 1153-ին վանքը նորոգվել է: Ս. Ստեփանոս եկեղեցին շրջապատված է եղել Կեչրորի ճակատամարտում (1208) նահատակվածների գերեզմաններով: 1222-ին նրանց նվիրված խաչքարկոթող է կանգնեցվել վանքի բակում: Ս. Աստվածածին եկեղեցին արմ-ից ունեցել է թաղածածկ գավիթ: Ս. Լուսավորիչ եկեղեցին եղել է պարսպապատ: 1211-ին իշխան Զաքարե Բ Մեծը, վանքը սելջուկներից ազատագրելուց հետո, Խ.վ-ին նվիրել է գյուղ, Բագարանում՝ այգի: 1220–30-ական թթ. վանքը ստացել է բազմաթիվ նվիրատվություններ (տներ, Անիում՝ ձիթհանք, այգիներ ևն):

1860-ին Կարսի թեմի առաջնորդ Տիմոթեոս եպս. Սափրիչյանը նորոգել է Ս. Սարգիս եկեղեցու՝ քրդերի քանդած պատը: 1878-ին, ռուս. բանակի զորավար Հ. Լազարյանի աջակցությամբ Հարություն վրդ. Մանուկյանը նորոգել է վանքը: 1892–93-ին համալիրի արմ. կողմում միաբանների և ուխտավորների համար պատշգամբով շենք է կառուցվել: Վանքը եղել է նշանավոր ուխտատեղի՝ հռչակված նաև հանքային բուժիչ ջրերի աղբյուրներով: 1918-ին Խ. վ. լքվել և ամայացել է: 1962-ին թուրք. իշխանությունները պայթեցրել են վանքի եկեղեցիները: Համալիրից մնացել է միայն Ս. Սարգիս կիսավեր եկեղեցին:

Գրկ. Սամվել Անեցի, Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց…, Վաղ-պատ, 1893: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918; Cuneo P., L’architettura della scuola regionali di Ani nell’Armenia medievale, Roma, 1977.

Մուրադ Հասրաթյան

ԽՆԿԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆ, տես Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ հոդվածում:

ԽՈՍՐՈՎ ԱՆՁԵՎԱՑԻ (ծ. թ. անհտ – մոտ 964), մատենագիր, մեկնիչ: Գրիգոր Նարեկացու հայրը: Կնոջ վախճանվելուց հետո Անանիա Ա Մոկացի կաթողիկոսը 940-ական թթ.

Խ. Ա-ուն ձեռնադրել է Վասպուրականի Անձևացիք գավառի եպիսկոպոս (կաթողիկոսը նրան անվանել է «այր համեստ և գիտնավոր»): Որդիներին՝ Հովհաննեսին և Գրիգորին, Խ. Ա. հանձնել է Նարեկավանք՝ Անանիա Նարեկացու մոտ կրոնավորելու: Ենթադրվում է, որ միջնեկ որդին՝ Սահակն է առաջին անգամ ընդօրինակել հոր «Պատարագի մեկնութիւն» գիրքը: Ծեր հասակում Խ. Ա. մեղադրվել է Հայ եկեղեցու կարգերի մեջ նորաձևություններ մտցնելու և աղանդավորությանը (հավանաբար՝ թոնդրակյաններին) հարելու մեջ, ինչի համար Անանիա Ա Մոկացի կաթողիկոսը բանադրել է նրան (954): «Պատճառ յաղագս զԽոսրով նզովելոյն զԱնցեւացւոց եպիսկոպոսն» թղթում («Արարատ», 1897, № 6) կաթողիկոսը Խ. Ա-ուն դատապարտել է հերձվածողության համար և շեշտել, որ նա ավելորդ է համարել խաչի օրհնությունը, հրեշտակներին պաշտելը, չի ընդունել նվիրապետ. կարգը, կաթողիկոսների, եպիսկոպոսների մեծարումը ևն:

Խ. Ա-ուց մեզ է հասել երկու մեկնություն: Նա 950-ական թթ. գրել է Հայ եկեղեցու Պատարագի մեկնությունը: Իր թելադրանքով որդին՝ Հովհաննեսը, 950-ին մեկնել է Աղոթամատույցը: Հայ եկեղեցու Ժամակարգության մեկնությանը նվիրված աշխատության մեջ («Մեկնութիւն Ժամակարգութեան») հեղինակը Ժամագրքի քարոզները, օրհնությունները, աղոթքներն ու մաղթանքները բացատրել է հատված առ հատված՝ դրանց իմաստը լուսաբանելով: Այդ մեկնությունները կարևոր են նաև պատմ. տեսակետից, որովհետև առատ տեղեկություններ են պարունակում X դ. եկեղեց. ծիսական գրքերի հորինվածքի վերաբերյալ:

Երկ. Մեկնութիւն Ժամակարգութեան, Օրթագիւղ (ԿՊ), 1840: Մեկնութիւն աղօթից պատարագին, Վնտ., 1869:

Գրկ. Տեր-Մկրտչյան Գ., Հայկականք, Վաղպատ, 1894: Զարբհանալյան Գ., Պատմութիւն հայ հին դպրութեան, Վնտ., 1932, էջ 535–537:

ԽՈՍՐՈՎԻԴՈՒԽՏ, սուրբ Խոսրովիդուխտ կույս (ծ. և մ. թթ. անհտ), III դարի վերջի – IV դարի սկզբի սրբուհի, ճգնակյաց, Հայոց թագավոր Խոսրով Ա Մեծի դուստրը և Տրդատ Գ Մեծի քույրը:

Խոսրով Ա Մեծի սպանությունից (259) հետո հայ նախարար Օտա Ամատունին ստանձնել է Խ-ի խնամակալությունը՝ մինչև Տրդատ Գ Մեծի գահակալությունը: Վաղարշապատում, արքունիքում Խ. ապրել է կուսական կյանքով: Տեսնելով Գրիգոր Ա Լուսավորչի չարչարանքներն ու լսելով նրա քարոզները՝ աստվածային ներգործությամբ ընդունել է քրիստոնեությունը: Այնուհետև, Գրիգոր Լուսավորչին Խոր վիրապ նետելուց և Հռիփսիմյանց կույսերին նահատակելուց հետո, երբ անապաշխար Տրդատ արքան պատուհասվել է՝ խոզակերպ դառնալով, արքայաքույր Խ-ին, ըստ ավանդության, երկնառաք տեսիլքով (այլ տարբերակում՝ հինգ անգամ կրկնված երազով) հայտնվել է, որ արքային կարող է բժշկել միայն Խոր վիրապ նետված Գրիգորը: Ի զարմանս ամենքի, օձերով և կարիճներով լեցուն Խոր վիրապից ողջ են դուրս բերել Գրիգորին, որն էլ բժշկել է թագավորին և դիվահար մյուս հիվանդներին: Հռիփսիմյանց կույսերի մարմինները վկայարաններում ամփոփվել են Գրիգոր Ա Լուսավորչի ձեռքով. ապաշխարած արքան անձամբ է փորել կույսերի գերեզմանները, իսկ Աշխեն թագուհին ու Խ. թանկագին գոգնոցներով դուրս են կրել հողը:

Խ., իր արքա եղբոր և Աշխեն թագուհու հետ, Եփրատի ակունքների մոտ, դիմավորել է Կեսարիայից որպես Հայոց քահանայապետ վերադարձող Գրիգոր Ա Լուսավորչին, որն էլ նրանց Եփրատի ակունքներում մկրտել է 301ին կամ 302-ին: Այս արարողությունը պատկերավոր նկարագրել է Ագաթանգեղոսը. «…երանելի Գրիգորը առավ աշխարհաբանակ զորքը և իրեն՝ թագավորին, նրա տիկին Աշխենին, մեծ օրիորդ Խոսրովիդուխտին, ամենայն մեծամեծներին և բանակի բոլոր մարդկանց, առավոտյան այգը լուսանալուն պես, Եփրատ գետի ափը տարավ և այնտեղ մկրտեց առհասարակ ամենքին հանուն Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու» («Հայոց պատմություն», 1983, էջ 465): Խ. կյանքի վերջին տարիները, ակներևաբար, անցկացրել է Գառնիի ամրոցում: Հայ եկեղեցին ս. Խ-ի հիշատակը նշում է Տրդատ Գ թագավորի և Աշխեն թագուհու հիշատակի հետ միասին՝ Հոգեգալուստին հաջորդող 5-րդ կիրակին կանխող շաբաթ օրը:

Գրկ. Սուրբերու կեանքը, 3 հրտ., Բեյրութ, 1994: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997: Հայոց եկեղեցու սրբերը և սրբակենցաղ անձինք [կազմ. Ռ. Մաթևոսյան], Ս.Էջմիածին, 1999:

Լևոն Սարգսյան

ԽՈՍՐՈՎԻԴՈՒԽՏ (ծ. և մ. թթ. անհտ), VIII դարի երաժիշտ, Գողթնի իշխան Վահան Գողթնացու քույրը: Ըստ ավանդության, եղբոր նահատակության առթիվ (737) հորինել է «Զարմանալի է ինձ» գովքը, որը Հայ եկեղեցին կանոնացրել է և ներմուծել Շարակնոցի մեջ: Գովքն աչքի է ընկնում գեղ. բարձր արժանիքներով և մի շարք առանձնահատկություններով, որոնք կրում են ժամանակի աշխարհիկ մասնագիտացված երգարվեստի կնիքը: Ի տարբերություն նախորդ շրջանի սաղմոսատիպ փոքրածավալ կցուրդների, Խ-ի ներբողն առաջին նմուշներից է հայ հոգևոր երգարվեստում, որտեղ առկա է յուրահատուկ երաժշտական ձևը, մեղեդու անկաշկանդ և ծավալուն զարգացումը:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Յուշիկք հայրենեաց հայոց, հ. 2, Վնտ., 1922, էջ 115–178: Թահմիզյան Ն., Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը 5–15-րդ դարերում, Ե., 1985, էջ 192–196:

Աննա Արևշատյան

ԽՈՍՐՈՎԻԿ ԹԱՐԳՄԱՆԻՉ, Խոսրովիկ Հռետոր (ծ. և մ. թթ. անհտ), VIII դարի առաջին կեսի մատենագիր, դավանաբան: Հովհաննես Գ Օձնեցի կաթողիկոսի գլխավորությամբ մասնակցել է Մանազկերտի եկեղեցական ժողովին (726): Խ. Թ-ի մատենագր. հիմնական ժառանգությունն են կազմում թվով 5 թղթեր, որոնք իրենց բովանդակությամբ մեկ ամբողջություն են՝ նվիրված դավանաբան. և ծիսական նույն խնդիրներին, և սերտորեն առնչվում են Մանազկերտի ժողովի հետ: Դավանաբան. վեճ մղելով Հայ եկեղեցու գաղափարական հակառակորդների դեմ՝ հեղինակը քըննադատել և մերժել է քաղկեդոնականությունը և ասորական եկեղեցու երկու ծայրահեղ՝ սևերյան և հուլիանոսական հերձվածները (տես Անապականություն), հանդես եկել որպես Հայ եկեղեցու դավանության ու ծեսերի ջատագով: Առաջին թուղթն ուղղված է քաղկեդոնականության դեմ: Աստվածաբան. համակողմանի վերլուծումով հեղինակը վեր է հանել քաղկեդոն. դավանության էությունը և հաստատել Հայ եկեղեցու քրիստոսաբանությունը: Խ. Թ. հերքել է նաև իր օրերի մի նորաթուխ տեսություն, համաձայն որի, բնության միավորումը իրականացվում է առանց դեմքի և անձնավորության:

Երկրորդ և երրորդ թղթերը, որոնք բովանդակությամբ համերաշխվում են Հովհաննես Գ Օձնեցու «Ընդդեմ երևութականաց» ճառին, Հուլիանոս Հալիկառնասցու հետևորդների վարդապետության աստվածաբան. հերքումն են: Խ. Թ. ժխտել է հուլիանոսականների ուսմունքը, որի համաձայն, Աստծո Բանը մարմնացել է ոչ թե մարդու մեղանչական, մահկանացու, այլ՝ Ադամի նախամեղանչական, անապական բնությունից: Պաշտպանել և հիմնավորել է քրիստոսաբանական այն մեկնակետը, որ մարդեղացումը կատարվել է ոչ թե Բանի և մարմնի սոսկական նույնացմամբ («ըստ բնության մի բնություն», որ է՝ Բանի և մարմնի համագոյություն), այլ՝ «ըստ անճառ միավորության»: Ի հակակշիռ հուլիանական «ըստ բնության անչարչարելի և անմահ» տեսակետի, ինչպես նաև այն պնդման, թե տնօրինությամբ Քրիստոսի մարմինն անհաղորդ է մարդկային կրքերին, նա վավերացրել է Հայ եկեղեցու վարդապետ. Ձեռագրի գեղա նկարչ. Զարդարանքը բաղկացած է 10 խորանից, Մատթեոս և Հովհաննես ավետարանիչների դիմանկարներից, 4 անվանաթերթից, 7 ամբողջական էջերի վրա պատկերված տերուն. մանրանկարներից («Ավետում», «Ծնունդ», «Մկրտություն», «Խորհրդավոր ընթրիք», «Հրեշտակի հայտնությունը Յուղաբեր կանանց», «Դժոխք իջնելը», «Աստվածածնի վերափոխումը»), որոնք դասավորված են ձեռագրի համապատասխան հատվածի կողքին, 15 լուսանցազարդ մանրանկարներից («Քրիստոսի բժշկումները», «Քրիստոսի զրույցը սամարացի կնոջ հետ», «Փորձություն անապատում», «Պետրոսի զղջումը» ևն), ինչպես նաև բազմաթիվ լուսանցազարդերից ու զարդագրերից:

Չորրորդ թուղթն ուղղված է Անտիոքի Աթանաս պատրիարքին (724–740), որով Խ. Թ. իրազեկ է պահում պատրիարքի ուղարկած եպիսկոպոսներից մեկի՝ Թեոդորոսի գաղափարներում Սևերոս Անտիոքացու վարդապետության առկայության մասին: Խ. Թ. բացահայտել է Թեոդորոսի դավանած գաղափարների հակասականությունը (Թեոդորոսն ընդունում է ս. Կույսի մեջ Աստծո Բանի միավորումը մարմնին, ուստի և մեկ միավորյալ բնություն ունենալը, միաժամանակ պնդում Քրիստոսի բնության երկփեղկվածությունը, այսինքն՝ մինչ Հարությունը ապականված, Հարությունից հետո՝ փառավորյալ և անապական):

Հինգերորդ թղթում Խ. Թ. անդրադարձել է Սևերոս Անտիոքացու և Հուլիանոս Հալիկառնասցու հերձվածների առաջացմանը, բնորոշել դրանց տեսական առանձնահատկությունները: Այստեղ հեղինակը բերել է Հայ եկեղեցու պատմության համար կարևոր մի մանրամասն, ըստ որի, ասորական եկեղեցու այդ երկու հակամարտ կողմերը ձգտել են միավորվել ս. Գրիգոր Լուսավորչի անվամբ, այսինքն՝ միանալ Հայ եկեղեցուն: Հայ և Ասորի եկեղեցիների հարաբերության մասին խոսող այս փաստը յուրովի լրացվում է Պողոս Տարոնեցու հաղորդած այն տեղեկությամբ, որ «ասորիների մի մասը Լուսավորչի անունով Գրիգորիկ է կոչվում»: Խ. Թ-ից պահպանվել է նաև մի փոքրածավալ երկ, որը պատասխան է Անտիոքի հայրապետներից մեկի հարցումներին՝ կապված Ծննդյան տոնի կատարման հետ:

Գրկ. Տաշյան Հ., Խոսրովիկ Թարգմանիչ…, տես նրա Մատենագրական մանր ուսումնասիրութիւնք, հ. 1, Վնն., 1895: Հովսեփյան Գ., Խոսրովիկ Թարգմանիչ (Ը դ.), Վաղ-պատ, 1899: Ակինյան Ն., Խոսրովիկ Թարգմանիչ և իւր երկասիրութիւնները, ՀԱ, 1904, 1905: Տեր-Մինասյան Ե., Հայոց եկեղեցու յարաբերութիւնները ասորվոց եկեղեցիների հետ, Վաղ-պատ, 1908: Պողոս Խաչատրյան Հակոբ Քյոսեյան

ԽՈՏԱԿԵՐԱՑ ՎԱՆՔ, Քարկոփի վանք, ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Խաչիկ գյուղի մոտ, բարձրադիր վայրում: Ըստ պատմիչ Ստեփա նոս արք. Օրբելյանի, IX դ. վերջին Սյունյաց Աշոտ իշխանը Հովհաննես եպիսկոպոսի հորդորով հիմնովին վերակառուցել է Խ. վ-ի եկեղեցին (որը հայտնի էր իր հռչակավոր Խոտակերաց Սուրբ Նշանով), վերահաստատել վանքը, այնտեղ հավաքել շըրջակայքի բուսակեր («խոտակեր») ճգնավորներին և Խ. վ-ին որպես կալվածք նվիրել Արաստամուղ գ.: XI դ. սկզբին Աշոտ իշխանը մահացել է, սաստիկ երկրաշարժից քանդվել է Խ. վ-ի եկեղեցին, և Աշոտի այրին՝ Շուշան իշխանուհին, ամուսնու հիշատակին 910-ին վերստին կառուցել է վանքի եկեղեցին՝ արմից կից թաղածածկ գավթով: Աստվածածնին նվիրված եկեղեցու օծմանը ներկա է եղել կաթողիկոս Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին: Կոպտատաշ բազալտով կառուցված եկեղեցին (այժմ՝ կիսավեր) ունի ներսից խաչաձև, չորս անկյուններում ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն գմբեթավոր հորինվածք, որը Սյունիքի ճարտարապետների ավանդն է հայկ. եկեղեցիների այս տիպի ստեղծման գործում: XIII դ. կեսին Խ. վ. նորոգել է Սյունյաց Իշխանաց իշխան Սմբատը: 1300-ին իշխան Էաչի Պռոշյանը Խոտակերաց Սուրբ Նշանի համար պատրաստել է տվել արծաթե բարձրարվեստ և նրբաճաշակ դրվագումով պահարան: Երեսին, վերևում, քանդակված են քառակերպներով շրջապատված, գահին նստած Քրիստոսը և նրա երկու կողմերում՝ հրեշտակներ: Դռնակների վրա, աջից պատկերված է Գրիգոր Լուսավորիչը, ձախից՝ Հովհաննես Մկրտիչը, իսկ կողքերին՝ Աստվածածինը և Հովհաննես ավետարանիչը: Ներսում քանդակված են՝ ձախից Պողոս և աջից՝ Պետրոս առաքյալները, կենտրոնում՝ Էաչի Պռոշյանի կիսանդրին: Դռնակների ներսերեսին պատկերված են՝ աջից Գաբրիել, ձախից՝ Միքայել հրեշտակապետները: Թանկարժեք քարերով զարդարված խաչի ոսկեզօծ դաշտը ծածկված է արմավենիների նրբագեղ քանդակներով: Խոտակերաց Սուրբ Նշանի պահարանը հայկ. միջնադարյան կիրառական արվեստի գլուխգործոցներից է (այժմ գտնվում է Էջմիածնում):

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք հայոց պատմութեան մէջ, Վաղ-պատ, 1928: Մնացականյան Ս., Հայկական ճարտարապետության Սյունիքի դպրոցը, Ե., 1960: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967:

Մուրադ Հասրաթյան

ԽՈՐ ՎԻՐԱՊԻ ՎԱՆՔ, Խորվիրապ, Վիրապ, Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Ոստան գավառում, Արաքս գետի ձախ կողմում, պատմական Արտաշատ քաղաքի բլուրներից մեկի արևելյան լանջին՝ միջնաբերդի տեղում: Այժմ՝ ՀՀ Արարատի մարզի Լուսառատ գյուղից հվարմ.: Հայոց նվիրական սրբավայրերից, հանրահայտ ուխտատեղի: Խ. վ. վ-ի պատմությունը սերտորեն առնչվում է Հայոց դարձի, քրիստ. Հայաստանի կրոն., կրթ. ու մշակութ. զարգացման ողջ ընթացքի հետ:

Ագաթանգեղոսը վկայում է, որ Տրդատ Գ Մեծը Հայաստանում քրիստոնյաներին հալածելիս Գրիգոր Ա Լուսավորչին տևական տանջանքներից հետո նետել է Արտաշատի արքունի բանտի՝ մահվան դատապարտվածների գուբը, որը հայտնի էր «Վիրապ Արտաշատու» անվամբ: Թունավոր զեռունների հարևանությամբ, վիրապում Գրիգոր Լուսավորիչը մնացել է գրեթե 14 տարի: Նրան կերակրել է մի այրի կին՝ ամեն օր գաղտնի մի նկանակ նետելով խոր վիհի մեջ: Գրիգոր Լուսավորիչը ազատվել է վիրապից Հռիփսիմյանց կույսերի նահատակումից 9 օր անց: Ամեն տարի հունիսին նշվում է Հայ առաքելական եկեղեցու նշանավոր տոներից մեկը՝ «Ս. Գրիգոր Լուսավորչի ելն ի Վիրապեն», իսկ մարտին նշվում է «Ս. Գրիգոր Լուսավորչի մուտն ի Վիրապ»: V դ. վիրապի վրա վանք է հիմնադրվել ու միաբանություն հաստատվել: Մոտ 642-ին Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսը վիրապի վրա կառուցել է Ս. Գևորգ եկեղեցին: Այն, ըստ Ս. Մնացականյանի, X դ. արաբ պատմիչ Ալ Մուկադդասիի նկարագրած եկեղեցին է (սպիտակ կրաքարից, ներսում ութ սյուներով, բոլորաձև կենտրոնակազմ կառույց, ծավալատարած. և կառուցվածքային սկզբունքով նման Զվարթնոցին): 930-ական թթ. Հայաստան արշաված արաբ. բանակի դեմ համատեղ ճակատ կազմելով՝ Հայոց Աբաս Ա Բագրատունի ու Վասպուրականի Գագիկ Արծրունի թագավորները Խ. վ. վ-ի մոտ ջախջախել են թշնամու 13 հզ-անոց զորքը: 1047-ին Դվինի ամիրայի դեմ արշավող բյուզ. բանակը գրավել է Խ. վ. վ.:

XIII դարից Խ. վ. վ., համազգ. սրբավայր լինելով հանդերձ, դարձել է նաև կրթության ու գիտության համահայկ. հռչակավոր կենտրոն: 1255-ին վանքում Վարդան Արևելցին հիմնադրել է բարձր կարգի դպրոց՝ վարդապետարան, որտեղ ուսանելու են եկել նաև Կիլիկիայից: Դպրոցը եղել է 9-ամյա՝ նախակրթական, քահանայական երեք և բարձրագույն կրթության վեց տարիներով: Աստվածաբանությունից բացի ուս. ծրագիրը ներառել է անտիկ փիլիսոփաների, տրամաբանների, ճարտասանների, քերականների աշխատությունների և մեկնող. երկերի ուսուցում: Խ. վ. վ-ի դպրոցում Վարդան Արևելցու 40 աշակերտների թվում են եղել Եսայի Նչեցին, Հովհաննես Երզընկացին, Գևորգ Սկևռացին, Ներսես Մշեցին, Գրիգոր Բալուեցին, Գրիգոր Բջնեցին և այլ անվանի մտածողներ:

1264-ին Վարդան Արևելցին Խ. վ. վ-ից մեկնել է Թավրիզ և, մոնղոլ. Հուլավու խանի հետ բանակցելով, ստացել հատուկ արտոնագիր, որով չափավորվել են Հայաստանից գանձվող կեղեքիչ հարկերը և մեղմացվել կրոն. ճնշումները: Խ. վ. վ-ի վարդապետարանում Վարդան Արևելցին ավարտել է իր «Հավաքումն պատմության» երկասիրությունը, գրել «Աշխարհացույցը» և Դանիելի մարգարեության «Մեկնությունը»: 1271-ին վախճանված Վարդան Արևելցուն փոխարինել է Ներսես Մշեցին, և, որոշ ժամանակ անց, ապահովության նպատակով վարդապետարանը Խ. վ. վ-ից տեղափոխել է Մշո Ս. Առաքելոց վանք: Խ. վ. վ. նաև գրչության կենտրոն էր (մինչև XVIII դ.): Մեզ են հասել մեկ տասնյակից ավելի ձեռագրեր. Մատենադարանում են պահվում Գևորգ Սկևռացու 1267-ի, Մուրատ դպիրի 1663-ի, Գրիգոր Սյունեցու 1774-ի և այլ հեղինակների գրչագրած գործերը:

1441-ին Խ. վ. վ-ից Կիրակոս Վիրապեցին ընտրվել է Էջմիածնի նորոգ Մայր աթոռի կաթողիկոս (Կիրակոս Ա Վիրապեցի): XVI դ. Հայաստանի քաղ. ու տնտ. խիստ անբարենպաստ դրության հետևանքով Խ. վ. վ-ի շինությունները, մնալով անխնամ, զգալիորեն վնասվել են: XVII դ. Խ. վ. վ-ի վանահայր Դավիթ վրդ. Վիրապեցին վերակառուցել է վանքի շենքերը և վերակենդանացրել վանական կյանքը: 1666– 1669-ին կառուցել է վանքի պարիսպները և ներսից կից շինությունները: Ուղղանկյուն հատակագծով, 7 շրջանաձև բուրգերով պարիսպները շարել են տեղական կոպտատաշ մարմար քարից: Խ. վ. վ. XVII դ. Հայաստանում ձևավորված կրոն. և պաշտպան. կառույցները զուգակցող նոր համալիրի՝ վանք-ամրոցի լավագույն օրինակն է: 1669-ի

մարտի 1-ին խոջա Շմավոն Ագուլեցու՝ վաճառական և տարեգիր Զաքարիա Ագուլեցու եղբոր նախաձեռնությամբ և միջոցներով սկսվել են վիրապի՝ հողից մաքրման ու նորոգման աշխատանքները և XIII դ. նրա վրա կանգնեցված թաղածածկ մատուռի փոխարեն նոր եկեղեցու կառուցումը: 1669-ի սեպտ. 20-ին օծվել է Ս. Վիրապի վրայի նորակառույց Ս. Գրիգոր եկեղեցին (ունի թաղածածկ դահլիճի հորինվածք): Շին. աշխատանքների ընթացքում գտնվել են Վարդան Արևելցու և XIII դ. Խ. վ. վ-ի առաջնորդ Ներսես եպս. Տարոնացու աճյունները, որոնք 1272-ին ամփոփվել էին Ս. Գրիգոր եկեղեցու արմ. կողմում պատրաստված դամբարանում: Ս. Վիրապի դարեդար կուտակված հողի լիցքը մաքրելիս՝ գբի հատակի տակ բացվել է հոգևորականի աճյունով մատուռանման դամբարան (հավանական է՝ Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսի գերեզմանը), որը, սակայն, թողնվել է տեղում և վերստին ծածկվել հողով: Ս. Վիրապը մոտ 4,5մտրամագծով և 6,5մխորությամբ գուբ է, ուր իջնում են Ս. Գրիգոր եկեղեցու Ավագ խորանի աջ կողմի բացվածքից: Նրա առաստաղի արլ. կողմում այն անցքն է, որի միջով այրին ներս է գցել Գրիգոր Լուսավորչի հանապազօրյա հացը: III դարից պահպանված այս շինությունը հայկ. միջնադարյան ճարտ. հնագույն գմբեթավոր կառույցն է: Շմավոն Ագուլեցու մահվանից հետո՝ 1669– 1672-ին, Խ. վ. վ-ի վերանորոգման աշխատանքներին իր նպաստն է բերել խոջա Ավթանդիլ Տփղիսեցին:

1679-ի հունիսի 4-ի երկրաշարժից ավերվել են Խ. վ. վ-ի Ս. Աստվածածին գլխ. եկեղեցին, վանական շինությունները, որոնք վերակառուցվել են 1680– 1695-ին: 1695-ին վախճանվել է վանահայր Դավիթ Վիրապեցին և թաղվել Ս. Գրիգոր եկեղեցու հս. պատի տակ: Եկեղեցու պատին ու տապանաքարին փորագրվել է չափածո դամբանական, որով դրվատվել է վանահոր ազգանվեր գործունեությունը: 1703-ին ավարտվել է վանքի բակի կենտրոնում առանձին կանգնած Ս. Աստվածածին գլխ. եկեղեցու հիմնովին վերակառուցումը, որից հետո այն ստացել է մեկ զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք: Արլ. ճակատին, խորանի լուսամուտից վերև, ագուցված է Հայաստանում քրիստոնեության հաղթանակը պատկերող միակ բազմաֆիգուր հարթաքանդակը: Նրա աջ կողմում, երկու կողմերից հրեշտակներով, պատկերված է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, ձախ ձեռքին՝ Սուրբ Գիրքը, իսկ աջով օրհնում և դիվահարությունից բուժում է պառկած Տրդատ Գ արքային: Նրանցից վերև քանդակված են երկու հոգի (համեմատաբար փոքր), որոնցից հոգևորականի զգեստով աջ կողմինը Խ. վ. վ-ի վանահայր Դավիթ Վիրապեցին է: Քանդակի աջ եզրին գալարվող օձ է, գլուխը՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի ոտքերի տակ:

Պարսից տերության քաղ. վայրիվերումների հետևանքով XVIII դ. Խ. վ. վ. առժամանակ չի գործել: 1765-ին Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսը նորոգել է Խ. վ. վ., վերահաստատել միաբանությունը և թեմին տվել 11 գյուղ: 1734-ին Խ. վ. վ. է այցելել Աբրահամ Գ Կրետացի կաթողիկոսը: XIX դ. վանքը Երևանում ունեցել է այգիներ, շրջակայքում՝ ընդարձակ հողատարածքներ: XIX դ. վերջին քանդել են Խ. վ. վ-ի Ս. Աստվածածին եկեղեցու արմ. ճակատին կից եռակամար սրահը և կառուցել սյունազարդ զանգակատուն:

Խ. վ. վ-ից արմ. գտնվում է «Օթեաց խաչ» սրբավայրը, որտեղ, ըստ ավանդության, հանդիպել են Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալները: 1869-ին Խ. վ. վ-ի վանահայր Վարդան Ալեքսանդրապոլսեցին «Օթեաց խաչում» կառուցել է մատուռ: Խ. վ. վ-ի տոնակատարության օրն է Կրկնազատկի կիրակին:

1970–80-ական թթ. Վազգեն Ա Պալճյանի հոգածությամբ նորոգվել են Խ. վ. վ-ի կիսավեր պարիսպները, խցերը, տնտ. շինությունները, վանահոր բնակարանը, կառուցվել է մատաղատուն: Հվ. պարսպին կից թաղակապ նկուղի տանիքը վերածվել է դիտահրապարակի, որտեղից բացվում է աստվածաշնչյան Արարատ լեռան համայնա Հայոց դարձի նախասկիզբ սրբավայր Խ. վ. վ. վերստին ձեռք է բերել կրոն. կարևոր կենտրոնի իր նշանակությունը: 1989–94-ին վանքում հրատարակվել է «Գավիթ» կրոնամշակութ. թերթը:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Ե., 1983: Շահխաթունյ անց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1842: Վարդան Արեվելցի, Հաւաքումն պատմութեան, Վնտ., 1862: Սիմեոն Երեվանցի, Ջամբռ, Վաղ-պատ, 1873: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Էփրիկյան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վնտ., 1905: Զաքարիա Ագուլեցի, Օրագրութիւն, Ե., 1938: Մաթեվոսյան Կ., Խոր վիրապի վանքը և նրա գրչության կենտրոնը, «Էջմիածին», 1997, № 2–3: Հասրաթյան Մ., Հայոց դարձի նախասկիզբ Խոր վիրապի վանքը, տես Հայոց սրբերը և սրբավայրերը (ժող.), Ե., 2001:

Մուրադ Հասրաթյան

ԽՈՐԱԿԵՐՏԻ ՎԱՆՔ, ՀՀ Լոռու մարզի Ջիլիզա գյուղից 3 կմ արևմուտք, Լալվար լեռան արևմտյան փեշին: Ոչ հեռու գտնվել է Խորակերտ գյուղաքաղաքը: Ըստ եկեղեցու արմ. մուտքի ճակատի արձանագրության, Խ. վ. 1252-ին կառուցել է իշխան Ստեփանոսը: Եկեղեցին արտաքուստ ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև, անկյուններում ավանդատներով, արլ. ճակատին զույգ «հայկ. խորշերով» հորինվածք ունի: Բացառիկ է գմբեթը (հայկ. ճարտ-յան նմանատիպ եզակի օրինակը), որի տասնիստանի սլացիկ թմբուկի ստորին մասը կազմված է 30 վեցնիստանի սյուներից (բարձր. 2 մ), որոնց խարիսխները և խոյակները քանդակազարդ են: Գմբեթի ծածկը հիմնվում է 6 փոխհատվող կամարներից կազմված վեցաթև աստղաձև հիմնակմախքի վրա, կենտրոնում ավարտվում է շթաքարով ձևավորված ավելի փոքր գմբեթածածկով: Եկեղեցուն արմ-ից կից է քառակուսի հատակագծով գավիթը, որի ծածկն իրականացվում է 2 զույգ փոխհատվող կամարների համակարգով, որոնց փոխհատումից առաջացած կենտր. քառակուսին պսակված է եղել ութնիստանի բրգաձև ծածկով: Խ. վ-ի համալիրից պահպանվել են հս-արմ. կողմում ուղղանկյուն, թաղածածկ սեղանատան ավերակները, երկու փոքրիկ մատուռներ, քանդակազարդ գերեզմանաքարեր: Եկեղեցու հս. պատի մոտ կանգուն է քանդակազարդ խոշոր խաչքարը (XIII դ.): 1661-ին վանքը նորոգվել է: 1965-ի երկրաշարժից քանդվել են գավթի ծածկի խաչաձևվող կամարները:

Գրկ. Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, հ. 1, Թ., 1842: Շախկյան Գ., Լոռի. պատմության քարակերտ էջերը, Ե., 1986: Я к о б с о н А. Л., Из истории армянского средневекового зодчества. Армянские монастыри XIII в. Хоракерт и Мшкаванк, “Советская археология”, XIV, 1950.

Մուրադ Հասրաթյան

ԽՈՐԱՆ, 1. Աստվածաշունչը խորան է անվանում այն վրանը, որն անապատում շինեց Մովսեսը՝ որպես հրեաների պաշտամունքի ժամանակավոր տաճար (հաճախ կոչվել է Խ. վկայության կամ Խ. ժողովքի): Հին կտակարանի Ելք գրքում Աստված հրահանգել է Մովսեսին Խ. կառուցել. «Ինձ համար հողաշեն զոհասեղան կպատրաստեք և դրա վրա, ամեն տեղ, ուր կդնեմ իմ անունը, կմատուցեք ձեր ողջակեզներն ու ձեր խաղաղության զոհերը…: Իսկ եթե զոհասեղանը քարից կառուցես, դրա քարերը հղկված թող չլինեն…» (20.24–25): Այնուհետև պատվիրում է Խ-ին տալ ընծաներ՝ «…ոս-

կի, արծաթ…, նրբահյուս բեհեզ…, լույսի համար ձեթ և օծության յուղի ու խնկի համար բաղադրանյութեր, սարդիոնի քարեր…» (Ելք 25.1–7): Մովսեսին Տիրոջ կողմից ուղղակի ասվում է. «Դու խորանն ու նրա ամբողջ սպասքը ինձ համար կպատրաստես ըստ այն օրինակի, որ լերան վրա ցույց կտամ քեզ…» (Ելք 25. 9): Հետո, ամենայն մանրամասնությամբ, մատուցվում է Խ-ի տարբեր մասերի՝ Վկայության տապանակի, Աստծուն ընծայված հացի սեղանի, աշտանակի, վրանի պատրաստման կերպը, ձևը, չափերը, օգտագործվող նյութերը, պաշտամունք մատուցելու կարգը ևն (Ելք 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 33. 7–11, 35, 36, 37, 38, 39, 40): Ելք գրքի վերջին՝ 40-րդ գլխում նկարագրվում է Վկայության Խ-ի կանգնումն ու օծումը. «…Մովսեսն ավարտեց իր ամբողջ գործը…: Ամպը ծածկեց վկայության խորանը, և խորանը լցվեց Տիրոջ փառքով» (40.31–32): Ապա վկայվում է, որ «Տիրոջ ամպը ցերեկները կանգնում էր խորանի վրա, իսկ գիշերները իսրայելացիների առաջ դրա վրա կրակ էր վառվում» (Ելք 40.36): Այս փառավոր Վկայության Խ. իսրայելացիների հետ չվում էր տեղից տեղ՝ մինչև Ավետյաց երկիր, որտեղ, Դավթի որդու՝ Սողոմոն թագավորի ձեռքով Երուսաղեմում կառուցվում է Աստծո Տաճարը. Սիոնից դուրս է բերվում Վկայության Խ.: Ուխտի տապանակը և Խ-ի սուրբ սպասքը զետեղվում են Տաճարի սրբությունների սրբարանում (Գ Թագ. 6, 8):

1. Ճարտարապետության մեջ. եկեղեցու այն մասը, որտեղ Պատարագի Ավագ սեղանն է (այստեղից էլ՝ Ավագ Խ.): Որպես կանոն՝ ընդգրկում է կառույցի արլ. աբսիդը: Հայկ. եկեղեցիներում Խ. հատակագծում կիսաշրջանաձև է, գմբեթարդ ծածկով (վաղ միջնադարում՝ պայտաձև և, սակավաթիվ՝ ուղղանկյուն): Խ-ի մեջտեղում կանգնեցվում է սեղանը և նրա հետևում՝ խաչկալը: Խ-ի կողմնային որմերին, աջից և ձախից կան մեկական խորշեր (խորհրդանոց), որոնցից աջակողմյանը հատկացված է Պատարագի, նվերների և ս. Հաղորդության համար, իսկ ձախակողմյանը՝ մյուռոնի և այլ սրբությունների պահպանությանը:

2. Ավագ Խ-ից աջ և ձախ կամ եկեղեցուարմ. անկյուններում (նաև գավթի արլ. անկյուններում) տեղադրված այն սենյակները (ավանդատները), որոնք ունեն փոքր աբսիդ և լրացուցիչ սեղան՝ Պատարագի կամ եկեղեց. այլ արարողությունների համար:

3. Մանրանկարչության մեջ. ձեռագիր չորս Ավետարանների պատկերազարդ ձևավորված ցանկ. կանոններ, համաձայնության տախտակներ, համաբարբառ (տես Աստվածաշնչի համաբարբառ): Կազմել է Եվսեբիոս Կեսարացին՝ եգիպտացի ոմն Կարպիանոսի խնդրանքով: Նա Ավետարանները բաժանել է հատվածների, համարակալել ըստ գլուխների, համարների օգնությամբ կազմել համաձայնության տասը տախտակներ, դրանցից օգտվելու կարգը բացատրել Կարպիանոսին ուղղած թղթում: Կանոնները և թուղթը տեղադրել է 6–12 էջերում՝ աղյուսակների նման, ձևավորել կամարներով ու սյուներով՝ ճարտարապետ. Խ-ի ձևով, որի գրական նախատիպը թերևս Մովսեսի Խ. է (Ելք 20.22–26, 26, Ղևտ. 1–9): Խ. այստեղ նշանակում է նաև կամար. այսինքն՝ թուղթը և համաբարբառի աղյուսակները ձևավորել է կամարաձև, և այն իբրև ավանդույթ պահպանվել է ընդօրինակվող ու պատկերազարդվող ձեռագիր Ավետարաններում:

Ավետարանների խո րանապատկերներն ունեն ծագումնաբան., գործն., խորհրդաբան. և գեղագիտ. դիտանկյուններ: Ավետարանները՝ որպես եկեղեցու (Եվսեբիոսի ժամանակ բազիլիկ եկեղեցի) «սրբութիւնք սրբոց», բացվում են կամարազարդ աղյուսակաձև ցանկերով, որոնք Եվսեբիոս Կեսարացին կազմել է թվային խիստ խորհրդաբանությամբ: Սկզբում քառասյուն տախտակում (աղյուսակում) կարգաբերել է այն գլխահամարները, որոնց բովանդակությունը կրկնվում է չորս Ավետարաններում, ապա՝ երեք աղյուսակային համակցությամբ այն գլխահամարները, որոնց բովանդակությունը կրկնվում է երեք Ավետարաններում, այնուհետև հինգ աղյուսակային համակցությամբ այն գլխահամարները, որոնց բովանդակությունը կրկնվում է երկու Ավետարաններում և, ի վերջո, այն գլխահամարները, որոնց բովանդակությունն առկա է Ավետարաններից միայն մեկում և բացակայում է մյուսներում: Այսպիսով կազմվել է տասը կանոն, որը սրբազան թիվ էր: VII–XI դդ. Խ-ները սկսվել են Կարպիանոսին ուղղված Եվսեբիոս Կեսարացու թղթով, շարունակվել կանոնների աղյուսակներով և ավարտվել տեմպիետտոյով (Տիրոջ գերեզմանի պատկերը, որ կոչվել է կիբորիում, տաղավար) կամ խաչի պատկերով զիկկուռատանման պատվանդանի վրա (խաչքարի նախատիպ): Խ-ների թիվը, ըստ աղյուսակների ու թղթի տեղադրման հնարավորության, փոփոխվել է (7–12 և ավելի): Ուստի փոփոխվել է նաև սյուների, աղյուսակային սյունակների ու կամարների թիվը: Ըստ այդմ էլ իրենց ճարտարապետ. ձևի համար կոչվել են Խ-ներ: Դրանց պատկերային նախատիպ դիտվել են հռոմ. հաղթակամարները, բազիլիկ եկեղեցիների կամարաշարքերը և կամարներով ու սյուներով ձևավորվող անտիկ (հատկապես ալեքսանդրյան) պապիրուսե կամ մագաղաթե օրացույցները:

Կանոններից (համաձայնության տախտակներից) օգտվելու կարգի առկա բացատրությունից բացի, հավանաբար, Եվսեբիոս Կեսարացին և եկեղեցու մյուս հայրերը, ինչպես վկայել են Ներսես Շնորհալին, Գրիգոր Տաթևացին և ուրիշ հայ հեղինակներ, հոգ են տարել համաձայնության տախտակների ձևավորման մասին և տվել համապատասխան խորհրդաբան. բացատրություններ, որոնք բացի հայերենից որևէ այլ լեզվով չեն պահպանվել: Հայ մատենագրության մեջ դրանք կազմել են առանձին ժանր՝ Խ-ների մեկնություններ: Մեզ են հասել տասներեքը և որոշ հատվածներ: Մեկնություններ են գրել Ստեփանոս Սյունեցին, Ներսես Շնորհալին, Վանական Վարդապետը, Գրիգոր Խլաթեցին, Գրիգոր Տաթևացին, Պողոս Րաբունապետը, Ստեփանոս Զիգ Ջուղայեցին: Մի քանի մեկնությունների հեղինակներն անհայտ են կամ ընդգրկված են վերոնշյալների երկերում (օր.՝ Մատթեոսի Ավետարանի մեկնության մեջ իբրև նախադրություն): Այդ աշխատություններում տրվել են Խ-ների պատկերազարդման գեղագիտ. և խորհրդաբան. բացատրություններ գույների, ընտրված բուս. և կենդ. մոտիվների, սյուների, կամարների, դրանց թվի վերաբերյալ: Յուրաքանչյուր Խ. իմաստավորվել է, ելակետ է ընդունվել կանոնների թիվը՝ տասը, թեև իրականում, տարբեր Ավետարաններում դրանք բաշխված են տարբեր քանակով թերթերի վրա: Ըստ հայ մեկնիչների, յուրաքանչյուր Խ. ունեցել է իր խորհուրդը՝ Աստվածության (Սուրբ Երրորդության) Խ., անմարմինների միջին և վերջին քահանայապետությունների Խ., հրեշտակների, հրեշտակապետների Խ., Ադամի դրախտ, Աբրահամի Խ., Մովսեսի Խ. կամ արտաքին գավիթ, Սողոմոնի տաճար ևն: Այս մեկնություններն իրենց առաջադրած պատկերային խորհրդաբանությամբ հիմնականում ընդհանուր են ոչ միայն հայկ., այլև ասոր., հուն., լատ., վրաց., եթովպ. ձեռագիր քառավետարանների համար, որոնք բոլորն էլ օգտվել են ընդհանուր քրիստ. մշակված խորհրդաբանությունից, և այդ ամենը հայտնի է դարձել շնորհիվ հայ մեկնիչների: Մանրանկարչության մեջ Խ-ների ձևերը և պատկերային մոտիվները փոփոխվում, կրճատվում կամ հարստանում են ըստ երկրների, տարածքների, ժամանակաշրջանների ու դպրոցների: VII–X դդ. հատկապես բյուզ., լատ., ավելի պակաս հայկ. Խ-ները ձևով ծավալային էին և մոտ ճարտ. նախատիպին: XI դ. հայկ. որոշ դպրոցներում (Փոքր Հայքի, Անիի կամ Արշարունիքի) դրանք ավելի սխեմատիկ կամ դեկորատիվ են դարձել, երբեմն կամարների փոխարեն ունեցել են ուղղանկյուն գլխազարդ՝ լցված զանազան, երբեմն գորգադաշտ հիշեցնող զարդանկարով: XII դ. ուղղանկյունն ստացել է կամարաձև, լյունետաձև զանազան կտրվածքներ. սյուների մեջ և գլխազարդի ներսում հայտնըվել են երկրաչափ., հյուսածո և բուս. զարդանախշեր: Կիլիկյան դպրոցն ընդունել է հայկ. բյուզանդամետ և բյուզ. խորանաձևերը ուղղանկյուն գլխազարդերով, սյուների, խարիսխների, խոյակների և գլխազարդերի ներքին և արտաքին զարդանախշերը հարստացնելով թե՛ մոտիվների և թե՛ անսպասելի երևակայական ու առասպելական էակների աննախադեպ հարըստությամբ: Վասպուրականում Խ-ները պարզեցվել են՝ ստացել ծայրաստիճան գծագր. և պարզ դեկորատիվ տեսք, իսկ Գլաձորի դպրոցը կիլիկյան խորանապատկերները վերափոխել է առավել զարդային և դեկորատիվ գունագեղության՝ որոշ չափով այն կոպտացնելով ու պարզեցնելով:

Բացի վերոհիշյալ ճարտ. սխեմայից (սյուներ, կամարներ, ուղղանկյուն գլխազարդեր, որոնք հաճախ համակենտրոն կամարներ են ներառել) Խ-ները կամարներին ու գլխազարդերին, սյուներին, պատվանդանների ու քիվերի զարդարուն երիզներին կից ունեցել են բազմապիսի արտաքին հարուստ պատկերներ՝ ծառերի, բույսերի, թռչունների ու կենդանիների, որոնք մեծապես հարստացրել են Խ-ների գեղ. հարդարանքը: Սկզբն. շրջանում (X դ.) պատկերները համեմատաբար զուսպ են եղել (ձկնաքաղ հավքեր, սիրամարգեր, աղավնակերպ հավքեր, աքաղաղներ, վայրի բադեր, կաքավներ, արմավներ, նռան ճյուղեր՝ պտուղով, ականթներ, ձիթենի հիշեցնող ծառեր, անտիկ անոթների պատկերներ), XI դարից անընդհատ հարստացել ու ձևափոխվել են (միայն XI դ. «Մողնու Ավետարան»-ի սյուների կողքերին, գլխազարդերի ներսում, վերևում ու կողմնային մասերում պատկերված են բույսերի ու կենդանիների, ֆանտաստիկ արարածների տասնյակ տեսակներ, բազիլիկ շենքերի տարբեր պատկերներ ևն), իսկ 1211-ի «Հաղպատի Ավետարան»-ում, կիլիկյան, գլաձորյան դպրոցների մի շարք քառավետարանների Խ-ներում հայտնվել են մատռվակներ, երգիչներ, ձուկ բերողներ, պատվիրատուներ, որսի տեսարաններ, դիմանկարներ, ինքնանկարներ ևն: Նման փոփոխություն XI–XII դդ. նկատվել է նաև բյուզ. և վրաց. Խ-ներում: Այդ բազմապիսի մոտիվներն իրենց նախատիպերն են ունեցել անտիկ և սասանյան արվեստում, ծագել խճանկարներից ու կիրառ. արվեստից: Խորանապատկերներում ներկայացվող կենդանիների, թռչունների ու բույսերի սիմվոլիկան շարժուն է եղել, քանի որ միջնադարում խորհրդակիր սիրամարգերի, ձկնաքաղերի (հավալուսն, կռունկ, ձկնկուլ, ֆլամինգո), կաքավների, աքաղաղների, վայրի բադերի (մրտիմների) խատիպերը՝ հրեշտակներ, վարձակ կանայք (պոռնիկ և օտարազգի կանայք՝ իբրև Քրիստոսի նախամայրեր), առաքյալները, ավետարանիչները՝ սյուների խարիսխներում ու խոյակներում, գլխազարդերի վրա կամ ներսում և այլուր: Արմավի, ձիթենու, նռնենու ծառերն ու պտուղները ստացել են բազմապիսի ձևեր, երբեմն հասել անճանաչելիության աստիճանի, երկրաչափ. զարդերը և հյուսածոները հարըստացել են՝ ինչպես խաչքարերի վրա. ոսկին ու պայծառ գույները ստեղծում են տրամադրություններ, որոնք մեկնություններում ևս բացատրվել են և՛ խորհրդանշորեն, և՛ հոգեբանորեն՝ որոշ կետերում կանխելով գույների վերաբերյալ XIX–XX դդ. մի քանի տեսություններ: Խ-ների ձևավորումն ազդել է նաև տիտղոսաթերթերի գլխազարդերի ձևավորման վրա, որոնք կոչվել են կիսախորաններ և հաճախ բովանդակել գրեթե նույն մոտիվները, ինչ Խ-ները:

Գրկ. Անասյան Հ., Հայ համաբարբառային գրականությունը և հայ մատենագրության համաբարբառը, Էջմիածին, 1972: Խորանների մեկնություններ, աշխատասիր. Վ. Ղազարյանի, Ե., 1995: D e r N e r s e s – s i a n S., Manuscrits arméniennes illustrés des XIIe, XIIIe et XIVe siecles de la Biblothèque des pères Mekhitaristes de Venise, P., 1936 (texte et album); N o r – d e n f a l k C., Die spätantiken Kanontafeln. Textband und Tafelband, Göteborg, 1938; We s s e l K., Kanontafeln, “Reallexikon zur byzantinischen Kunst”, Band II, Stuttgart, 1971, s. 927–968.

Վիգեն Ղազարյան

ԽՈՐԱՆԱՇԱՏԻ ՎԱՆՔ, ՀՀ Տավուշի մարզի Չինարի գյուղից հյուսիս-արևելք, անտառի բացատում: Հիմնել է Վանական Վարդապետը XIII դ. 1-ին կեսին, Վահրամյան իշխանների հովանավորությամբ: Խ. վ-ի գլխավոր՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցին (1211–22) ունի գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք՝ խորանում տասը կիսաշրջանաձև խորշերով (այստեղից էլ՝ Խ. վ. անվանումը): Արմ-ից կից է քառասյուն, կենտրոնակազմ գավիթը (1222–40-ական թթ.)՝ ծածկի կենտր. հատվածում խաչվող կամարներով և արմ. մուտքի շուրջը պահպանիչ խորհրդանշանների բարձրաքանդակներով: Համալիրի հվ. կողմում կանգուն է Ս. Կիրակի փոքր գմբեթա վոր եկեղեցին (XIII դ.):

Խ. վ-ի համալիրից վեր, դեպի արլ., մատուռի ավերակներ են, տապանաքարեր և քանդակազարդ թևավոր խոշոր խաչ, որն ավանդաբար համարվում է Վանական Վարդապետի գերեզմանաքարը: Խ. վ. 1229-ին ավերվել է Խորեզմի շահ Ջալալ էդ Դինի արշավանքից: 1244-ին վանահոր պաշտոնում Վանական Վարդապետին փոխարինել է նրա եղբորորդի Պողոս վարդապետը: Խ. վ. եղել է գրչության կենտրոն: Մեզ են հասել այնտեղ գրչագրված մեկ տասնյակ ձեռագրեր (մեծ մասը՝ XIII դ.): Արժեքավոր են Վանական Վարդապետի «Հարցմունք և պատասխանիք»-ի ու «Բարոյախոս»-ի հնագույն ընդօրինակությունները և Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» ձեռագիրը (1283):

Խորանաշատի վարդապետարան, միջնադարյան Հայաստանի ամենանշանավոր կրթական, գիտամշակութային ու աստվածաբանական կենտրոններից: Հիմնել է Վանական Վարդապետը 1220-ական թթ. սկզբին, Խ. վ-ում, և ինքն էլ վարել վարդապետարանի ուսուցչապետությունը մինչև իր մահը (1251): Այնուհետև վարդապետարանը գլխավորել է նրա ազգական ու աշակերտ Գրիգորիս վարդապետը: Խորանաշատի վարդապետարանը եղել է պատմագիտ. թեքում ունեցող բարձրագույն տիպի դպրոց, որտեղ ուսանել են 7–8 տարի: Դասավանդել են պատմություն, աստվածաբանություն, իմաստասիրություն, մատենագիտություն, երաժշտագիտություն, քերականագիտություն, աստղաբաշխություն, տոմարագիտություն, բնագիտություն, բուսագիտություն ևն, ընդօրինակել ձեռագրեր: Վանական Վարդապետի մի շարք երկեր («Մեկնութիւն Հոբայ», «Հարցմունք և պատասխանիք» ևն) որպես դասագիրք կամ համառոտ ուղեցույց են ծառայել աշակերտների համար: Սաներից շատերը դեռ ուսումնառության տարիներին զբաղվել են գիտությամբ: Շրջանավարտները ստացել են վարդապետական աստիճան և զբաղվել ինքնուրույն գործունեությամբ: Վարդապետարանի սաներից են XIII դ. Հայ եկեղեցու և մշակույթի նշանավոր գործիչներ Կիրակոս Գանձակեցին, Վարդան Արևելցին, Գրիգոր Ակներցին, Ստեփանոս Աղթամարցին, Առաքելը, Արտազ գավառի թեմակալ, դավանաբան. հարցերում մեծ հեղինակություն վայելող Հովսեփ վարդապետը, Խաչենի քաղ. կյանքում ակնառու գործիչ Մարկոս վարդապետը, ականավոր փիլիսոփա Սոսթենեսը, հայսմավուրքային ժողովածուների խմբագիր՝ Ներքին Խաչենի արքեպիսկոպոս Իսրայելը, Գրիգորիս Աղթամարցին և ուրիշներ: Վանական Վարդապետի մահից հետո Խորանաշատի վարդապետարանի փառքը սկսել է արագորեն խամրել: Սակայն վերելք են ապրել Խ. վ-ի օրինակով ստեղծված բարձրագույն ուսումնագիտ. կենտրոնները, որտեղ գործել են Վանական Վարդապետի աշակերտները:

Գրկ. Բարխուդարյանց Ս., Արցախ, Բաքու, 1895: Ոսկյան Հ., Յովհաննէս Վանական և իւր դպրոցը, Վնն., 1922: Մովսիսյան Ա., Ուրվագծեր հայ դպրոցի և մանկավարժության պատմության (X– XV դդ.), Ե., 1958: Քարտաշյան Հ., Խորանաշատի ճարտարապետական համալիրը, ԼՀԳ, 1986, № 4: Շահնազարյան Ա., Վահրամյանների իշխանությունը, Ե., 1990:

Արտաշես Շահնազարյան

ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆ (ավազանի անունը՝ Ալեքսանդր Հովհաննեսի Մուրադբեկյան), Տփղիսեցի (8.12.1873, Թիֆլիս – 6.4.1938, Էջմիածին, ամփոփվել է նախ Ս. Գայանե եկեղեցու գավթում, ապա՝ 1996-ի սեպտ. աճյունը տեղափոխվել է Էջմիածնի Մայր տաճարի բակը), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1932-ից: Հաջորդել է Գևորգ Ե Սուրենյանցին: 1892-ին ավարտել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցը, ապա ուսումը շարունակել Շվեյցարիայի համալսարաններում: 1897-ին Ներսիսյան դպրոցում նշանակվել է երգի ուսուցիչ:

1901-ին ձեռնադրվել է սարկավագ, նույն թվի դեկտեմբերին՝ աբեղա և նշանակվել Նոր Բայազետի (այժմ՝ Գավառ) եկեղեցիների բարեկարգիչ: 1902-ին ձեռնադրվել է վարդապետ: 1903-ի հունիսին, եկեղեց. կալվածքների և ունեցվածքի բռնագրավման (տես Եկեղեցական գույքի բռնագրավման օրենք 1903) ժամանակ, ցար. իշխանություններին դիմադրություն ցույց տալու համար ձերբակալվել և աքսորվել է Ռուսաստանի Օրյոլ քաղաք: 1905-ին վերադարձել է աքսորից և նշանակվել Գորի-Իմերեթի-Բաթումի և Արդվինի առաջնորդական փոխանորդ: 1907-ի հունիսին Մկրտիչ Ա Վանեցի կաթողիկոսի կոնդակով նշանակվել է Նոր Բայազետի և Դարաչիչակի (այժմ՝ Ծաղկաձոր) եկեղեցիների բարեկարգիչ: 1909-ի դեկտ. ձեռնադրվել է եպիսկոպոս: Առաջին համաշխ. պատերազմի տարիներին Երևանի թեմի Եղբայրական օգնության հանձնաժողովի նախագահն էր, կազմակերպել է վիրավոր հայ զինվորների և փախստականների օգնության գործը: 1917-ին նրա նախաձեռնությամբ Երևանում հիմնադրվել է Հայոց Ազգային խորհուրդը: 1919-ին Գևորգ Ե Սուրենյանցի կարգադրությամբ և Հայաստանի կառավարության հրահանգով որպես հայրապետ. պատվիրակ մեկնել է Փարիզ՝ համերաշխություն հաստատելու Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսին մասնակցող հայկ. ազգային երկու պատվիրակությունների միջև: 1920-ին Փարիզից մեկնել է Ամերիկա՝ կարգավորելու պառակտված թեմական կյանքը: Այստեղ կազմակերպել է հանգանակություն Հայաստանի պաշտպանության և վերաշինության համար, ինչպես նաև կատարել Հս. Ամերիկայի հոգևոր առաջնորդի ընտրություն՝ հանձին Տիրայր արք. Տեր-Հովհաննիսյանի: 1920-ի դեկտ. 11-ին Գևորգ Ե Սուրենյանցի կոնդակով նրան շնորհվել է արքության տիտղոս և պատիվ: 1923-ի մարտի 4-ին կարգվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոսի տեղապահ և Գերագույն հոգևոր խորհրդի նախագահող: Այս պաշտոնում նա պայքար է ծավալել «Ազատ եկեղեցական եղբայրության» խմբավորման դեմ: Գևորգ Ե Սուրենյանցի մահից հետո, 1930–32-ին ղեկավարել է Հայ եկեղեցու գործերը: 1932-ի նոյեմբ. 12-ին ընտրվել, իսկ 13-ին օծվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս: Խ. Ա Մ. պայքար է ծավալել փակված եկեղեցիները վերաբացելու օգտին, հանդես եկել եկեղեցիները քանդելու և ոչ իրենց նպատակին օգտագործելու, խորհրդ. իշխանությունների՝ հայ հոգևորականներին բըռնությունների ենթարկելու քաղաքականության դեմ: Զբաղվել է եկեղեցու սահմանադրական, ծիսական, կազմակերպչական համակողմանի քննության ու բարեկարգման, Մայր տաճարի նորոգման, Հայ եկեղեցու նվիրապետ. աթոռների միջև սերտ հարաբերությունների ստեղծման հարցերով: Զգալի աշխատանք է կատարել սփյուռքահայությանը Հայ եկեղեցու շուրջ համախմբելու համար: Սփյուռքում կազմակերպել է Աստվածաշնչի հայ. թարգմանության 1500-ամյակին նվիրված հանդիսություններ: Խ. Ա Մ-ին պետանվտանգության ծպտյալ գործակալները խեղդամահ են արել Վեհարանի իր բնակարանում: Կաթողիկոս. աթոռին Խ. Ա Մ-ին հաջորդել է Գևորգ Զ Չորեքչյանը:

Գրկ. Ստեփանյանց Ս., Հայ առաքելական եկեղեցին ստալինյան բռնապետության օրոք, Ե., 1994:

Ստեփան Ստեփանյանց

ԽՈՐՀՐԴԱՏԵՏՐ-ՊԱՏԱՐԱԳԱՄԱՏՈՒՅՑ, Խորհրդատետր, ծիսամատյան, որը պարունակում է Պատարագի բովանդակությունը և մատուցման կարգը:

Առկա են տարբեր առաքյալների (Անդրեաս, Հակոբոս Զեբեդյան, Հակոբոս Տյառնեղբայր) վերագրված Խ-Պ-ներ: Հայ եկեղեցին ժամանակի ընթացքում հայացրել է մի շարք Խ-Պ-ներ, որոնք հայտնի են բարսեղյան, նազիանզյան, ոսկեբերանյան, հռոմեական անուններով: Բարսեղյան պատարագամատույցը հայ. ձեռագրերում հայտնի է Գրիգոր Ա Լուսավորչի անունով: Այս վերագրումը հետևանք է այն բանի, որ Գրիգոր Լուսավորիչն է Կեսարիայից այն բերել Հայաստան և դարձրել կիրարկելի: Նազիանզյան Խ-Պ., որ սխալմամբ վերագրվել է Աթանաս Ալեքսանդրացուն, խմբագրել է Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսը. որդեգրվելով Հայ եկեղեցու կողմից՝ այն դարձել է նրա հիմն. Խ-Պ.: Ոսկեբերանյան Խ-Պ., որը շատ նման է բարսեղյանին, կիրառվում է գլխավորաբար Հույն եկեղեցում, իսկ հռոմ. Խ-Պ. (հայերեն է թարգմանել Ներսես Լամբրոնացին) իր մի շարք հատվածներով ներմուծվել է հայոց Պատարագի մեջ:

Հայոց Խ-Պ. գլխավորապես կազմված է կապադովկյան հայրերի՝ Բարսեղ Կեսարացու և Գրիգոր Նազիանզացու հեղինակած պատարագամատույցից: Ըստ այսմ՝ հայոց Պատարագը կատարվում է համաձայն Խ-Պ-ի, որն ունի հետևյալ մասերը. Ա մաս՝ Պատրաստություն, որի մեջ մտնում են. 1. Զգեստավորում (ոսկեբերանյան-Ոսկ.), 2. Լվացում (հռոմեական-Հռոմ.), 3. Խոստովանություն (Հռոմ.), 4. Նախամուտ (՞), 5. Աղոթք՝ Գրիգոր Նարեկացու (Հայ.), 6. Առաջադրություն (Բարսեղ Կեսարացու-Բրս.), Բ մաս՝ Ճաշուպաշտ ոնակատարություն, որի մեջ մտնում են. 1. Խնկարկություն (Ոսկ.), 2. Ճաշու մուտք (Բրս.), 3. Ընթերցվածք (Ոսկ.), Գ մաս՝ Կանոն ս. Պատարագի, որի մեջ մտնում են. 1. Մեծ մուտք (Բրս., Նազիանզացի-Նազ.), 2. Ողջույն (Ոսկ., Նազ.), 3. Սրբագործություն (Բրս., Նազ.), 4. Հիշատակություններ (Բրս., Նազ.), 5. Ճաշակումն (Բրս., Նազ., Ոսկ.), և Դ մաս՝ Արձակում (Ոսկ.):

Խ-Պ-ի բովանդակության վերաբերյալ ժամանակին մեկնաբանություններ են շարադրել Խոսրով Անձևացին, Ներսես Լամբրոնացին, Մովսես Երզնկացին, Հովհաննես Արճիշեցի Ոսպնակերը (XIII–XIV դդ.): Հայերեն Խ-Պ. առաջին անգամ տպագրել է Հակոբ Մեղապարտը, 1513-ին, Վենետիկում: Տես նաև Ծիսամատյան:

Գրկ. Գաթըրճյան Հ., Սրբազան պատարագամատոյցք հայոց, Վնն., 1897: Պողարյան Ն., Ծիսագիտութիւն, Նյու Յորք, 1990, էջ 75–91:

Հակոբ Քյոսեյան

ԽՈՐՀՈՒՐԴՆԵՐ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ, հավատքով ընկալված աստվածային անտեսանելի շնորհների ստացման տեսանելի նշաններ՝ արտահայտված արտաքին ծեսի, աստվածապաշտական արարողությունների միջոցով: Խորհուրդներով, ինչպես և մյուս ծեսերով ու արարողություններով, եկեղեցին իրագործում է իր փրկագործական առաքելությունը. անհատը դառնում է եկեղեցու իսկական և միակից անդամ և հաղորդակցվում Հիսուս Քրիստոսի հետ:

Աստվածաբան. ձևակերպմամբ՝ խորհուրդները եկեղեց. այն արարողություններն են, որոնց միջոցով հավատացյալն ընդունում է Սուրբ Հոգու շնորհները, տեսանելի գործողությունների, խոսքերի և անձերի (խորհուրդների մատակարարում) միջոցով հարաբերության մեջ մտնում գաղտնի ու անտեսանելի երևույթների, հոգևոր ուժերի և կարողությունների հետ: Առաջին անգամ խորհուրդ բառի իմաստը ներկայիս ըմբռնմամբ ձևակերպել է IV–V դդ. աստվածաբան Օգոստինոս Երանելին՝ որպես «տեսանելի նշան անտեսանելի շնորհքի»:

Նոր կտակարանում խորհուրդ բառը հիշվում է իր նախն. իմաստով և նշանակում է ծածկված, վարագուրված, գաղտնիք: Պողոս առաքյալը խորհուրդ բառը գործածել է անցյալում անծանոթ մնացած ու հետո Ավետարանով հայտնված ճշմարտությունը ցույց տալու (Կողոս. 1.26–27), երբեմն էլ՝ երևույթի թաքուն իմաստը մատնանշելու համար. «Այս խորհուրդը մեծ է. բայց ես ասում եմ Քրիստոսի և եկեղեցու վերաբերյալ» (Եփես. 5.32): Պողոս առաքյալն այս իմաստով է հաճախ գործածել խորհուրդ բառը, երբ ասել է՝ «Ավետարանի խորհուրդը», «Քրիստոսի խաչի խորհուրդը», «Քրիստոսի խորհուրդը», «մարդեղության խորհուրդը» ևն: Աստվածաշնչում գործածված խորհուրդ բառը երբեք չի համապատասխանել իր այսօրվա նշանակությանը: Եկեղեցու ս. հայրերի տնօրինությամբ խորհուրդը քրիստ. մասնավոր նշանակություն է ստացել՝ ցույց տալով քրիստ. արարողությունների արտաքին ձևի մեջ թաքնված միտքը և խորհրդավոր ներգործությունը, որոնց միջոցով հավատացյալ քրիստոնյան ընդունում է աստվածային շնորհներ:

Հայ եկեղեցին [ինչպես և Կաթոլիկ և Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցիները] ունի յոթ խորհուրդ. Մկրտություն, Դրոշմ, Ապաշխարություն, Հաղորդություն, Պսակ և Ամուսնություն, Ձեռնադրություն, Կարգ հիվանդաց և վերջին օծում: Անգլիկան եկեղեցին ևս ընդունում է այս յոթ խորհուրդները, բայց տարբերվում է իր մեկնաբանություններով: Բողոքական եկեղեցիների մեծ մասը միայն երկու խորհուրդ է ընդունում (Մկրտությունը և Հաղորդությունը), մյուսները՝ երեք (նաև Ձեռնադրությունը): Յուրաքանչյուր խորհուրդ ունի իր առանձին, էական նշանակությունը և ներքին բովանդակությունը: Մկրտությունը հավատքի խորհուրդն է, Դրոշմը՝ հույսի, Հաղորդությունը՝ սիրո և խաղաղության, Ապաշխարությունը՝ արդարության և մաքրության, Ձեռնադրությունը՝ հոգևոր կոչումի, շնորհի ու իմաստության ստացման, Պսակը՝ ողջախոհության և մաքուր կյանքի, Վերջին օծումը՝ հավիտենական կյանքի ժառանգության և հոգու փրկության: Անմիջականորեն Հիսուս Քրիստոսի հաստատած խորհուրդները երկուսն են՝ Մկրտությունը և Հաղորդությունը, իսկ մնացած հինգը, ունենալով սուրբգրային հիմք, միջին դարերից եկող ավանդության և եկեղեցու զարգացման արդյունք են: Դրանց վերջնական ձևավորումը վերագրվում է XII դ. եկեղեց. հայրերին: Այդ դարից սկսած Հայ եկեղեցին ևս որդեգրել է յոթ խորհուրդները:

Եկեղեցական խորհուրդների ծիսակատարությունները արտաքին, տեսանելի աստվածապաշտ. արարողություններ են, որոնք հավատացյալին բերում են Սուրբ Հոգու հոգևոր, մտավոր ու բարոյական անտեսանելի շնորհները կամ հայտնված անըմբռնելի ճշմարտությունը: Այսպես, Մկրտության ժամանակ մկրտվողի վերստին ծնունդով Աստծո որդեգիր դառնալը, Ապաշխարության ընթացքում ապաշխարողին մեղքերից արձակելը, Ձեռնադրությամբ կատարած շնորհաբաշխումը, ս. Պատարագի ընթացքում հացի և գինու փոխակերպումը Քրիստոսի մարմնի և արյան անտեսանելի են, սակայն ընկալվում են հավատքով և հավատքի միջոցով դառնում իմանալի ու զգալի: Խորհուրդների մատակարարության համար անհրաժեշտ են երեք տարրեր. 1. զգալի նշան. այսպես են կոչվում խորհուրդների կատարման ընթացքում գործածվող նյութերը, օր., ջուրը՝ Մկրտության, ս. Մյուռոնը՝ Դրոշմի, հացը և գինին՝ Հաղորդության ժամանակ: 2. Աղոթք, որը սրբագործում է խորհուրդի զգալի նշանը: Խորհրդակատարության ընթացքում երգվում են շարականներ, ընթերցվում աղոթքներ և Ս. Գրքից հատվածներ: 3. Օրինավոր պաշտոնյա. միայն ձեռնադրված հոգևորականն իրավունք ունի խորհուրդներ մատակարարելու: Յոթ խորհուրդներից երեքը՝ Մկրտությունը, Դրոշմը և Ձեռնադրությունը, անկրկնելի են: Մնացած չորսը կրկնելի են՝ ըստ կանոնի և ըստ եկեղեց. ավանդության: Չորս խորհուրդները՝ Մկրտությունը, Դրոշմը, Հաղորդությունը և Ապաշխարությունը, պարտադիր են: Մնացած խորհուրդները թողնված են յուրաքանչյուր անհատի ազատ կամքին:

Գրկ. Տեր – Մ իքել յ ան Ա., Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցու քրիստոնէականը, Թ., 1900: Չեպեյան Ղ., Հայ եկեղեցւո յոթը խորհուրդները, Անթիլիաս, 1988: Սարգսյան Ս., Հայոց եկեղեցւո խորհուրդներն ու ծեսերը, «Գանձասար», 1, 1992:

Արտաշես Ղազարյան

ԽՐԱՏ, միջնադարյան մատենագրության ժանր: Ի տարբերություն ճառի ու քարոզի, նախատեսվել է լայն լսարանի, հասարակության տարբեր խավերի համար: Բովանդակում է փաստ. հարուստ նյութ միջնադարի մշակութ., տնտ. կյանքի վերաբերյալ, իր ուրույն տեղն է զբաղեցնում Հայ եկեղեցու աստվածաբան. ժառանգության մեջ, ներկայացնում հոգևոր գրականության այն բնագավառը, որն առավելագույն ներդաշնակությամբ արտացոլում է բարոյական աստվածաբանության տեսական և գործնական սկզբունքները: Այս է պատճառը այն տևական հետաքրքրության, որ ցուցաբերել են Հայ եկեղեցու հայրերը Խ-ի նկատմամբ: Դա արտահայտվել է տակավին հայ դպրության արշալույսին, երբ Աստվածաշնչի հայացումը սկսվել է խրատական բովանդակություն ունեցող Առակաց գրքի թարգմանությամբ: Ավելի ուշ հայացվել են եկեղեցու հայրերի, Խիկար Իմաստունի Խ-ները, «Բանք իմաստնոց» ժողովածուները:

«Պիտոյից գրքի» թելադրանքով հայ միջնադարում խրատական գրականությունը բաժանվել է «յորդորական, հրաժարական, բացասական, պարզ, շարալծեալ, առավելահրաշ» տեսակների: Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզ) դրանք միավորել է երեք հիմն. խմբերի մեջ՝ հորդորական (դրական), հրաժարական (բացասական), միջակային (այստեղ բարոյաբանությունը բացորոշ չէ): Խ. ունի կանոն., ընդհանր., հորդոր., հոգեշահ, վանական-կրոնավոր., դավան., ծիսական, գիտագործն. և այլ ուղղվածություն ու բովանդակություն: Կանոնական Խ-ում տիրապետող է պաշտոն. հրահանգը, իրավ. երանգ ունեցող խորհուրդը: Նպատակն է, ելնելով տեղական պայմաններից, ժողովրդին մատչելի լեզվով ներկայացնել եկեղեցու սահմանած կանոն. որոշումները (տես «Կանոնա-գիրք Հայոց»), պահպանել հասարակության ներդաշնակ համակեցությունը («Նուաստ վարդապետ Յոհաննիսի Երզնկայեցւոյ խրատ հասարակաց քրիստոնէից, քահանայից եւ ժողովըրդոց…», «Խրատ կանոնական համառաւտ»): Խրատականոնական բովանդակություն ունեն նաև Հովհաննես Երզնկացու (Պլուզ) «Եղբարց միաբանութեան» կանոնադրությունը և «Կրկին կանոնք եւ խրատք տղայահասակ մանկանց աշխարհականաց» երկը, որոնց նպատակն է տնտեսական, բարոյական, հոգևոր փոխօգնության կանոն. պարտավորություններ հաստատել արհեստավոր., երիտասարդ. կազմակերպությունների անդամների շրջանում:

Հորդորական, հոգեշահ Խ-ներն էապես կապված են միմյանց հետ: Դրանք [«Երանելւոյն Բարսղի Կեսարու հայրապետի ասացեալ վասն պահոց» (Մատենադարան, ձեռ. դ 4749, թերթեր 233ա–235բ), «Խրատք երանելւոյն Բարսղի վասն ապաշխարութեան» (Վենետիկի Մխիթարյան մատենադարան, ձեռ. դ 209, թերթեր 211 բ–223 ա), «Նեղոսի խրատ, որ ի բաց մերժեն յապականացուացն (Մատենադարան, ձեռ. դ 694, թերթ 47 բ), «Խոսրովու վարդապետի խրատական պատգամք յոյժ օգ տակար եւ հոգեշահ» (տես «Հոգևոր կեանքի մասին», 1997), Հովհաննես Սարկավագի «Խրատ մանկանց», «Բանք խրատու» («Գանձասար», 2, 1992), Գրիգոր վարդապետի «Խոսք ճշմարիտ հավատքի և առաքինասեր վարքի մասին» (1992), «Գէորգեա Սկեւռացւոյ բան խրատու յաղագս խոստովանութեան» (Մատենադարան, ձեռ. դ 40, թերթեր 118ա–121բ), «Յովհաննիսի Գառնեցւոյ բան շահաւէտ եւ աւգտակար ամենայն մարդկան» (Մատենադարան, ձեռ. դ 941, թերթ 37ա), Հովհաննես Երզնկացու «Թուղթ առ իշխանս Եկեղեաց գաւառի», Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի կաթողիկոսի «Խրատական թուղթը» ևն] հորդորներ ու բարոյաբան. թելադրանքներ են աղոթքի, պահքի, Աստվածաշնչի տևական ընթերցանության, աստվածային պատվիրանների կատարման, խոնարհության, հոգևոր սթափության և քրիստ. այլ առաքինությունների վերաբերյալ: Վանական-կրոնավոր. Խ-ները [Եղիշեի «Բան խրատու յաղագս միանձանց», Հովհաննես Գառնեցու «Խրատ Կրաւնավորաց» («Սիոն», 1953) ևն] բովանդակում են ներվանական կենցաղավարությունը կարգավորող ճգնակեց. հորդորներ ու ցուցումներ: Հովհաննես Գառնեցու հիշյալ երկում վանականներին թելադրվում է իրենց կենցաղը կազմակերպել համաձայն Հիսուս Քրիստոսի տնօրինական գործի. միջօրեի ծնրադրումն ու աղոթքը կատարել ի հիշատակ Տիրոջ խաչելության, հետմիջօրեի աղոթքը նվիրել Խաչի վրա Տիրոջ՝ լեղի ու քացախ ընդունելուն, երեկոյան ժամի աղոթքը՝ Տիրոջ գերեզման իջնելուն ևն («Սիոն», 1953, էջ 318–321):

Դավան. Խ-ներում շարադրված են Հայ եկեղեցու ուղղափառ վարդապետության հիմն. սկզբունքները և քրիստ. հավատի ընդհանրական հիմունքները: Այս տեսակետից առավել ներկայանալի են Վարդան Այգեկցու այն Խ-ները, որոնցում խոսվում է Սուրբ Երրորդության մասին, հոգիների, նրանց ապրելակերպի, հանգստի մասին, ապա և դժոխքի, նրա չար ու դառը տանջանքների, Նեռի ծննդյան, գալիք դաժան ժամանակների ու նրա սատակման, կռապաշտության և կախարդության մասին ևն: Ծիսական Խ-ներում բացատրվում է արարողության և նրա բնագրի աստվածաբան., հոգևոր բովանդակությունը: Այդ ոլորտին են պատկանում Գևորգ Երզնկացու «Խրատ մկրտութեան», «Խրատ պսակի», Թովմա Մեծոփեցու «Խրատ ժամատեղեաց» կամ «Խրատ գիշերային պաշտաման» երկերը (Մատենադարան, ձեռ. դդ 2335, 7023): Գիտագործն. Խ-ները, ի տարբերություն նախորդների, որոնցում գերակշռում է բարոյական պատգամը, վերաբերում են գրչության արվեստի լեզվաքերակ. տեսությանը: Այս բնույթի Խ-ները բովանդակում են ուղղագր., կետադր., վայելչագր. ցուցումներ ու հրահանգներ: Այդպիսիք են Գևորգ Սկևռացու, Գրիգոր Տաթևացու «Խրատ գրչութեան» ձեռնարկները (Մատենադարան, ձեռ. դ 267, թերթեր 418ա–455ա):

Գրկ. Սարգսյան Գ., Մխիթարայ Գոշի խրատք ոգեշահք, «Բազմավեպ», 1933, էջ 481–490: Խաչիկյան Լ., Կոստանդին Բարձրաբերդցու խրատական թուղթը առաքված Արևելյան Հայաստան 1251 թվականին, ԲՄ, 1958, № 4: Բաղդասարյան Է., Հովհաննես Երզնկացին և նրա խրատական արձակը, Ե., 1977:

Հակոբ Քյոսեյան

ԽՈՒՃԱՊԻ ՎԱՆՔ, ՀՀ Լոռու մարզում, Լալվար լեռան հյուսիսային անտառոտ լանջին: Հնագույն կառույցը միանավ բազիլիկ եկեղեցին է (IX–X դդ.): Խ. վ. սկզբնապես գործել է որպես հայադավան մենաստան, իսկ XIII դ., Զաքարյանների տիրապետության շրջանում, վերածվել է քաղկեդոնիկ վանքի: XIII դ. միանավ եկեղեցուց հս. սրբատաշ ֆելզիտով կառուցվել է գլխ. եկեղեցին՝ զույգ մույթով գմբեթավոր հորինվածքով, հարուստ արտաքին դեկորատիվ հարդարանքով: Հվ. ավանդատանը պահպանվել են որմնանկարների հետքեր: Գլխ. եկեղեցուն արմ-ից կցվել է գավիթ-սրահը, հսից ու հվ-ից ավելացվել են երկայնական սրահներ: Գմբեթավոր եկեղեցու կառուցման հետ մեկտեղ XIII դ. վերանորոգվել է բազիլիկ եկեղեցին (հս-ից ու հվ-ից կցվել են երկայնական սրահներ, իջեցվել է բարձրադիր բեմի նիշը): Բազիլիկ եկեղեցուց հս. պահպանվել է փոքր, կիսավեր մատուռ: Խ. վ-ի պարսպապատ տարածքում պահպանվել են բնակելի և տնտ. շինությունների ավերակները:

Գրկ. Ջալալյան Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 1, Թ., 1842: Էփրիկյան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 2, Վնտ., 1907: Ոսկյան Հ., Գուգարքի վանքերը, Վնն., 1960: Շախկյան Գ., Լոռի. պատմության քարակերտ էջերը, Ե., 1986:

Ալեքսանդր Ջալալյան

ԾԱԹԵՐ, ծադեր, քաղկեդոնականություն ընդունած հայ երկաբնակներ: Անվան իմաստը պարզաբանված չէ: Փորձ է արվել այն բացատրել որպես «խեղված, անկատար, կիսատ» քրիստոնյա, այսինքն՝ տրվել է հայհոյական, վիրավորական իմաստ: Սակայն այս մոտեցման դեմ է վկայում այն հանգամանքը, որ Ծ. իրենց այդ անունով են կոչում: Իրենց վանքերում գրված հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններում գրիչները հաճախ անվան կողքին նշել են և իրենց ծաթ լինելը: Պահպանվել են բյուզ. գործիչների արճճե կնիքներ, որոնց հայ տերերն իրենց անվան կողքին նշել են ծադ մականունը: Ն. Ադոնցը Ծ. նույնացրել է արաբ. աղբյուրներում հիշված զոտտերի կամ զուտտերի հետ, նրանց համարել ժամանակակից գնչուների՝ Հնդկաստանից եկած նախնիներ: Ն. Մառը Ծ-ին հայ-քաղկեդոնիկներ է համարել, իսկ XX դ. սկզբում Ակնի շրջանում բնակվող հայ-հոռոմներին՝ նրանց հետնորդներ: Հիշվում են X դարից: Բնակվել են գլխավորապես բյուզ. Միջագետք բանակաթեմում, Կարինում, Երզնկայում, Ակնում, Կամախում, Չմշկածագում, Եփրատի վերին հոսանքում: Անիի Մայր տաճարի հվ. գավթի մի արձանագրությունում հիշվում է Ծադնոց տեղանուն: Ուխտանես պատմիչը (X դ.) իր գրքի նախաբանում նշում է, որ աշխատության III գլուխը (մեզ չի հասել) նվիրված է ծադ կոչվող «ազգի» մկրտությանը: Մխիթար Այրիվանեցին (XIII դ.) գրում է, որ Հայոց կաթողիկոս Դավիթ Բ Կակաղեցու (806–833) ժամանակ հայերից (իմա՝ հայադավաններից) անջատվել է Ծ-ի «ազգը»: Կեսարիայի շրջանում բնակվող Ծ-ի մասին տեղեկություններ է հայտնում Մխիթար Ապարանեցին (XV դ.): Ծ. հիշվում են նաև բյուզ. աղբյուրներում: Նիկոն Սևլեռնցին (XI դ.) Ծ-ին համարում է իրենց (հույների) դավանակից եղբայրներ, հայազգի, որ հեռացել են հայադավանությունից: Ըստ բյուզ. աղբյուրների, Ծ-ի մետրոպոլիտին ձեռնադրել է Անտիոքի պատրիարքը: Պահպանվել են նրանց վանքերում ստեղծված կրոն. բնույթի հայ. ձեռագրեր: Ծ. անունով գյուղ մինչև XX դ. սկիզբը հայտնի էր Արմ. Հայաստանի Էրզրում նահանգի Երզնկա գավառում: Ունեցել է 52 տուն հայ բնակիչ, եկեղեցի (Ս. Աստվածածին), վարժարան: Բնակիչները տեղահանվել և բնաջնջվել են Մեծ եղեռնի ժամանակ: Ծ. անունով գյուղ ներկայումս կա ՀՀ Լոռու մարզում: Այն հիշատակված է դեռևս Սանահինի վանքի 1221-ի մի վիմագիր արձանագրությունում: Հնարավոր է, որ այս գյուղերի բնակիչները նախկինում Ծ. են եղել:

Գրկ. Ուխտանես, Պատմութիւն Հայոց, Վաղպատ, 1871: Հովսեփյան Գ., Մխիթար Այրիվանեցի, Երուսաղեմ, 1931: Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901: Երիցյան Ա., Ծադ ազգը հա՞յ է, թե ոչ, «Փորձ», 1881, էջ 125–126: Из “Тактикона” Никона Дивногорца. Описание греческих рукописей монастыря Святой Екатерины на Синае, т. 1, доп., под ред. В.Н. Бенешевича, СПБ, 1911, с. 584–588; Э м и н Н., О цадах. Исследования по армянской мифологии, археологии, истории и истории литературы (за 1858–1884), 2изд., М., 1896; М а р р Н., Аркаун, монгольское название христиан в связи с вопросом об армянах-халкедонитах, “Византийский временник”, т. 12, 1905; А д о н ц Н., О происхождении армян-цатов, “Журнал Министерства народного просвещения”, 1911, с. 238–249.

Հրաչ Բարթիկյան

ԾԱՂԿԱԶԱՐԴ, Ծառզարդար, Հայ առաքելական եկեղեցու Տերունի տոներից: Կատարվում է ս. Զատկից մեկ շաբաթ առաջ, Ավագ շաբաթվա միաշաբթի (կիրակի) օրը: Նվիրված է Հիսուս Քրիստոսի երկրային կյանքի վերջին մի քանի դրվագների՝ Երուսաղեմ Հիսուսի հանդիսավոր մուտքի (Մատթ. 21.1–11, Մարկ. 11.1–11, Ղուկ. 19.28–40, Հովհ. 12.12– 19), լումայափոխ և աղավնավաճառ մարդկանցից տաճարի մաքրման (Մատթ. 21.12–13, Մարկ. 11.15–19, Ղուկ. 19.45–48), Ղազարոսին հարություն տալու (Հովհ. 12.17) հիշատակությանը:

Հիսուսի մուտքը Երուսաղեմ ժողովուրդն ընդունել է խանդավառությամբ՝ ձիթենու և արմավենու ճյուղեր, ինչպես նաև իրենց զգեստները փռելով ճանապարհի վրա և աղաղակելով. «Ովսաննա Բարձրյալին, օրհնեալ լինի նա, որ գալիս է Տիրոջ անունով. օրհնեալ լինի մեր հոր՝ Դավթի թագավորությունը, որ գալիս է: Խաղաղություն երկնքում և Փառք բարձունքներում» (Մարկ. 11.9–10): Համաձայն Եկեղեցու հայրերի ուսուցումների, Հիսուսի առջև հանդերձները նետելը խորհըրդանշել է մեղքերի ծածկույթից ազատվելը, որպեսզի Տերը մաքրեր այդ մեղքերը: Ոստեր և ճյուղեր ընծայելը խորհրդանշել է առանձնակի պատիվները և հանդիսավորությունը: Աստվածաշնչում բազմաթիվ են տոնական օրերի առթիվ ձիթենու, արմավենու ճյուղերի գործածության (տոնական օրերի սովորություն) մասին հիշատակությունները: Հրեաները դալար ճյուղերով են նշել Տաղավարահարաց տոնը (Ղևտ. 23.40): Հնում ձիթենին համարվել է իմաստության, խաղաղության, հաղթանակի և փառքի խորհրդանշան: Հին հույները ձիթենու և դափնու պսակներով են պատվել օլիմպիական խաղերում հաղթած ըմբիշներին: Ձիթենու և արմավենու ճյուղերի ընծայումը Քրիստոսին, որը մեռյալ Ղազարոսին հարություն տվեց, ըստ Եկեղեցու հայրերի, խորհրդանշում էր մահվան հանդեպ հաղթանակը: Ծ-ի նախօրեին, շաբաթ օրը, կատարվում է Ծ-ի նախատոնակը, բացվում է խորանի վարագույրը, իսկ հաջորդ օրը ժամերգությունից հետո մատուցվում է ս. Պատարագ: Ծ-ի առավոտյան եկեղեցին օրհնում է ձիթենու, իսկ որտեղ ձիթենի չկա՝ ուռենու ոստերը, և բաժանում ժողովրդին: Անցյալում սովորություն էր Ծ-ի օրը եկեղեցում ծառ տեղադրել, մոմերով ու մրգերով զարդարել, իսկ ներկայումս միայն արմավենու, ձիթենու կամ ուռենու ոստերով են զարդարում եկեղեցին: Ծ. ժողովուրդը կոչում է նաև Ծառզարդար: Ինչպես այս երկու անունները, այնպես էլ ժող. ծեսերն ու տոնակատարությունները, սովորություններն ու խաղերը, որոնք տեղի են ունենում Ծ-ի օրը, ծագումնաբանորեն չեն առնչվում քրիստ. տոնի և ավետարանական պատումի հետ: Ծ. հայոց հեթանոս. շրջանի՝ գարնանը նվիրված տոներից մեկն է եղել և այդ տոնակատարությունների ու ծիսակարգի մի մնացորդն է: Խորհրդանշել է գարնան գալուստը, բնության զարթոնքը, Ատիսի, Արայի և գարնան, արթնացող բնության այլ հեթանոս դիցերի միջոցով կապվել գարնանային եղանակի ու ծառի պաշտամունքի հետ: Հիսուսի մուտքը Երուսաղեմ նույնպես տեղի է ունեցել գարնան զարթոնքի շրջանում, իսկ ձիթենու և արմավենու ճյուղերի գործածության ավետարանական հիշատակությունը համընկել է ծառ զարդարելու և բնության ծաղկունքի ժող. տոնակատարության հետ: Ժամանակների և պարագաների այդ նմանությամբ Ծ. միացել է Հիսուսի՝ Երուսաղեմ մտնելու քրիստ. տոնին, փոխանցվել եկեղեցուն և մտել Տոնացույց Ծ. անվանումով:

Երկրորդ Ծ.: Համբարձման տոնին հաջորդող առաջին և ս. Զատկի յոթերորդ կիրակին կոչվում է Երկրորդ Ծ.: Ունի 35 օրվա շարժականություն (մայիսի 3-ից հունիսի 6-ը): Եթե բուն Ծ. խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսի հանդիսավոր մուտքը Երուսաղեմ, ապա Երկրորդ Ծ. հրեշտակների ուղեկցությամբ Վերին Երուսաղեմ Հիսուսի մուտքի հիշատակությունն է: Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսի սահմանած այս տոնը կապված է զուտ ազգ. ավանդության հետ, համաձայն որի, երբ Գրիգոր Լուսավորիչը գտնվել է Խոր վիրապում, մի հրեշտակ ամեն օր այցելել է նրան: Համբարձման չորրորդ օրը հրեշտակը չի այցելել: Հաջորդ օրը ս. Գրիգորի այն հարցին, թե ինչո՞ւ նախորդ օրը իրեն չի այցելել, հրեշտակը պատասխանել է, որ Քրիստոսի Համբարձումը տոնելու համար հրեշտակների ինը դասերը հաջորդաբար տոնախմբություն են կատարում, և ինքը, չորրորդ դասից լինելով, չորրորդ օրը չի ցանկացել իր դասի ուրախություններից բացակայել: Երկրորդ Ծ-ի օրը նույնությամբ կրկնվում են Ծ-ի ընթերցվածներն ու շարականները: Երաժշտություն: Շարակնոցում առկա են Ծ-ին նվիրված հետևյալ կանոնները. Սահակ Ա Պարթևին վերագրվող բուն Ծ-ի կանոնը, որի Հարցը XII–XIII դդ. պարականոն է մնացել, և Երկրորդ Ծ-ի հին և նոր կանոնները: Հին կանոնի երգերը (Հարցը և Մեծացուսցեն, XII դարից՝ պարականոն) դարձյալ ընծայում են Սահակ Ա Պարթևին, իսկ նոր կանոնի («Մեծահրաշ այս խորհուրդ») հեղինակն է Գրիգոր Գ Պահլավունի կաթողիկոսը: Ծ-ին նվիրված շարականներն աչքի են ընկնում Հիսուսի Երուսաղեմ մուտքն արտահայտող բերկրալից և ցնծագին բնույթով:

Պատկերագրություն: Հիսուս Քրիստոսի հանդիսավոր մուտքը Երուսաղեմ քրիստ. արվեստում արտացոլվել է դեռևս IV– V դդ.: Հայկ. արվեստում հայտնի հնագույն օրինակը պահպանվել է «Էջմիածնի Ավետարան»-ի VI դ. փղոսկրե կազմի վրա: Պատկերի հորինվածքային կառուցվածքը հետևյալն է. կենտրոնում ներկայացվում է ավանակին նստած Քրիստոսը, նրան հետևում են աշակերտները: Հանդիպակաց կողմում պատկերվում են Երուսաղեմի բնակիչները, որոնցից ոմանք իրենց զգեստները (ըստ միջնադարյան մեկնաբանության՝ իրենց մեղքերը), իսկ ուրիշները՝ ծառերի ճյուղեր են սփռում Տիրոջ ճանապարհին: Երուսաղեմը ներկայացվում է պարսպապատ քաղաքի կամ տաճարի տեսքով, որի ֆոնին էլ հիմնականում պատկերվում են քաղաքի ծերերն ու բնակիչները:

«Մուտք Երուսաղեմ» տեսարանը, պահպանելով թեմատիկ հիմն. կառուցվածքը, ներկայացվում է պատկերագր. մի շարք տարբերակներով (պայմանավորված Ավետարանների տարբեր նկարագրություններով): Մատթեոսի Ավետարանի համաձայն (Մատթ. 21.2–5), Քրիստոսը պատկերվում է ավանակին նստած, իսկ կողքից գալիս է քուռակը: Մյուս երեք Ավետարաններում քուռակը չի հիշատակվում, ուստի բացակայում են նաև դրա նկարազարդումները: Հիսուսը պատկերվում է երկու հիմն. դիրքով՝ ավանակին բազմած կամ հեծած, դիմացից կամ երեք քառորդ մասով: Ավանակը ներկայացվում է գլուխը խոնարհած կամ բարձր պահած:

Ըստ Մատթեոսի ու Մարկոսի, ձիթենու և արմավենու ոստեր կտրատելու համար քաղաքի բնակիչներից ոմանք ծառ են բարձրանում: Համաձայն Ղուկասի, ծառ է բարձրանում Զաքեոս կարճահասակը Երիքովում՝ Քրիստոսին տեսնելու նպատակով: Մի շարք մանրանկարներում Զաքեոսը պատկերվում է «Մուտք Երուսաղեմ» տեսարանում: Կիլիկյան որոշ մանրանկարներում այս հորինվածքին է կցվում նաև աշակերտների՝ ավանակը բերելու դրվագը: Որոշ ստեղծագործություններում «Մուտք Երուսաղեմ» տերուն. պատկերը ներկայացվում է որպես զվարթ ժող. տոնախմբություն՝ լիովին նույնացվելով Հայ եկեղեցու Ծ-ի տոնին: Այդ առումով հատկապես ուշագրավ են Վասպուրականի մանրանկարչության դպրոցի օրինակները, որոնցից շատերն ուղղակիորեն կրում են Ծ., Ծառզարդար կամ էլ Արմավենյաց օր խորագրերը:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, Թեհրան, 1999: Մաթեվոսյան Կ., Ավետիսյան Ա., Ավետարանական պատկերներ, Ե., 1993: Քյոսեյան Հ., Դրվագներ հայ միջնադարյան արվեստի աստվածաբանության, Ս. Էջմիածին, 1995: Chevalier J., Cheerbrant A., Dictionnaire des symboles, P., 1982; R é a u L., Iconographie de l’art chrռtien, t. 2, P., 1957; Shiller G., Iconography of Christian Art, v. 1, L., 1971.

Արտաշես Ղազարյան

Աննա Արևշատյան
Աննա Լեյլոյան

ԾԵՍ, աստվածապաշտություն, խորհըրդաբանական գործողություն կամ գործողությունների, արարողությունների շարք՝ արտահայտելու համար որևէ նվիրական, աստվածային երևույթ. հոգևոր պաշտամունքի ձև: Բազմաթիվ Ծ-եր և ծիս. արարողություններ են նկարագրված Հին կտակարանի գրքերում, ինչպիսիք են՝ օծման Ծ. (տես Օծում), զոհաբերության Ծ. (տես Պատարագ), զատկական Ծ. (տես Զատիկ) և այլն:

Ծ. նկարագրված է նաև Նոր կտակարանում: Հիսուսն ինքը իր առաքյալների հետ կատարում էր սաղմոսասացություն, օրհներգություն, այսինքն՝ պաշտամունք առ Հայր Աստ ված. նա ժողովարան գնաց և ընթերցեց Եսայի մարգարեի գիրքը (Ղուկ. 4.16–21), կատարեց Հին ուխտով սահմանված Զատիկը (Պասեք), որի ընթացքում, հաց և գինի բաժանելով աշակերտներին, իբրև տերունական մարմնի և արյան խորհուրդ, հորդորեց այն կատարել այնուհետև իր հիշատակի համար. դրանով իսկ հաստատվեց ս. Հաղորդության Ծ. կամ ս. Պատարագը (Մատթ. 26.17–30, Մարկ. 14.12–25, Ղուկ. 22.7–20, Հովհ. 13.21–30, Ա Կորնթ. 11.23–26):

Ծ. պահպանվել է նաև առաքելական շրջանում. «… և նրանք հարատևում էին առաքյալների ուսուցման, հաղորդության, հացի բեկման ու աղոթքների մեջ» (Գործք 2.42, տես նաև Գործք 2.46, 20.7, 11, 27.35): Եկեղեցիների կազմավորման և ճյուղավորման շրջանում յուրաքանչյուր եկեղեցի, պահելով հինկտակարանային և առաքելական շըրջանից ավանդված էական Ծ-երը, միաժամանակ նոր հավելումներ է արել՝ պատշաճեցնելով դրանք հիմն. Ծ-երին: Առաջ են եկել հուն., հայկ., ասոր., լատ., ղպտական եկեղեց. Ծ-եր և իրենց հերթին՝ դրանց այլ ճյուղավորումներ:

Հայ եկեղեց. Ծ. սկզբ. շրջանում կատարվել է ըստ հուն. և ասոր. առաքելական ավանդությունների: Գրիգոր Լուսավորչից սկսած, ապա, մասնավորաբար V դարից՝ հայոց գրերի գյուտից և Աստվածաշունչը հայերեն թարգմանելուց հետո, ընդհանրական Ծ., հայացվելով, դարձել է առավել ազգային, օժտվել նոր հավելումներով ու պատշաճեցումներով: Ծ-ի բովանդակային առանցքը կազմող շարականների, աղոթքների խմբագրման և հատուկ դասավորության առումով մեծ դեր են կատարել Սահակ Ա Պարթև կաթողիկոսը, Մեսրոպ Մաշտոցը և Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսը (տես Մաշտոց, Հայսմավուրք, Տոնացույց):

Հայ եկեղեցու Ծ. հարստացել է նաև հետագայում, մասնավորապես VIII, IX, XII դդ.՝ Ստեփանոս Սյունեցու, Հովհաննես Գ Օձնեցու, Խոսրով Անձևացու, իսկ կիլիկյան շրջանում՝ Ներսես Շնորհալու և Ներսես Լամբրոնացու բարենորոգչական ներդրումներով:

Ծ-ի կամ աստվածապաշտության արարողակարգի հիմն. բաղկացուցիչ մասերն են խորհուրդները (տես Խորհուրդներ եկեղեցական), ժամերգությունները, տոները և հոգևոր բարեպաշտական արարողությունները:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Սարգսյան Ս., Հայոց եկեղեցվո խորհուրդներն ու ծեսերը, «Գանձասար», 2, 1992: Ժողովրդական ժամագիրք Մեծի Պահոց օրերու (հրամանաւ Տ.Տ. Գարեգնի առաջնոյ Վեհափառ և Սրբազնագոյն Կաթողիկոսի Ամենայն Հայոց), Էջմիածին, 1997:

Լևոն Սարգսյան

ԾԻԾԵՌՆԱՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի Աղահեճք գավառում (այժմ՝ ԼՂՀ Քաշաթաղի շրջանում), Աղավնո գետի աջ ափին, Տաթևի վանքին հարկատու Ծիծառնուվանք գյուղի եզրին: Ծ-ի միաբան Ստեփանոս վանականը որպես վկա ստորագրել է 844-ին Սյունյաց իշխան Փիլիպեի՝ Տաթևի վանքին իր հայրենի Տաթև գյուղը նվիրելու թուղթը: Ստեփանոս արք. Օրբելյանը Ծ. դասել է XIII դ. Սյունյաց նշանավոր վանքերի թվին: 1655-ին Նախիջևանի Գողթն գավառի Ս. Խաչ վանքի վանահայր, եպիսկոպոս, գրահրատարակիչ Թովմա Վանանդեցին Հայաստանի հռչակավոր սրբավայրերին նվիրած իր չափածո ներբողում հիշատակում է Ծ.՝ որպես «մեծ անցյալ» ունեցող: Ծ. բարգավաճել է XVII–XVIII դդ., երբ կառուցվել են պարիսպը՝ կամարակապ մեծ դարպասով (1633), հվ. կողմում՝ սեղանատունը, նորոգվել եկեղեցին (1779): Մինչև XX դ. եղել է գործող վանք (պատկանել է Տաթևի վանքի թեմին՝ «Ծիծեռնակու սուրբ վանք» անունով) և մեծ ուխտատեղի, որտեղ Համբարձման և Սուրբ Խաչի տոներին ողջ Սյունիքից բազմահազար ուխտավորներ են այցելել: Ծ-ի եկեղեցին իր առանձնահատկություններով և ինքնատիպ հարդարանքով վաղ միջնադարի հայկ. ճարտ-յան կարևորագույն կառույցներից է: Եռանավ բազիլիկ է՝ ուղղանկյուն հատակագծով, չորս զույգ մույթերով, շենքի ծավալում արտաքուստ շեշտված միջին նավով, և հայկ. նույնատիպ կառույցների միակ կանգուն և լավ պահպանված օրինակն է: Բազիլիկն ունեցել է մի քանի շին. փուլեր, որոնցից առաջինն արտաքին պատերի ստորին՝ սրբատաշ բազալտով (7–8 շարք բարձրությամբ) մասն է՝ կառուցված IV դ. (կամ ավելի վաղ. կա տեսակետ, որ Ծ. եղել է եկեղեցու վերափոխված հեթանոս. տաճար): V–VII դդ. հաջորդաբար ավելացվել են պատերի՝ ֆելզիտով վերնամասը, ավանդատները և պայտաձև խորանը՝ սյունազարդ վերնահարկով (բացառիկ է հայկ. եկեղեցիներում), փայտե սյուների փոխարեն՝ կամարաշարերը: Ծ-ի բազիլիկի կարևոր առանձնահատկություններն են արմ. ճակատում մուտք չունենալը (որը հատուկ է հեթանոս. տաճարներին և բնորոշ չէ բազիլիկ եկեղեցիներին), խորանի վերևի կամարակապ սրահը (եզակի է հայկ. ճարտ. մեջ), բեմում լուսամուտ չունենալը, թաղակիր կամարների բացակայությունը ևն: Ի տարբերություն զուսպ արտաքին ճակատների (լուսամուտների երեսակալներ, շրջանագծի մեջ ներառված հավասարաթև խաչեր), ներսը վաղ միջնադարի հայկ. արվեստին հատուկ հարուստ հարդարանք ունի: Մույթերը զարդարված են շախմատաձև ու երկշարք ատամիկներով, ալիքաձև ու պարանահյուս, օձակերպ քանդակներով, ուղղանկյան մեջ ներգծված ութճառագայթանի աստղերով (հանդիպում է հատկապես V դ. 2-րդ կեսում՝ Տեկոր, Երերույք, Փարպի, Ամարաս): Հս. պատին պահպանվել է որմնանկարի մի հատված՝ ողջ հասակով կանգնած երկու սրբերի պատկերով: Բազիլիկի հարդարանքում կարմիր են ներկված որոշ վարդյակներ ու մույթերի խոյակներ:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Լալայան Ե., Զանգեզուր, ԱՀ, գիրք 4, Թ., 1898: Հասրաթյան Մ., Ծիծեռնավանք, ՊԲՀ, 1980, № 2: Cuneo P., La basilique de Tsitsernakavank (Cicernakavank) dans le Karabagh, “Revue des ռtudes armeniennes”, t. 4, 1967.

Մուրադ Հասրաթյան

ԾԻՍԱՄԱՏՅԱՆ, Ծ ի սակ ան գ րականություն, եկեղեցում գործածվող՝ գործնական-արարողական կիրառություն ունեցող սրբազան մատյաններ: Ծեսի և դրա հետ կապված Ծ-ի ձևավորումը կապված է Ընդհանրական եկեղեցու՝ որպես վարչ. միավորի, կազմավորման հետ (I դ. վերջ):

Ծ. (առհասարակ ծիսական գրակ-ը) սկըզբնավորվել է հին հրեական իրականությունում: Իբրև այդպիսին Հին կտակարանում առկա են ծեսի (գլխավորաբար զոհաբերման և օծման) մի շարք նկարագրություններ (Ղևտ. 9.3–22, Ա Թագ. 16.13, Գ Թագ. 18.31–39 ևն): Նոր կտակարանում (Մատթ. 3.11, Ղուկ. 3.21) ու Եպիփան Կիպրացու Ավետարանի մեկնության մեջ (Մատենադարան, ձեռ. դ 949, 4750) տրվում են Պատարագի և Մկրտության վաղագույն նկարագրություններ: Հայ եկեղեցու արարողակարգում առկա են Ավետարանը և Ժամագիրք, Շարակնոց, Ճաշոց, Հայսմավուրք, Տոնացույց, Խորհրդատետր-Պատարագամատույց, Մաշտոց Ծ-ները: Առաջինները կիրառվում են Գիշերային, Առավոտյան, Արևագալի, Երեկոյան, Խաղաղական և Հանգստյան ժամասացությունների ժամանակ, իսկ Մաշտոցը՝ անդաստանների գարնանացանն ու աշնանացանը, ջրօրհնեքը, պսակադրությունները, ննջեցյալների թաղումը, մանկանց մկրտությունը կատարելիս: Հայ եկեղեց. մատենագրության մեջ ծեսի մասնակի նկարագրություններ տրվում են Ստեփանոս Սյունեցու, Խոսրով Անձևացու և Ներսես Լամբրոնացու՝ Ժամակարգությանը և Պատարագին նվիրված աշխատություններում:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան
Հակոբ Քյոսեյան

ԾՈՄ, տես Պահք:

ԾՈՐԾՈՐԻ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Արտազ գավառում (այժմ՝ Իրանի Մակու քաղաքից հյուսիս-արևմուտք, Զանգմար գետի ձախ ափին): XIII դ. վերջին հիմնադրել է Զաքարիա եպիսկոպոսը: Հիշատակվում է 1314-ից: Ծ. վ., լինելով Արտազի հայկ. իշխանության մշակութ. կենտրոն, վերելք է ապրել XIV դ. I -ին կեսին, երբ այստեղ է հաստատվել Հովհաննես Երզնկացին (Ծործորեցի): Բացվել են բարձրագույն դպրոց, գրչության կենտրոն, գրվել և թարգմանվել են աստվածաբան. երկեր ու մեկնություններ, ընդօրինակվել ձեռագրեր: Հովհաննես Երզնկացին այս վանքում է գրել «Մեկնութիւն մարգարեութեանն Դանիէլի», «Մեկնութիւն Մատթէի Ավետարանին», «Համառօտ տեսութիւն քերականի» երկերը, քարոզներ, չափածո ստեղծագործություններ ևն: 1316-ին Զաքարիա եպիսկոպոսը և Հովհաննես Երզնկացին մասնակցել են Ադանայի եկեղեցական ժողովին:

Ծ. վ. XIV դ. դարձել է միարարական շարժման (տես Ունիթորություն) կենտրոն: Վանքին կից բացված դպրոցում գիտամանկավարժ. աշխատանք է կատարել Ֆրա Պոնցիուս վարդապետը: Ծործորի բարձրագույն դպրոցում հայերեն են թարգմանվել եվրոպ. սխոլաստիկայի անվանի ներկայացուցիչներ Նիկողայոս Լյուրացու, Թովմա Աքվինացու, Բոնավենտուրայի երկերը: Ծ. վ. գործել է մինչև XVII դ. վերջը: 1995ին Ծ. վ-ի Ս. Աստվածածին խաչաձև գմբեթավոր եկեղեցին (1298–1314, կառուցված է սրբատաշ քարով), Մա կուում արհեստական լիճ ստեղծելու կապակցությամբ, իրանահայ ճարտ. Վ. Առաքելյանի նախաձեռնությամբ ու միջոցներով, տեղափոխվել է բարձրադիր վայր, Բարոն գ. մոտ:

Գրկ. Խաչիկյան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, ԲՄ, № 11, 1973:

Մուրադ Հասրաթյան

ԾՈՒԽ, ընտանիք, լայն իմաստով՝ հայ հոգևորականի իրավասության տակ գտնվող ընտանիքների, բնակավայրերի ամբողջություն, որի սահմանները որոշում է թեմակալ առաջնորդը կամ թաղական խորհուրդը: Ծ. ունենում է եկեղեցի ու քահանա, հոգում իր եկեղեցու և սպասավորների՝ ծխատեր քահանայի, դպրապետի և այլոց նյութ. կարիքները: Ծխատեր քահանան, թեմակալ առաջնորդի արտոնությունն ստանալով, դառնում է եկեղեցու ներկայացուցիչն իրեն վստահված Ծ-ի շրջանում: Նա կատարում է ընտանիքների կամ անհատների համար նախատեսված եկեղեցական արարողությունները՝ տնօրհնեք, կնունք, թաղում, խոստովանություն, հաղորդություն, նաև նշանդրեք և պսակ: Ծ. ունի իր ծխական դպրոցը, գումարում է ժողովներ, որտեղ ընտրում են հոգաբարձություն և սահմանում ծխահարկ:

Անդրանիկ Զեյթունյան

«ԾՈՒՂՐՈՒԹԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», հայերեն մագաղաթե ձեռագիր մատյան: Ընդօրինակվել է 974-ին: Գրչության վայրը և մանրանկարիչը հայտնի չեն: Գրիչը Հովհաննեսն է, հիշատակարանի հեղինակը և ձեռագրի ստացողը՝ Եղիա քահանան: Ձեռագիրը գտնվում է Վրաստանի Հանրապետության Ախալցխայի շրջանի Ծուղրութ գյուղում: «Ծ. Ա.» հայ միջնադարյան արվեստում նշանակալից է նախ՝ հնագրության և ապա՝ մանրանկարչության առումով: Ձեռագրում ներկայացված՝ Հիսուսի կյանքը պատկերող մանրանկարաշարը ուշագրավ է պատկերագրության հնամենի առանձնահատկություններով: Ոճական առումով հայկ. մանրանկարչության, այսպես կոչված՝ «ժողովրդական ուղղությանը» հարող այդ մանրանկարներին բնորոշը պարզ, անգամ պարզունակ միջոցներով արտահայտչականության և անմիջական տպավորության հասնելու ձգտումն է:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Գրչութեան արվեստը հին հայոց մէջ, մաս 3, Վաղ-պատ, 1913, էջ 22–24: Նույնի, Յիշատակարանք ձեռագրաց, հ. 1, Անթիլիաս, 1951, էջ 129–130:

Հրավարդ Հակոբյան

ԿԱԹՈԼԻԿՈՒԹՅՈՒՆ (հուն. καvθολικοvτητα – ընդհանրականություն), քրիստոնեության հիմնական ուղղություններից: Կ-յան սաղմերը երևան են եկել դեռևս IV դ., երբ Արևմուտքի միակ՝ Հռոմի աթոռը, որի գլուխ կանգնած էր Հռոմի եպիսկոպոսը (պապ), իր իրավասությանը ենթարկելով Արևմուտքի եկեղեցիները, ձգտել է Արևելքում ևս տարածել իր գերիշխանությունը: Արևմուտքում ձեռք բերելով գերիշխող դիրք և հեղինակություն՝ Հռոմի աթոռը սկսել է իրեն բարձր դասել տիեզեր. մյուս աթոռներից (Կ. Պոլիս, Ալեքսանդրիա, Անտիոք, Երուսաղեմ) և միջամտել Արևելքի եկեղեց. գործերին: 451-ի Քաղկեդոնի ժողովը և քրիստոնյա Արևելքին պարտադրած դավան. նորամուծությունն Արևելքում գերիշխանության հասնելու Հռոմի աթոռի դրսևորումներից էր, որը հանգեցրել է Ընդհանրական եկեղեցու պառակտման (տես Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներ): Քաղկեդոնի ժողովից հետո, մինչև 518-ը, երբ բյուզ. կայսր Հուստինոս I-ը Քաղկեդոնի հանգանակը հռչակել է պաշտոն. դավանանք, Արևմուտքն ու Արևելքը կրոն. վեճերի մեջ էին, և փաստորեն Հույն և Հռոմի եկեղեցիներն այդ շրջանում բաժանված էին: Հակասություններն ավելի են սրվել VII–IX դդ.: Հռոմի նկրտումներն ավելի ցայտուն են դարձել IX դարից, երբ ձևավորվել է պապականությունը, նրա վարչ. և գաղափար. հիմքերը: Հռոմը կարողացել է ձեռք բերել նաև քաղ. իշխանություն, և 756-ին ստեղծվել է կրոնապետություն՝ Պապական մարզը: Հռոմի պապերի նկրտումներն Արևելքի նկատմամբ հանդիպել են Կ. Պոլսի պատրիարքների (Փոտ, Նիկողայոս Միստիկոս, Միքայել Կերուլարիոս) հակազդեցությանը: 867-ին Կ. Պոլսի ժողովում Հույն եկեղեցին խզել է իր կապերը Հռոմի եկեղեցուց: Այդ խզումը շարունակվել է որոշ ընդհատումներով և իր վերջնակետին հասել 1054-ին, երբ Հռոմն ու Կ. Պոլիսը փոխադարձաբար նզովել են միմյանց և վերջնականապես բաժանվել: Բաժանման դավան. առիթը Արևմուտքի ընդունած «և Որդւոյ» (Filioque) վարդապետությունն էր, ըստ որի՝ Ս. Հոգին բխում է Հորից և Որդուց: Դրանով քրիստ. եկեղեցում առաջացել է նոր բաժանում՝ արևմտյան կաթոլիկական և արևելյան երկաբնակ ուղղափառ (օրթոդոքս): Այդ ժամանակվանից էլ ձևավորվել է Կ. որպես դավանանք և եկեղեց. կազմակերպություն:

Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու գլուխը Հռոմի պապն է, որի նստավայրը՝ Վատիկանը, 1929ին ճանաչվել է առանձին պետություն: VIII դ. ստեղծված Պապական մարզը մինչև 962-ը եղել է ֆրանս. Կարոլինգների թագավորության, այնուհետև՝ Հռոմ. սրբազան կայսրության կազմում: XIII դ. Պապական մարզը դարձել է կայսրերից անկախ, իսկ 1274-ին պաշտոնապես ճանաչվել ինքնիշխան պետություն: Պապությանը լուրջ հարված է հասցրել ֆրանս. թագավոր Ֆիլիպ IV Գեղեցիկը, որը պապի աթոռանիստը Հռոմից տեղափոխել է Ավինյոն (1309–77): Այդ շրջանը պատմության մեջ հայտնի է պապերի «Ավինյոնյան գերություն» անունով: XVI–XVIII դդ. Պապական մարզում հաստատվել է բացարձակապետություն, իսկ XIX դ. մտել է միավորված Իտալ. թագավորության մեջ և դադարել գոյություն ունենալուց:

XI դ. Կաթոլիկ եկեղեցին ընդարձակել և ամրապնդել է իր դիրքերը, Հռոմի աթոռն իր շուրջն է համախմբել Արևմուտքի բոլոր եկեղեցիները: Արևմուտքում հաստատվել է Հռոմի պապի բացարձակ գերիշխանությունն ու հեղինակությունը հավատի և կրոնաեկեղեց. հարցերում, վճռորոշ դերակատարությունը քաղ. խնդիրներում: Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին, ձգտելով տարածվել Արևելք, ձեռնարկել է Խաչակրաց արշավանքներ (XI–XIII դդ.), ստեղծել ասպետական օրդեններ (Հիվանդախնամների կամ Հյուրընկալների, Տաճարականների, Տևտոնական), կրոն. միաբանություններ (Ճիզվիտական, Դոմինիկյան, Ֆրանցիսկյան, Կարմելյան ևն), Կաթոլիկ եկեղեցու հակառակորդներին, հերետիկոսներին, ազատամիտներին, ժող. շարժումները հալածելու, ճնշելու և պատժելու համար XIII դ. ստեղծել է ինկվիզիցիա (հավատաքննություն), պայքարել բողոքականության դեմ:

Հռոմը փորձել է ամենատարբեր եղանակներով Կ. տարածել Հայաստանում, սկզբում՝ Կիլիկյան Հայաստանում Հայ և Կաթոլիկ եկեղեցիների միության փորձերով, ապա՝ XIV դ. սկզբից բուն Հայաստանում՝ ունիթորության միջոցով (տես նաև Միսիոներություն): Արևելքում Հռոմի քաղաքականությունը հանգեցրել է Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցուն միացած (Uniate) Արևելյան պատրիարքությունների և եկեղեցիների կազմավորմանը, որոնցից է նաև Հայ կաթողիկե եկեղեցին:

Կաթոլիկ եկեղեցին ավանդ. մյուս եկեղեցիներից տարբերվում է դավան., վարդապետ., ծիսական, եկեղեց. կառավարման, կազմակերպականոնական յուրահատկություններով: Ունի խիստ կենտրոնացված նվիրապետական կարգ: Կաթոլիկ եկեղեցու գլուխը Հռոմի պապն է, որի լրիվ տիտղոսն է՝ Հռոմի եպիսկոպոս, Հիսուս Քրիստոսի տեղապահ, առաքյալների իշխանի ժառանգորդ, տիեզերական եկեղեցու գերագույն պոնտիֆիկ, Արևմուտքի պատրիարք, Իտալիայի գահերեց եպիսկոպոս (պրիմաս), Հռոմ. գավառի արքեպիսկոպոս և մետրոպոլիտ, Վատիկան քաղաք-պետության միապետ, Աստծո ստրկաց ստրուկ: Համարվում է Պետրոս առաքյալի տեղապահ ժառանգորդը: Հատկանշական է պապի՝ որպես Տիեզերական եկեղեցու գլխի ընկալումը (մյուս եկեղեցիների համար Տիեզերական եկեղեցու գլուխն Աստված է). Քրիստոսն իր եկեղեցին որպես ժառանգություն հանձնել է Պետրոս առաքյալին, նա էլ՝ իր հաջորդներին (իմա՝ պապերին), այստեղից էլ՝ պապը երկրի վրա Աստծո տեղապահը և քրիստոնյա մյուս եկեղեցիների գլխավորն է: Պապի ու Աստծո միտքը և կամքը մեկ են, հետևաբար՝ նա եկեղեցու միապետն է և գերագույն դատավորը, ունի հրեշտակներից, սրբերից և տիեզերական ժողովներից բարձր իշխանություն, անհնար է, որ մեղք կամ սխալ գործի (1869–70-ի Վատիկանի I ժողովն ընդունել է պապի անսխալականության դոգման): Պապին կից գործում են նրա վարչ. հիմնարկների պաշտոնյաներից կազմված կուրիան և կարդինալների Կոլեգիան, որի ամբողջությունը Կոնսիստորիան (ժողով) է: Պապի մահվան դեպքում նրա հաջորդին ընտրող արտակարգ ժողովը կոչվում է կոնկլավ (կողպված կամ դռնփակ սենյակ): Կոնկլավը սահմանվել է Լիոնի II ժողովում (1274): Հավաքվում է պապի մահվանից հետո 11-րդ օրը և ընտրում պապ ձայների 2/3 մեծամասնությամբ ու ևս մեկ ձայնով: Կարդինալի տիտղոսը շնորհում է պապը: 1059-ին և 1179-ին կարդինալներին է վերապահվել պապին ընտրելու իրավունքը, որը հետագայում վերածվել է միայն կարդինալների միջից պապ ընտրելու իրավունքի: Ուրբանոս VI-ը (1378–89) վերջին պապն էր, որ ընտրվել է ոչ կարդինալների թվից: Գոյություն ունի կարդինալների երեք աստիճան՝ կարդինալ-եպիսկոպոս, կարդինալ-քահանա և կարդինալսարկավագ: Կարդինալներն աշխատում են կոնգրեգացիաներում (սուրբ ժողովներում), որոնք վարչ. և դատ. մարմիններ են, ունեն իրենց գրասենյակները և վճռում են հավատի, դավանության, իրավունքի, բարոյականության, սրբադասման և այլ հարցեր: Մի շարք կարևոր կոնգրեգացիաներում նախագահում է անձամբ պապը: Հռոմից դուրս, մշտական կամ ժամանակավոր լիազորությամբ, գործում են պապի ներկայացուցիչներ՝ առաքելական փոխանորդներ, նվիրակներ, դիվանագիտ. ներկայացուցիչներ (լեգատ): Պատրիարք, մետրոպոլիտ և արքեպիսկոպոս կոչումները դարձել են պատվանուններ և գործնական արժեք չունեն: Թեմական առաջնորդ-եպիսկոպոսներին օծում է միայն պապը: Նրանք կառավարում են պապին տված հնազանդության երդումով և իրենց աստիճանով ցածր են բոլոր կարգի կարդինալներից: Պապը հրավիրում է Կաթոլիկ եկեղեցու «տիեզերական» ժողովներ, հղում էնցիկլիկներ (կոնդակներ): Կաթոլիկ եկեղեցուն հատուկ երևույթ են «զինվոր»-միաբանությունները, որոնց վանքերը թեմական իշխանություններին ստորադաս չեն և ենթարկվում են հիմնականում Հռոմում նստող իրենց գլխավորներին (գեներալ): Վանականները ճգնակյաց չեն, կատարում են եկեղեց-հաս. պարտականություններ:

Կ-յան գաղափարական հիմքը Օգոստինոս Ավրելիոս Երանելու (IV–V դդ.), Թովմա Աքվինացու (XIII դ.) և այլոց ուսմունքներն են: Կ. ընդունում է ինդուլգենցիան (մեղքերի քավության շնորհագիր) և քավարանի (պաշտոնապես ճանաչվել է Ֆլորանսի ժողովում՝ 1439ին) գոյությունը, բոլոր կարգի հոգևորականների կուսակրոնությունը, Աստվածամոր մարմնավոր համբառնումը: Ինքնատիպ է Սուրբ Երրորդության, եկեղեց. խորհուրդների մեկնաբանումն ու կիրառումը, օծումն արվում է մկրտությունից զատ՝ նվազագույնը ութամյա (գիտակից) տարիքում, հոգևորականների և աշխարհականների հաղորդության ձևերն ու եղանակները տարբեր են (գինու մեջ ջուր են խառնում, աշխարհականներին հաղորդություն տալիս միայն հացով, իսկ գինին վերապահում եկեղեցականներին ևն): Կաթոլիկ եկեղեցին ընդունում է գոյափոխությունը (տրանսսուբստանցիացիա), այսինքն՝ Պատարագի ժամանակ հացն ու գինին փոխվում են մեկ այլ գոյացության՝ Քրիստոսի մարմնի և արյան (պաշտոնապես հաստատվել է Լատերանի IV ժողովում՝ 1215-ին), սուրբ խորհուրդ է համարում ոչ թե եկեղեց. պսակը, այլ՝ հենց ինքնին ամուսնությունը, իսկ ամուսնացողներին՝ խորհուրդն իրականացնողներ: Պսակը բոլոր դեպքերում անքակտելի է, ամուսնալուծությունը՝ անհնար: Նույնպիսին է նաև հոգևորականի կարգաթողությունը, զանցառու կամ մեղավոր հոգևորականը միայն զրկվում է գործելու իրավունքից: Կաթոլիկ եկեղեցին ունի սեփական տոնացույց (Քրիստոսի սրտի, մարմնի ևն) և մեծ մասամբ միջին դարերում ձևավորված սրբարան (օր., կաթոլիկ միաբանությունների հիմնադիրներ Իգնատիոս Լայոլա, Ֆրանկիսկոս Ասսիզցի, Դոմինիկոս Գուսման և այլք): Ընդունում է Մարիամ Աստվածածնի անարատ հղության վարդապետությունը (ընդունվել է 1854-ին): Ունի «տիեզերական» ժողովների սեփական ցանկ (թվով՝ 21): Ընդունում է երկաբնակությունը (տես Քաղկեդոնականություն) և Քաղկեդոնի ժողովի հանգանակը: Կ. տարածված է և միլիոնավոր հետևորդներ ունի հիմնականում Եվրոպայում (հզոր է հատկապես Իտալիայում, Ֆրանսիայում, Իսպանիայում, Պորտուգալիայում, Ավստրիայում, Լեհաստանում), Լատ. և Կենտր. Ամերիկայում: Եռանդուն միսիոներ. գործունեության շնորհիվ բավական տարածված է նաև Հս. Ամերիկայում, Ասիայում, Աֆրիկայում, Ավստրալիայում:

Գրկ. Գաթըրճյան Հ., Հիմնական տարբերութիւն կաթուղիկէ եւ էջմիածնական դաւանութեանց, ԿՊ, 1864: Б о л о т о в В. В., История церкви в период вселенских соборов, лекция по истории древней церкви, т. 3, СПБ, 1913; Л о з и н с к и й С. Г., История папства, М., 1961; М ч е д л о в М. П., Католицизм, М., 1974; З а д в о р н ы й В. Л., История Римских пап, т. 1, 2, М., 1995, 1997.

ԿԱԹՈՂԻԿԵ, 1. աթոռանիստ եկեղեցի, մայր եկեղեցի: Այդ անունը հատուկ տրվել է Էջմիածնի Մայր տաճարին: 2. Հայկական ճարտարապետությանը բնորոշ՝ բարձր թմբուկով և սրածայր վեղարով գմբեթ: Հայաստանում մայր եկեղեցիները գմբեթավոր են եղել, և նրանց օրինակով Կ. են կոչել նաև գմբեթ ունեցող եկեղեցիներն ընդհանրապես: Գմբեթի Կ. անվանումը աստվածաբանության մեջ համարվել է եկեղեցու հոգևոր ընդհանրականության տեսանելի խորհրդապատկերը:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992:

Մուրադ Հասրաթյան

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ (հուն. καθολικος – ընդհանրական, համընդհանուր), քահանայապետ, հայրապետ, եպիսկոպոսապետ, Արեվելյան մի շարք եկեղեցիների [Հայ, Վրաց, Ասորաց, Մալաբարի (Հնդկաստան), նեստորական ասորիների] գերագույն հոգևոր պետի տիտղոսը: Հայ իրականությունում Կ. համարվում է Թադեոս, Բարդուղիմեոս առաքյալների և Գրիգոր Ա Լուսավորչի իրավահաջորդը և նրանց իշխանության ժառանգորդը: Կ. տերմինը սկսել է գործածվել V դ. կեսից: Կ. տնօրինում է եկեղեցու վարչատնտ., հոգևոր-բարոյական, ծիսական, դավան. բոլոր հիմն. հարցերը: Նրա անմիջական և առանձնաշնորհյալ իրավասություններն են եպիսկոպոս ձեռնադրելը և Մյուռոն օրհնելը: Կ. իրավասու է նաև հրավիրել ազգ-եկեղեց.

ժողով, նշանակել և ազատել թեմական առաջնորդներին կամ վավերացնել նրանց ընտրությունը, պատժել կարգազանց հոգևորականներին (ընդհուպ՝ կարգալույծ անելը): Սկզբ. շըրջանում, քանի դեռ կային ժառանգներ, կաթողիկոս. աթոռին բազմել են Գրիգոր Ա Լուսավորչի տան ներկայացուցիչները (325–373, ձեռնադրվել են Կեսարիայում), հետագայում, ժառանգներ չլինելու պատճառով, այս կարգը խախտվել է քրմական ծագում ունեցող Աղբիանոսի տան (տես Աղբիանոսյաններ) ներկայացուցիչ Շահակ Ա Մանազկերտցու աթոռակալությամբ (373–377): IV դ. ընթացքում Կ-ները ժառանգաբար պաշտոնի են կոչվել գլխավորապես թագավորների կամքով և օժանդակությամբ, սակայն V դ. կեսից քաղ. կացության կտրուկ վատթարացումը, մասնավորապես պետականության կորուստը, հարկադրել է հայ նախարարներին և եպիսկոպոսներին ստեղծել համատեղ խորհուրդներ կամ ժողովներ, որոնց իրավասությամբ է ընտրվել Կ.: Ռուս. կայսրության օրոք, Հովհաննես Ը Կարբեցուց (1831– 1842) սկսած, կաթողիկոս. պաշտոնը հաստատել է ցարը: Այդ կարգը պաշտոնականացվել է 1836-ին ընդունված կանոնադրությամբ՝ «Պոլոժենիե»-ով, ինչը զգալիորեն սահմանափակել է Կ-ի իշխանությունը: Կ-ներին պաշտոնի են կոչել կա՛մ տիրող քաղ. իշխանությունը, կա՛մ ողջ հայ ժողովուրդը ներկայացնող Ազգային-եկեղեց. ժողովի պատգամավորները: Կ-ի պաշտոնը ցմահ է: Ազգային-եկեղեց. ժողովը կարող է գահընկեց անել Կ-ին բացառապես դավան. շեղումների դեպքում: Ընտրվելու իրավունքով կաթողիկոս. ընտրություններին կարող են մասնակցել բոլոր եպիսկոպոսները, իսկ որոշ նախադրյալների առկայության պարագայում՝ նաև աշխարհականները (Ներսես Ա Մեծ, Զաքարիա Ա Ձագեցի): Կ. կարող են ձեռնադրել տասներկու կամ նվազագույնը՝ երեք եպիսկոպոսներ: Ձեռնադրությունից հետո կատարվում է Կ-ի օծում սրբալույս Մյուռոնով՝ ավագագույն արքեպիսկոպոսի և ներկա եպիսկոպոսների ձեռքով: Վախճանվելու դեպքում Կ-ի իրավասությունները, որոշ սահմանափակումներով, ստանձնում է Եպիսկոպոսաց ժողովի ընտրած կաթողիկոս. տեղապահը: Կ-ները եկեղեց. գործունեության շրջանակից դուրս օժտվել են նաև քաղաքացիական, դատական ատյանի լիազորություններով, տնօրինել են մշակութ., կրթ. կյանքին առնչվող խնդիրներ: Հատկապես հայոց պետականության չգոյության պայմաններում Կ-ները դարձել են երկրի կենտր. անձը և ստանձնել նաև համապատասխան քաղ. իրավասություններ (բանակցություններ վարել, պատվիրակություն ընդունել, բանագնացներ առաքել ևն): Օտարների տիրապետության շրջանում, երբ շեշտված դրսևորվել են ներքին ուժերի կենտրոնախույս հակումները, Կ-ներից շատերը դարձել են հայ ժողովրդին միավորող կարևորագույն գործոն և աջակցել նրա մղած ազատագր. պայքարին:

Քաղ. անբարենպաստ պայմանների թելադրանքով հայոց ընդհանրական Կ-ի նստավայրը բազմիցս փոխվել է (տես Կաթողիկոսություն ամենայն հայոց): 1441-ից ի վեր Կ-ի նստավայրը գտնվում է Ս. Էջմիածնում: Ս. Էջմիածնի ընդհանրական Կ. կոչվում է Ամենայն հայոց (այդ տիտղոսը սկսել է գործածվել X դարից, տարածում ստացել՝ XV դարից, պաշտոնապես կիրառվել՝ XIX դարից, Ներսես Ե Աշտարակեցու օրոք): Ներկայիս տիտղոսն է Ծայրագույն պատրիարք և Կ. ամենայն հայոց: Պատմաքաղ. անբարենպաստ հանգամանքների բերումով XVI դարից Կ-ներին կից գործել են «աթոռակից» Կ-ներ, որոնց ներկայությունն ապահովել է եկեղեց. առաջնորդության անվտանգ հարատևումը [Դավիթ Դ Վաղարշապատցի կաթողիկոսը (1590–1629), քաղ. կացությունից ելնելով, 1593-ին աթոռակից Կ. է ձեռնադրել Մելքիսեդեկին]: Եղել են դեպքեր, երբ օրինավոր Կ-ի հետ միաժամանակ, մի այլ վայրում, պաշտոնավարել է հակաթոռ Կ., որի հոգևոր և եկեղեցավարչ. գերագույն իշխանությունն էլ կոչվել է հակաթոռ կաթողիկոսություն:

Կ-ի տարազը հիմնականում համապատասխանում է եպիսկոպոսական զգեստին, այն տարբերությամբ, որ Կ.՝ իբրև գերագույն իշխանության մարմնավորում, իրավունք ունի կրելու նաև հայրապետական ասա (տես Գավազան) և կոնքեռ (տես Զգեստ եկեղեցական): Կ-ին անմիջապես դիմելու հարգելի ձևը «Վեհափառ Տեր» կամ «Վեհափառ» մակդիրն է: Կ-ի նստավայրը կոչվում է Վեհարան:

1999-ից Ամենայն հայոց հայրապետը Գարեգին Բ Ներսիսյանն է:

Գրկ. Ներսես Լամբրոնացի, Խորհրդածութիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ…, Վնտ., 1847, էջ 83: Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ամառան հատոր, ԿՊ, 1741, էջ 52: Մագսուտյան Գ., Ընտրեալդ Աստուծո. Ամենայն հայոց կաթողիկոսի ընտրությունը, Ե., 1995:

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹՅՈՒՆ, Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու նվիրապետության բարձրագույն աստիճանը, նաև՝ հոգևոր և եկեղեցավարչական գերագույն իշխանությունը Արևելքի քրիստոնեական մի շարք եկեղեցիներում (Հայ, Վրաց, Ասորաց, Հնդկաստանի Մալաբարի, նեստորական ասորիների): Կ. գլխավորում և կառավարում է կաթողիկոսը: Կ-յան գործերն իրականացվում են կաթողիկոսարանի (Հայոց մոտ՝ Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի) միջոցով: Հայոց պաշտոնական Կ. հիմնվել է 302-ին, Վաղարշապատում, կոչվել է նաև քահանայապետություն, եպիսկոպոսապետություն, հայրապետություն: XIV–XV դդ-ից կոչվում է Ամենայն հայոց Կ.: Պատմաքաղ. դեպքերի բերումով Հայոց Կ-յան նստավայրը հաճախ է տեղափոխվել (տես Կաթողիկոսություն ամենայն հայոց): Ստեղծվել են Հայոց Կ-յան հետ միաժամանակ գործող Կ-ներ, որոնք կոչվել են հակաթոռ (Ավանի կաթողիկոսություն, Աղթամարի կաթողիկոսություն ևն): Գոյություն ունեն նաև Կիլիկիայի (տես Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիլիկիո), հայ կաթոլիկների (տես Հայ կաթողիկե եկեղեցի), ինչպես նաև Արևելքի քրիստ. մի շարք եկեղեցիների (Վրաց, Ասորի Հակոբիկյան, Հնդկաստանի Մալաբարի, նեստորական ասորիների) Կ-ներ:

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, Քահանայապետություն հայ ո ց, Ե պիսկոպո սապետություն հայոց, Կաթողիկոսություն հայոց Մեծաց, Հայրապետություն հայոց, Ընդհանրական հայրապետություն հայոց, Հայ րապետությունամե նայն հայոց, Հայոց կաթողիկոսություն, Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու հոգևոր և նվիրապետական գերագույն իշխանությունը: Պաշտոնապես հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը՝ քրիստոնեությունը Հայաստանում պետ. կրոն հռչակելուց (301) հետո՝ 303-ին, Վաղարշապատում, երբ կառուցվել է կաթողիկոսանիստ Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարը, և ինքն էլ դարձել է Հայոց առաջին հայրապետը: Կաթողիկոս. աթոռի հաստատումով գահակալող կաթողիկոսի հոգևոր իշխանության տակ են անցել Մեծ ու Փոքր Հայքերի բոլոր հայ քրիստոնյա համայնքները: Նրան «ի հոգևորս» ենթարկվել են նաև Վրաց ու Աղվանից եկեղեցիները, սակայն VII դ. սկզբին Վրաց եկեղեցին բաժանվել է Հայ եկեղեցուց և ընդունել քաղկեդոնականություն, մինչդեռ Աղվանից եկեղեցին հայացել ու հետագայում իր գոյությունը շարունակել է որպես Գանձասարի կաթողիկոսություն (մինչև 1813-ը, որից հետո կոչվել է մետրոպոլիտություն, իսկ նրա թեմերն անցել են Ս. Էջմիածնի ենթակայության ներքո): Կ.ա.հ. անվանումը տարածում է ստացել XV դարից, երբ Հայաստանում և նրանից դուրս տարբեր ժամանակներում կազմավորված նվիրապետական աթոռները և հակաթոռ կաթողիկոսությունները, ինչպես նաև հայ գաղթավայրերի եկեղեց. բազմաթիվ թեմեր աստիճանաբար ճանաչել են նրա գերագահությունը: Հոգևորեկեղեց. գործերից զատ Կ.ա.հ. մասնակցել է ազգ., մշակութ., իրավական, տնտ., հաճախ նաև՝ քաղ. կյանքին, դարեր շարունակ պետականության բացակայության պայմաններում իր վրա վերցրել ազգի գոյատևման կարևոր առաքելությունը:

Աթոռի գոյության առաջին շրջանը համընկել է Հայոց Արշակունյաց հարստության գահակալության վերջին տասնամյակների հետ: Այդ շրջանում Կ.ա.հ. իր հիմն. գործունեությունը կենտրոնացրել է քրիստ. քարոզչության, եկեղեց. կազմակերպության ամրապնդման, թեմերի ստեղծման, ինչպես նաև կրթության, լուսավորության և բարեգործ. աշխատանքների վրա: Հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Մեծի գահակալության տարիները (353– 373) նշանավորվել են բարեգործ. հաստատությունների հիմնադրմամբ: Կ.ա.հ-ի անմիջական հովանավորությամբ հիմնվել են խնամակալական հաստատություններ՝ հիվանդանոցներ, ծերանոցներ, բորոտանոցներ, իջևանատներ, դպրոցներ, ընդարձակվել են եկեղեց. տիրույթները: Այդ ժամանակ էլ մեծացել է Կ.ա.հ-ի հաս. և քաղ. դերը. նա միջամտել է արքունի պետ. գործերին, մասնակցել երկրի ներքին ու արտաքին քաղ. կյանքին: 387-ին Հայաստանի մասնատումը Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև, ապա 391-ին բյուզ. հատվածում Հայոց թագավորության վերացումը, իսկ պարսկ. մասում պետության անկախության դեմ ուղղված սպառնալիքը նոր խնդիրներ են առաջադրել, և Կ.ա.հ. իր ջանքերն ուղղել է հայ ժողովրդին եկեղեցու շուրջ համախմբելու, ժողովըրդի ու եկեղեցո ինքնուրույնությունը պահպանելու, արտաքին ազդեցություններից զերծ պահելու գործին: Քաղ. նման պայմաններում Կ.ա.հ. պետ. իշխանության աջակցությամբ եռանդուն քայլերի է դիմել, որոնց մեծագույն արդյունքը եղավ հայ գրերի գյուտը և հայերեն գրականության ստեղծումը: Ազգ-քաղ. ծանր պայմաններում, Կ.ա.հ-ի ջանքերով և պետության հովանավորությամբ, գրերի գյուտից անմիջապես հետո կերտվել է հայ մշակույթի Ոսկեդարը: Կյանքի են կոչվել ուսումնագիտ. և մշակութ. մի շարք ձեռնարկումներ, բացվել հայալեզու ուսուցմամբ դպրոցներ, դրվել է հայատառ ազգ. դպրության հիմքը, թարգմանվել Աստվածաշունչը և անտիկ ու քրիստ. գրականության բազմաթիվ երկեր: V դ. 2-րդ քառորդից, երկրի քաղ. վիճակի վատթարացման պայմաններում, Հայոց կաթողիկոսությունը Սահակ Ա Պարթևի գլխավորությամբ մեծ ջանքեր է գործադրել հայկ. պետականությունը պահպանելու, նախարարների կենտրոնախույս նկրտումները զսպելու համար: Հայաստանի պարսկ. մասում Հայոց Արշակունյաց թագավորության անկումից (428) հետո Կ.ա.հ. հանձն է առել ազգ. գերագույն իշխանությունն իրականացնելու առաքելությունը, պետականության բացակայության պայմաններում դարձել հայ նախարարություններին միավորող կենտրոն, ազգ. հավաքականությունը ներկայացնող կառույց: Պարսկ. տիրապետության ներքո Կ.ա.հ. կարողացել է պահպանել երկրի ներքին ինքնուրույնությունը և քրիստ. հավատքը լավագույնս օգտագործել՝ ուծացում թույլ չտալու համար: Կ.ա.հ. գլխավորել է V դ. ազգ-ազատագր. զինված պայքարը պարսկ. տիրապետության դեմ՝ հանձինս Հովսեփ Ա Հողոցմեցի, Գյուտ Ա Արահեզացի և Հովհաննես Ա Մանդակունի հայրապետների:

Կ. ա. հ. գլխավորել է Հայ եկեղեցու պայքարը դավանաբան. վեճերի ընթացքում՝ անմասն չմնալով նաև Ընդհանրական եկեղեցու գլխ. հիմնահարցերը լուծելու աշխատանքներից: Գրիգոր Ա Լուսավորչի որդին՝ Արիստակես Ա Պարթևը, մասնակցել է Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովին (325) և իր ստորագրությունը դրել ժողովի որոշումների տակ: Կ. ա. հ. ընդունել է նաև Կ. Պոլսի Բ (381) և Եփեսոսի Գ (431) տիեզերաժողովների դավան. որոշումները: Ավելի ուշ Կ.ա.հ. պայքար է մղել նաև Ընդհանրական եկեղեցին պառակտող հերետիկոսական վարդապետությունների՝ եվտիքականության և նեստորականության դեմ: Հետագայում Կ.ա.հ. մերժել է Քաղկեդոնի ժողովի (451) որոշումները՝ Հայ եկեղեցին զերծ պահելով նորամուտ վարդապետություններից, սատար է կանգնել հայ ժողովրդի անկախությանն ու հոգևոր-եկեղեց. ինքնուրույնությանը: Հայ եկեղեցու դավանանքը, ծիսակարգը, պաշտամունքը անաղարտ և ուղղափառ հիմքերի վրա պահելու, դրանք կանոնակարգելու և եկեղեցու դիրքորոշումը հստակեցնելու համար գումարել է եկեղեց. ժողովներ (Աշտիշատի եկեղեցական ժողովներ, Շահապիվանի եկեղեցական ժողով 444, Դվինի եկեղեցական ժողովներ, Մանազկերտի եկեղեցական ժողով 726 ևն): Այդ ժողովներում ընդունվել են նաև բազմաթիվ կանոններ ներքին աղանդավորական շարժումների (մծղնեություն, պավլիկյաններ, թոնդրակեցիներ ևն) դեմ:

Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները մերժելուց հետո Կ.ա.հ. իր հեղինակությամբ ու գործունեությամբ ղեկավար դիրք է ձեռք բերել Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների մեջ, որոնք կարևորել են Հայոց կաթողիկոսության կարծիքը դավան. վճիռներ կայացնելիս, հաճախ էլ պաշտպանություն գտել նրա հովանու ներքո:

Պատմ. պայմանների թելադրանքով Կ.ա.հ-ի աթոռանիստը հաճախ տեղափոխվել է երկրի մի վայրից մյուսը: Վաղարշապատից հետո աթոռը հաստատվել է Դվինում (484–931), Աղթամարում (931–944), Արգինայում (944–992), Անիում (992–1065): Բագրատունյաց թագավորության անկումից (1045) հետո, Կիլիկիայում հայկ. իշխանությունների առաջացման ու հզորացման պայմաններում, կաթողիկոս. աթոռը նույնպես տեղափոխվել է Կիլիկիա: Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսը 1066-ին աթոռանիստ է դարձրել Կիլիկիայի սահմաններին մոտ գըտնըվող Ծամնդավը: Ավելի ուշ աթոռանիստը փոխադրվել է Շուղրի (Քեսունի գավառում) Սև լեռան Կարմիր վանք (1105–16), ապա՝ Գրիգոր Գ Պահլավունու օրոք՝ Ծովք (1116–49), այնուհետև, դարձյալ Գրիգոր Գ Պահլավունու օրոք՝ Հռոմկլա (1149–1292), Գրիգոր Է Անավարզեցու օրոք՝ Սիս (1293–1441):

Կիլիկյան հայկ. պետության ժամանակաշրջանում (XIII–XIV դդ.), նաև դրանից վաղ (XI–XII դդ.), Կ.ա.հ-ի գործունեությունը դրսևորվել է հոգևոր, կրթ., մշակութ., ինչպես նաև քաղ-միջպետ., դավան-միջեկեղեց. կյանքի ոլորտներում: Այդ շրջանը նշանավորվել է հայ-հույն և հայ-կաթոլիկ միջեկեղեց. հարաբերություններով, ծիսադավան. խնդիրների շուրջ ընթացող երկարատև վեճերով ու բանակցություններով: Սկզբում Հույն եկեղեցին, ապա՝ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին փորձել են Կ.ա.հ. ենթարկել մի դեպքում Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքությանը, մյուս դեպքում՝ Հռոմի պապին: Թեև որոշ դեպքերում Կ.ա.հ-ի գահակալներից ոմանք երբեմն նահանջել են Հայ եկեղեցու ծիսադավան. ավանդույթներից՝ հուսալով, թե այդպիսով կկարողանան շահել Բյուզանդիայի կամ կաթոլիկ Եվրոպայի քաղ. համակրանքն ու աջակցությունը, սակայն Կ.ա.հ. կարողացել է այդ դժվարին պայքարում անաղարտ պահել իր դավանությունը և Հայ եկեղեցու ամբողջական անկախությունը:

Կիլիկիայի Հայկական թագավորության անկումից (1375) հետո ծանր ժամանակաշրջան է սկսվել Կ.ա.հ-ի համար: Եկեղեց. և աշխարհիկ շրջաններում ավելի է ամրապնդվել կաթողիկոս. աթոռը մայր հայրենիք տեղափոխելու գաղափարը: 1441-ի Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողովը Մայր աթոռը վերահաստատել է Ս. Էջմիածնում, որտեղ և գտնվում է առ այսօր: Աթոռի տեղափոխությանը հաջորդած երկու դարերում, թուրքմեն. ցեղերի ասպատակությունների, Պարսկաստանի և Թուրքիայի տիրապետության հետևանքով, Հայոց կաթողիկոսությունը ծանր կացության է մատնվել և միայն XVII դարից սկսած մտել է տնտ., նյութ., կրոն., մշակութ. համեմատաբար բնականոն հունի մեջ: Մովսես Գ Տաթևացի, Փիլիպոս Ա Աղբակեցի, Հակոբ Դ Ջուղայեցի կաթողիկոսների ջանքերով Կ.ա.հ. զգալի առաջընթաց է ապրել, վերականգնվել է Մայր աթոռի տնտեսությունը, վանական-միաբանական կյանքը. հիմք է ստեղծվել ազգ-եկեղեց., մշակութ. ու կրթ. արդյունավետ գործունեության համար: Հիմնվել են մի շարք դպրոցներ և վարդապետարաններ Սյունիքում, Էջմիածնում, Վանա լճի Աղթամար, Լիմ և Կտուց կղզիներում, Բաղեշի Ամրդոլու վանքում, Նոր Ջուղայում և այլուր: XVII–XIX դդ. Կ.ա.հ. դարձել է հայ ազատագր. շարժումների ղեկավար մարմինը: Նրա հովանավորությամբ մշակվել ու զարգացել են հայռուս. և հայ-եվրոպ. հարաբերությունները: XIX դ. վերջին – XX դ. սկզբին կաթողիկոսությունն օժանդակել և նպաստել է Արևմտյան Հայաստանի ֆիդայական և ազգ-ազատագր. շարժումներին, Հայկ. հարցի լուծման քաղ. ձեռնարկումներին: Այդ շրջանում նաև կազմակերպել, հովանավորել ու ղեկավարել է ազգ-հաս., քաղ., կրոնաեկեղեց., գիտամշակութ., ուսումնակրթ. բազմաթիվ ձեռնարկումներ ու հաստատություններ Հայաստանում և հայ գաղթավայրերում: Մեծ եղեռնի ժամանակ և հետագա տարիներին օգնել է բազմահազար աղետյալների ու գաղթականների, միևնույն ժամանակ մեծ գործունեություն ծավալել աշխարհասփյուռ հայության ազգապահպանման և դաստիարակության ասպարեզում: 1918-ի մայիսին, Սարդարապատի ճակատամարտի բախտորոշ օրերին, չնայած զինվոր. ղեկավարության պահանջին, Կ.ա.հ. և Գևորգ Ե Սուրենյանց կաթողիկոսը չեն տեղափոխվել ապահով վայր, իսկ Մայր աթոռի միաբաններն իրենց անմիջական մասնակցությամբ հայ մարտիկներին քաջալերել են ռազմաճակատի առաջին գծում:

1920-ին Հայաստանում խորհրդ. կարգերի հաստատումով չափազանց ծանր պայմաններ են ստեղծվել Կ.ա.հ-ի համար: Ստալինյան հակաեկեղեց. հալածանքների շրջանում Մայր աթոռն ամփոփվել է միայն Ս. Էջմիածնի վանքի պատերի մեջ, կտրվել է կապը Հայ եկեղեցու թեմերից, նվիրապետ. աթոռներից և հավատացյալներից: Իշխանությունը հաշվեհարդար է տեսել հոգևորականների հետ, փակել, ավերել հարյուրավոր եկեղեցիներ, խլել եկեղեց. կալվածքներն ու ունեցվածքի մեծ մասը: Մայր աթոռն անշքացել է, Ս. Էջմիածնի միաբանական կյանքը՝ դադարել, և Կ.ա.հ-ի վրա կախվել է վերանալու սպառնալիքը: 1938-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյանի՝ կասկածելի հանգամանքներում վախճանից հետո, մինչև 1945-ը, կաթողիկոս. գահը մնացել է թափուր: Դրությունը մի փոքր բարելավվել է երկրորդ համաշխ. պատերազմից հետո: Պատերազմի ժամանակ Կ.ա.հ. իր սուղ միջոցներից, ինչպես նաև սփյուռքահայության օժանդակությամբ օգնել է ռազմաճակատին: Փոխվել է վարչակարգի վերաբերմունքը Կ.ա.հ-ի և Հայ եկեղեցու նկատմամբ. սկսվել է իրավունքների մասնակի վերականգնումը: Սակայն կաթողիկոսությունը շարունակել է մնալ սոսկ հանդուրժվածի վիճակում:

Կ.ա.հ-ի վերազարթոնքը սկսվել է Գևորգ Զ Չորեքչյան (1945–54) կաթողիկոսի օրոք, իսկ ավելի նպաստավոր պայմաններում շարունակվել Վազգեն Ա:

Պալճյան (1955–94) կաթողիկոսի երկարատև աթոռակալության շրջանում, երբ զարգացել են միջեկեղեց. հարաբերությունները, խորացել արտասահմ. թեմերի հետ կապերը, վերաբացվել կամ վերանորոգվել են հարյուրավոր վանքեր ու եկեղեցիներ: Հայկ. պետականության վերականգնումից (1991-ի սեպտ. 21) հետո Կ.ա.հ-ի առջև բացվել են գործունեության նոր և ավելի լայն հնարավորություններ: Եկեղեց., միաբանական, թեմական, հոգևոր-մշակութ. կյանքն աշխուժացել է Գարեգին Ա Սարգիսյան (1995–99) կաթողիկոսի օրոք: ՀՀ-ում վերափոխվել է թեմական կառուցվածքը, կառուցվել ու վերաբացվել են նոր եկեղեցիներ ու վանքեր: Մայր աթոռում հիմնվել է Քրիստոնեական դաստիարակության և քարոզչության կենտրոնը, վերանորոգվել է Գևորգյան ճեմարանի շենքը և հանձնվել Ս. Էջմիածնին, բարելավվել են հոգևոր ճեմարանի ուս. պայմանները: Մայր աթոռում ստեղծված Մամլո դիվանը, «Խորան լուսոյ» ստուդիան, «Քրիստոնյա Հայաստան» երկշաբաթաթերթը սկսել են համակարգված քարոզչ. և տեղեկատվ. աշխատանք կատարել: Մայր աթոռի ծավալած գործունեության մի կարևոր ուղղությունն է Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելու 1700-ամյակի տոնակատարության նախապատրաստությունը, որի ընդգրկուն ծրագրի իրականացումն սկսվել է ավելի վաղ. «Հայ եկեղեցու գանձերը» ցուցահանդեսի բացում արտասահմ. երկրներում, գիտաժողովների անցկացում, գրքերի հրատարակում, ուխտագնացություններ, Երևանում Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու կառուցում ևն: Գարեգին Բ Ներսիսյանն իր գահակալման սկզբից ձեռնամուխ է եղել Մայր աթոռի հոգևոր կրթարանների վերաաշխուժացմանը, եկեղեցիների ու վանքերի նորոգմանը, նորերի կառուցմանը: Նրա նախաձեռնությամբ պետությունը որպես սեփականություն Մայր աթոռին է վերադարձրել 150 վանք ու եկեղեցի, հողային տարածքներ և շենքեր:

Ներկայումս Կ.ա.հ-ի «ի հոգևորս» ենթակայության ներքո են գտնվում Հայ եկեղեցու երեք մասնավոր նվիրապետական աթոռները՝ Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիլիկիո (կենտրոնը՝ Անթիլիաս, Լիբանան), Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն (Իսրայել) և Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքություն (Ստամբուլ, Թուրքիա): Հայաստանում և սփյուռքում Կ.ա.հ-ի անմիջական հոգևորվարչ. իրավասությանն է ենթակա մոտ 40 առաջնորդություն (թեմեր, հայրապետական պատվիրակություններ, հովվություններ, շրջաններ), հինգ վանահայրություն (Ս. Հռիփսիմեի, Ս. Գայանեի, Ս. Շողակաթի, Ս. Գեղարդի, Խոր վիրապի): Կ.ա.հ. ունի Հայ եկեղեցու ներկայացուցիչներ Մոսկվայի և Համայն Ռուսիո պատրիարքության, Քենթրբերիի և Համայն Անգլիո արքեպիսկոպոսության մոտ: Կ.ա.հ-ին ենթակա են Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբանությունը, հոգևոր ճեմարանը, «Էջմիածին» ամսագրի խմբագրությունը, Մայր տաճարի պաշտոնեությունը (Մայր տաճարի լուսարարապետ, ավագ լուսարար, Մայր տաճարի Մկրտարանի տեսուչ, Մկրտարանի ծիսակատար քահանաներ, խոստովանահայրեր, Դպրաց դաս, քառաձայն երգչախումբ), Ալեք և Մարի Մանուկյան գանձատունը: Կ.ա.հ. ունի դիվանատուն, Միջեկեղեցական հարաբերությունների բաժին, Քրիստոնեական դաստիարակության և քարոզչության կենտրոն, Տնտեսաֆինանսական վերստուգիչ մարմին, Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելու 1700-ամյակի գրասենյակ (վարիչքարտուղար Հովնան արք. Տերտերյան):

Հայոց կաթողիկոսներ

Հայոց ավանդական 10 հայրապետներ ս. Թադեոս առաքյալ – 43–66, ս. Բարդուղիմեոս առաքյալ – 66–68, Զաքարիա – 68–72, Զեմենդոս – 72–76, Ատրներսեհ – 77–92, Մուշե – 93–123, Շահեն – 124–150, Շավարշ – 151–171, Ղևոնդիոս – 172–190, Մեհրուժան – 240–270: Ամենայն հայոց կաթողիկոսներ ս. Գրիգոր Ա Լուսավորիչ (Պարթև) – 302–325, ս. Արիստակես Ա Պարթև – 325–333, ս. Վրթանես Ա Պարթև – 333–341, ս. Հուսիկ Ա Պարթև – 341– 347, Փառեն Ա Աշտիշատցի – 348–352, ս. Ներսես Ա Մեծ (Պարթև) – 353–373, Շահակ Ա Մանազկերտցի – 373–377, Զավեն Ա Մանազկերտցի – 377– 381, Ասպուրակես Ա Մանազկերտցի – 381–386, ս. Սահակ Ա Պարթև – 387–439, ս. Հովսեփ Ա Հողոցմեցի (Վայոցձորցի) – 440–452, Մելիտե Ա Մանազկերտցի – 452–456, Մովսես Ա Մանազկերտցի – 456–461, ս. Գյուտ Ա Արահեզացի (Ոթմսեցի) – 461–478, ս. Հովհաննես Ա Մանդակունի – 478–490, Բաբկեն Ա Ոթմսեցի – 490–516, Սամվել Ա Արծկեցի – 516–526, Մուշե Ա Այլաբերցի – 526–534, Սահակ Բ Ուղկեցի – 534–539, Քրիստափոր Ա Տիրառիջցի – 539–545, Ղևոնդ Ա Եռաստեցի – 545– 548, Ներսես Բ Բագրեվանդցի – 548–557, Հովհաննես Բ Գաբեղենցի (Գաբեղյան) – 557–574, Մովսես Բ Եղիվարդեցի – 574–604, Աբրահամ Ա Աղբաթանեցի – 607–613, Կոմիտաս Ա Աղցեցի – 613– 628, Քրիստափոր Բ Ապահունի (Ապահունեցի) – 628–630, Եզր Ա Փառաժնակերտցի – 630–641, Ներսես Գ Տայեցի (Իշխանցի, Շինող) – 641–661, Անաստաս Ա Ակոռեցի – 661–667, Իսրայել Ա Ոթմըսեցի – 667–677, Սահակ Գ Ձորոփորեցի – 677– 703, Եղիա Ա Արճիշեցի – 703–717, ս. Հովհաննես Գ Օձնեցի – 717–728, Դավիթ Ա Արամոնեցի – 728– 741, Տրդատ Ա Ոթմսեցի – 741–764, Տրդատ Բ Դասնավորեցի – 764–767, Սիոն Ա Բավոնեցի – 767–775, Եսայի Ա Եղիպատրուշեցի – 775–788, Ստեփանոս Ա Դվնեցի – 788–790, Հակոբ Ա Դվնեցի – 790–791, Սողոմոն Ա Գառնեցի – 791–792, Գևորգ Ա Բյուրականցի – 792–795, Հովսեփ Բ Փարպեցի – 795–806, Դավիթ Բ Կակաղեցի – 806– 833, Հովհաննես Դ Ովայեցի – 833–855, Զաքարիա Ա Ձագեցի – 855–876, Գևորգ Բ Գառնեցի – 877– 897, Մաշտոց Ա Եղիվարդեցի – 897–898, Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի – 898–929, Ստեփանոս Բ Ռշտունի (Ռշտունեցի) – 929–930, Թեոդորոս Ա Ռշտունի (Ռշտունեցի) – 930–941, Եղիշե Ա Ռըշտունի (Ռշտունեցի) – 941–946, Անանիա Ա Մոկացի – 946–968, Վահան Ա Սյունեցի (Սյունի) – 968– 969, Ստեփանոս Գ Սևանցի – 969–972, Խաչիկ Ա Արշարունի (Արշարունեցի) – 973–992, Սարգիս Ա Սևանցի – 992–1019, Պետրոս Ա Գետադարձ – 1019–58, Խաչիկ Բ Անեցի – 1058–65, Գրիգոր Բ Վկայասեր – 1066–1105, Բարսեղ Ա Անեցի – 1105– 1113, Գրիգոր Գ Պահլավունի – 1113–66, ս. Ներսես Դ Կլայեցի (Շնորհալի) – 1166–73, Գրիգոր Դ Տղա – 1173–93, Գրիգոր Ե Քարավեժ – 1193–94, Գրիգոր Զ Ապիրատ – 1194–1203, Հովհաննես Զ Սսեցի – 1203–21, Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի – 1221–67, Հակոբ Ա Կլայեցի – 1268–86, Կոստանդին Բ Կատուկեցի – 1286–89, Ստեփանոս Դ Հռոմկլայեցի – 1290–93, Գրիգոր Է Անավարզեցի – 1293–1307, Կոստանդին Գ Կեսարացի – 1307– 1322, Կոստանդին Դ Լամբրոնացի – 1323–26, Հակոբ Բ Անավարզեցի (Կլայեցի) – 1327–41 և 1355– 1359, Մխիթար Ա Գռներցի – 1341–55, Մեսրոպ Ա Արտազեցի – 1359–72, Կոստանդին Ե Սսեցի – 1372–74, Պողոս Ա Սսեցի – 1374–82, Թեոդորոս Բ Կիլիկեցի – 1382–92, Կարապետ Ա Կեղեցի – 1392– 1404, Հակոբ Գ Սսեցի – 1404–11, Գրիգոր Ը Խանձողատ – 1411–18, Պողոս Բ Գառնեցի – 1418–30, Կոստանդին Զ Վահկացի – 1430–39, Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանց – 1439–41, Կիրակոս Ա Վիրապեցի – 1441–43, Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանց – 1443–65, Արիստակես Բ Աթոռակալ – 1465–69, Սարգիս Բ Աջատար – 1469–74, Հովհաննես Է Աջակիր – 1474–84, Սարգիս Գ Մյուսայլ – 1484–1515, Զաքարիա Բ Վաղարշապատցի – 1515–20, Սարգիս Դ Վրաստանցի – 1520–36, Գրիգոր ԺԱ Բյուզանդացի – 1536–45, Ստեփանոս Ե Սալմաստեցի – 1545–67, Միքայել Ա Սեբաստացի – 1567–76, Գրիգոր ԺԲ Վաղարշապատցի – 1576–90, Դավիթ Դ Վաղարշապատցի – 1590– 1629, Մովսես Գ Տաթևացի – 1629–32, Փիլիպոս Ա Աղբակեցի – 1632–55, Հակոբ Դ Ջուղայեցի – 1655–80, Եղիազար Ա Այնթապցի – 1681–91, Նահապետ Ա Եդեսացի – 1691–1705, Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցի – 1706–14, Աստվածատուր Ա Համադանցի – 1715–25, Կարապետ Բ Ուլնեցի – 1726– 1729, Աբրահամ Բ Խոշաբեցի – 1730–34, Աբրահամ Գ Կրետացի – 1734–37, Ղազար Ա Ջահկեցի – 1737–51, Մինաս Ա Ակնեցի – 1751–53, Աղեքսանդր Բ Բյուզանդացի – 1753–55, Հակոբ Ե Շամախեցի – 1759–63, Սիմեոն Ա Երևանցի – 1763–80, Ղուկաս Ա Կարնեցի – 1780–99, Դավիթ Ե Էնեգեթցի (Ղորղանյան) – 1801–07, Դանիել Ա Սուրմառեցի – 1807–08, Եփրեմ Ա Ձորագեղցի – 1809–30, Հովհաննես Ը Կարբեցի – 1831–42, Ներսես Ե Աշտարակեցի – 1843–57, Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցի (Չուհաճյան) – 1858–65, Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի (Քերեստեճյան) – 1866–82, Մակար Ա Թեղուտցի – 1885–91, Մկրտիչ Ա Վանեցի (Խրիմյան Հայրիկ) – 1892–1907, Մատթեոս Բ Կոստանդնուպոլսեցի (Իզմիրլյան) – 1908–10, Գևորգ Ե Սուրենյանց (Տփղիսեցի) – 1911–30, Խորեն Ա Մուրադբեկյան (Տփղիսեցի) – 1932–38, Գևորգ Զ Չորեքչյան (Նորնախիջևանցի) – 1945–54, Վազգեն Ա Պալճյան (Բուխարեստցի) – 1955–94, Գարեգին Ա Սարգիսյան – 1995–99, Գարեգին Բ Ներսիսյան (1999-ից):

Գրկ. Տես Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցի հոդվածի գրականությունը:

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈ, Կաթողիկոսություն Փոքր Հայոց, Հայրապետություն Մեծին Կ ի լ իկի ո, Ե պիսկոպո սապետություն Տանն Կիլիկիո, Սսի կաթողիկոսություն, Անթիլիասի կաթողիկոսություն, Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու մասնավոր նվիրապետական աթոռը: Կաթողիկոսանիստը՝ Անթիլիասի (Լիբանան) Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր տաճար (1941-ից): Ճանաչում է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի գահերեցությունը և նախամեծարությունը: Հիմնադրվել է 1446-ին, Կիլիկիայի Սիս քաղաքում՝ Հայոց կաթողիկոսության նախկին նստավայրում, 1441-ի Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողովի որոշմամբ հայրապետ. աթոռը Ս. Էջմիածնում վերահաստատվելուց հետո: Առաջին կաթողիկոսն է եղել Կարապետ Ա Եվդոկացին (1446– 1477): XVI դ. սկզբից, երբ թուրքերը գրավել և օսմ. կայսրության նահանգի են վերածել Կիլիկիան, սկսվել է կաթողիկոսության ամենածանր ու դժվարին շրջանը: Մինչև XIX դ. կեսը Կիլիկիան շարունակաբար ենթարկվել է թուրքերի, ինչպես նաև այլ ցեղերի ասպատակություններին: Հաճախ գրավվել ու ավերվել է նաև Սիսը, թալանվել նրա կաթողիկոսարանը: Գահակալներից շատերը (սկսած Հովհաննես Բ Թլկուրանցուց, 1489–1525) ստիպված երկրորդ աթոռանիստ են դարձրել Հալեպը, Ադանան, երբեմն էլ՝ մնացել թափառական, աքսորվել կամ սպանվել: Հատկապես XVI–XVII դդ. Ամենայն հայոց և Սսի կաթողիկոսությունների միջև սկսվել են վեճեր կաթողիկոս. իրավասությունների սահմանների և եպիսկոպոս. ձեռնադրությունների վերաբերյալ, որոնք սուրբնույթ են ստացել Ամենայն հայոց կաթողիկոս Փիլիպոս Ա Աղբակեցու և Սսի կաթողիկոս Սիմեոն Բ Սեբաստացու (1633–48) օրոք: Ներսես Ա Սեբաստացու (1648–54) ժամանակ փոխըմբըռնման և համագործակցության մթնոլորտ է ստեղծվել Մայր աթոռի և Կիլիկիո կաթողիկոսության միջև, ինչն արտահայտվել է 1651-ի Երուսաղեմի եկեղեց. ժողովում: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Փիլիպոս Ա Աղբակեցին Երուսաղեմի ժողովին մասնակցելու նպատակով այցելել է Հալեպ (այստեղ էր գտնվում Սսի աթոռը) և հանդիպել Ներսես Ա Սեբաստացու հետ: Երկու հայրապետները Զատկի տոնի առթիվ մեծ շուքով ուխտի են գնացել Ս. Երուսաղեմ և ապա մասնակցել ժողովին:

XVI–XVII դդ. մահմեդ. ցեղերի ճնշումներից պաշտպանվելու նպատակով Կիլիկիո կաթողիկոսներից ոմանք, հռոմ. եկեղեցուն ծիսաարարող. որոշ զիջումներ անելու խոստումով, փորձել են շահել Հռոմի պապերի հովանավորությունն ու աջակցությունը: Կիլիկիո կաթողիկոսությունը և աթոռանիստ Սիսը դարձրել են սսականության կենտրոն (Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքության հետ), որը պայքարում էր էջմիածնականության դեմ: Սսականության ղեկավարներ Սսի կաթողիկոս Խաչատուր Գ Գաղատացին և Եղիազար Այնթապցին որոշակի դեր են խաղացել հաս. բախումների և խռովություններ հրահրելու, արևմտահայ թեմերը Էջմիածնի Հայոց կաթողիկոսությանը հակադրելու գործում: Պայքարը մեղմացել է 1680-ական թթ., երբ էջմիածնականները, պառակտմանը վերջ տալու նպատակով, Ամենայն հայոց կաթողիկոս են ընտրել սսականության առաջնորդ Եղիազար Ա Այնթապցուն: Այնուհանդերձ, Կիլիկիո կաթողիկոսությունն այդ շրջանում ևս շարունակել է իր հոգևոր ազգ. ծառայությունը մատուցել ժողովրդին, կարողացել է պահպանել հայոց ավանդույթները և նպաստել Հայ եկեղեցու ինքնուրույնությանն ու անկախությանը: Այդ գործում հատկապես աչքի են ընկել Աջապահյաններն իրենց հակալատին դիրքորոշմամբ: 1733–1865-ին շարունակաբար տիրելով Կիլիկիո կաթողիկոսության աթոռին՝ նրանք վերջ են դրել աթոռակալ. կռիվներին: 1909-ի Ադանայի կոտորածի, ապա Մեծ եղեռնի հետևանքով Կիլիկիան հայաթափվել է (հիմնականում՝ 1920–22-ին): Ջարդերից փրկվածները գաղթել են առավելապես Սիրիա, Լիբանան: 1921-ի դեկտ-ից Սիսը դադարել է Կիլիկիո կաթողիկոսության աթոռանիստ լինելուց, իսկ 1922-ի սկզբին կաթողիկոսարանը մատնվել է ավերի ու թալանի: Կաթողիկոս Սահակ Բ Խապայանը (1902–39), հավաքելով կաթողիկոսարանի հնություններն ու հարըստությունները, փոքրաթիվ կիլիկիահայերի հետ տարագրվել է արաբ. երկրներ:

1922–30-ին Կիլիկիո կաթողիկոսությունը Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության, հայկ. մի շարք միությունների ու կազմակերպությունների, ինչպես նաև առանձին գործիչների օժանդակությամբ զգալի աշխատանք է կատարել կոտորածներից փրկված ու Սիրիայում, Լիբանանում, Կիպրոսում ապաստանած հայությանը համախմբելու, հազարավոր որբերի խնամելու, որբանոցներ ու վարժարաններ բացելու համար: Ինը տարի Լիբանանի և Սիրիայի զանազան շրջաններ տեղափոխվելուց հետո, 1930-ի հուլիսին կաթողիկոսարանը հաստատվել է Անթիլիասում (Բեյրութի մոտ):

Կիլիկիո աթոռը մինչև 1915-ը ունեցել է 13 թեմ [Սիս, Ադանա, Հաճն, Բայաս, Բերիա (Հալեպ), Մարաշ (Ուլնիա), Ֆրնուզ, Այնթապ, Անտիոք, Մելիտենե, Յոզկաթ, Կյուրին և Կիպրոս], որոնցից Մեծ եղեռնից հետո միայն Հալեպի թեմն էր մնացել: Կիլիկիո կաթողիկոսության թեմերը վերակազմավորելու հարցով 1929-ի ապրիլի 30-ին, Գևորգ Ե Սուրենյանց կաթողիկոսի հանձնարարությամբ Երուսաղեմ է մեկնել հայրապետ. պատվիրակ և Եգիպտոսի թեմի առաջնորդ Թ. արք. Գուշակյանը: Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունն Ամենայն հայոց կաթողիկոսի օրհնությամբ Կիլիկիո աթոռին է փոխանցել պատրիարքությանը պատկանող Դամասկոսի, Բեյրութի, Լաթաքիայի, Անտիոքի, Հալեպի, Կիպրոսի եկեղեցիները, կալվածները, վարժարանները և առաջնորդարանները: Այսպիսով, 1930-ական թթ. Կիլիկիո աթոռն ունեցել է չորս վերակազմավորված թեմեր՝ Բերիա (Հալեպ), Դամասկոս, Լիբանան և Կիպրոս: Ունենալով հիմն. հանգրվան և գործելու բարենպաստ պայմաններ՝ Կիլիկիո կաթողիկոսությունը հետագա տարիներին ապրել է իր ծաղկման շրջանը: Սահակ Բ Խապայանի, աթոռակից կաթողիկոս Բաբկեն Կյուլեսերյանի ջանքերով վերակազմվել է կաթողիկոսարանը, հիմնվել տպարան, 1930-ին վերաբացվել դեռևս դարասկզբին Սահակ Բ Խապայանի հիմնած Դպրեվանքը, հրատարակվել (1932-ից) կաթողիկոսարանի «Հասկ» պաշտոնական պարբերականը ևն: Կաթողիկոս Պետրոս Ա Սարաճյանի (1940) ջանքերով և նվիրատվություններով ամերիկյան Նպաստամատույց ընկերությունից գնվել է Անթիլիասի կալվածքը, որը 1922–23ին ծառայել է որպես որբանոց՝ պատսպարելով Մեծ եղեռնից փրկված ավելի քան 1400 հայ որբերի: Նրա ջանքերով կառուցվել են նաև Դպրեվանքի նոր շենքը, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր տաճարը, ապրիլյան նահատակների հիշատակին նվիրված Ս. Ստեփանոս մատուռը, որտեղ զետեղվել է Դեյր էզ Զորի անապատից հավաքված՝ հայ ժողովրդի զավակների անթաղ ոսկորների մի մասը: Հոգևոր-մշակութ. կյանքի զարգացումը շարունակվել է նաև հետագայում, հատկապես Գարեգին Ա Հովսեփյանի օրոք: 1952-ից ի վեր թափուր մնացած Կիլիկիո աթոռը սառը պատերազմի տարիներին դարձել է քաղ. շահարկումների առարկա (մինչև նոր կաթողիկոսի ընտրությունը Կիլիկիո կաթողիկոսությունը ղեկավարել է կաթողիկոս. տեղապահ Խադ արք. Աջապահյանը), ինչը 1956-ին հանգեցրել է երկու աթոռների փոխհարաբերությունների սրմանը և ոտնձգությունների Ամենայն հայոց կաթողիկոսության ենթակա սփյուռքի թեմերի հանդեպ: 1957-ից սփյուռքի մի շարք թեմեր, որոնք ավանդաբար կապված էին Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի հետ, անցել են Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության իրավասության ներքո: Առանց Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի հաստատման և հակականոնական որոշումներով Անթիլիասի աթոռին են միացվել ԱՄՆ-ի Արևելյան թեմի մի մասը, Հունաստանի թեմը և Իրանի երեք թեմերը (Թեհրանի, Սպահանի և Ատրպատականի): Ավելի ուշ կազմվել են Հյուսիսային Ամերիկայի Արևմտյան ու Քուվեյթի և Արաբական ծոցի երկրների թեմերը:

1962-ին Կիլիկիո կաթողիկոսությունը ներգրավվել է էկումենյան շարժման մեջ՝ դառնալով Եկեղեցիների համաշխ. խորհրդի անդամ, դիտորդներ ուղարկել Վատիկանի II ժողովին: Նայրոբիի (Քենիա) համաժողովում (1975) Կիլիկիո կաթողիկոսության ներկայացուցիչ Գարեգին եպս. Սարգիսյանը (1983–95ին՝ Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Բ, 1995– 1999-ին՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյան) ընտրվել է Եկեղեցիների համաշխ. խորհրդի փոխատենապետ (մինչև 1983-ը): 1991-ի Կանբեռայի (Ավստրալիա) համաժողովում Կիլիկիո կաթողիկոսության մեկ այլ ներկայացուցիչ՝ Արամ արք. Քեշիշյանը (այժմ՝ կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիլիկիո Արամ Ա Քեշիշյան) ընտրվել է Եկեղեցիների համաշխ. խորհրդի կենտր. և գործադիր վարչությունների ատենապետ (վերընտրվել է 1998ին): Կիլիկիո կաթողիկոսությունը մեծ դեր է խաղացել 1974-ին Միջին Արևելքի Եկեղեցիների խորհրդի հիմնադրման աշխատանքներում: Նա իր միջեկեղեց. հարաբերությունները շարունակում է նաև Անգլիկան եկեղեցու և ավետարանական (բողոքական) եկեղեցիների հետ: Մասնակից է արաբ. երկրների՝ հատկապես Լիբանանի և Սիրիայի անկախությանն ի նպաստ կատարվող աշխատանքներին: Միջազգ. և միջեկեղեց. բարձր մակարդակներում պաշտպանում է ճնշված ժողովուրդների դատը՝ միշտ գտնվելով արաբ. երկրների կողքին: Կաթողիկոսությունը Միջին Արևելքի երկրներում զգալի աշխատանք է կատարում իսլամքրիստոնյա երկխոսության զարգացման, այդ ժողովուրդների համատեղ, խաղաղ գոյակցության պայմանների ստեղծման ուղղությամբ: Հատուկ ուշադրություն է նվիրում սփյուռքի, հատկապես Միջին Արևելքի երկրների հայության կյանքի ընկերային, մշակութ., հոգևոր ոլորտներին: Կազմակերպել և առաջնորդել է սփյուռքի տարբեր գաղութներ, կառուցել նոր եկեղեցիներ, դպրոցներ, ստեղծել մշակութ. ու մարզ. ակումբներ: Կաթողիկոսության հովանու տակ են գտնվում Լիբանանի Ջուբեյլ քաղաքում գտնվող հայկ. որբանոցը (Թռչնոց բույն), Լեռնային Լիբանանում՝ Ազգային բուժարանը, Արլ. Բեյրութում՝ Ծերանոց-կուրանոցի համալիրը, ժողովրդին հատկացված բնակարանների մի ամբողջ համալիր Ֆանարում (Բեյրութ), ինչպես նաև կրթ. ու բարեգործ. կենտրոններ հատկապես Լիբանանում, Սիրիայում և Հունաստանում: Կաթողիկոսարանն ունի թանգարան, ձեռագրատուն, մատենադարան, տպարան, Զարեհյան դամբարան, որտեղ ամփոփված են Կիլիկիո կաթողիկոսության Անթիլիասի շրջանի կաթողիկոսները և միաբանները: Կաթողիկոսությունն ունի միջեկեղեց. հարաբերությունների, քրիստ. դաստիարակության հատուկ գրասենյակներ, բազմաթիվ գրակ. մրցանակներ, կրթաթոշակներ, Խաչեր Գալստյան մանկավարժ. կենտրոն, կիրակնօրյա վարժարանների վարիչ-տնօրինություն ևն: Միություններից հայտնի է Հայաստանյայց եկեղեցու համալսարանական երիտասարդների միությունը: Գարեգին Բ-ի օրոք վերստին կյանքի է կոչվել Գարեգին Ա Հովսեփյանի ժամանակ հիմնադրված «Հասկ հայագիտական» կրոնաբանասիր. տարեգիրքը, իսկ Մայրավանքի տպարանում լույս են տեսել հարյուրավոր աստվածաբան., պատմ., հայագիտ. գրքեր: Ղարաբաղյան շարժման սկզբնավորումից, 1988-ի դեկտ. 7-ի ավերիչ երկրաշարժից և հատկապես Հայաստանի անկախության հռչակումից հետո Կիլիկիո կաթողիկոսությունը Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի նախաձեռնությամբ և Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի գործուն օժանդակությամբ մեծ ջանքեր է գործադրել Հայ եկեղեցու միության ու միասնության ամրապնդման գործում, Ամենայն հայոց կաթողիկոսության հետ միասին իր մասնակցությունն է բերել մայր հայրենիքի վերաշինության, հայրենի անկախ պետականության ամրապնդման գործին:

Կիլիկիո կաթողիկոսությունը ղեկավարվում է իր կանոնադրությամբ, որը մշակվել է 1860-ի Ազգային սահմանադրության սկզբունքներով: Յուրաքանչյուր թեմ ունի իր սահմանադրությունը: Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսը գլուխն է Ազգային ընդհանուր ժողովի, որն ընտրում է Ազգային կենտր. կրոն. և քաղ. ժողովները: Կարևոր հարցերի քննարկման համար Կիլիկիո կաթողիկոսը հրավիրում է համատեղ ժողովի նիստ: Ներկայումս (2001) Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության հոգևոր ծառայությունն են վայելում Լիբանանի (Բեյրութ), Բերիո (Հալեպ), Հյուսիսային Ամերիկայի Արևելյան նահանգների և Կանադայի (Նյու Յորք, ընդգրկում է նաև Վենեսուելայի հոգևոր հովվությունը), Հյուսիսային Ամերիկայի Արևմտյան (Լոս Անջելես), Կիպրոսի (Նիկոզիա), Թեհրանի (Թեհրան), Իրանա-Հնդկաստանի (Սպահան), Ատրպատականի (Թավրիզ), Հունաստանի (Աթենք), Քուվեյթի և Արաբական ծոցի երկրների (Էլ Քուվեյթ) թեմերը: Լիբանանի թեմ: Կազմավորվել է 1929ին՝ Կիլիկիո կաթողիկոսության ենթակայության ներքո: Առաջնորդանիստը՝ Բեյրութի Ս. Նշան Մայր եկեղեցի: Մինչ այդ՝ XIX դ. կեսից սկսած Լիբանանի հայ առաքելական եկեղեցիները գործել են Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության ենթակայությամբ: Թեմն իր գործերը վարում է 1860-ի Ազգ. սահմանադրության բարեփոխված տարբերակի հիման վրա: Համայնքի Գավառական ժողովն ընտըրվում է ժողովրդի կողմից և լիազորված է ընտրելու համայնքի թեմակալ առաջնորդին և քաղ. ու կրոն. ժողովների անդամներին: Քաղ. ժողովը համայնքի գործադիր մարմինն է և նշանակում է առաջնորդարանի ուս., տնտ., դատաստան., կալվածների և այլ խորհուրդների անդամներին: Կրոն. ժողովն զբաղվում է համայնքի հոգևոր ու կրոն. հարցերով: Լիբանանի համայնքի ներկայացուցիչը թեմական առաջնորդն է, որը նախագահում է գավառ., քաղ. ու կրոն. ժողովների նիստերը և քաղ. ժողովի կողմից նշանակված խորհուրդների հետ վարում համայնքի ընթացիկ գործերը: Լիբանանի տարածքում հայ առաքելական հնագույն Ս. Նշան եկեղեցին կառուցվել է Բեյրութում, 1851-ին՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության կողմից Սուրբ Երկիր գնացող հայազգի ուխտավորների համար: 1920-ական թթ. սկզբին Լիբանանի հայկ. գաղթակայաններում կառուցվել են փայտաշեն ու թիթեղաշեն եկեղեցիներ, որոնցից Ս. Խաչ եկեղեցին՝ Բեյրութի վրանաքաղաքում: Հետագայում Բեյրութի հայաբնակ տարբեր թաղամասերում և Լիբանանի նկատելի հայ բնակչություն ունեցող այլ քաղաքներում ու գյուղերում կառուցվել են մի շարք քարաշեն եկեղեցիներ, որոնցից Բեյրութում ցայսօր գործում են Ս. Հարություն, Ս. Գևորգ, Ս. Հակոբ, Ս. Հովհաննես Կարապետ, Ս. Սարգիս, Ս. Աստվածածին, Ս. Վարդանանց և Ս. Քառասուն Մանկանց եկեղեցիները: Այնճար հայաբնակ գյուղում 1959-ին կառուցվել է Ս. Պողոս եկեղեցին: Զահլե քաղաքում հայերը սկզբն. շրջանում օգտագործել են հույն ուղղափառ համայնքի Ս. Նիկոլա եկեղեցին: 1929-ից գործում է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Ջուբեյլ քաղաքում գործում է Ս. Գայանե եկեղեցին: Ջունիյա քաղաքում 1956-ին, Կյուլապի Կյուլպենկյանի բարերարությամբ, կառուցվել է Ս. Հարություն եկեղեցին: Տրիպոլի քաղաքում 1962-ին Գալուստ Կյուլպենկյանի նվիրատվությամբ կառուցվել է Ս. Հոգեգալստյան եկեղեցին: Անցյալում հայ առաքելական եկեղեցիներ են գործել նաև Սայդա և Սուր քաղաքներում (ներկայումս հայեր գրեթե չեն բնակվում): Եկեղեցիներին կից գործում են ամենօրյա և կիրակնօրյա դպրոցներ: 1929-ից Լիբանանի թեմի կաթողիկոս. փոխանորդի և հետագայում՝ առաջնորդի պաշտոնը վարել են Եղիշե եպս. Կարոյանը (1929– 1940), Ներսես վրդ. Հարությունյանը (տեղապահ՝ 1940–42-ին), Արտավազդ արք. Սյուրմեյանը (1942–46), Խադ արք. Աջապահյանը (1946–51), Խորեն արք. Բարոյանը (1951–63), Տաճատ արք. Ուրֆալյանը (1963–78), Արամ արք. Քեշիշյանը (1978–95): Թեմի առաջնորդն է Գեղամ եպս. Խաչերյանը (1995-ից):

Բերիո թեմ: Կիլիկիո կաթողիկոսության երկրորդ մեծ և հնագույն թեմն է: Առաջնորդանիստը՝ Հալեպի Ս. Քառասնից Մանկանց եկեղեցի (հիմն. XIII դ.): 1660-ական և 1920ական թթ. եղել է Կիլիկիո վարչ. և հոգևոր կենտրոնը: Բերիո թեմում գործում է Ջեզիրեի առաջնորդական փոխանորդությունը, իսկ մնացած հայաբնակ շրջանները և Հալեպի թաղերը կառավարում են թաղական խորհուրդները: Թեմի հնագույն եկեղեցիներից է Հալեպի Ս. Աստվածածինը (առաջնորդանիստ եկեղեցու տարածքում, այժմ՝ Զարեհյան թանգարան), որը եղել է ուխտատեղի ոչ միայն հայերի, այլև այլազգիների համար: Հալեպում գործում են Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Վարդան, Ս. Գևորգ, Ս. Հակոբ, Ս. Աստվածածին եկեղեցիները. պաշտոնավարում է 14 քահանա: Թեմի տարածքում են գտնվում. Արամոյում՝ Ս. Ստեփանոս (XII դ., վերանորոգվել է 1958-ին), Կամըշլիում՝ Ս. Հակոբ, Լաթաքիայում՝ Ս. Աստվածածին (X դ.), Կարադուրանում՝ Ս. Աստվածածին (վերանորոգվել է 1960-ին), Հասաքեում՝ Ս. Հովհաննու Կարապետ, Յագուպիեում՝ Ս. Հռիփսիմե (վերանորոգվել է 1954-ին), Քեսաբում՝ Ս. Աստվածածին (XIX դ.), Ռաս ուլ Այնում՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցիները, Յագուպիեում՝ Ս. Աննա ուխտատեղի-մատուռը, Մարկատեում՝ Ս. Հարություն մատուռը (1995), Քյորքյունայում՝ Ս. Ստեփանոս ուխտատեղի-մատուռը (գործել է մինչև XIX դ. սկիզբը): Դեյր էզ Զորում գործել է Ս. Հռիփսիմե եկեղեցին (1931), որը վերանորոգումից հետո վերաօծվել է և վերանվանվել Ս. Նահատակաց եկեղեցի (1990) Ջեզիրեի առաջնորդական փոխանորդությունը հիմնվել է 1943-ին: Կենտրոնը՝ Կամըշլիի Ս. Հակոբ եկեղեցի: Առաջին առաջնորդական փոխանորդն է եղել Խորեն վրդ. Բարոյանը (հետագայում՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Խորեն Ա Բարոյան): Ներկայիս առաջնորդական փոխանորդն է Նորայր վրդ. Աշըգյանը: Թեմի առաջնորդն է Սուրեն արք. Գաթարոյանը (1977-ից): Կիպրոսի թեմ: Կիլիկիո կաթողիկոսության հնագույն թեմերից է: Առաջնորդանիստը՝ Նիկոզիայի Ս. Աստվածածին եկեղեցի: Նիկոզիայում դեռևս V դ. հայերը կառուցել են Ս. Գևորգ եկեղեցին, 560-ին՝ Ս. Մակար վանքը, որը միջնադարում եղել է հայ մշակութ. կենտրոն: XII դ. Նիկոզիայում և Ֆամագուստայում գործել է առաջնորդական երկու թեմ (եպիսկոպոսություն): Նիկոզիայում կառուցվել են 1116-ին՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցին (վերանորոգվել է 1884-ին), 1892-ին՝ ազգ. գերեզմանատանը (պոլսեցի Պողոս Օտաճյանի կտակով) Ս. Պողոս մատուռը: Օսմ. տիրապետության շրջանում (1571– 1878) կիպրահայ գաղութն անկում է ապրել, պահպանվել է միայն հոգևոր վարչությունը: Կղզու հնագույն կառույցներից են Ֆամագուստայում Կանչվորի վանք կամ Ս. Աստվածածին եկեղեցին (կառուցվել է 1317-ին, ներկայումս թուրքերի բռնագրաված տարածքում է), Ս. Մարիամ, Ս. Սարգիս, Ս. Վարվառա (բոլորն էլ՝ XIII դ. վերջ) եկեղեցիները, որոնք չեն պահպանվել: Կառավարության և Եվրոպայի մի շարք եկեղեցիների նյութ. օժանդակությամբ Նիկոզիայի Ակրոպոլիս թաղամասում 1981-ին կառուցվել են Ս. Աստվածածին (առաջնորդանիստ) եկեղեցին և առաջնորդարանը: Առաջին հայկ. դպրոցները գործել են եկեղեցիներին կից: Հնագույնը 1870-ին Նիկոզիայում Վարդան վրդ. Մամիկոնյանի հիմնած դպրոցն է: 1886-ին հիմնվել են Վարդանանց (արական) և Շուշանյան (իգական) տարրական դպրոցները: Վահան քհն. Քյուրքչյանի նախաձեռնությամբ 1897-ին բացվել է հայկ. կրթ. որբանոց (գործել է յոթ տարի), դասավանդվել են հայ ժողովրդի պատմություն, թվաբանություն, օտար լեզուներ, ինչպես նաև արհեստներ: 1972-ից գործում է Նարեկ ազգ. վարժարանը: Լառնակայում, ի հիշատակ Կիլիկիայի հայ նահատակների, 1912-ին կառուցվել է Ս. Ստեփանոս հայկ. եկեղեցին (գործող), 1940-ին՝ Ս. Գրիգոր մատուռը: Առաջին հայկ. դպրոցը բացվել է 1909-ին: 1972-ից գործում է Նարեկ ազգ. վարժարանը: Լիմասոլում 1940-ին կառուցվել է Ս. Գևորգ եկեղեցին (գործող): Առաջնորդարանի օժանդակությամբ 1951-ին բացվել է առաջին հայկ. դպրոցը: 1972-ից գործում է Նարեկ ազգ. վարժարանը: Կիպրոսի թեմը կառավարվում է իր կանոնադրությամբ, որը վավերացրել է Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Բ Սարգիսյանը: Գերագույն մարմինը թեմական ժողովն է, որի անդամներն ընտրվում են չորս տարով: Համայնքը ղեկավարում են թեմի առաջնորդը, ազգ. վարչական մարմինները: Թեմի առաջնորդն է Վարուժան եպս. Հերգելյանը (1996-ից): Հյուսիսային Ամերիկայի Արեվե լյ ան նահանգների եվ Կանադայի թեմ: Կազմավորվել է 1957-ին, երբ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունն իրեն է ենթարկել ԱՄՆ-ի մի շարք եկեղեցիներ, որոնք պատկանել են Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի իրավասության տակ գտնվող ԱՄՆ թեմին: Առաջնորդանիստը՝ Նյու Յորքի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի: 1957-ի հոկտ. ԱՄՆ է ժամանել Կիլիկիո կաթողիկոս Զարեհ Ա Փայասլյանի նվիրակ, Լիբանանի թեմի առաջնորդ Խորեն արք. Բարոյանը և գումարել Ազգ. երեսփոխան. ժողով: Առաջնորդական տեղապահ է ընտրվել Հրանտ արք. Խաչատուրյանը (1957– 1961) և 1961-ի նոյեմբ-ից պաշտոնավարել իբրև թեմի առաջնորդ: Նրա օրոք կառուցվել և օծվել են Դետրոյտի Ս. Սարգիս, Ֆիլադելֆիայի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Էնսինոյի Սրբոց Նահատակաց, Վաշինգտոն Դի Սի-ի Ս. Խաչ, Ալպընի-Թրոյի Ս. Խաչ, Բեյսայտի Ս. Սարգիս, Սբրինկֆիլտի Ս. Գրիգոր, Օհայոյի Ս. Խաչ, Մոնրեալի Ս. Սարգիս, Սան Ֆրանցիսկոյի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիները: 1973–77ին թեմի առաջնորդն է եղել Գարեգին արք. Սարգիսյանը, 1977–98-ին՝ Մեսրոպ արք. Աշճյանը: Վերջինիս օրոք հայ. և անգլ. լեզուներով հրատարակվել են բազմաթիվ կրոն. և պատմ. բնույթի գրքեր, 1978-ի մայիսից լույս է ընծայվել «Աութրիչ» ամսագիրը, կազմավորվել են կրոն. և հայեցի դաստիարակության գրասենյակներ: Վերանորոգվել է 1973-ին գնված առաջնորդարանի շենքը, բացվել է Ս. Ներսես Շնորհալի գրադարանը ևն: Ձեռամբ Մեսրոպ արք. Աշճյանի օծվել են Չիկագոյի Ամենայն Սրբոց, Ուստրի Ս. Երրորդություն, Քեմբրիջի Ս. Նշան, Սենտ Լուիզի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Ֆլորիդայի Ս. Կարապետ, Մոնրեալի Ս. Հակոբ, Տորոնտոյի Ս. Մարիամ Աստվածածին, Վանկուվերի Ս. Գրիգոր եկեղեցիները: Թեմի առաջնորդի հոգածությամբ բարգավաճել և առաջադիմել են Նյու Յորքի Ս. Լուսավորիչ և Բոստոնի Ս. Ստեփանոս եկեղեցիներին կից գործող վարժարանները, Կանադայում՝ Ս. Հակոբ եկեղեցուն կից գործող Վարդգես Սարաֆյան երկրորդական դպրոցը, Տորոնտոյի Ս. Աստվածածին եկեղեցուն կից ՀՕՄ-ի Քոլոլյան վարժարանը: Բացվել են ամենօրյա, շաբաթօրյա և կիրակնօրյա դպրոցներ, որտեղ ներկայումս (2001) սովորում են շուրջ 2000 հայ աշակերտներ: Հյուսիսային Ամերիկայի Արևելյան նահանգների և Կանադայի թեմի իրավասության տակ է գտնվում նաև Վ ենեսուե լայ ի հոգեվոր հովվությունը (կենտրոնը՝ Կարակասի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի, կառուցվել է 1987-ին): Հոգևոր հովիվն է Կոմիտաս եպս. Օհանյանը: Թեմի առաջնորդն է Օշական արք. Չոլոյանը (1998-ից):

Հյուսիսային Ամերիկայի Արեվմըտյան թեմ: Կազմավորվել է 1972-ին, երբ ԱՄՆ Արմ. շրջանի՝ Մայր աթոռից բաժանված եկեղեցիները անջատվել են Նյու Յորքում գտնվող իրենց անթիլիասական կենտրոնից և կազմել նոր՝ Հյուսիսային Ամերիկայի Արևմըտյան թեմ՝ դարձյալ Կիլիկիո աթոռին ենթակա: Առաջնորդանիստը՝ Հոլիվուդի (Լոս Անջելես) Ս. Հովհաննես Կարապետ եկեղեցի: Առաջին առաջնորդ Սմբատ արք. Լափաճյանի օրոք կազմակերպվել է Օրեյնճ Քաունթիի համայնքը: Հիմնվել են Գլենդեյլի Ս. Աստվածածին եկեղեցին և ամենօրյա վարժարանը (հետագայում՝ Անուշ և Վահան Շամլյան ազգ. վարժարան), սկսվել է Հոլիվուդի Ս. Հովհաննես Կարապետ եկեղեցու կառուցումը: 1977– 1985-ին թեմի առաջնորդն է եղել Եփրեմ վրդ. Թապագյանը (1980-ից՝ եպիսկոպոս): Կառուցվել են Ազգ. առաջնորդարանի նոր շենքը, Ֆերահյան վարժարանի նոր համալիրը, Սան Ֆրանցիսկոյի Գռուզյան-Զաքարյան վարժարանը, ավարտվել է Հոլիվուդի Ս. Հովհաննես Կարապետ եկեղեցու շինարարությունը, կատարվել է Օրեյնճ Քաունթիի Ս. Քառասնից Մանկանց եկեղեցու հիմնարկեքը, Գլենդեյլում գնվել նոր եկեղեցի ևն: Ամերիկայում ապրող հայ երեխաներին հայեցի դաստիարակություն տալու նպատակով կազմվել է «Կանթեղ» դասագիրքը, հրատարակվել «Հռոմկլա» տարեգիրքը, ինչպես նաև՝ բազմաթիվ հայագիտ. գրքեր: 1985–96-ին թեմի առաջնորդ է եղել Տաթև արք. Սարգիսյանը: Նրա պաշտոնավարության ժամանակ օծվել են Օրեյնճ Քաունթիի Ս. Քառասնից Մանկանց և Գլենդեյլի Ս. Աստվածածին եկեղեցիները, բացվել են Փասադենայի Դավթյան վարժարանը և Թյուֆենկյան մանկամսուրը, տպագրվել են Հայոց պատմության և լեզվի դասագրքեր: Թեմի առաջնորդն է Մուշեղ եպս. Մարտիրոսյանը (1996-ից):

Քուվեյթի եվ Արաբական ծոցի երկրների թեմ: Կազմավորվել է 1982-ին: Առաջնորդանիստը՝ Էլ Քուվեյթի Ս. Վարդանանց եկեղեցի: Ընդգրկում է Քուվեյթի, Արաբական Միացյալ Էմիրությունների, Բահրեյնի, Կատարի հայ համայնքները: 1950–56ին Քուվեյթի հայ համայնքի հոգևոր կարիքների համար Քուվեյթ է այցելել Բասրայի (Իրաք) հոգևոր հովիվը: 1956-ից քուվեյթահայ համայնքն անցել է Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության գերակայության ներքո: 1961ից ունեցել է մնայուն հովիվ (Պարույր քհն. Սարգսյան): 1962-ին քուվեյթահայերը երկրի իշխանություններից ստացել են համայնքի օրինականությունը հաստատող վկայագիր, որը իրավունք է ընձեռել ունենալ սեփական աղոթատեղի: 1963-ին կառուցվել է եկեղեցի՝ հանդիսասրահով: 1979-ին Արաբական ծոցի տարածաշրջանը դարձել է Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսական փոխանորդություն, 1982-ին՝ թեմ: Անդրանիկ առաջնորդ է ընտրվել Օշական եպս. Չոլոյանը (1982–98): 1958-ից ցայսօր գործում է Քուվեյթի կիրակնօրյա դպրոցը: 1960-ին Երվանդ Թերզյանի նախաձեռնությամբ բացվել է հայ-արաբական դպրոցը: 1961-ին այդ դպրոցի հիման վրա ստեղծվել է Քուվեյթի Հայ ազգ. վարժարանը (տնօրեն՝ Պարույր քհն. Սարգսյան): 1974-ին եկեղեցու տարածքում կառուցվել է վարժարանի եռահարկ շենքը (1969–70-ին վարժարանը միջնակարգ դպրոցի կարգավիճակ է ստացել): Գործել է Հայ եկեղեցու կիրակնօրյա դպրոցների օժանդակ միությունը: Թեմական ժողովի կողմից նշանակվում է համայնքի վարչություն, որը կազմակերպում է գաղութի ազգ-եկեղեց. կյանքը, որոշում դպրոցի հոգաբարձության կազմը ևն:

Ա րաբակ ան Մ իացյալ Է մի րություններ (ԱՄԷ), հայերի զանգվածային հոսքը ԱՄԷ սկսվել է 1975-ից: 1977-ին Դուբայի Ս. Երրորդություն անգլիկան եկեղեցում մատուցվել է հայերեն առաջին պատարագը: 1979-ին ձևավորվել են Դուբայի և Աբու Դաբիի առաջին ազգ. վարչությունները: Սկսել է գործել վարձված եկեղեցին իր դպրաց դասով, Քուվեյթից կամ Անթիլիասից պարբերաբար հրավիրվել է այցելու հոգևոր հովիվ: 1993-ից ԱՄԷ-ի հայ համայնքն ունեցել է մշտական հոգևոր հովիվ (առաջինը՝ Բաբկեն վրդ. Չարյան): 1996-ին կազմակերպված համահամայնքային հանգանակությամբ սկսվել են Շարժայում հայկ. եկեղեցու և դպրոցի շենքի շին. աշխատանքները: 1997-ին տեղի է ունեցել ԱՄԷ-ում առաջին՝ Շարժայի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու (ճարտ.՝ Բաբկեն Այվազյան) հիմնարկեքը, 1998-ին՝ օծումը: Համայնքի հոգևոր հովիվն է Արամ քհն. Տեյիրմենճյանը (1997-ից): Թեմական խորհրդի, Շարժա-Դուբայի և Աբու Դաբիի ազգ. վարչությունների հովանու ներքո գործում են նաև հայ երիտասարդաց տները, համայնքի մշակութ. կյանքը կազմակերպող Գեղ. հանձնախումբը, դպրոցների գործունեությունն ապահովող հոգաբարձական կազմը և տիկնանց միությունը: Թեմի առաջնորդն է կաթողիկոսական փոխանորդ Եփրեմ արք. Թապագյանը (2000-ից):

Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսներ

Կարապետ Ա Եվդոկացի – 1446–77, Ստեփանոս Ա Սարաձորցի – 1477–88, Հովհաննես Ա Անտիոքցի – 1488–89, Հովհաննես Բ Թլկուրանցի – 1489– 1525, Հովհաննես Գ Քիլիսցի (Կայծակն, Կայծառ) – 1525–39, Սիմեոն Ա Զեթունցի – 1539–45, Ղազար Ա Զեթունցի – 1545–1547, Թորոս Ա Սսեցի (Մայսենց) – 1548–50, Խաչատուր Ա Չորիկ – 1551– 1560, Խաչատուր Բ Զեթունցի (Խաչիկ Ուլնեցի, Երաժիշտ) – 1560–84, Ազարիա Ա Ջուղայեցի – 1584– 1601, Հովհաննես Դ Այնթափցի (Այթեպցի) – 1601– 1621, Մինաս Ա Սսեցի (Կարնեցի, Թացախ) – 1621– 1632, Սիմեոն Բ Սեբաստացի – 1633–48, Ներսես Ա Սեբաստացի – 1648–54, Թորոս Բ Սեբաստացի – 1655–57, Խաչատուր Գ Գաղատացի (Մինտերճի, Մինտերճյան) – 1657–74, Սահակ Ա Քիլիսցի (Մեյխանեճի, Մեյխանեճյան) – 1674–86, Գրիգոր Ա Ադանացի (Պիծակն, Բ. Կյուլեսերյանի ցանկում՝ Գրիգոր Բ Ատանացի) – 1686–93, Աստվածատուր Ա Սասունցի (Նարին) – 1693–94, Մատթեոս Ա Կեսարացի (Սարի) – 1694–1705, Հովհաննես Ե Հաճնցի – 1705–21, Գրիգոր Բ Կեսարացի (Ուղուրլու, Ուղուրլյան, Բ Կյուլեսերյանի ցանկում՝ Գրիգոր Գ Կեսարացի) – 1721–29, Հովհաննես Զ Հաճնցի (Տեր Ադամ) – 1729–33, Ղուկաս Ա Աջապահյան (Աջապահ, Աջապան, Սսեցի) – 1733–37, Միքայել Ա Աջապահյան (Սսեցի) – 1737–58, Գաբրիել Ա Աջապահյան (Սսեցի) – 1758–70, Եփրեմ Ա Աջապահյան (Սսեցի) – 1771–84, Թեոդորոս Ա Աջապահյան (Սսեցի, այլ ցանկերում՝ Թորոս Գ Սսեցի Աջապահյան) – 1784–96, Կիրակոս Ա Աջապահյան (Սսեցի, Մեծն, Մեծագործ) – 1797–1822, Եփրեմ Բ Աջապահյան (Սսեցի, ՏերՄանվելյան) – 1823–31, Միքայել Բ Աջապահյան (Սսեցի, Ղուկասյան) – 1832–55, Կիրակոս Բ Աջապահյան (Սսեցի) – 1855–65, Մկրտիչ Ա Քեֆսիզյան (Մարաշցի) – 1871–94, Սահակ Բ Խապայան (Եղեգցի) – 1902–39, Պետրոս Ա Սարաճյան – 1940, Գարեգին Ա Հովսեփյան – 1943–52, Զարեհ Ա Փայասլյան – 1956–63, Խորեն Ա Բարոյան – 1963–83, Գարեգին Բ Սարգիսյան – 1983–95, Արամ Ա Քեշիշյան – 1995-ից (41-րդ գահակալը):

Գրկ. Թովմա Մեծոփեցի, Յիշատակարան, Թ., 1892: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2–3, ԿՊ – Երուսաղեմ, 1914–27: Կյուլեսերյան Բ., Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիո, Անթիլիաս, 1939: Եղիայան Բ., Ժամանակակից պատմութիւն կաթողիկոսութեան հայոց Կիլիկիոյ. 1914–1972, Անթիլիաս, 1975:

ԿԱՆԱԴԱՅԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1984-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Մոնրեալի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի: Թեմի կազմավորումից առաջ Կանադայի հայ համայնքի հոգևոր կարիքները հոգացել է Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Արևելյան թեմի առաջնորդարանը: Սկզբ. շրջանում կրոն. արարողությունները կատարել են այցելու հովիվները բնակարաններում կամ վարձված տաճարներում: Առաջին ազգ. հոգաբարձությունը կազմակերպվել է 1918-ին, Սենտ Կաթրինզում: 1930-ին կառուցվել է Կանադայի առաջին հայկ. եկեղեցին՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը (Սենտ Կաթրինզում): Մոնրեալի հայ համայնքի եկեղեց. կյանքը պաշտոնապես կազմակերպվել է 1948-ին, երբ ԱՄՆ-ի Արևելյան թեմի առաջնորդ Տիրան եպս. Ներսոյանի ներկայությամբ կազմվել է եկեղեց. հանձնախումբ (6 հոգուց բաղկացած): Այդ ժամանակաշրջանում եկեղեց. արարողությունները կատարվել են Ս. Հովհաննես Մկրտիչ անգլիկան եկեղեցում: 1957-ին Կանադայի իշխանությունները ստորագրել են երկրում Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու պաշտոնական ճանաչման դիմումը: 1967-ին ԱՄՆ-ի Արևելյան թեմի առաջնորդ Թորգոմ արք. Մանուկյանի և թեմական խորհրդի որոշմամբ ստեղծվել է Կանադայի Հայ եկեղեցու փոխանորդություն: Առաջնորդական փոխանորդ է նշանակվել Վաչե եպս. Հովսեփյանը: 1970-ին ծխական խորհրդի որոշմամբ գնվել է եկեղեցի, որը նույն թվականին Կ. Պոլսի պատրիարք Շնորհք Գալուստյանը օծել է որպես առաջնորդանիստ՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ անունով: Առաջնորդարանի ենթակայությամբ գործում են 10 ծուխ, 5 ծխական վիճակներ: Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցուն կից գործում է շաբաթօրյա դպրոց (1957-ից), մշակութ. միություններ, տարեցների, տիկնանց, երիտասարդական կազմակերպություններ: 1964-ից եկեղեցու նախաձեռնությամբ հրատարակվում է «Բուրաստան» երկամսյա հանդեսը: Տորոնտոյի հայ համայնքը սկսել է կազմավորվել 1920-ական թթ., առաջին եկեղեց. հոգաբարձությունը ստեղծվել է 1948-ին: Կրոն. արարողությունները կատարվել են Ս. Ստեփանոս, 1930–53-ին՝ Ս. Երրորդություն անգլիկան եկեղեցիներում: 1953-ին կատարվել է Տորոնտոյի հայկ. առաջին՝ Ս. Երրորդություն եկեղեցու օծումը: Եկեղեցուն կից 1956-ից գործում է Ս. Սահակ-Ս. Մեսրոպ դպրոցը, 1978ից՝ Ս. Խաչ ամենօրյա ազգ. վարժարանը, մշակութ. հանձնախմբեր, տիկնանց, երիտասարդական կազմակերպություններ: 1987-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանը օծել է հայկ. ճարտ. ոճով կառուցված (ճարտ. Թագվոր Հակոբյան) Ս. Երրորդություն եկեղեցին, որին կից գործում են ամենօրյա վարժարան, մշակութ. հանձնախմբեր («Կամար», գործում է 1992-ից), տիկնանց, երիտասարդական կազմակերպություններ: 1987-ից եկեղեցու վարչությունը հրատարակում է «Նոր սերունդ» պարբերաթերթը: Առաջնորդարանի ենթակայությամբ են գործում նաև Վանկուվերում՝ Ս. Վարդան (կառուցվել է 1964-ին), Համիլտոնում՝ Ս. Աստվածածին (1976), Օտտավայում՝ Ս. Մեսրոպ (1979), Միսիսոկայում՝ Ս. Վարդան (1990), Լավալի Ս. Խաչ (1993), Վինձորի Ս. Հարություն (1995) եկեղեցիները: Վանկուվերի, Սենտ Կաթրինզի, Համիլտոնի, Լավալի եկեղեցիներն ունեն մշտական հովիվներ: Մյուս եկեղեցիները, թեև օժտված են ծխական մարմիններով, սակայն ունեն միայն այցելու հովիվ: Վերջին շրջանում կազմվել են Նովա Սկոչիայի, Վիննիպեգի, Քինգստոնի, Էդմոնտոնի և Կալգարիի ծխական վիճակները: Այդ քաղաքներում բնակվող սակավաթիվ հայ ընտանիքների հոգևոր կարիքները հոգում են այցելու հովիվները:

Կ. թ. ներկայացնում է Հայ եկեղեցին Եկեղեցիների կանադական խորհրդում (խորհրդի փոխնախագահ՝ Հովնան արք. Տերտերյան):

Կ. թ-ի առաջնորդն է Հովնան արք. Տերտերյանը (1990-ից):

ԿԱՆՈՆ [հուն. κανών – եղեգի ցողուն, ուղիղ փայտ, ցուցակ, կարգ, օրենք (հատկապես՝ եկեղեցական օրենք)], 1. լայն առումով՝ այն ամենը, ինչ մեկընդմիշտ հաստատված է, դարձել է ավանդական, ստացել օրենքի ուժ, եկեղեցու համար՝ կանոնական: Վաղքրիստ. լեզվում նշանակել է վարքի բոլոր այն նորմերը, որոնց պետք է հետևեն քրիստոնյաները (Բ Կորնթ. 10.13, Գաղատ. 6.16, Փիլիպ. 3.16): Հովհաննես Գ Օձնեցին Կ. բառը բացատրել է իբրև «լուսաշաւիղ ճանապարհ առ Աստուած՝ հնազանդութիւն ընդհանուր հաւատացելոց Քրիստոսի» («Կանոնագիրք Հայոց», հ. 1, 1964, էջ 535), իսկ Գրիգոր Տաթևացին՝ իբրև «ուղղութիւն և կարգ և օրենք»:

2.Աստվածաշնչի՝ եկեղեցու կողմից ընդունված և վավերացված գրքերի ամբողջությունը (ցանկը), որը կոչվում է «Կանոն Սուրբ Գրոց»: Հայ եկեղեցին իր կողմից հարազատ և ընդունելի համարված Հին և Նոր կտակարանների գրքերից կազմել է Աստվածաշնչի Կ., որ է կանոնական գրքերի ցուցակը, մերժելով՝ որպես անհարազատ, անկանոն կամ պարականոն գրքերը:

3.Այն որոշումները, որոնք առաքյալները (առաքելական Կ-ներ), եկեղեցական ժողովները և եկեղեցու հայրերը սահմանել են իբրև հավատի ուղիղ դավանանք (հավատի Կ.), և որոնք վերաբերում են նաև եկեղեցու կազմակերպմանը, ծիսակատարությանը և աստվածապաշտությանը:

Եկեղեց. Կ-ները լինում են հավաքական և անհատական: Առաջինները վերաբերում են բոլոր հավատացյալներին և ճշտում են դավանանքը, պաշտամունքներն ու ծեսերը, քրիստոնեաբար ապրելու բոլոր նորմերը, որոնց պետք է հետևի և հավատա ամբողջ եկեղեցին: Անհատ. Կ-ները վերաբերում են առանձին խմբերի, օր., հոգևորականներին, վանականներին, որոնց համար սահմանվում են առանձին Կ-ներ:

Եկեղեցուն վերաբերող ամեն ինչ հիմնված է կանոնական տվյալների վրա: Քրիստ. եկեղեցին, սկսած առաքելական շրջանից, իր առօրյա կյանքը կանոնավորում և խնդիրները լուծում է համաձայն Ս. Գրքի սկզբունքների և ժողովական որոշումների: Տեղական և տիեզերական ժողովների սահմանած Կ-ներն ընդունել է նաև Հայ եկեղեցին: Վերջինս գումարել է նաև իր ազգ-եկեղեց. ժողովները, որոնց սահմանած Կ-ները նույնպես կազմում են հայոց եկեղեցական իրավունքը: Կ-ներից կազմվել են ժողովածուներ՝ կանոնագրքեր: Հայոց համար այդպիսին է «Կանոնագիրք Հայոցը», որն առաջին անգամ խմբագրել և կազմել է Հովհաննես Գ Օձնեցին:

4.Սաղմոսների ութ բաժանումներից յուրաքանչյուրը:

5.Սահմանված շարականներ՝ որևէ տոնի համար:

ԿԱՆՈՆ ( հուն. κανών – եղեգի ցողուն, օրենք, կարգ), Հայ եկեղեցու պաշտոներգության մեջ կիրառվել է մի քանի իմաստներով: Հոգևոր երաժշտության մեջ որոշակի հաջորդականությամբ դասավորված երգասացությունների շարքերը կամ կարգերը Սաղմոսարանում, Շարակնոցում, Գանձարանում և Մաշտոցում: 1. Հայկ. Սաղմոսարանը բաժանված է 8 Կ-ի, որոնցից յուրաքանչյուրը համապատասխանում է եկեղեց. երգեցողության մեջ բյու րեղացած 8 ձայնեղանակներից որևէ մեկին:

Այս Կ-ները կազմված են 7 գուբղաներից, ընդ որում ամեն մի գուբղա ընդգրկում է 2–6 սաղմոս: Սաղմոսարանի Կ-ները սկզբնապես բաժանված են եղել եկեղեց. օրվա 6 ժամերի վրա ու երգվել միաձայն, երկու դասերի մասնակցությամբ փոխեփոխ՝ երկուական Կ. գիշերային ու առավոտյան, մեկական՝ երրորդ, վեցերորդ, իններորդ և երեկոյան ժամերին: Դեռևս V դ. Կ-ներին կցվել են եղանակավոր քարոզները՝ իրենց աղոթքներով, և ծորերգային բնույթի մարգարեական օրհնությունները, որոնք լրացրել են այդ Կները՝ առավել հստակ սահմանազատելով միմյանցից: Հետագայում Սաղմոսարանի Կ-ները բաժանվել են 7, 8 և 9 ժամերի վրա: Կ-ների առաջին 6 գուբղաները երգվել են ասերգային եղանակավորումով, իսկ յոթերորդը, այսպես կոչված՝ կանոնագլուխը, հատկանշվում է մելիզմատիկ բնույթի մեղեդիներով: 2. Շարակնոցում բյուզ. հիմներգությունից փոխառնված 8–9 երգերից բաղկացած Կ. ձեռք է բերել երաժշտաբանաստեղծ. տեսակի նշանակություն: Կ-ի առաջին նմուշները երևան են եկել Անդրեաս Կրետացու, Հովհան Դամասկացու, Կոզմա Մայումացու ստեղծագործություններում: Հայկ. պաշտոներգության մեջ Կ. մուտք է գործել VIII դ., յուրացվել որպես հոգևոր երգարվեստի նոր, առավել զարգացած ստեղծագործության ցիկլային տեսակ: Հայկ. Շարակնոցում Կ-ի ներդրումը կապված է Ստեփանոս Սյունեցու անվան հետ, մասնավորապես՝ նրա Հարության ավագ օրհնությունների ութձայնի հիմն. եղանակներն ընդգրկող մեծածավալ 8 շարքերի ստեղծման և կիրառման հետ: Կները սկզբնապես կազմվել են շրջանառության մեջ եղած կցուրդներից և կացուրդներից, սակայն դրանց հետ մեկտեղ հետզհետե ստեղծվել են նորերը: Հայկ. Կ., պահպանելով բյուզանդականի հետ ունեցած ընդհանուր մասերը, ստացել է իր ուրույն տեսքը: Կ-ի մասերի անվանումները սերում են Հին կտակարանի մարգարեական օրհնությունների կամ սաղմոսների սկզբնաբառերից.

1.Օրհնութիւն – (Օրհնեսցուք զՏէր, զիփառօք է փառաւորեալ, Ելք 15.21):

2.Հարց – (Օրհնեալ է Տէր Աստուած հարցնմերոց, Դան. 3.52):

3.Մեծացուսցէ – (Մեծացուսցէ անձն իմզՏէր, Ղուկ. 1.46):

4.Ողորմեա – (Ողորմեա ինձ Աստուած, ըստմեծի ողորմութեան քում, Սաղմ. 50):

5.Տէր երկնից – (Օրհնեցէ՛ք Տէր երկնից,օրհնեցէ՛ք, զնա ի բարձանց, Սաղմ. 148):

6.Մանկունք – (Օրհնեցէ՛ք մանկունք զՏէրև օրհնեցէ՛ք զանուն Տեառն, Սաղմ. 112):

7.Ճաշու – երգվում են տարբեր սաղմոսներից վերցված հատվածներ:

8.Համբարձի – (Համբարձի զաչս իմ ի լերինս, ուստի եկեսցէ ինձ օգնութիւն, Սաղմ. 120):

Օրհնությունը երգվում է գիշերային ժամին, Հարցը, Մեծացուսցէն, Ողորմեան, Տէր երկնիցը և Մանկունքը՝ առավոտյան ժամին, Ճաշուն՝ ցերեկվա ժամին, իսկ Համբարձին նախատեսված է երեկոյան ժամին երգելու համար: Կ. նախապես պարունակել է 9 մաս, սակայն Հարցին հետևող Գործք կոչվող մասը (Սաղմ. 102.22) հետագայում կորցրել է իր ինքնուրույն նշանակությունը, կցվել Հարցին՝ ստանալով Գործատուն անունը: Եկեղեց. յուրաքանչյուր տոնի աստվածաբան. իմաստը հետևողականորեն բացահայտվում է ըստ նշված դրվագների: Կ-ի երգերում առավել ցայտուն են դրսևորվում տվյալ տոնի իմաստային-կերպարային հիմքի հետ կապված քնարական ոլորտի հարուստ երանգները: Կ. լինում է լրիվ կամ թերի՝ բաղկացած 2, 3, 4 երգերից, երբեմն՝ 10 մասից՝ ընդգրկելով երկուական որևէ մաս: Շարակնոցում հատուկ տեղ են գրավում մեկական երգից՝ Մանկունքներից, կազմված Կ-ները, որոնց հեղինակներն են Պետրոս Ա Գետադարձը և Ներսես Շնորհալին: Կ-ի ժանրի զարգացմանը մեծապես նպաստել են բուն Հայաստանում և Կիլիկիայում XI–XIII դդ. ստեղծագործող շարականագիրները: 3. Գանձարանի Կ., որը կոչվել է նաև գանձ-շարք, ձևավորվել է X–XIII դդ. տաղային երգարվեստի ծաղկման շրջանում, ամփոփում է 4 միավոր՝ գանձ, տաղ, մեղեդի և հորդորակ: Գանձաշարքում բնորոշը ասերգային, հանդարտ պատմող. գանձի, տաղի կամ մեղեդու հուզական, երաժշտ. առումով ուշագրավ ասերգային-հանկարծաբանական բնույթի երգերի հակադրությունն է, ինչը գեղ. նոր շունչ ու որակ է հաղորդում Գանձարանի Կ-ին: 4. Մաշտոց ծիսարանում արմատացած Կ. ունի ոչ թե ժանրային նշանակություն, այլ համապատասխանում է կարգ հասկացությանը: Մաշտոցի Կ-ի երաժշտածիս. բաղադրիչները քաղված են տարբեր ծիսամատյաններից: Բաղկացած է 6 մասից՝ սաղմոս, կցուրդ, քարոզ, աղոթք, հատված Ավետարանից, ընթերցվածք մարգարեությունից կամ առաքյալների թղթերից, որոնք հաճախ լրացվում են գանձով և տաղով: Մաշտոցի Կ-ի հիմն. առանձնահատկությունը բաց ձևի միտումն է, որը եկեղեցուց դուրս կատարվող ծեսերի ընթացքում մշտապես հնարավորություն է ընձեռել ընդգրկելու երաժշտաբանաստեղծ. նորանոր կտորներ:

Աննա Արևշատյան

«ԿԱՆՈՆԱԳԻՐՔ ՀԱՅՈՑ», «Կանոնգիրք Հայոց», «Կ անոնգիրք», «Կ անոնագիրք», միջնադարյան հայ եկեղեցական իրավունքի ժողովածու: Բաղկացած է հոգևոր-եկեղեց., ծիսադավան., բարոյախրատ., գաղափարաքաղ. և տնտ-քաղաքացիական խնդիրներ ընդգրկող կանոն հոդվածներից, որոնք ամփոփված են առանձին կանոնախմբերում: Այդ կանոնախմբերի մի մասը հավաքել, միավորել, դասավորել և «Կ. Հ.» է կազմել Հովհաննես Գ Օձնեցին VIII դ. 10-ական թթ.՝ ելնելով քաղկեդոնականության դեմ պայքարի անհրաժեշտությունից և նպատակ ունենալով դավանանքի ու պաշտամունքի ծիսական հարցերի մշակմամբ, ազգ. ավանդ. կարգուկանոնով, սովորություններով պահպանել Հայ եկեղեցու ազգ. դիմագիծը, դրանով իսկ պետականության չգոյության պայմաններում դիմակայել հայ ժողովրդի նկատմամբ համաձուլարար քաղաքականություն վարող օտար ուժերին:

Հովհաննես Գ Օձնեցու կազմած ժողովածուն բաղկացած է 24 կանոնախմբից, որոնցից 15-ը թարգմանական են և սերում են հուն. կանոններից: Դրանք են՝ առաքելական առաջին («Կանոնք առաքելականք») և երկրորդ («Երկրորդ առաքելական կանոնք», հայտնի են նաև Կղեմես Հռոմայեցու անունով՝ «Կանոնք Կղեմայ»), «Հարանց հետեւողաց», երեք տիեզերական ժողովների (Նիկիայի՝ 325, Կ. Պոլսի՝ 381, Եփեսոսի՝ 431), տեղական վեց ժողովների (Անկյուրայի, Նեոկեսարիայի, Անտիոքի, Գանգրայի, Լաոդիկեի, Սարդիկեի), ինչպես նաև Աթանաս Ալեքսանդրացու, Բարսեղ Կեսարացու և Սևանտոսի կանոնախմբերը: Հովհաննես Գ Օձնեցու կազմած «Կ. Հ.»-ի մյուս 9 կանոնախմբերն ազգ-եկեղեց. ժողովների և Հայ եկեղեցու հայրերի՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի, Սահակ Ա Պարթևի, Շահապիվանի եկեղեցական ժողովի, Հովհաննես Ա Մանդակունու, Սահակ Գ Ձորոփորեցու, Հովհաննես Գ Օձնեցու և այլոց կանոնախմբերն են:

X դ. կեսից «Կ. Հ.» վերջին արդեն 40 կանոնախումբ ունեցող ամբողջական իրավաբան. ժողովածու էր: XI դ. սկսած «Կ. Հ.» նորից է խմբագրվել, լրացվել այլ կանոնախմբերով և մինչև XVII դ. ընդգրկել 98 կանոնախումբ: Լրացումների և խմբագրումների ընթացքում կանոնախմբերի նախկին դասավորությունը փոխվել է, ժողովածուն հարստացել է նաև այնպիսի կանոնախմբերով, որոնց հեղինակները դրանց կազմողները չեն: Այդպիսիներից են Թադեոս և Փիլիպպոս առաքյալների կանոնները, որոնք բովանդակում են քրիստ. բարոյականության և ծիսակարգի վերաբերյալ կարևոր հրահանգներ: «Կ. Հ.» հրատարակվել է (լատ., հայերեն) մի քանի անգամ, 1941-ին մասնակիորեն թարգմանվել գերմ.: Առավել ամբողջական հրատարակվել է 1964–71-ին և ընդգրկում է VIII, X և XI դդ. խմբագրումները՝ ԾԷ (57) կանոնախմբով և ՌՅԼԲ (1332) կանոնով: «Կ. Հ.»-ում տեղ են գտել եկեղեց. պաշտամունքի, ծիսական, հոգևորականների վարքագծի, հայ ավատատիր. հասարակության համակեցության ձևերի, հասարակության անդամների փոխհարաբերությունների, ամուսնության և ընտանիքի, ժառանգության և այլ հարաբերությունների կարգավորման նորմեր: «Կ. Հ.» նաև Հայ եկեղեցու վարդապետ. աստվածաբանության կարևոր աղբյուրներից է. կանոններից շատերն ունեն ոչ միայն ծիսական, եկեղեցաբան., կենցաղ. և բարոյական արժեք, այլև՝ աստվածաբան. և դավան. հեղինակություն: Կանոնագիրքը, բացառությամբ Շահապիվանի ժողովի կանոնների, մարմն. պատիժներ չի նախատեսել: Հանցանքների դեմ պայքարի հիմն. միջոցը համարվել է ապաշխարությունը, բարոյական ներգործությունը: Պատիժները վերաբերել են անձն. ինչքային իրավունքին, պաշտոնյաների գործունեությանը, ծիսակարգի խախտումներին: Կանոնագիրքն արժեքավոր տվյալներ է պարունակում հայ ժողովրդի (նաև այլ ժողովուրդների) կենցաղում և հավատալիքներում հեթանոսությունից մնացած ապրելակերպի, պատկերացումների, ընտանեկան հարաբերությունների մասին: Կանոնագրքում տեղ գտած և մեզ հասած հուն. աղբյուրները հնագույնն են:

«Կ. Հ.»-ի վկայությունները, որպես պաշտոն. վավերագրերի հեղինակություն, օգտագործվել են և՛ Հայ եկեղեցու իրավասության տակ գտնվող հարցերի վերջնական լուծման կարգադրություններում, և՛ հայ մատենագրության տարբեր բնույթի երկերում, իսկ որպես սկզբնաղբյուր՝ նաև Մխիթար Գոշի ու Սմբատ Սպարապետի (1265) դատաստանագրքերում: «Կ. Հ.» մինչև XX դ. 20-ական թթ. գործածվել է Հայաստանում և հայկ. գաղթավայրերում:

Գրկ. Կանոնագիրք Հայոց (աշխատասիր. Վ. Հակոբյանի), հ. 1, 2, Ե., 1964, 1971:

ԿԱՆՈՆԱԿԱՆ ԳՐՔԵՐ, Աստվածաշնչի՝ եկեղեցու կողմից ընդունված և վավերացված գրքերի ցանկ՝ ի տարբերություն մերժված, անհարազատ, անկանոն կամ պարականոն գրքերի: Հին և Նոր կտակարանների Կ.գ. կազմում են Աստվածաշնչի Կանոնը: Հինկտակարանային եբրայական կանոնի մեջ մտնող 22 գրքերի անվանացանկը բերված է Որոգինեսի Սաղմոսների մեկնության մեջ (218), Հին և Նոր կտակարանների Կ. գ. բերված են նաև Աթանաս Ալեքսանդրացու 367-ի 39-րդ Զատկական նամակում, ուր առաջին անգամ Նոր կտակարանի 27 գրքերը ներկայացված են իբրև մի ամբողջություն:

Աստվածաշնչի գրքերի մինչմեսրոպյան հայկ. կանոնի մասին ստույգ քիչ բան է հայտնի: Կ.գ-ի որոշ ցուցակներ Հայ եկեղեցուն ծանոթ են եղել նախքան գրերի գյուտը և Աստվածաշնչի թարգմանությունը, երբ Սուրբ Գիրքը Հայոց մեջ կարդացվել ու ընդօրինակվել է հունարեն և ասորերեն: Հայերեն թարգմանության Աստվածաշնչի Կ.գ-ի առաջին ցանկը տվել է Կորյունն իր «Վարք Մաշտոցի» երկում: Նրանից հետո Հին և Նոր կտակարանների Կ.գ-ի ցանկերի հանդիպում ենք տարբեր հեղինակների մոտ (Մովսես Խորենացի, Անանիա Շիրակացի, Հովհաննես Սարկավագ, Մխիթար Այրիվանեցի, Գրիգոր Որդի Աբասա, Գրիգոր Տաթևացի և ուր.): Հայ եկեղեցում առաջին պաշտոնական կանոնը սահմանել է 768-ի Պարտավի եկեղեցական ժողովը՝ Սիոն Ա Բավոնեցու ձեռամբ: Ժողովի 23-րդ որոշումը հիշատակում է Հին կտակարանի 37 գիրք իբրև կանոնական: Նոր կտակարանի գրքերը չեն հիշատակվում: Ըստ Մ. Օրմանյանի՝ մեզ է հասել Պարտավի ժողովի որոշման միայն պատառիկը, որը բավարար չէ ճիշտ պատկերացում կազմելու Հայոց մեջ այդ ժամանակ ընդունված Կ. գ-ի մասին: Դարերի ընթացքում Կ. գ-ի ցուցակը կրել է որոշ փոփոխություններ: Ներկայիս հայկ. կանոնն ընդգրկում է 75 գիրք (Հին կտակարանի 48, Նոր կտակարանի 27 գիրք):

Աստվածաշնչի Յոթանասնից հունարեն թարգմանության բնագիրը, բացի 39 Կ.գ-ից, որոնք կազմում են եբրայական կանոնը, ընդգրկել է նաև, այսպես կոչված՝ երկրորդականոն գրքերը: Երկրորդականոն են այն գրքերը, որոնք թեև աստվածաշունչ չեն, սակայն որպես ոչ մերժելի, բարեպաշտական գրություններ հանձնարարելի են ընթերցման և հավատի շինության համար: Հայկ. երկրորդականոն գրքերը թվով ինն են. Եզրասի Ա, Հուդիթ, Տոբիթ, Մակաբայեցիներ Ա, Բ, Գ, Իմաստություն Սողոմոնի, Սիրաք, Բարուք, ինչպես նաև Դանիելի և Եսթերի գրքերի այն մի քանի հատվածները, որոնք բացակայում են եբրայական բնագրում: Երկրորդականոն այս գրքերից տարբերելու համար Հին կտակարանի 39 աստվածաշունչ գրքերը կոչվում են նաև նախականոն: Դրանք են՝ Ծննդոց, Ելք, Ղևտական, Թվեր, Երկրորդ օրենք, Հեսու, Դատավորներ, Հռութ, Ա, Բ, Գ, Դ Թագավորություններ, Ա, Բ Մնացորդաց, Բ Եզրաս, Նեեմի, Եսթեր, Սաղմոս, Առակներ, Ժողովող, Երգ երգոց, Հոբ, Եսայի, Օսեե, Ամոս, Միքիա, Հովել, Աբդիու, Հովնան, Նավում, Ամբակում, Սոփոնիա, Անգե, Զաքարիա, Մաղաքիա, Երեմիա, Ողբ, Դանիել, Եզեկիել (տես նաև Աստվածաշունչ հոդվածի Կանոն մասը):

Գրկ. Իշխանյան Ռ., Հայ մատենագիտության պատմություն, պր. 1, Ե., 1964, էջ 30–35: Անասյ ան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2,

Ե.,1976, էջ 309–358:

ԿԱՆՈՆԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔ, տես Եկեղեցական իրավունք:

ԿԱՊՈՍԻ ՎԱՆՔ, Ս. Հակ ո բ Մծ բնահայրապետի վանք, Մեծ Հայքի Բարձր Հայք նահանգի Դարանաղյաց ու Եկեղյաց գավառների սահմանագծին՝ Սեպուհ լեռան արեվելյան լանջի դարավանդի վրա: Հիմնվել է XII դ. (ավանդաբար կապում են Տրդատ Գ-ի ժամանակների հետ): Գրավոր աղբյուրներում հիշատակվում է 1230-ից: XIII–XV դդ. կրոն. ու գրչության հայտնի կենտրոն էր. ունեցել է վարդապետարան, գրատուն, եղել եպիսկոպոսանիստ: 1416-ին վանքը հրդեհել ու ավերել են ակկոյունլու հրոսակները: Որոշ ժամանակ անց վերանորոգվել է՝ «առավել ևս շքեղ, քան առաջ»: 1425-ին կառուցվել է վանքի գավիթը: 1535-ին ավերվել է երկրաշարժից. քանդվել են

Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, շենքերի մեծ մասը: XVI դ. Կ. վ. անկում է ապրել: 1684-ին հիմնովին վերանորոգվել է վանահայր Ավետիք Եվդոկացու ջանքերով: XVII դ. Կ. վ. դեռևս Բարձր Հայքի ամենանշանավոր վանքերից էր: Կ. վ-ի Ս. Հակոբ եկեղեցին ունեցել է երկմույթ գմբեթավոր հորինվածք, հատակագծում՝ պայտաձև խորանի երկու կողմերում ավանդատներով: Եկեղեցում պահվել են Հակոբ Մծբնացու մասունքները: Ուշագրավ են Ավագ խորանի կամարի խոյակներին ցուլի գլխի և քայլող առյուծի պատկերաքանդակները: Վանքի երկրորդ՝ Ս. Սիոն եկեղեցին, գավիթը, պարիսպը, խցերը և աշխարհիկ մյուս շինություններն այսօր ամբողջովին ավերակ են:

Կ. վ-ի դպրոցը հայ գրչության և ուսումնառության կենտրոններից էր: Գրչության արվեստը ծաղկել է XIII–XV դդ. (XIII դարից հայտնի է երեք ձեռագրի ընդօրինակություն), իսկ դպրոցը համբավ է ձեռք բերել հատկապես XIV դ. վերջից, երբ րաբունապետ է եղել Տաթևի համալսարանի սան Գևորգ Երզնկացին: Կ. վ-ի դպրոցում ուսանելու են եկել Հայաստանից և այլ վայրերից: Հակոբ Ղրիմեցին այստեղ է հմտացել տոմարագիտության մեջ և հետագայում այդ առարկան դասավանդել նույն, ապա՝ Մեծոփավանքի դպրոցում: Գևորգ Երզնկացու մահից (1416) հետո դպրոցը մի քանի տասնամյակ անշքացել է, բայց վերստին ծաղկել և համալսարան է դարձել Հովհաննես Համշենցու րաբունապետության օրոք: Կ. վ-ի գրչատանն են ընդօրինակվել Մատենադարանում պահվող Հակոբ Ղրիմեցու ժողովածուն (1389), Քարոզգիրք (1416), Լուծմունք (1494, գրիչ՝ Մաղաքիա Բաբերտացի) և բազմաթիվ այլ ձեռագրեր: Ընդօրինակությունների մի մասն էլ պահվում է Երուսաղեմի և Վիեննայի մատենադարաններում:

Գրկ. Ոսկյան Հ., Բարձր Հայքի վանքերը, Վնն., 1951: Թիերի Ժ. Մ., Սեպուհ լեռան հուշարձանները (հնագիտական ուսումնասիրություն), «Էջմիածին», 1989, № 4–6:

Մուրադ Հասրաթյան

Արտաշես Մաթևոսյան

ԿԱՊՈՒՏԿՈՂԻ Ս. ՀԱԿՈԲ ՎԱՆՔ, Ընձաքարի վանք, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Ռշտունյաց գավառում, Կապուտկող լեռան արևելյան լանջին, Ընձաք գյուղի մոտ: Վանքը նվիրվել է Հակոբ Մծբնացի հայրապետին, այստեղ էլ պահվել է նրա ճկույթը: Ըստ ավանդության՝ Կ. Ս. Հ. վ. հիմնադրվել է IV դ.: Ծաղկում է ապրել X– Կ. Ս. Հ. վ-ի Ս. Հակոբ եկեղեցին ունեցել է գմբեթավոր, ներքուստ՝ խաչաձև, չորս անկյուններում՝ ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն հորինվածք: Եկեղեցու ներսը, բացի ավանդատներից, լրիվ ծածկված է եղել արժեքավոր որմնանկարներով (X դ.), որոնք պատկերագր. ու ոճական շատ ընդհանրություններ ունեն Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարների հետ: Հվ. խաչաթևում պատկերվել է «Ավետման» տեսարանը (պահպանվել էին գահավորակին նստած Աստվածածնի և Գաբրիել հրեշտակապետի պատկերները), փախուստը Եգիպտոս, վիշապին սպանող ս. Գևորգը, շքեղ հագուստներով երկու անձնավորություն (հավանաբար վանքը կառուցող Արծրունյաց թագավորական տան անդամները), սրբեր, զինվորներ ևն:

Գրկ. Շերենց Գ., Սրբավայրեր, Թ., 1902: Լալայան Ե., Վասպուրականի նշանավոր վանքեր, ԱՀ, գիրք 22, Թ., 1912: Ոսկյան Հ., ՎասպուրականՎանի վանքերը, հ. 1, Վնն., 1940: Cuneo P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma, 1988; Thierry J. M., Monuments armeniens du Vaspurakan, P., 1989.

Մուրադ Հասրաթյան

ԿԱՐԱՊԵՏ Ա ԿԵՂԵ ՑԻ, Բ ոկիկ[ծ. թ անհտ, գ. Կեղի (Ծոփքի Խորձյան գավառ) – 1404, Սիս], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1392-ից: Հաջորդել է Թեոդորոս Բ Կիլիկեցուն: «Բոկիկ» մականունն ստացել է հավանաբար մինչև հոգևորական ձեռնադրվելը, աղքատ՝ բոկոտն լինելու պատճառով: Վաղ պատանեկությունից ուսանել ու դաստիարակվել է Սսի հայրապետանոցում: Կաթողիկոսական գահ է բարձրացել Կիլիկիայի կառավարիչ Կոստանդին Կիլիկեցի զորավարի (1376–1424) աջակցությամբ: Գահակալել է քաղ. ու տնտ. աննպաստ պայմաններում: Հաճախակի են դարձել եգիպտ. մամլուքների և փոքրասիական թուրքմենների հարձակումները Կիլիկիայի ու Սսի վրա: Կիլիկիայի Լևոն Զ թագավորի մահը (1393) ավելի ծանր կացության մեջ է դրել հոգևոր ու աշխարհիկ հայ իշխանավորներին: Դավանաբան. վեճերով նորից գլուխ են բարձրացրել ունիթորները (տես Ունիթորություն): Ստեղծված դրությունից ելք գտնելու համար Կ. Ա Կ. Կոստանդին Կիլիկեցու, Սսի կառավարիչ պարոն Կարապետի և տեղի այլ իշխանների հետ 1404-ին ժողով է գումարել (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ), որտեղ որոշվել է բնակչությանը գաղթեցնել երկրից: Սսի բնակչության մեծ մասը բոլոր իշխանազունների հետ հեռացել և հաստատվել է Կիպրոսում ու Եվրոպայում: Կաթողիկոսը փոքրաթիվ բնակիչների հետ մնացել է քաղաքում: Սակայն չկարողանալով դիմագրավել Սսի վրա նորից հարձակված թուրքմեն ամիրա Ռամազանի զորքերին՝ 1404-ի հունիսի 6-ին անձնատուր են եղել: Ենթադրվում է, որ Կ. Ա Կ. վախճանվել է թունավորումից: Կաթողիկոս. գահին Կ. Ա Կ-ուն հաջորդել է Հակոբ Գ Սսեցին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

ԿԱՐԱՊԵՏ Բ ՈՒԼՆԵՑԻ, Ծծ կեր [ծ. թ. անհտ, գ. Ուլն (Զեյթուն գավառ) – 2.10.1729, Վաղարշապատ, ամփոփվել է Ս. Հռիփսիմե տաճարի արևմտյան կողմում], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1726-ից: Հաջորդել է Աստվածատուր Ա Համադանցուն: Սովորել և եպիսկոպոս է ձեռնադրվել Սսի կաթողիկոսարանում: Եղել է Գաղաթիո (Գալաթիա՝ Անկյուրա կենտրոնով) հայոց թեմակալ: 1725-ի աշնանը դժբախտ պատահարի զոհ է դարձել Աստվածատուր Ա Համադանցին: Երկիրը գտնվել է պատերազմ. վիճակում. թուրքերը գրավել էին Այրարատը, իսկ Սյունիքում և Արցախում շարունակվել են ազատագր. կռիվները: Թուրք. հարձակումների պատճառով Ս. Էջմիածնի միաբանները ցրվել էին, և կաթողիկոսի օրինական ընտրություն Վաղարշապատում հնարավոր չէր: Այդ պատճառով էլ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցու նախաձեռնությամբ ընտրությունը տեղի է ունեցել Կ. Պոլսում: Ստանալով Կ. Պոլսի, Սսի և Երուսաղեմի հայոց աշխարհիկ ու հոգևոր գործիչների համաձայնությունը՝ նա պատվիրակներ է հղել Անկյուրա՝ Կ. Բ Ու-ուն Կ. Պոլիս առաջնորդելու: 1726-ի փետր. 27-ին Կ. Պոլսի Ս. Աստվածածին Մայր եկեղեցում 12 եպիսկոպոսներ կատարել են օծումը: Կ. Բ Ու. առժամանակ մնացել է Կ. Պոլսում, կարգավորել իրավականոնական ու հոգևոր-դավան. որոշ խնդիրներ և վեճեր: 1727-ի հունիսին մեկնել է Կ. Պոլսից, այցելել հայոց հոգևոր թեմերի մի շարք կենտրոններ (Բրուսա, Անկյուրա, Եվդոկիա ևն) և 1728-ի սկզբին հասել Էջմիածին: Էջմիածնում համախմբել է ցրված միաբաններին, կարգավորել վանքապատկան կալվածագրերը և նպաստել հոգևոր-մշակութ. կյանքի զարգացմանը: Կ. Բ Ու-ու պատվերով Հակոբ Հովնաթանյանը նկարել է 12 առաքյալների պատկերները Մայր տաճարի խորանի կամարին: Կաթողիկոս. գահին Կ. Բ Ու-ուն հաջորդել է Աբրահամ Բ Խոշաբեցին:

ԿԱՐԱՊԵՏ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ, Կարապետ արքեպիսկոպոս [ավազանի անունը՝ Հովհաննես, 18(29).5.1779, գ. Հունուտ (Սպերի գավառ) – 3.6.1856, Ախալցխա], եկեղեցական-հասարակական գործիչ, Կարինի և Վիրահայոց թեմերի առաջնորդ: Նախնական կրթությունն ստացել է (1791-ից) Ակնի հոգևոր առաջնորդ Միքայել արքեպիսկոպոսի մոտ, այնուհետև Կ. Պոլսում ուսանել աստվածաբանություն, ճարտասանություն, քերականություն և լեզուներ: 1801-ին Ակնում ձեռնադրվել է վարդապետ, ապա նշանակվել Կարնո և Ակնի վիճակների վանքապատկան կալվածքների հոգաբարձու: 1808ից՝ Կարնո հայոց հոգևոր թեմի առաջնորդ: 1811-ին Եփրեմ Ա Ձորագեղցին նրան շնորհել է արքության պատիվ և տիտղոս: Կարնո թեմում ծավալել է տնտ. և հոգևոր-մշակութ. արդյունավետ գործունեություն: Հիմնել է իր անունը կրող Կարապետյան վարժարանը: Աջակցել է ռուս. զորքին ու արքունիքին 1829-ին՝ Էրզրումի գրավման ժամանակ: Երբ Ադրիանուպոլսի պայմանագրով (2.9.1829) Էրզրումի, Բայազետի և Կարսի փաշայությունները վերադարձվել են Թուրքիային, Կ. Բ., վախենալով թուրքերի վրեժխնդրությունից, Էրզրումի և շրջակայքի հայության անունից, 29 պատվավոր քաղաքացիների հետ, ռուս. բանակի հրամանատար Ի. Ֆ. Պասկևիչին է ներկայացրել (15.12.1829) աղերսագիր՝ խնդրելով թույլատրել տեղի հայերին գաղթել Ռուս. կայսրության սահմանները: Կ. Բ-ու հորդորանքով և առաջնորդությամբ 1830-ին Էրզրումից և շրջակա հարյուրավոր գյուղերից մոտ 50 հզ. (7298 ընտանիք) հայ գաղթել և բնակություն է խայում, Ախալքալաքում, Ծալկայում, Լոռի-Փամբակում և Շորագյալում: Կ. Բ-ու ջանքերով Էրզրում քաղաքի և շրջակա գյուղերի վանքերից ու եկեղեցիներից հավաքվել և Ախալցխա են տեղափոխվել հոգևոր-մշակութային արժեքներ (որոնց թվում՝ «Ծուղրութի Ավետարան»-ը): Դրանք հիմնականում զետեղվել են Ախալցխայի նորակառույց (1835–37) Ս. Փրկիչ եկեղեցում: Կ. Բ-ու օժանդակությամբ ու մասնակցությամբ են ստեղծվել Ախալցխայի նոր, աջափնյա մասը՝ Պլանը, 100-ից ավելի գյուղեր՝ Ախալցխայի, Ախալքալաքի, Ծալկայի գավառներում, մոտ 60 եկեղեցի, Նոր Կարապետյան դպրոցը (1842–44, այժմ՝ քանդված), Ախալքալաքի Ս. Մեսրոպյան արական դպրոցը ևն:

1837-ի հունվ. 20-ին Կ. Բ. նշանակվել է Վրաստանի և Իմերեթի հայոց թեմի առաջնորդ ու այդ պաշտոնում մնացել մինչև մահը: 1837-ի սեպտ. Ախալցխայում դիմավորել և ընդունել է Անդրկովկասի նորանվաճ երկրամասերն այցելած Նիկոլայ I ցարին: Կ. Բ-ու խընդրանքով կայսրը մեկ տարով ևս երկարաձգել է Ախալցխայի հայ գաղթականների՝ հարկեր չվճարելու արտոնությունը: Ռուս. կառավարությանը մատուցած ծառայությունների համար Կ. Բ. պարգևատրվել է (20.10.1830) Ս. Աննայի առաջին աստիճանի շքանշանով: Թաղված էր Ախալցխայի Ս. Փրկիչ եկեղեցու գավթում, որտեղից 1953-ին աճյունը տեղափոխվել է քաղաքային գերեզմանատուն: Ախալքալաքի Ս. Խաչ եկեղեցու բակում կանգնեցվել է Կ. Բ-ի հուշարձանը (2000, քանդ.՝ Լ. Գրիգորյան):

Գրկ. Գալամդարյան Վ., Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունի, «Էջմիածին», 1956, № 11–12: Գեղամյանց Հ., Կարապետ արքեպիսկոպոս. կենսագրություն, Ե., 1999:

ԿԱՐԳ ՀԻՎԱՆԴԱՑ ԵՎ ՎԵՐՋԻՆ ՕԾՈՒՄ, այցելություն հիվանդներին, Հայ առաքելական եկեղեցու յոթ խորհուրդներից: Խորհուրդի հիմն. նպատակը հիվանդի մեղքերը քավելն է՝ խոստովանությամբ, զղջումով ու մեղքերի թողությամբ: Այս խորհուրդով եկեղեցին աստվածային շնորհներ է մատակարարում իր հիվանդ հավատացյալներին՝ ապաքինության և կազդուրման համար: Հայ եկեղեցում Կարգ հիվանդացի խորհրդակատարությունը կոչվում է «Կանոն գիշերային ժամու աղոթից»: Կատարում է եկեղեցու պաշտոնյան՝ «ի վերա ծանր հիվանդաց՝ ի բժշկություն ցավոցն և ի քավություն հանցանաց»:

Հիսուս Քրիստոսը տարբեր ձևերով է կատարել հիվանդների բժշկությունը. երբեմն՝ ձեռքի հպումով, երբեմն էլ՝ միայն խոսքով: Հաճախ բժշկելուց առաջ մեղքերի թողություն է տվել ենթակային (Մատթ. 9.2–7) և պատվիրել, որ մեղք չգործի (Հովհ. 5.14), որովհետև մեղքը և մարդկային մոլորություններն ընդհանրապես համարվում են հիվանդության սկիզբն ու պատճառը: Քրիստոսն իր 12 առաքյալներին իշխանություն տվեց բժշկելու հիվանդներին՝ աղոթքով, ձեռք դնելով, յուղով օծելով (Մատթ. 10.1–8, Մարկ. 6.12–13, 16.18, Գործք 28.8):

Կարգ հիվանդացը կատարվում է հիվանդների վրա, որպեսզի նրանք բժշկվեն Սուրբ Հոգու զորությամբ: Խորհուրդի կատարման հիմքը զղջումն է և հավատը. «Եվ հավատքով եղած աղոթքը կփրկի հիվանդին, ու Տերը նրան ոտքի կկանգնեցնի: Եվ եթե մեղք գործած լինի, այդ նրան պիտի ներվի» (Հակոբ. 5.15): Հիվանդի հավատը և մեղքերից հրաժարվելու մտադրությունը էական պայմաններ են բժըշկվելու համար, և Հիսուս Քրիստոսը հաճախ է շեշտել հավատի կարևորությունը (Մատթ. 9.27–30):

Կարգ հիվանդացի խորհուրդը Հայ եկեղեցում դիտվում է որպես Վերջին օծման շարու նակական լրացում: Հայ եկեղեցին Վերջին օծման խորհուրդը կատարում է Դրոշմի խորհուրդի ժամանակ (զգայարանների կնքումով): Իրենց նախնական վիճակում Վերջին օծումը և Կարգ հիվանդացը զուգակցված են եղել: Հետագա դարերում Հայ եկեղեցու հայրերն օծման արարողությունն անջատել են աղոթական մասից, միավորել Դրոշմի խորհուրդին և դարձրել մեկ անգամ կատարվող խորհուրդ, իսկ մնացած մասը՝ Կարգ հիվանդացը, վերածվել է շարունակաբար կատարվող հոգևոր բարեպաշտական արարողության: Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիները գործադրում են յուղով օծելու սովորությունը: Հայ եկեղեցին որդեգրել է ձեռք դնելով, աղոթքներով, աստվածաշնչյան ընթերցումներով բժշկելու ձևը. յուղով օծելու սովորությունը ներկայումս չի գործադրվում: Հիսուս Քրիստոսը մարդկանց բժշկելու համար երբեք յուղ չի գործածել: Հայ եկեղեցին հունա-հայկ. և լատինահայկ. վեճերի ժամանակ հրահանգել է երբեմն գործածել յուղը՝ հիվանդների օծման համար, սակայն դա տևական չի եղել և դադարել է, հավանաբար, VIII–IX դդ.: XII դ. հայ մատենագիր, մեկնիչ Սարգիս Շնորհալին գրել է, որ «հիվանդին առողջություն տվողը ոչ թե յուղն է, այլ՝ Տիրոջ անունը»: Հայ եկեղեցին ունի իր ննջեցյալ եկեղեցականներին օծելու սովորությունը, բայց դա խորհուրդ չէ: Վերջին անգամ օծվում է ննջեցյալի ճակատն ու աջ ձեռքը:

Կ. հ. և Վ. օ-ման խորհուրդից բացի Հայ եկեղեցին ունի նաև մահամերձ հիվանդներին «հաղորդ տալոյ» (հաղորդություն տալու) կանոնը՝ կարևորելով այդ արարողությունը իբրև նախապատրաստություն հանդերձյալ կյանքի համար:

Գրկ. Չեպեյան Ղ., Հայ Եկեղեցվո յոթը խորհուրդները (Կանոնագիտական նկատառումներ), Անթիլիաս, 1988: Սարգսյան Ս., Հայոց Եկեղեցվո խորհուրդներն ու ծեսերը, «Գանձասար», 2, 1992:

ԿԱՐԵՆԻՍԻ ՎԱՆՔ, Կարենավանք, Առաքելոց վանք, ՀՀ Կոտայքի մարզի Արգել գյուղից հարավ, Հրազդանի ձորում: Վանքի համալիրից պահպանվել են սրբատաշ տուֆով կառուցված, միանավ, թաղածածկ, առանց պատուհանի խորանով եկեղեցին (V–VI դդ.) և նրան արմ-ից կից, կոպտատաշ բազալտով XVII դ. շինված, գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով գավիթը (նման ձևը եզակի է հայկ. գավիթների ճարտ. մեջ): Կ. վ-ի եկեղեցու աղոթասրահի հատակի տակ կա փոքր, թաղակապ, արլ. խորանով մատուռ-դամբարան, որի հվ. պատի երկու խորշերում, ըստ ավանդության, պահվել են Մատթեոս ավետարանիչի և Անդրեաս առաքյալի մասունքները: Ըստ XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու, XVII դ. սկզբին «ֆռանկ հայրերը» փորձել են հափշտակել սրբերի մասունքները, սակայն վանահայրը դրանք հետ է խլել և վանքից արտաքսել նրանց: Վարդապետ Սիմեոն Գառնեցին 1725-ին մասունքների համար արծաթապատ պահարան է պատրաստել՝ Մատթեոսի և Անդրեասի ոսկեզօծ պատկերներով: Կ. վ. XVIII դ. ունեցել է երեք ջրաղաց, Օշականում՝ այգի, ձիթհանք ևն: Վանքը լքվել և ամայացել է XIX դ.: 1895-ին Կ. վ-ից սրբերի մասունքները տեղափոխվել են Էջմիածին:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Սմբատյան Մ., Տեղագիր Գեղարքունի ծովազարդ գաւառի որ այժմ Նոր-Բայազիտ գաւառ, Վաղ-պատ, 1895: Հասրաթյան Մ., Լուսակերտի ճարտարապետական երկու հուշարձաններ, ԼՀԳ, 1972, № 2:

Մուրադ Հասրաթյան

ԿԱՐԻՆԻ ԺՈՂՈՎ 633, բյուզանդական Հերակլ կայսրի (610–641) և Հայոց կաթողիկոս Եզր Ա Փառաժնակերտցու միջև Կարին քաղաքում կայացած հանդիպում, որտեղ քննարկվել են Հայ և Հույն եկեղեցիներն անջրպետող դավանական խնդիրներ և ստորագրվել համաձայնեցված դավանաբանական բովանդակությամբ մի փաստաթուղթ:

VII դ. սկզբին բյուզանդա-պարսկ. պատերազմում հաղթելով Պարսկաստանին՝ Հերակլ կայսրը վերստին Բյուզանդիային է միացրել իր նախկին արլ. նահանգները՝ Սիրիան, Պաղեստինը ևն, որտեղ մեծ տարածում ուներ արևելյան ուղղափառությունը: Ցանկանալով վերականգնել պետության միասնականությունը, որը խաթարվել էր Քաղկեդոնի ժողովի (451) առաջ բերած դավան. պառակտման հետևանքով, ինչպես նաև ձգտելով հաշտեցնել Անտիոքի, Ալեքսանդրիայի և Երուսաղեմի պատրիարքությունները Կ. Պոլսի աթոռի հետ՝ Հերակլը և Կ. Պոլսի Սերգիոս պատրիարքը (610–638) առաջ են քաշել դավանաբան. մի նոր բանաձև (տես Միակամություն), որը նրանց համոզմամբ ընդունելի պետք է լիներ երկու կողմերին: Բյուզ. կայսրը ծրագրել էր Քաղկեդոնի ժողովը մերժած Հայ եկեղեցու հետ ևս միության եզրեր փնտրել, քանի որ Սասանյանների պարտությունից հետո Հայաստանի մի շարք նահանգներ մտել էին կայսրության կազմի մեջ, և փորձել է Քաղկեդոնի ժողովի հետևանքով Հայաստանի և Բյուզանդիայի միջև առաջացած եկեղեցադավան. վիհը կամրջելու նպատակով Հայաստանում ևս տարածել միակամության դավանանքը: Այդ նպատակով Հերակլը, բյուզ. հայազգի զորավար Մժեժ Գնունու միջոցով, 633-ին Եզր Ա Փառաժնակերտցուն, բազմաթիվ եպիսկոպոսների ու վարդապետների հրավիրել է Կարին: Չներկայանալու դեպքում՝ սպառնացել է Մորիկ կայսրի օրինակով հակաթոռ կաթողիկոսություն ստեղծել (590–611-ին գոյատևած Ավանի հակաթոռ քաղկեդոնիկ կաթողիկոսության նման): Եզր Ա Փառաժնակերտցին չորս եպիսկոպոսներով և երեք վարդապետներով (մնացած հրավիրյալները հրաժարվել են գնալ) Կարինում ստորագրել է Հերակլ կայսրի առաջարկած հավատո խոստովանության Գիրը, որը բովանդակել է ոչ թե քաղկեդոնական, այլ միակամության դավանանքը: Կ. ժ-ին մասնակից հայ հոգևորականները ստիպված են եղել կայսրի և հույն հոգևորականների հետ հաղորդվել Կարինի եկեղեցում: Կ. ժ-ում Եզր Ա Փառաժնակերտցու ստորագրած դավանագիրը ժամանակի քաղ. իրադրությունից պարտադրված քաղ-դիվանագիտ. մի ակտ էր՝ ոչ մի եկեղեցում ամուր հող չգտած վաղանցիկ դավանական մի բանաձևի՝ միակամության վերաբերյալ: Մաղաքիա արք. Օրմանյանը Կարինում տեղի ունեցածը ժողով չի համարել, քանի որ նիստեր տեղի չեն ունեցել, որոշումներ ու կանոններ չեն ընդունվել: Պարզապես եղածը մի կայսերական հրաման էր, որին հայերը, առկա քաղ. կացության հետևանքով, պարսիկներից հույսը կտրած, արաբ. արշավանքների օրըստօրե մեծացող վտանգի դեմ հանդիման, անհրաժեշտ են համարել ենթարկվել և համագործակցել բյուզանդացիների հետ:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Սեբեոս, Պատմութիւն, աշխատասիր. Գ. Աբգարյանի, Ե., 1979: Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912, էջ 687–700: Բարթիկյան Հ., “Narratio de rebus Armeniae” հունարեն թարգմանությամբ մեզ հասած մի հայ-քաղկեդոնական սկզբնաղբյուր, ԲՄ, № 6, 1962:

Հրաչ Բարթիկյան

«ԿԱՐՄԻՐ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», «Մեծ շենի Ավետարան», հայ գրչության և մանրանկարչության մագաղաթե ձեռագիր մատյան (Մատենադարան, ձեռ. № 6202):

Հետագայի հիշատակարանները վկայում են, որ XIII դ. 2-րդ կեսին ձեռագիրը տարվել է Վասպուրական, ավելի ուշ՝ Արցախ: «Կ. Ա.» Արցախի Մեծ շեն (այժմ՝ ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանում) գյուղից XX դ. սկզբին Էջմիածնի մատենադարան է բերել Գարեգին վրդ. Հովսեփյանը (1943–52-ին՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Ա):

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմության, հ. 1, Ե., 1983: Կարեն Մաթևոսյան

ԿԱՐՄՐԱՎՈՐ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀՀ Արագածոտնի մարզային կենտրոն Աշտարակ քաղաքի հյուսիս-արևելյան բարձրադիր մասում: Կառուցվել է VII դ. 2-րդ կեսին, կարմրագույն տուֆի սրբատաշ քարերից: Հայկ. փոքր խաչաձև գմբեթավոր եկեղեցիների անաղարտ պահպանված (ներառյալ նախնական կըղմինդրե ծածկը) լավագույն նմուշն է. գեղատեսիլ է, ներդաշնակ համաչափություններով, բարձրարվեստ ծավալային հորինվածքով: Ներսում պահպանվել են արևելաքրիստ. արվեստին բնորոշ VII դ. որմնանկարների մնացորդներ: Գմբեթարդին «Քրիստոսը փառքի մեջ» պատկերագր. հորինվածքն է, իսկ արմ. խաչաթևին պատկերված են սուրբ հեծյալները՝ համապատասխան մակագրություններով: Հվ., արլ. և հս. պատերը դրսից երիզող մեկտողանոց շին. արձանագրությունը հայտնում է, որ Ս. Աստվածածին եկեղեցին կառուցել են Դավիթն ու իր որդիները: 1292-ին Հակոբ երեցը եկեղեցու մոտ կառուցել է «տնանկների օթևան»: XIII դարից մինչև 1813-ը Կ. Ս. Ա. ե. եղել է կուսանոցի եկեղեցի: 1326ին եկեղեցին շրջապատվել է հվ. կողմում դարպաս ունեցող պարսպով: 1813–60-ին դարձել է ուխտատեղի: XIX դ. սկզբին Մկրտիչ վարդապետը եկեղեցու արմ. կողմի գերեզմանոցում մատուռ է կառուցել: 1860-ին Կ. Ս. Ա. ե. վերածել են ծխական եկեղեցու և արմ. ճակատին կից կառուցել փայտածածկ դահլիճ՝ «ժողովըրդանոց». այդ նպատակով քանդել են գերեզմանոցն ու մատուռը: XIX դ. վերջին քառորդում Աշտարակի խարխլված Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցուց Կ. Ս. Ա. ե. են տեղափոխել հնդկահայերի 1709-ին գործած նկարազարդ վարագույրը: 1955-ին քանդել են եկեղեցու կերպարն աղճատող, արմ. կողմից կից դահլիճը, նորոգել փողոցից դեպի եկեղեցի տանող աստիճանները: 1978-ին բարեկարգել են Կ. Ս. Ա. ե-ու տարածքը:

Գրկ. Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1842: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Գրիգորյան Վ., Հայաստանի վաղ միջնադարյան կենտրոնագմբեթ փոքր հուշարձանները, Ե., 1982: Շահազիզ Ե., Աշտարակի պատմությունը, Ե., 1987:

Մուրադ Հասրաթյան

«ԿԱՐՈՍ ԽԱՉ», հայ ժողովրդական-կրոնական վիպերգ: Տարածված է եղել Մուշի, Մոկսի, Վանի շրջաններում: Վիպերգը գրառել են ժող. բանասացները XIX դ. 2-րդ կեսին և XX դ. սկզբին, երաժշտությունը՝ Կոմիտասը և Ս. Մելիքյանը: Ցարդ հայտնի են վիպերգի 7 տարբերակ և մեկ վերամշակված օրինակ: Ամենաընդարձակ տարբերակը բաղկացած է շուրջ 200 բանատողից: Բանատողերը մեծ մասամբ ավարտվում են «ին» հանգով, իսկ յուրաքանչյուր հատվածի վերջում կրկնվում է վիպերգին քնարական հնչեղություն հաղորդող «Ծառա կըլնիմ Կարոս Խաչին» տողը: «Կ. Խ.» կազմված է սկզբնապես միմյանցից անկախ երկու մասի վիպական հարակցումից: Առաջին մասում հոտաղները դաշտում եղեգնաբույսից խաչ են արարում, երկրպագում: Խաչն օժտվում է գերբն. զորությամբ և իբրև մի կենդանի էակ թռչում մտնում է կարոսի (նեխուր) ածուի մեջ (այստեղից էլ՝ վիպական անունը): Երկրորդ մասում լուրը հասնում է գյուղի իշխանին: Նա իր մարդկանցով փորձում է տիրանալ խաչին, բայց խաչը թռչում է քահանայի գիրկը: Խաչի զորությամբ իշխանն ու նրա մարդիկ չարաչար պատժվում են, իսկ քահանան օրհնում է խաչը և մեծ թափորով տանում դնում տաճարում: Հրաշագործ խաչը «ցերեկը հով էր անում աշխարհին, գիշերը՝ լույս կամար կապում տաճարին»: Վիպերգի հիմքում բուսապաշտության հնագույն հավատալիքն է: Սուրբ զորությամբ օժտված բույսը՝ խաչը, ժողովուրդը համադրել է քրիստ. կրոնի սրբության խորհրդանիշ խաչի հետ և այն դարձրել առավել զորավոր: Վիպերգում խաչը հայ ազգի փրկության ու հովանավորման մի նմուշ է, հայոց սրբավայրերն ու սրբությունները կողոպտող ու ավերող, անհավատներին պատժող և պատուհասող մեծագույն զորություն:

Գրկ. Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 1, Ե., 1966, էջ 502– 506: Հարությունյան Ս., «Կարոս Խաչ» վիպերգի մի միջնադարյան պատում, ԼՀԳ, 1975, № 8: «Կարոս Խաչ». Ուսումնասիրություններ և բնագրեր, կազմ. և խմբ. Ս. Հարությունյանը և Ժ. Խաչատրյանը, Ե., 2000:

Սարգիս Հարությունյան

«ԿԱՐՍԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», «Գագիկ թագավորի Ավետարան», «Գագիկ Շահնշահի Ավետարան», XI դարի մագաղաթե ձեռագիր մատյան: Ընդօրինակվել է Կարսի Գագիկ Աբասյան թագավորի (1029–65)՝ ժամանակի կրթված ու լայնախոհ, հմուտ աստվածաբանի պատվերով: Պահվում է Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարանում (ձեռ. դ 2556, չափերը՝ 47×36 սմ): Բաղկացած է 481 թերթից, տեղ-տեղ (հատկապես նկարները) վնասված են եղել, խնամքով նորոգվել է 1703-ին: Կաշեկազմ է, ոսկեզօծ շրջանակով, մեջտեղը՝ խաչ: Ձեռագիրը գրված է գեղեցիկ բոլորագիծ երկաթագրով, երկսյուն է, սկզբնատառերը զարդարված են տերևներով, ծաղիկներով, կենդանիների գլուխներով ու թռչուններով: Լուսանցքներում ու սյունակների միջև պատկերված են հարյուրավոր թռչուններ, կենդանիներ, անոթներ: Պահպանվել են Եվսեբիոս Կեսարացու թուղթը Կարպիանոսին՝ Գագիկ թագավորի ոսկետառ ընծայագրով, չորս խորաններ, անվանաթերթերը՝ գլխազարդերով ու ոսկետառերով, տեքստի ներսում կամ տակը՝ բազմաթիվ պատմողական նկարներ. «Քրիստոսի փորձությունը» (թերթ 18բ), «Երկրորդ և երրորդ փորձությունները» (մասամբ վնասված, թերթ 16բ, 21բ), «Քրիստոսը կանչում է առաքյալներին» կամ «Լեռան աղոթքը» (թերթ 118բ), «Քրիստոսը Գեթսեմանիում» (թերթ 125ա), «Հռոմեացի զինվորները ծանակում են Քրիստոսին» (մասամբ հատված), «Յուղաբեր կանայք» (թերթ 134բ), «Գագիկ թագավորը իր տիկնոջ՝ Գորանդուխտ թագուհու և դստեր՝ Մարեմի հետ» (թերթ 143բ) ևն (պահպանվել է քսան սյուժետային նկար):

«Կ. Ա.»-ում, ինչպես և «Տրապիզոնի Ավետարան»-ում ու «Ադրիանուպոլսի Ավետարան»-ում, ամենից ավելի ցայտուն է դրսևորվում որոշ ծաղկողների հակումը (յուրաքանչյուրինը՝ յուրովի) դեպի X–XI դդ. բյուզ. արվեստը, այլապես Արուճի Ս. Գրիգոր եկեղեցու VII դ. որմնանկարների մնացորդների նման պետք է որ պահպանված լիներ արևելահելլենիստ. գեղ. ուղղությունը: Այդ ձեռագրերից յուրաքանչյուրը տարբեր է թե՛ պատկերագրությամբ, մարդկային ֆիգուրների համամասնություններով, մշակման ձևով, կոլորիտով և թե՛ բյուզ. արվեստի հետ ունեցած առնչություններով: Տեքստում լուսանցազարդերի, թռչնատառերի ու կենդանատառերի նման հարստություն ու բազմազանություն չկա ժամանակի հայկ. կամ բյուզ. և ոչ մի ձեռագրում (XI դ. բյուզ. մի քանի ձեռագրերի անվանաթերթերում միայն կան մարդակերպ կամ թռչնակերպ պատմականացված գլխատառեր): Այդ առումով «Կ. Ա.» ձեռագրի պատկերազարդումը կիլիկյան մանրանկարչության ակունքներից է: Եզակի է Գագիկ Աբասյան Բագրատունու ընտանեկան նկարը, որի տեղը ձեռագրի վերջից բերվել է առաջ (այն վերին մասում վնասված է): Պատկերված են թագավորը, Գորանդուխտ թագուհին և Մարեմ արքայադուստրը՝ ծալապատիկ նստած թախտին՝ մութաքաների վրա: Թախտի ոտքերի տակ երկու առյուծ է նկարված, գլուխներին ոսկե անոթ՝ մեջը միրգ: Թախտին գցված է գորգ՝ կարմիր ֆոնի վրա աստղազարդ ու խաչազարդ նախշերով: Հետաքրքրական են նաև գորգի վրայի բոլորակների մեջ առնված փղերի մոտիվները: Արքայական հագուստներն արևելյան են: Արքայական հարթապատկերային զարդարուն հագուստներ VII դ. սկսած կարելի է տեսնել նաև բյուզ. կայսրերի և կայսրուհիների որմնանկար և մանրանկար կերպարներում:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմության, հ. 2, Ե., 1987, էջ 335–338 И з м а и л о в а Т. А., Армянская миниатюра XI века, М., 1979; Tchobanian A., La Roseraie d’Armenie, t.3, P., 1929; Der Nersessian S., Armenia and the Byzantine Empire, Camb., Massachusets, 1945, p. 119–120; Նույնի, L’art armenien, P., 1977, p. 109–114; Narkis B., Stone M.E., Sangian A.K., Armenian Art Treasures of Jerusalem, Jerusalem, 1979, p. 32–34, 147.

Վիգեն Ղազարյան

ԿԱՐՍԻ Ս. ԱՌԱՔԵԼՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻ, կառուցել է Աբաս Ա Բագրատունի թագավորը՝ X դ. Հայաստանի մայրաքաղաքը Շիրակավանից Կարս տեղափոխելուց հետո: Կ. Ս. Ա. ե. պատկանում է քառախորան, կենտրոնագմբեթ մաստարայատիպ եկեղեցիների թվին: Ունի հս., հվ. և արմ. ճակատներից դուրս շեշտված, արտաքուստ հնգանիստ խորաններ, Ավագ խորանի երկու կողմերում՝ ուղղանկյուն ավանդատներ: Գմբեթի 12-նիստանի թմբուկը հարդարված է կամարաշարով: Նիստերի հատման անկյուններում կան մարդկանց պարզունակ պատկերաքանդակներ (ենթադրաբար՝ 12 առաքյալների): Լայնաթռիչք գմբեթը հենվում է խորանների գմբեթարդներին և անկյունային տրոմպներին: XVI դ. թուրքերը եկեղեցին վերածել են մզկիթի: 1877-ին (Կարսը ռուս. զորքերի գրավելուց հետո) Կ. Ս. Ա. ե. վերաօծվել է որպես ուղղափառ եկեղեցի: Հվ., հս. և արմ. մուտքերի առջև կցվել են պորտիկներ, իսկ արլ. ճակատի ողջ երկայնքով՝ թաղածածկ սրահ, որոնք աղճատել են եկեղեցու ճարտ. տեսքը: Ներսում՝ Ավագ խորանում, քարակերտ խաչակալ է դրվել: 1918-ին, Կարսը վերստին թուրք. տիրապետության տակ անցնելուց հետո, եկեղեցին կրկին վերածվել է մզկիթի: 1920-ական թթ. թուրք. իշխանությունները որոշել են եկեղեցին քանդել, ինչը չի իրագործվել: 1950-ական թթ. օգտագործվել է որպես պահեստ, ավելի ուշ՝ դարձել թանգարան:

Գրկ. Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: S t r z y g ow s k i J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918; Thierry J.M., Monuments armeniens du Vaspurakan, P., 1989; Cuneo P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma, 1988.

Մուրադ Հասրաթյան

ԿԵՆԱՑ ԾԱՌ, կյան քի ծառ, փայտ կենաց, ըստ Աստվածաշնչի՝ հավերժական կյանքն իր մեջ մարմնավորող դրախտային ծառ, որը տալիս է անմահարար պտուղներ. դրսևորում է դիցաբանական և աստվածաշնչային պատկերացումը կյանքի մասին՝ ի հակադրություն մահվան կամ չարի ու բարու գիտության ծառի, Հիսուս Քրիստոսի խորհրդաբանությունը՝ ըստ աստվածաշնչային մեկնությունների: Կ. ծ. արտացոլում է կյանքը կրող էակների (բույսեր, կենդանիներ, մարդիկ) աստիճանական աճը և տարածումը: Դիցաբան., աստվածաշնչային և հոգևոր համակարգերում Կ. ծ. շեշտում է կյանքի վերընթաց գիծը՝ ծննդից մինչև ծաղկունք ու պտղաբերում: Նրա բարձրագույն նպատակը անմահությունն է: Կ. ծ. հանդես է գալիս բազմաթիվ անուններով՝ աշխարհածառ, տիեզերական ծառ (arbor mundi), բեղմնավորության ծառ, երկնային ծառ, բարու ծառ, աշխարհի առանցք ևն: Լինում է եռամաս, քառամաս, առկա է գրեթե բոլոր դիցաբանություններում, աշխարհաստեղծման առասպելներում, գեղ. մշակույթներում, աճի հետ կապված համակարգերում, արվեստներում, վիպ. և քնար. երկերում՝ ստանալով բազմապիսի ձևեր: Շումեր., աքքադ., եգիպտ., ասորա-բաբել., ուրարտական-հայկական, իրան. մշակույթներում այն հանդես է գալիս և՛ որպես վիպական-գրական երևույթ (Ինաննա աստվածուհուն նվիրված շումերական, աքքադա-բաբելական ներբողներում, զրադաշտ. օրենքներում, վեդաներում և ուպանիշադներում ևն), և՛ ստանում բազմապիսի արտահայտություններ կերպարվեստում (ամերիկա-հնդկացիական, եգիպտ., հս. ժողովուրդների, հնդեվրոպ., ասորա-բաբել., հայկ., իրան., հունա-հռոմ. ևն): Հատկապես քրիստ. և մահմեդ. արվեստներում ու հոգևոր կյանքում Կ. ծ. առաջնային է ինչպես գեղարվեստում, այնպես էլ սյուժետային նկարներում:

Արարատյան թագավորությունում (Ուրարտու) որմնանկարներում և տաճարական ծիսական արվեստում արդեն Կ. ծ-ի կողքերին պատկերվել են անմորուք և մորուքավոր քրմեր (Էրեբունիի որմնանկարներում) և անթև պատանիներ, թևավոր աստվածություններ՝ հովանի ունենալով պահպանիչ օձեր (Արգիշտիի սաղավարտի վրա). Էրեբունիում հայտնաբերվել են որմնանկարների բեկորներ՝ խաղողի որթերով ու ողկույզներով. մի ամբողջ տիեզերաստեղծական (կոսմոգոնիական) պատկեր կա միայն մի ֆրիզի դրվագներում՝ սրբազան երկնքով, սրբազան արմավի ծառերով, որթատունկերով, որոնց մեջ պատկերված է պտտվող ծաղիկ կամ արևի սկավառակ, որոնք պահպանում են սրբազան ցուլերը և առյուծները: Էրեբունիի որմնանկարների բեկորներում հայտնաբերված արմավը, որթատունկը, նուռը սրբազան մոտիվներ են դարձել նաև հայ մանրանկարչության մեջ:

Իրանում հայտնի է հազար ու մի դարման ունեցող Գաոկըրընա ծառը, որ տնկել է Ահուրամազդան: Այն բարձրանում է Վոուրուկաշա ծովում. նրա ճյուղերում Սաենա թռչունն է: Իրան. դիցաբանության մեջ մեծ տեղ ունի Էլբրուս լեռան վրա աճող Հաոմա Կ. ծ., որը հետ է մղում մահը: Հաոման և զրադաշտականության մեջ ավելի ուշ հայտնի Գոկարդ ծառերն ունեն Գաոկըրընայի տարրերը: Գոկարդը աճում է օվկիանոսում կամ ծովում և սկիզբն է ամբողջ բուսականության: Սիմուրղ (սինամրա, սենմուրվ ևն) թռչունը կոտրել է նրա ճյուղը և սերմերը խառնել ջրերին: Այդ ծառի մականունը Յադ-բեշ է՝ «չարահալած»: Դժվար չէ տիեզերաբան. իմաստներ գտնել աքեմենյան արվեստում ներկայացված ծառերի պատկերաքանդակներում: Պերսեպոլիսի ապադանաների (տաճարների) պատկերաքանդակներում գլանակնիքների վրա առկա են նոճիների սրբազան ծառեր, արմավների պատկերներ: Սասանյան արծաթե գավաթների վրա կան ծովի վրա հառնող լեռան պատկերներ՝ ծառերին կանգնած ձկներով, արծաթե թասեր՝ սիմուրղ հավքերի պատկերներով:

Կ. ծ. իր բնորոշումներն ունի Աստվածաշնչում. «Աստված դրախտ տնկեց Եդեմում՝ արևելյան կողմը, և այնտեղ դրեց իր ստեղծած մարդուն: Տեր Աստված երկրից բուսցրեց նաև ամեն տեսակի գեղեցկատեսիլ ու համեղ մրգեր տվող ծառեր, իսկ կենաց ծառը և չարի ու բարու գիտության ծառը, տնկեց դրախտի մեջտեղում» (Ծննդ. 2.8–9): Անբաժան են այստեղ մարդը և Կ. ծ.: Կ. ծ-ից զրկվելով՝ մարդը զրկվում է հավիտենական կյանքից՝ հրե սպառնալիքի տակ («Աստված դուրս հանեց Ադամին, բնակեցրեց բերկրության դրախտի դիմաց և հրամայեց քերովբեներին ու բոցեղեն սրին շուրջանակի հսկել կենաց ծառը տանող ճանապարհները», Ծննդ. 3.24): Կ. ծ. այնուհետև հիշատակվում է Սողոմոնի առակներում (Առակ. 3.18, 11.30, 13.12, 15.4), որտեղ իմաստուն և արդար այրը (Հիսուսի նախատիպը)՝ «… կենաց ծառ է բոլոր նրանց համար, ովքեր ապավինում են նրան և վստահությամբ հենվում նրա վրա, ինչպես Տիրոջ վրա» (3.18), որ՝ «Կյանքի ծառը բուսնում է արդարության պտղից» (11.30):

Հայտնության գրքում ավելի է հարստանում Կ. ծ-ի գաղափարը, լրանում Աստծո դրախտի մեջ գտնվող «կենաց փայտով» (այսինքն՝ խաչով)՝ փոխարենը արևելքում տնկված դրախտի Կ. ծ-ի: Հայտնության Կ. ծ. տալիս է տասներկու պտուղ՝ ըստ ամիսների թվի, իսկ «… ծառի տերևը ազգերի բուժման համար էր» (Հայտն. 22.2): Մի այլ անգամ Հիսուսի անունն հիշատակվելուց առաջ խոսվում է պատվիրանները պահողների մասին, որոնք «իրավունք ունեն ուտելու կենաց ծառից» (22.14): Հիսուսն իրեն համարում է «արմատ եւ սերունդ [ազգ]… Դավթից» (22.16), որ անվանվում է «Հեսսեի ծառ» և XIX դարից նկարվում է իբրև տոհմածառ Մատթեոսի (երբեմն նաև Ղուկասի) Ավետարանի անվանաթերթում: Զարդարվեստի բուս. մոտիվների ամենագլխ. արտահայտությունը Կ. ծ. է: Այն ունի հիմն. մոտիվներ, աճի հետ կապված՝ բույսի ամենագլխ. օրգանները՝ հատիկի (սերմի), ծաղկի և վարսանդաառէջքային օրգանների գաղափարապատկերները:

Քրիստոնեության սկզբ. շրջանում գերիշխող հելլենիստ. և մերձավորարևելյան (իրանա-սեմական)՝ հիմնականում ճարտ. զարդարվեստի ազդեցության տակ մի քանի բուս. մոտիվներ (արմավազարդեր, ակաթազարդեր կամ արջամագիլներ, զանազան հյուսվածքազարդեր, նռան ու խաղողի մոտիվներ) մեծ տարածում են ստացել: Սակայն քրիստ. (մանավանդ հայ միջնադարյան) արվեստում Կ. ծ. համարվող այդ մոտիվները վեր են բարձրանում «զույգ ծաղիկ», «պտղաբերություն» և նման թեև կենսական, բայց նախն. պարզ գաղափարներից և հարստանում աստվածաշնչային և մեկնող. հոգևոր հարուստ գաղափարաբանությամբ: Արմավն արդեն խորհրդանշում է արդարներին և երկնային արքայությունը (Երուսաղեմ մտնելիս Հիսուսի առջև պատանիները արմավի ճյուղեր են փռում), Հիսուսի տոհմածառը կամ Հեսսեի (Դավթի հոր) ծառը, որտեղ որպես արմավի պտուղ պատկերվում են Հիսուսի նախնիները (թիվը փոփոխական է)՝ զարդարված արմավի ճյուղերով, ինչպես՝ մեդալիոններով: Ձեռագիր Ավետարանների խորանապատկերներում, անվանաթերթերում և այլուր, ինչպես նաև խաչքարերի վրա է՛լ ավելի է ընդլայնվում Կ. ծ-ի գաղափարը՝ տարածվելով նռնենիների, ձիթենիների, խաղողի որթի վրա, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր խորհուրդը՝ կապված նահապետների, մարգարեների, ճգնավորների դասերի, առաքյալների հետ ևն: Կ. ծ-ի բովանդակությունն է՛լ ավելի է հարստանում՝ կապվելով զույգ և ավելի մեծ թվով թռչունների ու կենդանիների խորհրդաբանության հետ (աքաղաղներ, սիրամարգեր, ձկնաքաղ հավքերի տեսակներ՝ հավալուսն, կռունկ, ձկնկուլ, կտցար, նաև կաքավներ, աղավնիներ ևն): Դրանք նախն. իմաստներով թեև առնչվում են ծնող զույգի գաղափարին, բայց ստանում են առավելապես հոգևոր բովանդակություն՝ էպիկուրյան և պլատոնական վայելքի ու սիրո (էրոսի) գաղափարն ուղղելով դեպի հոգևոր վայելքի հունը (Դիոնիսիոս Արիոպագացու երկերը): Դրանց մասին առանձին խոսվում է Ստեփանոս Սյունեցու, Ներսես Շնորհալու, Գրիգոր Տաթևացու և ուրիշների «Խորանների մեկնություններում»: Կ. ծ-ի և ծաղկող խաչի հետ կապված գաղափարները նախն. իմաստներից (աճ, տերև, վարսանդ, առէջքներ, ծաղիկներ, ծնող զույգ ևն) հոգևոր վերելք են ապրում նաև հայ և քրիստ. միջնադարյան պոեզիայում: Կ. ծ-ի նախն. իմաստները (զուգավորման, բազմացման) ավելի ցայտուն են ժող. երգերում («Ջան գյուլումներ», խաղեր, էպոս ևն), որտեղ հետագայում խառնվում է կրոնական-հոգևորը:

Գրիգոր Նարեկացու Վարդավառի և Հայտնության (Ավետիսի) տաղերում առավելագույնս արտահայտված է Կ. ծ-ի այն գաղափարը, որն առկա է մանրանկարչության մեջ (հատկապես կիլիկյան՝ Հեսսեի ծառի պատկերի լավագույն օրինակներում), ճոխացված գրական շքեղ խորհրդավոր պատկերներով, որոնք դժվար է արտահայտել մանրանկարչության մեջ: Գրիգոր Նարեկացու բարձր ոճն ավելի մտերմիկ ու հուզական երանգ է ստանում ժող. կամ միջին հայերենով մեզ հասած «Ավետիսներում», «Ծովին և նավին» ու «Կարոս Խաչին» տաղերում:

Գրկ. Մնացականյան Ա., Հայկական զարդարվեստ, Ե., 1955: Խորանների մեկնություններ, աշխատասիր. Վ. Ղազարյանի, Ե., 1995: S c h m i d k e Baum Fr., “Reallexikon fur Antike und Christentum”; Nerausgegeben von Theodor Klauser, Band 2, 1954, S. 2–14.

Վիգեն Ղազարյան

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎՐՈՊԱՅԻ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1980-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով: Կենտրոնը՝ Վիեննայի Ս. Հռիփսիմե եկեղեցի: Ընդգրկում է Ավըստրիայի և Շվեդիայի հոգևոր հովվությունները: Կ. Ե. հ. պ-յան կազմի մեջ մտնում էր նաև Գերմանիայի հոգևոր հովվությունը, որը 1991ին հռչակվել է առանձին թեմ:

Ավստրիայի հոգեվոր հովվություն, առաջնորդանիստը՝ Վիեննայի Ս. Հռիփսիմե եկեղեցի: 1913-ին հայերը Վիեննայում կառուցել են Ս. Փրկիչ մատուռը (գործել է մինչև 1968-ը): Առաջին հոգևոր հովիվ է կարգվել Սուչավայից (Ռումինիա) հրավիրված Արիստակես քհն. Ֆեսլյանը: 1928–58-ին հոգևոր հովվությունը ստանձնել է Եղիշե քհն. Ութուջյանը (հետագայում՝ ծայրագույն վարդապետ): Ս. Հռիփսիմե եկեղեցին կառուցվել է 1965–68-ին (ճարտ.՝ Է. Սրապյան, Երևան): Օծել է (1968) Վազգեն Ա. Պալճյանը: Եկեղեցու բակում 1984-ին տեղադրվել է հուշարձան՝ Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին (հեղ.՝ Ռ. Թամրազյան-Հարությունյան): Համայնքի եկեղեց. վարչությունը, նորակառույց եկեղեցու շուրջը հայերին համախմբելու նպատակով, համայնքի միջոցներով գնել է շենք, որը դարձել է Ազգային տուն: 1981-ին նույն շենքում բացվել է միակ և ցայսօր գործող «Հովհաննես Շիրազ» շաբաթօրյա դպրոցը, որի գործունեությունը գլխավորում են եկեղեց. վարչությունն ու ծնողական խորհուրդը: 1962-ից ավստրահայ համայնքի հոգևոր հովիվն է Մեսրոպ արք. Գրիգորյանը, որը նաև Կենտր. Եվրոպայի հայրապետ. պատվիրակն է:

Շվեդիայի հոգեվոր հովվություն, կենտրոնը՝ ք. Ուփսալա: Շվեդահայ համայնքում կրոն. կյանքը սկսել է ձևավորվել երկրում հայկ. մշակութ. միությունների ստեղծմանը զուգընթաց: Հայ հոգևորականները 1970-ի կեսից ժամանակ առ ժամանակ այցելել են Շվեդիայի հայ համայնք, Պատարագ մատուցել և կնունք կատարել: Ստոկհոլմում, Ուփսալայում, Բութշիրկայում գործում են Հայ եկեղեցու խորհուրդներ: Համայնքում հայկ. եկեղեցի չկա, արարողությունները կատարվում են շվեդ. եկեղեցիներում. հայտնի է Ուփսալայի Ս. Հովհաննես եկեղեցին: Կենտր. Եվրոպայի հայրապետ. պատվիրակը կարգում է հոգևոր հովիվ: Եկեղեց. գործունեության համար Շվեդիայի Ազատ եկեղեցին հատկացնում է նպաստ: Շվեդահայ համայնքի հոգևոր հովիվն է Սարգիս քհն. Մելքոնյանը (1990-ից):

Կ. Ե. հ. պ. կազմակերպում է նաև Նորվեգիայում, Ֆինլանդիայում և Դանիայում բնակվող հայ ընտանիքների հոգևոր մատակարարությունը:

ԿԵՉԱՌԻՍԻ ՎԱՆՔ, Կեչառուք, ՀՀ Կոտայքի մարզի Ծաղկաձոր քաղաքի հյուսիսարևմուտքում: Վանքի գլխավոր՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցել է Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին: Հվ. մուտքի արձանագրության մեջ կառուցման տարեթիվը նըշված է ՆՁԲ (1033, սակայն հավանական է 1013, երբ ողջ էին արձանագրությունում հիշատակվող Հայոց Գագիկ Ա Բագրատունի թագավորը և Սարգիս Ա Սևանցի կաթողիկոսը): Ըստ պատմ. տեղեկության, Գրիգոր Մագիստրոսը 1051-ին Կ. վ-ում եկեղեցի է կառուցել. այն իր ճարտ-յամբ միայն XI դ. պատկանող Ս. Նշանը կարող էր լինել: Բջնիի եպիսկոպոսները XI դ. Կ. վ-ին որպես թեմ տվել են 25 գյուղ: Ըստ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու հվ. ճակատի արձանագրության, Գրիգոր Մագիստրոսը 1054ին սելջուկներից ազատագրել է «իր մեծ և հռչակավոր եկեղեցիները»: 1099-ին Կ. վ-ում թաղվել է Պահլավունյաց տոհմի Ապիրատյան Գրիգոր իշխանը, որը զոհվել էր Արշարունիք գավառում սելջուկների դեմ ճակատամարտում: XII դ. սելջուկների գերիշխանության հետևանքով վանքը ծանր վիճակում էր. ձեռագրերից մեկի հիշատակարանում նշվում է, որ «սկզբնապես ծաղկուն Կեչառիսը անշուք դարձավ»: 1161–65-ին Զաքարիա ամիրսպասալարը Կ. վ. ազատագրել է սելջուկներից, ինչի շնորհիվ հոգևոր կյանքը վերակենդանացել է, վանքը խոշոր նվիրատվություններ է ստացել, և նոր կառուցումների հնարավորություններ են ստեղծվել: 1196–1206-ին կառուցվել է վանքի գավիթը: 1205-ին Կ. վ-ի վրդ. Գրիգոր Մոնոնիկը մասնակցել է Լոռի քաղաքում դավանաբան. հարցերին նվիրված եկեղեց. ժողովին: 1203–14-ին Վասակ Խաղբակյանը Կ. վ-ում կառուցել է Կաթողիկե կոչվող եկեղեցին՝ հավանաբար ճարտ. Վեցիկի ձեռքով (վերջինիս խաչքար-մահարձանը կանգուն է համալիրի արլում): 1220-ին կառուցվել է վանքի Ս. Հարություն եկեղեցին, իսկ 1223-ին պարոն Վաչեն նորոգել է Ս. Նշան եկեղեցին: Ըստ գավթի ներսի արձանագրության, Խաչենի Խոյախան բերդի տեր Վախթանգի որդի Հասան իշխանը և նրա կինը՝ Բաղաց թագավորի դուստր Մամքանը, մեծամեծ ծախքով նորոգել են թաթարմոնղոլների ավերած Կ. վ-ի եկեղեցիները: 1284ին վանքում թաղվել է «Մեծ իշխան» Պռոշը: 1295-ին վանահայր Խաչատուր Կեչառեցին Կ. վ-ում գրել է իր նշանավոր «Ողբը»: Նա Կ. վում դպրոց է ունեցել, որի աշակերտների մասին հետագայում հիշատակություններ են արվել այլ վանքերում գրված ձեռագրերում: XV– XVII դդ., չնայած մահմեդ. ծանր լծին և ասպատակություններին, Կ. վ-ում շարունակվել է հոգևոր ու մշակութ. կյանքը: 1491-ին վանքում գրված Ավետարանում գրիչ Գալուստը հիշատակարանում նշել է այդ «դառն և չար ժամանակը և անօրենների պատճառած նեղությունները», իսկ 1499-ին Փիլիպոս վանահոր առաջնորդության օրոք գրված Մաշտոցի հիշատակարանում գրիչ Մաթևոսը թվարկել է վանքի եկեղեցիները՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը, Ս. Աստվածածինը, Ս. Նշանը և Ս. Հարությունը (Ս. Աստվածածին է կոչվել վերանվանված Կաթողիկեն): Վանքի անունով Ծաղկոցաձոր կամ Ծաղկունյաց ձոր բնակավայրը որոշ ժամանակ կոչվել է Կեչառիս կամ Կեչառուք: XVIII դ. Կ. վ. ամայացել է և լքվել: 1828-ին երկրաշարժից քանդվել է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու գմբեթը:

Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց (1828) հետո Կեչառիսը դարձել է Երևանի պետ. հիմնարկների ծառայողների համար ամառանոց: 1843-ին, ամռանը հանգստացողների համար ժամերգություններ կատարելու նպատակով, վանքի ընդարձակ գավթի արմ. կողմում բեմ են կառուցել, և գավիթը ծառայել է որպես եկեղեցի: 1947–49-ին Կ. վ-ի շենքերը վերանորոգվել են, տանիքները ծածկվել քարե սալերով, վանքի տարածքը բարեկարգվել է և պարսպապատվել: 1990-ական թթ. նորոգվել են Կաթողիկե և Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիների գմբեթները: Վանքի բոլոր շենքերը կառուցված են սրբատաշ բազալտ քարով: Գլխավոր՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին ունի գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք՝ բեմի երկու կողմերում երկհարկանի ավանդատներով: Արմից կից է ուղղանկյուն հատակագծով, քառասյուն կենտրոնակազմ գավիթը: Հվ. կողմում գտնվում են ոչ մեծ, սլացիկ համաչափություններով, գմբեթավոր Ս. Նշան եկեղեցին և նրա կողքին՝ Կաթողիկեն, որը ներքուստ՝ խաչաձև, չորս անկյուններում երկհարկ ավանդատներով է: Նրանցից 120 մ արմ. կանգուն է Ս. Հարություն փոքրիկ եկեղեցին՝ բարձր թմբուկով գմբեթով: Կ. վ-ի XI– XIII դդ. բազմաթիվ խաչքարերի շարքում առանձնանում է ճարտ. Վեցիկի մահարձանը, որը կերտել են նրա ճարտարապետ եղբայրները: Այն բաղկացած է երկաստիճան որմնախարսխով պատվանդանից և նրա վրա դրված, հիմնաքարի վրա բարձրացող խաչքարից: Կ. վ-ի համալիրի արտահայտչականությունը պայմանավորված է առանձին կառուցվածքների բազմապիսի ու տարբեր չափերի ծավալների ներդաշնակ համաչափություններով (որը կազմակերպում և խմբավորում է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին), բնապատկերին համահնչուն ճարտարապետությամբ, գունագեղությամբ: Նորոգումից հետո (բարերար՝ Վ. Հարությունյան) 2000-ի հուլիսի 9-ին տեղի է ունեցել Կ. վ-ի վերաօծումը՝ ձեռամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ Ներսիսյանի:

Գրկ. Ա լ իշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Սմբատյան Մ., Տեղագիր Գեղարքունի ծովազարդ գաւառի…, Վաղ-պատ, 1895: Լալայան Ե., Կեչառիսի վանքը, ԱՀ, գիրք 22, 1912: Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք հայոց պատմութեան մէջ, մաս 2, Երուսաղեմ, 1942: Եղիազարյան Հ., Կեչառիսի վանքը և նրա վիմագիր արձանագրությունները, «Էջմիածին», 1955, № 9, 12: Х а л п а х ч ь я н О., Архитектурные ансамбли Армении, М., 1980; Hasratian M., Alpago-Novello A., Ketcharis, Milano, 1982 (Documenti di architettura armena, 11).

Մուրադ Հասրաթյան

«ԿԵՌԱՆ ԹԱԳՈՒՀՈՒ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», կիլիկյան պատկերազարդ ձեռագիր մատյան: Պատվիրել է Կեռան թագուհին 1272-ին, ամուսնու՝ Լևոն Գ-ի թագադրության առիթով: Ընդօրինակել է նշանավոր գրիչ Ավետիսը, Սսում: Ծաղկողի անունը հայտնի չէ: Ըստ հիշատակարանի՝ ընդօրինակումն ավարտելուց հետո թագուհին ձեռագիրը մանրանկարներով, խորաններով ու ոսկով նկարազարդելու համար հանձնել է հմուտ վարպետի, ապա՝ նվիրել Ակներ վանքին: Այժմ պահվում է Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարանում [ձեռ. դ 2563, չափերը՝ 32,2×23,5 սմ, 384 մագաղաթե թերթեր, կազմը (ուշ շրջանի) ոսկեզօծ է, կազմի երեսին «Խաչելությունն» է, հետևում՝ «Աստվածածինը Քրիստոսի հետ»]:

Ձեռագիրը զարդա րում են 12 խորանները, 4 ավետարանիչների պատկերները, 4 անվանաթերթերը, ամբողջական էջերի վրա պատկերված տերունական 13 մանրանկարները («Ծնունդ», «Մկրտություն», «Պայծառակերպություն», «Խորհրդավոր ընթրիք», «Հրեշտակի հայտնությունը Յուղաբեր կանանց», «Ավետում», «Տյառնընդառաջ», «Համբարձում», «Ղազարոսի հարությունը», «Ոտնլվա», «Խաչելություն», «Հոգեգալուստ», «Թովմայի անհավատությունը»), լուսանցքներում ավետարանական երկրորդական իրադարձությունները պատկերող 103 մանրանկարները և թագավորական ընտանիքի նկարը:

«Կ. թ. Ա.»-ի մանրանկարները կրում են Թորոս Ռոսլինի արվեստի աներկբա ազդեցությունը: Շատ պատկերներ («Մկրտություն», «Խորհրդավոր ընթրիք», «Ոտնլվա», «Հոգեգալուստ») և մանավանդ արտաքին ու ներքին տարրերը յուրովի համատեղած «Թովմայի անհավատությունը» աղերսվում են նրա մանրանկարների հետ: Կապը Թորոս Ռոսլինի արվեստի հետ վկայում են նաև խորանները և որոշ լուսանցանկարներ, սակայն այս վերջիններում «Կ. թ. Ա.»-ի նկարիչն ավելի անկախ է և հետամուտ իր սեփական երևակայությանը, իսկ որոշ հորինվածքների առանձին տարրեր վկայում են նրա ծանոթ լինելը արևմտաեվրոպ. նմուշներին (մոգերի երկրպագությունը «Ծննդյան» պատկերում կամ ուշաթափվող Աստվածածինը «Խաչելությունում»):

Թորոս Ռոսլինի գեղանկարչությանը սերտորեն կապված լինելով հանդերձ՝ «Կ. թ. Ա.»-ի մանրանկարները ի հայտ են բերում կիլիկյան արվեստի նոր միտումներ, որոնք լիովին դրսեվորվելու էին XIII դ. 80–90-ական թթ. («Հեթում Բ թագավորի Ճաշոց»-ում, XIII դ. 80ական թթ. 2-րդ կեսի մի շարք Ավետարաններում և XIII դ. 90-ական թթ. մի քանի Աստվածաշնչերում): «Կ. թ. Ա.»-ի նկարիչը սկսում է հեռանալ ռոսլինյան պարզ ու հստակ, հակիրճ հորինվածքներից, զուսպ զգացմունքայնությունից: Նրա պատկերները դառնում են ավելի բազմամարդ, հագեցած ճարտ. և բնապատկերային տարրերով: Նա նույնպես արտահայտում է խոր ապրումներ, վիշտ ու տառապանք, ուրախություն ու հիացմունք, սակայն, ի տարբերություն Թորոս Ռոսլինի՝ ուժեղացնում է դրամատիկ վիճակները, ընդգծում հերոսների ալեծուփ հուզումնալից կացությունը՝ շեշտելով նրանց շարժումները, դեմքերի արտահայտությունը: Այդ ամենին զուգորդվում են ժայռերի ոլորուն ձևերը, ծառերի գալարուն ուրվագծերը, բարդացված ճարտ. միջավայրը: «Կ. թ. Ա.»-ում իրենց գունագեղությունը լավ պահպանած ներկերն աչքի են զարնում արծնի փայլով, ինչն ավելի է ընդգծում ֆոնի հարթությունը պարփակող առատորեն օգտագործված ոսկին՝ ցայտուն դարձնելով նկարի առանձին մանրամասներ և հատկապես տպավորիչ արտացոլելով զգեստապատկերները: Չափազանց հետաքրքիր է թագավորական ընտանիքը պատկերող «Կ. թ. Ա.»-ի խմբանկարը՝ և՛ իր պատմ. վավերականությամբ, և՛ որպես յուրօրինակ բարձրարվեստ հորինվածք: Թագավորը, թագուհին և նրանց հինգ զավակները ծնկաչոք, ձեռքերի շարժումներով աղոթում են առ «Դեիսուս» (գահին նստած Քրիստոսին և նրա առջև իբրև բարեխոս կանգնած Աստվածածնին ու Հովհաննես Մկրտչին): Թագավորական ընտանիքի անդամները հագել են իրենց որպիսությունը հավաստող հանդիսավոր շքեղ հանդերձներ: Թագավորն ու թագուհին ոսկե ժապավեններից ու թանկարժեք քարերից կարված զգեստներով են, սկյուռենու աստառով ծիրանիով, թագավորի որդիները՝ լայն թևքեր ունեցող զգեստներով, դուստրերը՝ կախովի ոսկե ճակատազարդերով: «Կ. թ. Ա.» ծաղկուն դարաշրջանի կիլիկյան գրքարվեստի զարգացման կարևոր օղակ է:

Գրկ. Տեր-Մովսիսյան Մ., Կեռան թագուհու Ավետարանը, «Անահիտ», 1907, № 10–12: Նույնի, Հայկական մանրանկարներ, ԱՀ, 1910, գիրք 20, № 2: Der Nersessian S., Miniature Painting in the Armenian Kingdom of Cilicia from the Twelfth to the Fourteenth Century, W., 1993.

Իրինա Դրամբյան

ԿԻՐԱԿԻ, Կյուրակե (հուն.՝ Տերունի կամ Տերունական՝ Տիրոջը նվիրված օր), միաշաբթի, ըստ Աստվածաշնչի՝ անդրանիկ օրը, այսպես ասած՝ օրերի օրը, երբ Աստված արարեց լույսը. «Եվ Աստված ասաց. «Թող լույս լինի»: Եվ լույս եղավ: Աստված տեսավ, որ լույսը լավ է, և Աստված լույսը բաժանեց խավարից: Աստված լույսը կոչեց ցերեկ, իսկ խավարը կոչեց գիշեր: Եվ եղավ երեկո, և եղավ առավոտ՝ օր առաջին» (Ծննդ. 1.3–5): Կ. օրը տեղի ունեցան մի շարք աստվածային իրողություններ. Նոյը դուրս եկավ տապանից, Աստված խոսեց Աբրահամի, ինչպես նաև Մովսեսի հետ՝ Սինա լեռան վրա: Նույն Կ. օրը եղան Օրենքի տվչությունը, Հիսուս Քրիստոսի Հարությունը, Սուրբ Հոգու հեղումը Հոգեգալուստի օրը ևն: Կ., որն Աստվածաշնչի առաջին հայ թարգմանիչները V դ. թարգմանել են միաշաբթի (և որը, ըստ էության, օրվա ստույգ անվանումն է՝ որպես առաջին օրվա), դիտվել է իբրև սկիզբ ամենայն խորհրդավոր և աստվածային իրողությունների, ուստի և հետագայում սրբացվել է քրիստոնյաների կողմից:

Մովսիսական օրենքով հանգստյան օր է համարվել շաբաթը (շաբաթ օրը), որ եբր. նշանակում է հանգիստ, քանզի Աստված վեց օր արարչագործելով՝ յոթերորդ օրը հանգստացավ (Ծննդ. 2.2–3) և սրբագործեց այն, որպես հանգստյան կամ խաղաղության օր: Ի տարբերություն հրեաների, քրիստոնյաների համար սրբագործյալ հանգստյան յոթերորդ օր դարձավ շաբաթվա առաջին օրը՝ միաշաբթին, որը կոչվեց Կ.: Դեռևս առաքելական շրջանից հարմար նկատվեց հրեական շաբաթը փոխարինել Կ-ով՝ որպես Տիրոջը նվիրված և Հարության օր: Դրա համար հիմք ծառայեց նաև այն հանգամանքը, որ ինքը՝ Հիսուսը, չէր պահում շաբաթը՝ հրաշքներ ու բուժումներ կատարելով (Մատթ. 12.9–13, Մարկ. 3.1–6, Ղուկ. 6.6–11), ազդարարելով, որ «…մարդու Որդին շաբաթ օրվա տերն է» (Մատթ. 12.1–8, Մարկ. 2.23–28, Ղուկ. 6.1–5), ինչպես նաև քրիստոնյա եկեղեցու այն մեկնաբանական ընթերցվածքը, թե Հիսուսն է բուն ճշմարիտ Հանգիստը, ուրեմն և շաբաթապահությունը, Տիրոջ այցելությունից հետո, այլևս հին է: Այսպիսով Տերունի դարձավ Հիսուսի Հարության օրը՝ միաշաբթին կամ Կ., որը, որպես տոնական սուրբ օր, մշտապես խորհրդանշում է Հիսուսին: Առաջնորդվելով վերն ասվածով և առաքելական թղթերում առկա ակնարկումներով՝ Ընդհանրական եկեղեցին Կ. օրը առանձնացրել է. այդ օրը կատարվում են միայն Տիրոջը՝ Հիսուսին, նվիրված տոներ:

Հայ եկեղեցին սրբոց տոները զատել է Տերունի տոներից ու պահքերից և, որպեսզի Տերունական տոները չնսեմանան, Կ. և պահոց օրերին սրբերի տոներ չի դրել: Տերունի տոները բաժանելով Կ-ների վրա՝ Հայ եկեղեցին սահմանել և նշում է հետևյալ Կ-ները.

Աշխարհամատրան կամ Աշխարհամատուռն Կ. (նշվում է Զատկի երրորդ կիրակի օրը, 35 օրվա շարժականությամբ՝ ապրիլի 5-ից մինչև մայիսի 9-ը): Հիշատակումն է Սիոնի Վերնատանը (հավանաբար՝ Հովհաննես Մարկոսի տանը) կատարված զատկական ընթրիքի, որի ընթացքում հաստատվեց Հաղորդության խորհուրդը (Մարկ. 14.12–25, Ղուկ. 22.7–23, Ա Կորնթ. 11.23– 25): Վերնատունը դիտվում է իբրև առաջին եկեղեցին, և այս իմաստով Աշխարհամատուռն նշանակում է աշխարհաժողով կամ աշխարհաեկեղեցի: Կոչվում է նաև Կանաչ Կ.:

Անառակի Կ., Մեծ պահոց երրորդ Կ. է: Զատկից 5 շաբաթ (35 օր) առաջ է նշվում: Հիշվում է Ղուկասի Ավետարանի 15-րդ գլխի անառակ որդու խրատական դասերով հարուստ առակը, որից և բխում է անվանումը:

Առաջավորաց Կ. (Բուն Բարեկենդանից 3 և Զատկից 10 շաբաթ առաջ հանդիպած Կ., 35 օրվա շարժականությամբ ընկնում է հունվ. 11ից փետր. 15-ը): Ներսես Շնորհալին Առաջավորաց անունը բացատրում է իբրև առաջին պաս: Բացատրվում է նաև իբրև Մեծ պահքից հետո եկող առաջին Կ. կամ՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի հաստատած առաջին պասը:

Արտաքսման Կ., Մեծ պահոց երկրորդ Կ. է: Հիշվում է Ադամի՝ դրախտից արտաքսվելը և մեղավորների՝ Քրիստոսի միջոցով դարձյալ դրախտին արժանի դառնալը:

Դատավորի Կ. (մարտի 1-ից մինչև ապրիլի 4-ը): Այդ օրը ընթերցվում է Ղուկ. 18 գլուխը (Դատավորի և Մաքսավորի առակները), որոնք ուսուցանում են առանց ձանձրույթի բախել Աստծո դուռը, ճանաչելով սեփական մեղսավորությունը՝ Երկնավորից ընդունել մեղքերի թողություն:

Գալստյան Կ. (Զատկից 15 օր առաջ, մարտի 8-ից ապրիլի 11-ը, որին նախորդում է Ավագ շաբաթը): Հիշատակվում է Քրիստոսի երկրորդ՝ փառավոր գալուստը (Մատթ. 23.39, 24.30):

Կանաչ Կ., Զատկի չորրորդ Կ. է, հավանաբար վերցված է ժող. հանդիսություններից, որպես բողբոջման տոն՝ կանաչով զարդարված:

Կարմիր Կ., Հինանց չորրորդ Կ. է՝ Զատկից 22 օր հետո: Խորհրդանշում է Հիսուսի թափած արյունը, որի նշանն են կարմիր կակաչները:

Կրկնազատիկ, ժող. անուն՝ տրված Զատկի ութերորդ՝ Նոր Կ-ին:

Նոր Կ., Զատկին հաջորդող առաջին Կ. է: Խորհրդանշում է Տիրոջ Հարությունը, նաև եկեղեցու ընդարձակումն ու տարածումը:

Տնտեսի Կ., Մեծ պահքի չորրորդ Կ. է: Կարող է ընկնել փետր. 22-ից մարտի 28-ը: Այս օրը խորհրդաբանվում

են Տնտեսի առակը և նրան հարակից՝ Մեծահարուստի և աղքատ Ղազարոսի առակները (Ղուկ. 16): Աստծո զավակներին՝ լուսո որդիներին, հրահանգվում է լինել խորագետ, բացահայտվում է հանդերձյալ կյանքի խորհուրդը:

Կ. օրերին Հայ եկեղեցին նշում է Տերունի և Տաղավար տոները (Ս. Ծննդից զատ) և սրբոց տոներից զատ՝ շարժական մյուս տոները:

Գրկ. Գուշակյան Թ., Սուրբք և տօնք, Երուսաղեմ, 1939: Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, 6-րդ հրտ., Թեհրան, 1999:

Լևոն Սարգսյան

ԿԻՐԱԿՈՍ Ա ՎԻՐԱՊԵՑԻ, Խորվիրապեցի [մոտ 1370, գ. Խառաբաստ (Քաջբերունիք գավառ) – 1448], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1441–43-ին: Հաջորդել է Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանցին: 1409-ից հաստատվել է Այրարատի Խոր վիրապի վանքում (այստեղից էլ՝ անվանումը): Կաթողիկոս է ընտրվել և օծվել Էջմիածնի 1441-ի ժողովում (տես Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողով 1441): Ընտրվելուց անմիջապես հետո հրապարակել է Կիլիկիայից Ս. Էջմիածին հայրապետական աթոռի փոխադրությունն ավետող կոնդակ: Կ. Ա Վ. Հայաստանյայց եկեղեցու միասնությունը պահելու համար Աղթամարի աթոռն ազատել է 1113-ի Սև լեռան Կարմիր վանքի եկեղեց. ժողովի նզովքից: Զբաղվել է շինարարությամբ (Էջմիածնի վանքում և այլուր) և ծիսադավան. բարենորոգումներով: Սյունեցիները, ձգտելով հայրապետական աթոռին բազմեցնել իրենց ներկայացուցչին, դժգոհել են այդ ընտրությունից: Նրանք 1443-ին ժողով են գումարել և գահընկեց հռչակել Կ. Ա Վ-ուն: Կաթողիկոս. գահին Կ. Ա Վ-ուն հաջորդել է Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանցը

Գրկ. Թովմա Մեծոփեցի, Յիշատակարան, Թ., 1892:

Սանդրո Բեհբուդյան

ԿԻՐԱԿՈՍ ԳԱՆՁԱԿԵՑԻ, Գետիկցի, Արեվելցի (մոտ 1201/1203 – 1271, Նոր Գետիկ), պատմիչ, վարդապետ, րաբունապետ: Ծնվել է «Գանձակի երկրում» (Գանձակեցի է անվանվել XVII դարից): Վաղ մանկությունից սովորել է Նոր Գետիկի վանքում (հետագայում՝ Գոշավանք): 1215-ից հետո տեղափոխվել է Տավուշ՝ Խորանաշատի վանք, աշակերտել Վանական Վարդապետին և նրանից ստացել վարդապետ. աստիճան: 1225-ին Խորանաշատի ավերումից հետո ուսուցչի հետ տեղափոխվել է Տավուշի Լորուտ գյուղին մերձակա փոքրիկ եկեղեցի և շարունակել գիտամանկավարժ. գործունեությունը: 1236-ին Կ. Գ-ուն ընկերների և Վանական Վարդապետի հետ գերել են մոնղոլները: Մոնղոլ. բանակում եղել է թարգմանիչ ու գրագիր, այնուհետև փախել է և ապաստանել Նոր Գետիկում: 1250-ին մասնակցել է Դավիթ Ծարեցու (Դավիթ Մոլորեցուցիչ) բանադրմանը, 1251-ին՝ Հռոմի Ինոկենտիոս IV պապի Հավատո թղթի պատասխանը գրելուն: Մասնակցել է Սսի 1243-ի եկեղեց. ժողովին: Ենթադրվում է, որ Վանական Վարդապետի մահից (1251) հետո գլխավորել է Նոր Գետիկի վանքի դպրոցը: 1255-ին Նիգ գավառի Վարդենիս գյուղում հանդիպել է Քուրդ իշխանի տանն իջևանած Կիլիկիայի Հայոց թագավոր Հեթում Ա-ին (վերջինս վերադարձել էր մոնղոլ Մանգու ղանի մոտից) և գրառել նրա հայտնած տեղեկությունները: 1260-ին նրա միջամտությամբ Գետիկի բնակչությունն ազատվել է աթոռահարկից: Անձնապես մտերիմ է եղել ժամանակի նշանավոր ռազմաքաղ. գործիչներ Պռոշ, Քուրդ, Գրիգոր ու այլ իշխանների և ուսումնակից Վարդան Արևելցու հետ, որը նրա պատվերով կատարել է (1265) Երգ երգոցի մեկնությունը: 1268–69-ին այցելել է Կիլիկյան Հայաստան, այնուհետև վերադարձել Նոր Գետիկ:

Կ. Գ-ու գլխ. երկը շուրջ հազար տարվա ընդգրկում ունեցող «Հայոց պատմությունն» է (սկսել է շարադրել 19.5.1241-ին և 1265– 1266-ի դեպքերը նկարագրելիս վախճանվել): Բաղկացած է «Առաջաբան»-ից (կոչվում է «Ժամանակների համառոտ պատմություն, որ սուրբ Գրիգորից…», որտեղ թվարկված են մատենագիրները՝ Ագաթանգեղոսից մինչև Վանական Վարդապետ) և 65 գլուխներից: Բաժանվում է երկու մասի: Առաջինը՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի և թաթար-մոնղ. արշավանքների միջև ընկած ժամանակաշրջանի համառոտ, երկրորդը՝ մոնղոլների առաջին արշավանքների և Հայաստանում նրանց տիրապետության սկզբ. շրջանի հանգամանալի պատմությունն է: Աշխատության կրոնաեկեղեց. մասի աղբյուրներն են Աստվածաշունչը, վարքագր-սրբագր. երկերը, եկեղեց. ժողովների կանոնները (իրավ. թղթեր), Վանական Վարդապետին վերագրվող «Խրատ դաւանութեան»-ը ևն: Օգտագործվել են ընդհանուր եկեղեց. պատմությանը վերաբերող երկեր՝ Եվսեբիոս Կեսարացու «Եկեղեցական պատմությունն» ու «Քրոնիկոնը», Սոկրատես Սքոլաստիկոսի «Պատմությունը», կրոնաժող. մանրապատումներ: Սկզբնաղբյուր են ծառայել նաև Մովսես Կաղանկատվացու, Սամուել Անեցու, Վանական Վարդապետի և այլոց երկերը, արձանագրություններ, դիվանական վավերագրեր, նամակներ, դեպքերի մասնակիցների բանավոր տեղեկություններ ևն:

Կ. Գ. քննական վերլուծական մոտեցում է ցուցաբերել և՛ աղբյուրներին, և՛ շարադրանքին: Նա ժամանակաշրջանի և հարցադրումների մեծ ընդգրկումով տվել է IV–XIII դդ. քաղ., տնտ., եկեղեցու ներքին կյանքի ու միջեկեղեց. հարաբերությունների, մշակութ. և հաս. շարժումների պատմությունը՝ այն սերտորեն կապակցելով հարևան երկրներում (Վիրք, Աղվանք, Մերձավոր Արևելքի մի շարք երկրներ) կատարվող իրադարձությունների հետ: «Հայոց պատմության» առաջին գլխում («Համառոտ պատմություն ու հիշատակություն սուրբ Գրիգորի և նրա աթոռը հաջորդածների անունների») թվարկել է Գրիգոր Ա Լուսավորչին հաջորդած կաթողիկոսներին (Արիստակես Ա Պարթևից մինչև Ներսես Շնորհալի)՝ հաղորդելով որոշ մանրամասնություններ նրանց գործունեության մասին: Ներկայացրել է նաև Գրիգոր Ա Լուսավորչի մասունքների համառոտ պատմությունը՝ մինչև Կ. Պոլսում տեղի ունեցած նշխարաց գյուտը: Երկրորդ գլխում (խորագրվել է «Հայաստանյայց եկեղեցու խոստովանության հավատո գիր՝ գրված հայոց Գրիգորիս կաթողիկոսի եղբայր Ներսես եպիսկոպոսի կողմից…») շարադրել է Հայ եկեղեցու հավատի գլխ. սկզբունքները, երրորդում՝ Լևոն Բ Մեծագործի գահակալումը Կիլիկիայում (1198) և Զաքարյանների իշխանության շրջանի իրադարձությունները Հայաստանում: Տեղեկություններ են հաղորդվում Զաքարե Բ Մեծի կողմից Հայ եկեղեցու ծեսերում որոշ փոփոխություններ կատարելու փորձի մասին (տես Անիի եկեղեցական ժողով 1207, Սսի եկեղեցական ժողովներ): Այնուհետև առանձին գլուխներում հեղինակը պատմում է Աղվանից եկեղեցու անցուդարձի մասին՝ Թադեոս առաքյալի աշակերտ Եղիշեից մինչև Աղվանից Ներսես կաթողիկոսը (1235–62): Նշվում է նաև այդ եկեղեցու սերտ կապը Հայաստանյայց Մայր եկեղեցու հետ, Զաքարե և Իվանե իշխանների հովանավորությունը Աղվանից կաթողիկոսին ևն: Կ. Գ. առանձին գլուխներ է նվիրել Մխիթար Գոշին, Նոր Գետիկ վանքի կառուցմանը: Երկում կարևոր տեղեկություններ կան Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի կաթողիկոսի կանոնական հրամանների, շրջաբերական թղթի, կանոն. սահմանադրության, ինչպես նաև Հայ ու Կաթոլիկ եկեղեցիների հարաբերությունների մասին: Կ. Գ., որպես դեպքերի ականատես, տեղեկություններ է հաղորդում մոնղոլների՝ Անդրկովկաս ու Հայաստան կատարած արշավանքների, լեզվի, կենցաղի, բարքերի, հաս. կառուցվածքի, Հուլավյանների պետության քաղ., տնտ. պատմության, Հայաստանի հայ իշխանների, Կիլիկիայի Հայկական պետության և մոնղոլների փոխհարաբերությունների մասին: Պատմությունը կարևոր նշանակություն ունի նաև հիշյալ իրադարձությունների վերաբերյալ տվյալներ պարունակող այլ աղբյուրների (իրան., արաբ. ևն) արժանահավատությունն ստուգելու առումով: Այն գնահատել և օգտագործել են դեռևս Կ. Գ-ու ժամանակակիցները՝ Վարդան Արևելցին, Մխիթար Այրիվանեցին, հավանաբար նաև՝ իրան. պատմիչ Ռաշիդ էդ Դինը (1247–1318), հետագայում ուսումնասիրել են բազմաթիվ հայ և օտարազգի գիտնականներ (Ք. Պատկանյան, Հ. Մանանդյան, Մ. Բրոսսե և այլք) «Հայոց պատմություն»-ը մեզ է հասել 47 ընդօրինակություններով (31-ը պահպանվում են Երևանի Մատենադարանում, մնացածը՝ Վիեննայի, Փարիզի, Լոնդոնի, Կ. Պոլսի, Սանկտ Պետերբուրգի մատենադարաններում ու գրադարաններում և մասնավոր հավաքածուներում): Առաջին անգամ հրատարակվել է 1858ին՝ Մոսկվայում, գիտաքննական հրատարակությունը՝ 1961-ին, Երևանում՝ Կ. Ա. Մելիք Օհանջանյանի աշխատասիրությամբ: Ֆրանսերեն լույս է տեսել 1870-ին՝ Սանկտ Պետերբուրգում, ռուսերեն՝ 1976-ին, Մոսկվայում: Առանձին հատվածներ ռուս., ֆրանս., անգլ. և լատ. լեզուներով տպագրվել են դեռևս XIX դ.:

Կ. Գ-ու գրչին են պատկանում նաև թղթեր՝ ուղղված Վանական Վարդապետին, Վարդան Արևելցուն և այլոց (չեն պահպանվել), բանադրական թուղթ ընդդեմ Դավիթ Ծարեցու, Աստվածածնի Վերափոխման շարական և Պողոս եպիսկոպոսի վարքը (վերջինս զետեղված է 1253–69-ին իր իսկ հարմարեցրած ու լրացրած «Յայսմաւուրք»-ում. պահ վում է Վիեննայի Մխիթարյան մատենադարանում):

Երկ. Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Գրկ. Ոսկյան Հ., Յովհաննէս Վանական եւ իւր դպրոցը, Վնն., 1922:

Ռաֆիկ Մաթևոսյան

ԿԻՐԱԿՈՍ ԵՐԶՆԿԱՑԻ [1270-ական թթ., Մեծ Հայքի Բարձր Հայք նահանգի Եկեղյաց գավառի Ագրակ (Ագարակ) ավան – 1356 (Հակոբ Կարնեցու վկայությամբ՝ ամփոփվել է Երզնկայի Ս. Սարգիս եկեղեցում)], վարդապետ, աստվածաբան, մատենագիր, իմաստասեր, մեկնիչ, բանաստեղծ, մանկավարժ, րաբունապետ: Կ. Ե. առաջին անգամ հիշատակվում է 1315-ի ձեռագիր հիշատակարաններից մեկում՝ իբրև րաբունապետ: Եկեղեց. ավանդության մեջ մեծարվել է որպես «մեծ և հռչակաւոր վարդապետ», «արժանաւորն ամենայն գովեստի եւ յիշման», «գերաշնորհ եւ եռամեծ րաբունապետ» ևն: Եսայի Նչեցու րաբունապետության օրոք ուսանել է Գլաձորի համալսարանում և Երզնկայում, որտեղ ծավալել է գիտամանկավարժ. բեղուն գործունեություն: Կ. Ե. թողել է բազմաժանր գրական ժառանգություն՝ դավան., մեկնող. երկեր, խրատներ, ներբողներ, լուծմունքներ, չափածո գործեր, շարականներ: Նրա գործերը մեզ են հասել բազմաթիվ ընդօրինակություններով, ինչը վկայում է դրանց մեծ տարածում ունենալու մասին: Այդ գործերից են՝ «Նախերգան Տեառնընդառաջին» (Մատենադարան, ձեռ. դ 2187), «Խրատ առ ուղղափառ հաւատացեալսն» (Մատենադարան, ձեռ. դդ 2542, 8727 ևն, Վենետիկի մատենադարան, ձեռ. դ 241), «Լուծմունք հարիւրաւոր թուոցն Եւագրեայ» (Մատենադարան, ձեռ. դդ 518, 1480, 1980 ևն, Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց մատենադարան, ձեռ. դդ 132, 620 ևն), «Յաղագս Ը խորհրդոցն Եւագրեայ» (Մատենադարան, ձեռ. դդ 2542, 4040 ևն, Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց մատենադարան, ձեռ. դ 1407 ևն), «Թուղթ առ Կարնեցիս» (Մատենադարան, ձեռ. դ 639, 750, 6608 ևն):

Կ. Ե. շարունակել ու զարգացրել է Երզընկայի դպրոցի և նրա մեծ րաբունապետների՝ Հովհաննես Երզնկացու (Պլուզ) և Մովսես Երզնկացու մանկավարժ. ավանդները: Փիլ. երկերի, ճառերի, մեկնությունների, կանոնական խրատների ու գիտության տարբեր բնագավառներ ընդգրկող նյութերի ընտրությամբ կազմել է բարձրագույն կրթության ձեռնարկներ (օր.՝ Մատենադարան, ձեռ. դ 1379): Հատուկ ուշադրություն է դարձրել ավանդվող առարկաների և նյութի ընտրությանը, մատուցման եղանակին: Գիտելիքներ օգտագործելն ու ուսուցանելը համարել է մտավորականի սրբազան պարտականությունը, աշակերտներ չպատրաստելը՝ հանցանք: Նա նմանվելու, ընդօրինակելու հակումը համարում է աշակերտի ամենաբնորոշ գիծը: Կ. Ե. խնդիր է դրել իմացական ու բարոյական կրթությունը կազմակերպել նախ դրական օրինակով ու գործով, ապա՝ խոսքով, սկզբից վերացնել արատ ծնող պատճառները՝ երեխայի մեջ ուժեղացնելով գիտակցական գործոնը, սխալն զգալու և ուղղելու կամքը: Նա, ելնելով տարիքային առանձնահատկություններից, դաստիարակությունը բաժանել է երեք շրջանի: Առաջին շրջանում պետք է գերակշռի դաստիարակի դերն ու միջամտությունը, երկրորդում՝ դաստիարակվողի գիտակցությունն ու իր արարքների համար պատասխանատվությունը, երրորդում՝ այդ երկու ազդակների զուգակցումը: Կ. Ե. զարգացրել է նախորդների, հատկապես Հովհաննես Երզնկացի Պլուզի փիլ. հայացքներն ու առաջադիմ. տեսակետները: Համադրելով հին աշխարհի իմաստասերների գաղափարները՝ առաջնությունը տվել է Արիստոտելի աշխարհըմբռնմանը: Քննել է անցավորի և հավիտենականի, մարմնի և հոգու, նյութի և ստեղծագործության, եզակիի և ընդհանուրի փոխհարաբերության, իմացության միջոցների ու աստիճանների, գիտությունների դասակարգման և այլ փիլ. խնդիրներ: Մարմնի և հոգու փոխհարաբերությունը վերլուծել է որպես նյութի և մտքի, նյութի և արվեստի, ձևի և բովանդակության փոխհարաբերություն: Հոգին նույնացնելով մտքի հետ՝ հաստատել է նաև մարդու հոգևոր էությունը մշտապես կատարելագործելու հնարավորությունը: Համաձայն Կ. Ե-ու, ճանաչողության առաջին աստիճանը զգայականն է, իսկ իրի կամ երևույթի վերջնական և ամբողջական ճանաչման համար անհրաժեշտ հինգ հիմն. գործոններից (զգայություն, երևակայություն, կարծիք, տրամախոհություն, միտք) ամենակարևորը միտքն է, որի էությունը, ըստ նրա, ընդհանրացման ունակությունն է՝ կոնկրետից ընդհանուրը և հակառակ ուղղությամբ ընթացող մտավոր գործունեությունը: Այս բոլորի հիմքում նա առանձնացրել է մարդու առաքինությունը՝ նրա բարոյական կողմնորոշվածությունը: Կ. Ե-ու երկերում կարևորվում են կանոնական խրատները, որոնք ունեն նաև օրենսդր. նշանակություն: Հանցանքը քննելիս հեղինակն անհրաժեշտ է համարել անհատական և հոգեբանական մոտեցումը (տարիքը, սեռը, ընտանեկան, ամուսնական վիճակը, սոցիալական պայմանները, դրդապատճառները ևն): Կ. Ե-ու աշխատություններն ունեն պատմաճանաչող. մեծ արժեք, բովանդակում են հայ և այլ ժողովուրդների կենցաղը, բարքերը, սովորույթները, օրենքները, զբաղմունքը, հետաքրքրությունները, հաս-քաղ. կյանքն արտացոլող տեղեկություններ Շարունակելով իր դպրոցի ավանդները՝ Կ. Ե. հետևողականորեն պայքարել է հայոց միասնությունը պառակտող այլազգի ու դավանափոխ հայ քարոզիչների դեմ: «Թուղթ առ Կարնեցիս» երկում (գրել է 1323–24-ին), որի ստեղծման հիմն. շարժառիթը ունիթորության դեմ Հայ եկեղեցու, հատկապես արևելյան վարդապետների և Սյունյաց վարդապետների ծավալած սուր պայքարն էր, Կ. Ե. ցույց տալով դավանափոխության կործանարար հետևանքները, հորդորում է զգուշանալ և հետևողական լինել հավատի մաքրության հարցերում: Պատասխանելով կարնեցիների հարցադրումներին, նա անդրադարձել է դավան., ծիսական և բարոյական մի շարք կարևոր խնդիրների՝ Քրիստոսի բնություններին, Մարդեղությանը, մարմնի անապականությանը, եկեղեցու յոթ խորհուրդներին ևն:

Կ. Ե-ու չափածո գործերը (քիչ են պահպանվել) իրենց բարձր մակարդակի շնորհիվ հեղինակին միջնադարի մեծ շարականագրի հռչակ են բերել: Նրա երաժշտաբանաստեղծ. գործերի բարձր արվեստի վկայություններից է Շարակնոցը եզրափակող՝ Աստվածածնի Վերափոխմանը նվիրված «Արեւելք գերարփին…» շարականը, որն աչքի է ընկնում ավանդ. հնարանքների (գրվել է այբբենական ակրոստիքոսի ձևով), բանաստեղծ. ներշնչման և մեղեդիական մարմնավորման ներդաշնակ զուգորդումով: Կ. Ե. հազարամյա զարգացման ուղի անցած հայ շարականերգության վերջին ականավոր ներկայացուցիչներից է:

Երկ. Թուղթ առ Կարնեցիս, «Գանձասար», 6, 1996, էջ 557–584:

Գրկ. Եվագր Պոնտացի, Վարք և մատենագրութիւնք, աշխատասիր. և ծնթ. Բարսեղ Սարգիսյանի, Վնտ., 1907: Քյուրտյան Հ., Երիզա և Եկեղեաց գավառ, հ. 1, Վնտ., 1953, էջ 225–236: Սրապյ ան Ա., Բանասիրական ճշգրտումներ, ՊԲՀ, Ե., 1972, № 4: Դանիելյան Ա., Կիրակոս Երզնկացի, «Գանձասար», 6, 1996:

ԿԻՐԱՆՑ ՎԱՆՔ, ՀՀ Տավուշի մարզի Կիրանց գյուղից մոտ 12 կմ արևմուտք, Ոսկեպար գետակի վտակ Կունենի ձախ ափին, գեղատեսիլ անտառապատ հարթավայրում: Հիմնադրվել է XIII դ.: Կ. վ-ի համալիրը կազմված է երեք եկեղեցիներից, երկու սրահ-գավիթներից ու տնտ. շինություններից: Վանքը շրջապատված է եղել բարձր պարիսպներով, որոնք այժմ ավերակ են: Պահպանվել է կամարակապ մեծ դարպասը, որը բացվում է դեպի հվ-արմ.: Կառույցների մեծ մասը աղյուսաշեն է՝ սրբատաշ քարե մանրամասերով: Շինությունների գետնախարիսխներն ու պատերի ստորին շարքերը, ինչպես նաև գլխ. եկեղեցու քանդակազարդ բեմառաջքը քարից են: Կ. վ-ի գլխ. եկեղեցին (XIII դ.) ունի զույգ մույթերով գմբեթավոր հորինվածք՝ խորանի երկու կողմերում տեղադրված կրկնահարկ ավանդատներով: Ճակատները ձևավորված են խաչերի մեծադիր քանդակներով, որոնք բարձրանում են աստիճանաձև հիմքերի վրա և պսակում պատուհանների բացվածքները: Արլ. ճակատը մշակված է զույգ, եռանկյունաձև խորշերով: Աղյուսաշեն պատերի վրա առանձնանում են սրբատաշ քարով իրականացված քանդակազարդ արմ. և հվ. շքամուտքերը: Եկեղեցին պսակված է ութանիստ, ուղղաձիգ համաչափություններով սլացիկ թմբուկով, որի բոլոր նիստերը երեսպատված են երկրաչափ. զարդանախշ կազմող բազմագույն ջնարակված սալիկներով: Գլխ. եկեղեցու երկու մուտքերը բացվում են սրահ-գավիթների մեջ: Կ. վ-ի մյուս երկու աղյուսաշեն միանավ եկեղեցիները հվ-ից և հս-ից կցվել են գլխ. եկեղեցուն: Վանքի սեղանատունը գտնըվում է գլխ. եկեղեցուց արևմուտք: Վանքի տարածքում պահպանվել են միաբանության բնակելի շինությունների ավերակները, գերեզմանատունը՝ տապանաքարերով: Կ. վ-ի կառույցների ճարտարապետությունն ու հարդարանքը հայկ. ու վրաց. շին. ավանդույթների, ճարտ. ձևերի ու տարրերի, ինչպես նաև գմբեթում դրսևորված պարսկ. դեկորատիվ արվեստի յուրօրինակ համադրություն են:

Կ. վ-ի գլխ. եկեղեցին և սեղանատունը զարդարված են եղել որմնանկարներով (սեղանա տանը միայն դրանց հետքերն են մնացել):

Գլխ. եկեղեցու գմբեթին «Համբարձման» տեսարանն է՝ չորս հրեշտակ (երկուսն են պահպանվել) վեր են բարձրացնում կապույտ Փառապսակը՝ «Քրիստոսը գահին նստած» պատկերով, թմբուկի վերին մասում աղոթող Աստվածածինն է՝ հրեշտակներով և երկու առաքյալներով շրջապատված, միջին մասում առաքյալներն են, ներքևում՝ տեսարաններ Հին կտակարանից: Չորս առագաստներին պատկերված են նստած ավետարանիչները: Խորանի գմբեթարդին գահին նստած Աստվածածինն է Մանկան հետ, կողքին՝ երկու հրեշտակ: Որմնանկարների հաջորդ շարքում «Հաղորդության» տեսարանն է՝ կանգնած Քրիստոսին երկու կողմից մոտեցող 6-ական առաքյալներով: Լուսամուտի խորշում պատկերված են հրեշտակները, ցածում, շարժման մեջ՝ ձեռքերին մագաղաթե գալարափաթեթներով տասը սրբեր: Կ. վ-ի որմնանկարները, ընդհանուր առմամբ առնչվելով XIII դ. բյուզ. արվեստի հետ, միաժամանակ ունեն արևելաքրիստ. արվեստին բնորոշ առանձնահատկություններ:

Գրկ. Т е р – А в е т и с я н С., Заметки о Воскепаре и Киранце, в сб. Материалы по истории Грузии и Кавказа, в. 7, Тб., 1937; Т ь е р р и Н., Росписи церкви Киранца, Тб., 1983; Н е р с е с я н Л., Монастырь Киранц – памятник культуры армян-халкидонитов, в сб. Памятник в контексте культуры, М., 1991.

Ալեքսանդր Ջալալյան

Իրինա Դրամբյան

ԿՂԵՄԵՍ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ (Տիտոս Փլաբիոս Կղեմես) (150, Աթենք – 216, Կապադովկյան Կեսարիա), աստվածաբան, եկեղեցական մատենագիր, Ալեքսանդրիայի պատրիարք: Ծնվել է բարեկեցիկ հեթանոս ընտանիքում, Աթենքում ստացել բարձր կրթություն: Քրիստոնյա դառնալուց հետո Կ. Ա. ճանապարհորդել է Հվ. Իտալիայում, Ասորիքում, Պաղեստինում, Եգիպտոսում և, ինչպես նշում է իր «Ստրոմատիս» երկում, աշակերտել ժամանակի նշանավոր քրիստոնյա մտածողներին: Կ. Ա-ու ուսումնառության կարևորագույն հանգրվանն է եղել Ալեքսանդրիան, որտեղ ուսանել է տեղի նշանավոր աստվածաբան. դպրոցում, աշակերտել դպրոցի առաջին ուսուցիչ, սիցիլիացի փիլիսոփա Պանտենոսին: Վերջինիս մահից (200) հետո ստանձնել է Ալեքսանդրիայի դպրոցի տեսչի պաշտոնը, դարձել Ալեքսանդրիայի պատրիարք (200–203): Հռոմ. Սեպտիմոս Սևերոս կայսրի (193–211) հալածանքների ժամանակ, 203-ին Կ. Ա. ստիպված հեռացել է Ալեքսանդրիայից, տեղափոխվել նախ Կապադովկյան Կեսարիա և ապա՝ Երուսաղեմ, իր երբեմնի աշակերտ, Երուսաղեմի Ալեքսանդր եպիսկոպոսի մոտ: Կյանքի հետագա տարիների մասին գրեթե ոչինչ հայտնի չէ: Ըստ Եվսեբիոս Կեսարացու՝ Կ. Ա. 215/216-ին Անտիոք է տարել Ալեքսանդր Երուսաղեմացու մի նամակը:

Կ. Ա. Որոգինեսից հետո Ալեքսանդրիայի աստվածաբան. դպրոցի III դ. ամենանշանավոր ներկայացուցիչն էր, առաջին քրիստոնյա գիտնականը, գիտ. աստվածաբանության հիմնադիրը: Նա քրիստ. հավատին ու վարդապետությանը հաղորդել է աստվածաբան. բնույթ՝ գիտ. հիմքով, հելլենիստ. կրթությունը և փիլիսոփայությունը ծառայեցրել քրիստ. հավատին: Ըստ նրա՝ փիլիսոփայությունն օժանդակ միջոց է հավատին հասնելու, նախապատրաստություն հավատացյալին՝ ճշմարտությունն ընդունելու և ի Քրիստոս առաջնորդելու համար: Հելլենիստ. բարձր կրթություն ստացած Կ. Ա. փիլիսոփայությունը համարել է Աստծո «գործ», աստվածային նվեր մարդուն և, հետևաբար, «բարի»: Այն տրվել է հույներին այնպես, ինչպես Օրենքը՝ հրեաներին, Ավետարանը՝ ողջ աշխարհին: Ձգտելով հույներին (հեթանոսներին) դարձի բերել՝ Կ.Ա. ոչ միայն ապացուցել է քրիստոնեության առավելությունը հեթանոսությունից, այլև, նրանց չվիրավորելու համար, դրական վերաբերմունք է ցույց տվել հուն. փիլիսոփայության նկատմամբ, այն համարել օգտակար և ձգտել քրիստոնեությունը բարձրացնել կրթված հույների մոտ հարգված փիլիսոփայության աստիճանի: Ալեքսանդրիայի զարգացած քաղաքակրթության համար եկեղեցու ավետարան. տիպարը համարվել է պարզամիտ և անբավարար: Կ.Ա. փորձել է ավետարան. կամ եկեղեց. քրիստոնյային բարձրացնել «գնոստիկ» (իմացական, գիտուն) քրիստոնյայի մակարդակին, որը կդիմագրավեր հուն. փիլիսոփայության և գնոստիկականության (տես Գնոստիցիզմ) քննադատություններին: Ըստ նրա, հավատացյալների մի մասը, որոնք հասել են գիտությանը, կարող են լինել «գնոստիկներ»: «Գնոստիկ» քրիստոնյան Տիրոջ միակ ճշմարիտ աշակերտն է և Տիրոջ խորհուրդների ու վարդապետության միակ ճանաչողը, միակ բարեպաշտը, անմեղանչողը: Նա է կատարյալ քրիստոնյան, որ մահից հետո ուղղակիորեն գնում է երկնային արքայություն: Կ. Ա. իրեն անվանել է «գնոստիկ»: Նրա ուսմունքը թեև մեծ դեր է խաղացել հեթանոսության և հելլենիստ. մտածողության հանդեպ քրիստոնեության հաղթանակի գործում, սակայն նրա «գիտական քրիստոնեությունը» պարունակել է գնոստիցիզմի տարրեր: Վարդապետ. մի շարք հարցերում թույլ է տվել սխալներ (նյութի հավիտենականության, Որդու արարած լինելու, Լոգոսի երևութական մարմնացման, հոգեփոխության ևն), որոնք հետագայում քննադատել են եկեղեցու հայրերը: Կ. Ա-ու խորագիտակությունն անտիկ և քրիստ. գրականությանը, Աստվածաշնչին, ինչպես նաև գնոստիկյան և հերետիկոս. հեղինակների գործերին, մեծ հետք է թողել նրա մատենագիտ. վաստակի վրա: Նրա երեք գլխ. աշխատությունները՝ «Բան յորդորական առ Հելլենս», «Դաստիարակ» և «Ստրոմատիս», կազմում են միասնական եռագրություն և ամփոփում հեղինակի աստվածաբան. հասկացություններն ու հայացքները: Առաջին աշխատությունն ուղղված է հեթանոսների (հույների) դեմ, սակայն իրականում ջատագով. բնույթի ձեռնարկ է քրիստոնյաների համար, որպեսզի նրանք կարողանան պաշտպանվել հեթանոսների քննադատությունից և ամրապնդվեն իրենց հավատի մեջ: Հեղինակը ներկայացրել է հեթանոս. կրոններն ու խորհըրդապաշտություններն իրենց անիմաստությամբ և անբարոյականությամբ: Միակ ու ճշմարիտ կրոնը քրիստոնեությունն է՝ հիմնված Բանի (Լոգոս) Մարդեղության և աստվածային բարձրագույն հայտնության վրա:

«Դաստիարակը» ևս եռագրություն է: Հեղինակի նպատակն է եղել հեթանոսությունից քրիստոնյա դարձածներին դաստիարակել նոր կրոնի հավատով ու բարոյականությամբ: Ճշմարիտ դաստիարակն աստվածային Բանն է (Լոգոսը), որը լուսավոր վարդապետությամբ և փրկագործ. կյանքով դաստիարակում է հավատացյալին և բարձրացնում բարոյապես: Հիմն. սկզբունքը, որով Լոգոսը դաստիարակում է իր որդիներին, գութն է և սերը և ոչ թե Հին կտակարանի երկյուղը: «Դաստիարակ» երկը նաև մեծարժեք աղբյուր է Ալեքսանդրիայի բնակչության այն ժամանակվա կենցաղի և բարքերի ուսումնասիրության համար: Աշխատությունն ավարտվում է Քրիստո սին ուղղված գովաբան. աղոթքով: Կ. Ա-ու եռագրության վերջին մասը՝ «Ստրոմատիս» (Ձեռնարկներ, Գործեր) աշխատությունը, բաղկացած է ութ մասից, որտեղ կրկնվում են բազմաթիվ թեմաներ նախորդ երկու երկերից: Արծարծվում են կատարյալ կյանքի, ամուսնության օրինականության, Աստծո մասին գիտելիքի, Բանի (Լոգոսի) վարդապետության, Ս. Գրքի մեկնաբանության և այլ հարցեր: Երկի հիմն. նյութը քրիստոնեության և հուն. փիլիսոփայության փոխհարաբերությունն է: Կ. Ա. գրել է նաև մեկնող., դավանաբան., քարոզխոս. աշխատություններ, նամակներ: Պահպանվել են նաև տարբեր երկերից առանձին հատվածներ և ցայսօր կորած համարվող մի շարք գործերի վերնագրեր մատենագիրների մոտ:

Գրկ. Եվսեբիոս Կեսարացի, Պատմութիւն եկեղեցւոյ, Վնտ., 1877: Տեր-Մինասյան Ե., Ընդհանուր եկեղեցական պատմութիւն, Էջմիածին, 1908: Հատիտյան Ա., Ալեքսանդրիայի եկեղեցու մեծ հայրապետները Բ–Ե դարերում, «Էջմիածին», 1981, № 8: Պետրոսյան Ե., Հայրաբանություն, մաս 1, Էջմիածին, 1996, էջ 116–130: Nautin P., Biographie de Clռment d’Alex., “Lettres et ռcrivains chrռtiens des II et III siecles”, P., 1961; Quasten J., Patrology, v. II Utrecht (Antwerp), 1966.

ԿՅՈՒԼԵՍԵՐՅԱՆ Բաբկեն, Բաբկեն Ա (ավազանի անունը՝ Հարություն, 23.3.1868, Այնթապ – 9.7.1936, Անթիլիաս, թաղված է Հալեպի Ս. Քառասուն Մանկունք եկեղեցու գավթում, 1966-ին աճյունը տեղափոխվել է Անթիլիասի կաթողիկոսարանի Զարեհյան դամբարան): Մեծի Տանն Կիլիկիո աթոռակից կաթողիկոս 1928-ից (օծվել է 1931-ի ապրիլի 15ին), պատմաբան, բանասեր, ձեռագրագետ, մշակութային գործիչ: 1885–89-ին ուսանել է Այնթապի Վարդանյան վարժարանում, 1889– 1896-ին՝ Արմաշի դպրեվանքում, աշակերտել Մ. Օրմանյանին, Ե. Դուրյանին: 1895-ին ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա, 1896-ին՝ վարդապետ, 1897-ին ստացել է ծայրագույն վարդապետի աստիճան, 1910-ին Էջմիածնում ձեռնադրվել է եպիսկոպոս, 1931-ին՝ արժանացել արքության պատվի ու տիտղոսի: 1896–1906ին Կ. քարոզչ. գործունեություն է ծավալել Կ. Պոլսի, Մուշի, Տրապիզոնի, Մարաշի հայկ. եկեղեցիներում և համայնքներում: 1897–99ին եղել է Ճանիկի (Սամսուն) առաջնորդական տեղապահ, ապա՝ Տա րոնի ընդհանուր վանահայր և առաջնորդական տեղապահ: Զորավար Անդրանիկի հետ մտերմություն ունենալու կասկածով 1900-ի վերջին, երբ ընտրվել էր Տրապիզոնի հայոց առաջնորդ, ձերբակալվել է Մուշում, ազատվել Մ. Օրմանյանի ջանքերով: Հարկադրաբար վերադարձել է Կ. Պոլիս, նշանակվել Բերայի և Ղալաթիայի եկեղեցիների քարոզիչ, միաժամանակ՝ Կ. Պոլսի Ազգ. մատենադարանի մատենադարանապետ, գրաբար դասավանդել Կեդրոն. և Պերպերյան վարժարաններում: 1907– 1909-ին եղել է Արմաշի դպրեվանքի փոխվանահայր և վերատեսուչ, 1909–13-ին՝ Գաղատիայի հայոց առաջնորդ, 1924-ից դասավանդել է Երուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարանում, 1930-ին Անթիլիասում բացել դպրեվանք, ապա նվիրվել կաթողիկոսարանի աշխատանքներին. հիմնել է տպարան, գրադարան, գանձատուն-թանգարան, մանկապարտեզ-նախակրթարան, քահանայից դասընթացներ, կիրակնօրյա դպրոցներ: Կ-ի նախաձեռնությամբ 1931-ին Բեյրութում հիմնվել է Հայ երիտասարդաց ընկերակցությունը: Պարբերաբար այցելելով Կիլիկիո կաթողիկոսության թեմեր՝ Կ. կազմակերպել և կարգավորել է նորահաստատ հայկ. գաղութների կյանքը: 1905–06-ին խմբագրել է Կ. Պոլսի «Լույս» եկեղեց. շաբաթաթերթը, 1922-ին Ա. Նազարյանի հետ Բոստոնում՝ «Տավրոս» ամսագիրը, 1927-ին ձեռնարկել է «Սիոնի» վերահրատարակումը, 1932-ից հրատարակել և խմբագրել «Հասկ» հանդեսը: Աշխատակցել է «Բյուզանդիոն», «Բյուրակն», «Արարատ», «Արևելք», «Լումա», «Արևելյան մամուլ», «Դաշինք», «Հանդես ամսօրյա» պարբերականներին: Կ. հեղինակ է Հայ եկեղեցու և գաղթավայրերի պատմությանը, պատմ., բանասիր-ազգագր., կրոնաաստվածաբան. հարցերին վերաբերող աշխատությունների, կազմել է կրոնագիտության և ծիսագիտության ձեռնարկներ ու դասագրքեր, ձեռագրացուցակներ: Կ., դեռևս ուսանող, հաճախ է հանդես եկել Հայ եկեղեցու բարեփոխումների թեմայով: «Քննական ուսումնասիրութիւն մը Եղիշե պատմիչի մասին» իր վարդապետական ավարտաճառում անդրադարձել է V դ. Հայ եկեղեցուն, նրա հիմն. առանձնահատկություններին և հանգել այն եզրակացության, որ հարկավոր է վերադառնալ եկեղեցու գործունեության նախն. պարզ ձևերին: Աշխատությունը հրատարակվել է երկու անգամ. 1909-ին՝ «Եղիշե. քննական ուսումնասիրութիւն» և 1912-ին՝ «Հայաստանեայց եկեղեցին Ե դարու մէջ» վերնագրերով: Երկրորդ հրատարակությանը որպես հավելված կցել է բարենորոգչ. իր առաջարկները: Հայ եկեղեցու բարեփոխումների խնդրին Կ. անդրադարձել է նաև «Հայ եկեղեցի» (1932), «Բարեկարգութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ» (1940) աշխատություններում, հանդես եկել բազմաթիվ հոդվածներով: Նրա տեսակետները չեն առնչվել եկեղեցու ուսմունքի ու դավան. հիմնադրույթների հետ: Ըստ Կ-ի՝ դավանանքը չպետք է էական փոփոխությունների ենթարկվի բարեփոխումների ընթացքում: Դավանանքն անհրաժեշտ է ոչ միայն «ուղղափառութիւնը պահպանելու, այլ նաև ժողովրդեան առաջնորդելու համար»: Բարենորոգման ենթակա են դպրոցները, հոգևորականների կրթության գործը, ժամերգություններն ու արարողությունները, եկեղեց. իրավունքը: Կ. առաջարկել է, հավատարիմ մնալով Հայ առաքելական եկեղեցու նվիրագործված ավանդույթներին, իրականացնել ժամանակի պահանջներին համապատասխանող կանոնական, կազմակերպ. ու ծիսաարարողակարգային բարեփոխումներ՝ մշտապես ելակետ ունենալով եկեղեցու և հավատի շարունակական զարգացումը, այն է՝ նրանց կենսունակության հարատևման սկզբունքը:

Երկ. Ժողովուրդին Տօնացոյցը, ԿՊ, 1901: Քարոզներ, ԿՊ, 1904: Ծովք, Ծովք-Տլուք եւ Հռոմ-կլայ, Վնն., 1904: Իսլամը հայ մատենագրութեան մէջ, Վնն., 1930: Հայ եկեղեցի, Երուսաղեմ, 1930: Դասեր Աւետարանէն, Ա, Բ շարք, Անթիլիաս, 1934–36: Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս, 1939: Ցուցակ ձեռագրաց Անկիւրիոյ Կարմիր վանուց և շրջակայից, Անթիլիաս, 1957: Ցուցակ ձեռագրաց Ղալաթիոյ Ազգային մատենադարանի հայոց, Անթիլիաս, 1961: Քրիստոնէական…, Անթիլիաս, 1971: Վարդապետութեան աստիճանները հայ եկեղեցւոյ մէջ, Անթիլիաս, 1980: Հայ եկեղեցւոյ եօթը խորհուրդները, Անթիլիաս, 1988:

Գրկ. Ակինյան Ն., Բաբկեն Ա Կաթողիկոս Տանն Կիլիկիո, ՀԱ, 1936, № 7: Եղիայան Բ., Ժամանակակից պատմութիւն կաթողիկոսութեան հայոց Կիլիկիոյ. 1914–1972, Անթիլիաս, 1975: Ղազարյան Խ., Բարենորոգչական նախաձեռնությունները Հայ առաքելական եկեղեցում 19-րդ դարի վերջին քառորդին և 20-րդ դարի առաջին կեսին, Ս. Էջմիածին, 1999:

ԿՅՈՒՐԵՂ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, սուրբ Կյուրեղ Ալեքսանդրացի (375, Ալեքսանդրիա – 444, Ալեքսանդրիա), Ընդհանրական եկեղեցու նշանավոր հայրապետներից, Հայ առաքելական եկեղեցու համաքրիստոնեական տոնելի սուրբ հայրերից, որոնք հայտնի են «երկոտասան վարդապետք» անունով (տես Եկեղեցու հայրեր), Ալեքսանդրիայի պատրիարք (412-ից): Կրթությունն ստացել է Ալեքսանդրիայի աստվածաբան. դպրոցում, մորեղբոր՝ Ալեքսանդրիայի պատրիարք Թեոփիլոս Ալեքսանդրացու (384–412) հովանու ներքո, ուսումնասիրել եկեղեցու հայրերի ժառանգությունը, ծանոթացել հեթանոս հեղինակների գրվածքներին: 403-ին Թեոփիլոս Ալեքսանդրացու հետ մասնակցել է արքունիքի դեմ արտասանած քարոզների համար Հովհան Ոսկեբերանին դատապարտած եկեղեցաժողովին: Մորեղբոր մահից հետո ընտրվելով Ալեքսանդրիայի պատրիարք՝ պայքարել է Կ. Պոլսի աթոռի դեմ, փակել հերետիկոս նովատյանների եկեղեցիները, բռնագրավել հրեաների գույքը՝ հօգուտ եկեղեցու, հանդես եկել հեթանոս. մշակույթի մնացուկների դեմ: 429ին Զատկի կապակցությամբ Ալեքսանդրիա այցելած Եգիպտոսի վանականները Կ. Ա-ուն իրազեկ են դարձրել Կ. Պոլսի պատրիարք Նեստորի ուսմունքին, ըստ որի՝ Տիրամայրը Աստվածածին չէ, այլ սոսկ Քրիստոսածին (տես Նեստորականություն): Կ. Ա. Նեստորի ուսմունքը հերքել է 429-ի զատկական «Առ Նեստոր» նամակում և ապա՝ եգիպտ. վանականներին հղած «Առ Սեկունդոս» առաջին թղթում՝ «Եթե Քրիստոս Աստված է՝ ինչպե՞ս կարող է Տիրամայրը Աստվածածին չլինել» հարցապնդումով: 430-ին Կ. Ա. ևս մի նամակ է հղել Նեստորին, միաժամանակ երեք նամակ՝ Թեոդոսիոս II կայսրին, նրա երեք քույրերին և կայսրուհուն՝ մանրամասն շարադրելով Քրիստոսի աստվածության և Բանի Մարդեղության խորհրդի ուղղափառ հիմնադրույթը: 430-ին Կ. Ա. Ալեքսանդրիայում ժողով է գումարել, որտեղ դատապարտել է Նեստորին՝ ժողովի թղթին կցելով իր նշանավոր 12 նզովքները: Դրանք հետագայում Ընդհանրական եկեղեցին ընդունել է որպես ուղղափառ վարդապետության բանաձևեր:

Դավան. տարաձայնություններին վերջ տալու համար Թեոդոսիոս կայսրի հրամանով 431ին գումարվել է Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովը, որը նախագահել է Կ. Ա.: Անզիջում, երկարատև պայքարից հետո նա կարողացել է հիմնավորապես հերքել Նեստորի քրիստոսաբան. հերձվածը: Ժողովը բանադրել է Նեստորին և դատապարտել նրա վարդապետությունը:

Կ. Ա. Ընդհանրական եկեղեցու ամենաակնառու և բեղմնավոր հեղինակներից է: Թողել է մեկնող., ջատագով., դավան-հակաճառ., բարոյախրատ. հարուստ ժառանգություն: Նրա աստվածաբան. ժառանգությունը կանոնական հեղինակություն է վայելել արևելաքրիստ. եկեղեցում ընդհանրապես, Հայ եկեղեցում՝ մասնավորապես: Կ. Ա-ու աստվածաբանության հիմքում ընկած է Մարդեղության և Փրկագործության գաղափարը: Նրա դավան. գործերում արծարծվել են Քրիստոսի բնությունների, Աստվածության, մարմնի անապականության, Մարիամին Աստվածածին համարելու, Ս. Երրորդության հարցերը, որոնք իր ժամանակի քրիստոսաբան., աստվածաբան. վեճերի նյութ են դարձել: Կ. Ա. շարունակել է Աթանաս Ալեքսանդրացու, ընդհանրապես Ալեքսանդրիայի դպրոցի աստվածաբանությունը, պայքարել Անտիոքի դպրոցի ներկայացուցիչների դեմ:

Կ. Ա. իր դավան-հակաճառ. աշխատությունները գրել է Արիոսի (տես Արիոսականություն) և, հիմնականում, Նեստորի ուսմունքի դեմ: Դավան. փայլուն երկասիրություններից է «Սուրբ Երրորդության մասին» գործը, որը հայտնի է «Գիրք գանձուց» անվամբ: Երկը գրված է Արիոսի և Եվնոմիոսի հերձվածող. գաղափարների դեմ: Աչքի է ընկնում խոսքի պարզությամբ և ապացույցների տրամաբան. հիմնավորվածությամբ: Նեստորի դեմ գրած երկերից ամենաընդարձակը 5 գրքից բաղկացած «Ընդդէմ Նեստորի» աշխատությունն է: «Յաղագս սուրբ կրօնից քրիստոնէից ընդդէմ գրոց ամբարիշտ Յուլիանոսին» (441) աշխատությունը գրված է հռոմ. կայսր Հուլիանոս Ուրացողի (361–363) դեմ, որը հալածել է քրիստոնեությունը և փորձել հեթանոս. կրոնը դարձնել պետական: Կ. Ա-ու այս գործը համարվում է քրիստոնեության հնագույն և ամենաուժեղ հակաճառությունը հեթանոսության դեմ:

Կ. Ա-ու մատենագր. վաստակի մեջ կարևոր և ծավալուն տեղ են գրավում մեկնող. աշխատությունները, որոնք կրում են Ալեքսանդրիայի դպրոցի այլաբանական-խորհրդապաշտական մեկնաբան. մեթոդի ազդեցությունը: Հին կտակարանից մեկնել է Հնգամատյանի որոշ հատվածներ (17 մեկնություն), Ծննդոց (7 մեկնություն), Ելք (3 մեկնություն), Ղևտացիների, Թվերի, Երկրորդ օրինաց (մեկական) գրքերը, Եսայու մարգարեության և տասներկու փոքր մարգարեների գրքերը, Նոր կտակարանից՝ Հովհաննեսի Ավետարանը (429-ին, աստվածաբան-վիճաբան. բովանդակությամբ), Ղուկասի Ավետարանը (430-ին, քարոզչ., բարոյախոս-գործն. բնույթի), Մատթեոսի Ավետարանը (428-ին, մեկնող. բնույթի), Պողոս առաքյալի «Առ Հռոմայեցիս», «Առ Կորնթացիս» Ա և Բ, «Առ Եբրայեցիս» թղթերը: Կ. Ա. հեղինակել է նաև բազում ճառեր, ներբողյաններ, գանձեր, քարոզներ, աղոթքներ, թղթեր, կանոններ, ինչպես նաև՝ 30 Զատկական նամակներ՝ հովվական բնույթի և դավան-եկեղեցագիտ. բովանդակությամբ:

Կ. Ա-ու երկերը հայացվել են V–VIII դդ.: Մի շարք գործեր պահպանվել են միայն հայերեն թարգմանություններով: 714–715-ին Դավիթ Հյուպատոսի և Ստեփանոս Սյունեցու ջանքերով թարգմանվել է «Գիրք պարապմանցը», որի 44 ճառերի վերաբերյալ Գրիգոր Տաթևացին գրել է «Լուծմունք ի պարապմունս սրբոյն Կիւրղի» ընդարձակ և հմտալից մեկնությունը (տպագրվել է «Գիրք պարապմանցի» հետ): «Գիրք պարապմանցը» և «Գիրք գանձուցը» իբրև դավան. կարևորագույն ձեռնարկներ մեկնաբանվել ու դասավանդվել են հայ միջնադարյան վարդապետարաններում, բարձրագույն դպրոցներում: Կ. Ա-ու աշխատություններից հատվածներ կամ ամբողջական գործեր են տպագրվել «Գիրք թղթոց» և «Կնիք հավատո» ժողովածուներում:

Կ. Ա-ու աստվածաբանությունը երեք տիեզերական ժողովների դավան. որոշումների կուռ ամբողջացումն է, ուստի և Հայ եկեղեցու քրիստոսաբանությունը համերաշխ է Կ. Ա-ու վարդապետությանը: Հայ դավանաբան. մատենագրության մեջ լայնորեն կիրառվող «Քրիստոս յերկուց բնութեանց միացեալ» արտահայտությունը Աթանաս Ալեքսանդրացու ընդունած և Կ. Ա-ու կանոնակարգած «Մի է բնութիւն Բանին մարմնացելոյ» կամ «Յերկուց բնութեանց մի» բանաձևի բյուրեղացումն է: Հայ եկեղեցին, ընդունելով Կ. Ա-ու քրիստոսաբանությունը, նրա ոգով և դավան. սկզբունքներով է պարզաբանել դավան. նոր խնդիրները, մերժել այն ամենը, ինչը շեղվել է նրանից: Հայ դավանաբանները Կ. Ա-ու գրվածքներն օգտագործել են իրենց հակաճառությունների մեջ՝ Հայ եկեղեցու ուղղափառությունը պաշտպանելիս:

Հայ եկեղեցին ս. Կ. Ա-ու հիշատակը տոնում է տարին 2 անգամ. Ս. Ծննդյան երրորդ կամ երկրորդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը և հոկտեմբերի վերջին շաբաթ օրը՝ «երկոտասան վարդապետաց» հետ: Երկ. Գիրք պարապմանց, ԿՊ, 1717:

Գրկ. Զար բ հ անալ յ ան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889, էջ 503–524: Գաթըրճյան Հ., Սրբազան պատարագամատոյցք հայոց, Վնն.,1897: Կնիք հաւատոյ…, աշխատասիր. Կարապետ եպիսկոպոսի, Էջմիածին, 1914, էջ 51, 126, 128, 156, 170–241, 279–280: Վարդան Այգեկցի, Գիրք հաստատութեան եւ Արմատ հաւատոյ, Ե., 1998, էջ 47–49: Migne J. P., PG, t. 68–77, P., 1857–66; Geerard M., Clavis patrum Craecorum, v. 3, Brռpols-Turnhout, 1979, p. 1–57; Quasten J., Patrology, v. 3, Utrecht, 1966.

Հակոբ Քյոսեյան

ԿՅՈՒՐԵՂ ԵՐՈՒՍԱՂԵՄԱՑԻ, սուրբ Կյուրեղ Երուսաղեմացի (315–386), Ընդհանրական եկեղեցու նշանավոր հայրապետներից, Հայ առաքելական եկեղեցու համաքրիստ. տոնելի սուրբ հայրերից, որոնք հայտնի են «երկոտասան վարդապետք» անունով (տես Եկեղեցու հայրեր), Երուսաղեմի պատրիարք (348-ից): Կրթությունն ստացել է Երուսաղեմի, ապա՝ Պաղեստինյան Կեսարիայի բարձրագույն քրիստ. դպրոցներում, հանգամանորեն ուսումնասիրել Որոգինեսի մեկնող. աշխատությունները և աստվածաբան. տեսությունները: 335-ին Երուսաղեմի հայրապետ Մաքսիմոս Բ Խոստովանողից (333–348) ձեռնադրվել է քահանա և նշանակվել նրա օգնական ու փոխանորդ: Ամեն տարի Զատկի տոնին աշխարհի տարբեր կողմերից Երուսաղեմ ուխտի եկած նորադարձ քրիստոնյաների հոգևոր կրթության և դաստիարակության համար Կ. Ե. նշանակվել է ուսուցանող վարդապետ և «գլուխ քարոզչաց», հանդես եկել դասախոսություններով և քարոզներով:

Ընտրվելով Երուսաղեմի պատրիարք՝ Կ. Ե. պայքարել է արիոսականների դեմ (տես Արիոսականություն): Վերջիններս Պաղեստինյան Կեսարիայի արիոսական մետրոպոլիտ Ակակիոսի գլխավորությամբ և հռոմ. արիոսական կայսրերի հովանավորությամբ հալածանքներ են սկսել ուղղափառ եպիսկոպոսների ու հոգևորականների, այդ թվում՝ Կ. Ե-ու դեմ, ինչի պատճառով նա երեք անգամ աթոռազրկվել և աքսորվել է: Կ. Ե. գործուն մասնակցություն է ունեցել 381-ի Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովին:

Կ. Ե-ու մատենագր. ժառանգության մեջ կարևորագույնը «Կոչումն ընծայութեան» կամ «Յաղագս երախայից» երկասիրությունն է: Հայերեն է թարգմանվել V դ., իսկ հայերեն առաջին անգամ տպագրվել 1727-ին, Կ. Պոլսում: «Կոչումն ընծայութեան»-ը 24 ճառերի կամ քարոզների (հայերեն թարգմանությունը, որ ամենայն հավանականությամբ կատարվել է ասորերենից, պարունակում է 18 ճառ) ժողովածու է, որը հոգևոր գիտելիքների և քրիստ. հավատի յուրօրինակ հանրագիտարան է եղել նորադարձ քրիստոնյաների համար: Կ. Ե. այդ քարոզներն արտասանել է 347–348-ին, երբ դեռ քարոզիչ քահանա էր Երուսաղեմի Ս. Հարություն տաճարում, և դրանք ունեցել են ուսուցող-դաստիարակչ. նշանակություն չմկրտված («երախա») նորադարձ քրիստոնյաներին մկրտության պատրաստելու համար: Ժողովածուն բաժանվում է երկու խմբի. առաջինը քրիստ. վարդապետության սկզբունքների բացատրությանը կամ մեկնությանը նվիրված նախապատրաստական 19 քարոզներն են՝ ուղղված Զատկի Ճրագալույցին մկրտություն ընդունողներին, իսկ երկրորդը՝ 5 քարոզներ են՝ նվիրված Մկրտության, Դրոշմի, Հաղորդության խորհուրդների կատարման կարգին և ս. Պատարագի արարողությանը: Կ. Ե-ու «Կոչումն ընծայութեան»-ը բազմիցս վկայակոչվել է հայ դավանաբան. գրականության մեջ, հիշատակվել դեռևս Ղազար Փարպեցու, Հովհաննես Բ Գաբեղենցու, Անանիա Շիրակացու երկերում:

Կ. Ե-ու հայրապետության օրոք, 351-ի մայիսի 7-ին Երուսաղեմում տեղի է ունեցել Քրիստոսի Խաչի երևումը երկնքում: Այդ առթիվ նա բյուզ. Կոստանցիոս I կայսրին (337– 361) գրել է իր հայտնի թուղթը՝ «Թուղթ Կիւրղի եպիսկոպոսի Երուսաղէմայ առ Կոստանդեայ թագաւորն վասն երևելոց սուրբ Խաչին յերկնից»: Հայերեն թարգմանվել է V դ., առաջին անգամ տպագրվել «Կոչումն ընծայութեան» երկի հետ (1727, էջ 197–201): Հայ եկեղեցում Կ. Ե-ու այդ թուղթը կարդացվում է ս. Խաչի երևման տոնին (տես Խաչի տոներ հոդվածում): Հայկ. ձեռագրերում կան Կ. Եուն վերագրվող երկբայելի բազմաթիվ ճառեր, ներբողյաններ, թղթեր:

Հայ եկեղեցին ս. Կ. Ե-ու հիշատակը տոնում է տարին երկու անգամ. Մեծ պահքի երրորդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը և հոկտեմբերի վերջին՝ «երկոտասան վարդապետաց» հետ:

Երկ. Կոչումն ընծայութեան, Վնն., 1832:

Գրկ. Զարբհանալյան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889, էջ 524–529: Գուշակյան Թ., Սուրբք և տօնք, Երուսաղեմ, 1939: Քոլանջյան Ս., Նորահայտ պատառիկներ Կյուրեղ Երուսաղեմացու Թ դարի մի գրչագրից, ԲՄ, № 5, 1960: Հատիտյան Ա., Սուրբ Կյուրեղ հայրապետ Երուսաղեմացի, «Էջմիածին», 1978, № 5, 6:

«ԿՆԻՔ ՀԱՎԱՏՈ», «Կնիք հաւատոյ», դավանական ժողովածու: Կազմվել է Հայոց կաթողիկոս Կոմիտաս Ա Աղցեցու օրոք, հույն աստվածաբան Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառություն…» երկի նմանությամբ: Ենթադրվում է, որ ժողովածուն կազմել և խմբագրել է ժամանակի հայ նշանավոր աստվածաբան Հովհան Մայրավանեցին: «Կ. հ.» ունի հակաքաղկեդոն., հականեստոր. բովանդակություն: Նպատակն էր պաշտպանել Հայ եկեղեցու ուղղափառությունը, դավան. սկզբունքները, հերքել աղանդավոր. վարդապետությունները, ամրապնդել Հայ եկեղեցու դիրքերը VI դ. վերջին – VII դ. սկզբին սրված դավան. պայքարում, հատկապես քաղկեդոնականների (տես Քաղկեդոնականություն) և նեստորականների (տես Նեստորականություն) ոտնձգություններից: Խորագիրը պայմանավորված է հերձվածները մերժելու և Հայ եկեղեցու դավանությունը ուղղափառության մեծագույն հեղինակությունների վկայակոչումներով հաստատելու (կնիք) թելադրությամբ: Նյութերը խմբավորված են 10 գլուխներում, որոնք «Բան» են կոչվում: Դրանցից յուրաքանչյուրը նվիրված է դավան. մի խնդրի՝ Երրորդությանը, Մարդեղությանը, Փրկագործությանը, անապականությանը ևն: Ի պաշտպանություն Հայ եկեղեցու դավանանքի՝ «Կ. հ.»-ում որոշակի սկզբունքով վկայություններ են բերված Ընդհանրական եկեղեցու, այդ թվում Հայ եկեղեցու սուրբ հայրերի ու վարդապետների (Գրիգոր Ա Լուսավորիչ, Սահակ Ա Պարթև, Մեսրոպ Մաշտոց, Եզնիկ Կողբացի, Հովհաննես Ա Մանդակունի, Հովհան Մայրավանեցի, Դիոնիսիոս Աթենացի, Իրենիոս Լուգդոնացի, Գրիգոր Սքանչելագործ, Բարսեղ Կեսարացի, Գրիգոր Նազիանզացի, Գրի գոր Նյուսացի, Աթանաս Ալեքսանդրացի, Կյուրեղ Ալեքսանդրացի, Հովհան Ոսկեբերան, Եփրեմ Ասորի և այլք) երկերից:

«Կ. հ.» կարևոր դեր է խաղացել Հայ եկեղեցու և հայ ժողովրդի ազգ. ինքնուրույնության համար մղված պայքարում: Բացի բուն հավատի խնդրից բացառիկ արժեք ունի նաև հայ թարգման. մատենագրության պատմության համար: Բնագիրը գիտությանը հայտնի է XIV–XV դդ. մեկ ընդօրինակմամբ, որը 1911-ին Դարաշամբի Ս. Ստեփանոս Նախավկա վանքում հայտնաբերել և 1914-ին ընդարձակ ներածականով հրատարակել է Կ. եպս. ՏերՄկրտչյանը:

Գրկ. Կնիք հաւատոյ…, հրտ. Կարապետ եպիսկոպոսի, Էջմիածին, 1914: Տեր-Մինասյան Ե., Պատմա-բանասիրական հետազոտություններ, Ե., 1971:

ԿՈՄԻՏԱՍ, Կոմիտաս վարդապետ [Սողոմոնյան Սողոմոն Գևորգի, 26.9(8.10).1869, Քյոթահիա (Կուտինա, Թուրքիա) – 22.10.1935, Փարիզ, թաղված է Երևանի Կոմիտասի անվ. զբոսայգու պանթեոնում], կոմպոզիտոր, երաժշտագետ, երգիչ և խմբավար, մանկավարժ, հայկական ազգային կոմպոզիտորական դպրոցի հիմնադիր: 1881-ին Քյոթահիայի առաջնորդական փոխանորդ Գևորգ վրդ. Դերձակյանը որբացած պատանուն բերել է Էջմիածին և ուսման տվել Գևորգյան ճեմարանում, որտեղ գեղեցիկ ձայնի և երաժշտ. ցայտուն ունակությունների համար հատուկ ուշադրություն է դարձվել նրա երաժշտ. դաստիարակությանը: Վաղ հասակում, Սահակ Ամատունու ղեկավարությամբ հիմնովին ուսումնասիրել է եկեղեց. երաժշտության տեսական ու գործնական հիմունքները, հայկ. նոտագրությունը, հեղինակավոր աղբյուրներից գրի առել հնագույն հոգևոր եղանակներ: Միաժամանակ սկսել է ժող. երգեր հավաքել, ուսումնասիրել և ստեղծագործ. փորձեր կատարել: 1893-ին ավարտելով ճեմարանը՝ նշանակվել է երաժշտության ուսուցիչ և Մայր տաճարում խմբավար: 1894ին ձեռնադրվել է աբեղա, 1895-ին դարձել է վարդապետ և ստացել Կոմիտաս անունը (ի պատիվ Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի): Նույն տարվա աշնանը Թիֆլիսում ուսանել է Մ. Եկմալյանի մոտ, 1896–99-ին ուսումը շարունակել և ավարտել է Բեռլինում՝ Ռ. Շմիդտի մասնավոր կոնսերվատորիայում և Արքունական համալսարանում: Կ. Միջազգ-երաժշտ. ընկերության (ՄԵԸ) հիմնադիր անդամներից է, ընկերության հավաքներում հանդես է եկել հայ երաժշտության մասին զեկուցումներով, ներկայացրել ժող. երգեր և դրանց սեփական մշակումները: Վերադառնալով Էջմիածին՝ 1899-ից շարունակել է գիտ., ստեղծագործ., մանկավարժ. աշխատանքը, ճեմարանի քառաձայն երգչախմբով համերգներ տվել Էջմիածնում, Երևանում, Թիֆլիսում և Բաքվում: Մեծ հաջողությամբ 1906-ին Փարիզում ներկայացրել է (Ֆրանսիայի «Լամուրյո» համերգային ընկերության երգչախմբով) հայ ժող. և հոգևոր երգերի իր մշակումները: 1907-ին Ռ. Ռոլանի հրավերով Սոցիալական գիտությունների բարձրագույն դպրոցում դասախոսություններ է կարդացել հայ երաժշտության վերաբերյալ: Փարիզում տպագրվել է Կ-ի 12 երգերից կազմված ստեղծագործությունների առաջին ժողովածուն (1907): Կ. համերգներ է տվել նաև Շվեյցարիայում (Ցյուրիխ, Ժնև, Լոզան), դասախոսել Վենետիկի Մխիթարյան միաբանությունում: 1910-ին Էջմիածնի վանական միջավայրն իր գործունեության համար նեղ նկատելով՝ տեղափոխվել և մշտական բնակություն է հաստատել Կ. Պոլսում: Այստեղ կազմել է 300 հոգուց բաղկացած «Գուսան» (1912-ից՝ «Հայ գուսան») բազմաձայն երգչախումբը, բազմաթիվ համերգներ տվել Կ. Պոլսում, Ադաբազարում, Պարտիզակում, Ալեքսանդրիայում, Կահիրեում և այլուր: Մամուլում նշվել է Կ-ի արվեստի նշանակությունը ոչ միայն հայերի, այլև Արևելքի այլ ժողովուրդների երաժշտության զարգացման համար: 1913-ին Կ. Պոլսի «Ազատամարտ»-ում տպագրվել է «Հայն ունի ինքնուրույն երաժըշտություն» հրապարակախոս. բնույթի փայլուն հոդվածը: 1914-ին Փարիզում Կ. հայկ. ժող. և հոգևոր երաժշտությանը նվիրված մի քանի զեկուցումներ է կարդացել ՄԵԸ կոնգրեսում, արժանացել Եվրոպայի առաջատար երաժշտագետների բարձր գնահատանքին:

Կ. մասնակցել է նաև թուրք. մշակութ. կյանքին, Ստամբուլի Բայազետ թաղի «Թուրք օջախ» մշակութ. կենտրոնի հատուկ հրավերով դասախոսել է 1915-ի ապրիլի 2-ի և 3-ի բացառիկ երեկույթներին, մեներգել և իր երգչախմբով կատարել իր իսկ ստեղծագործությունները, որոնք մեծ ընդունելություն են գտել: 1915-ի ապրիլի 24-ին թուրք. կառավարության կազմակերպած հայկ. կոտորածն ընդհատել է Կ-ի բեղմնավոր գործունեությունը: Եղեռնի սարսափներն ապրելով և անձամբ կրելով աքսորի մղձավանջը՝ նա կորցրել է մտավոր հավասարակշռությունը և մինչև կյանքի վերջը (Փարիզի հոգեբուժ. հիվանդանոցներում) չի ապաքինվել: Հիվանդության առաջին տարիներին զգալի տուժել է նաև նրա ձեռագիր ազգագր. և գիտ. ժառանգությունը: Կ-ի բազմակողմանի գործունեության մեջ առավել կարևորը ստեղծագործությունն է և հավաքչական ու գիտ. աշխատանքը: Ժող. երգերը նա գրառել է գեղջկ. կենցաղի ընդերքում, ժողովրդի պատմության ու հոգեբանության խոր իմացությամբ, ազգագրագետի վարպետությամբ, գեղագետի պահանջկոտությամբ և գիտնականի վերլուծ. մոտեցումով: Դրանք բազմաժանր են, հիմնովին երևան են բերում հայ ազգային ոճն ու լեզուն, արտահայտչամիջոցների բազմազանությունն ու ինքնատիպությունը: Կ-ի՝ երաժշտ. ֆոլկլորի մի շարք հնագույն և բարձրարվեստ նմուշների հայտնաբերումը (հորովելների եղանակները, «Սասունցի Դավիթ» և «Մոկաց Միրզա» հնագույն վիպերգերը, միջնադարյան անտունիները, հոգևոր տաղերը) դիտվում է որպես պատմամշակութ. խոշոր հայտնագործություն: Կ-ի հավաքած հայ գեղջկ. երգերն ամբողջությամբ ներկայացնում են հայ ժող. երգարվեստի անթոլոգիա: Նույնքան նշանակալից են Կ-ի ձայնագրած հայ հոգևոր երգարվեստի նմուշները, որտեղ նա հանդես է եկել որպես հայ հոգևոր երաժշտության առանձնահատկությունների խոր գիտակ՝ իր ձայնագրություններում երևան հանելով հազվագյուտ և մեղեդիական գեղեցկության առումով ինքնատիպ կոթողներ: Ուշագրավ են Գրիգոր Նարեկացու «Հավիկ», «Հավուն-հավուն», «Սայլն այն իջանէր», «Ահեղ ձայնս», Ներսես Շնորհալու «Ստեղծող մանկանց», «Աշխարհ ամենայն», Գրիգոր Գ Պահլավունու «Ով զարմանալի», Հովհաննես Երզնկացու «Այսօր ձայնն հայրական», Մխիթար Այրիվանեցու «Սիրտ իմ սասանի» տաղերի, ինչպես նաև շարականների և Պատարագի երգասացությունների ձայնագրությունները (հիմնականում ամփոփված են 1892-ին՝ Կուտինայում, 1893-ին Էջմիածնում կազմված և 1946-ին Փարիզում լույս տեսած «Տաղք և ալելուք Հայաստանեայց առաքելական ս. եկեղեցւոյ» ժողովածուներում): Այս նմուշների մի մասը Կ. հետագայում նաև դաշնավորել է:

Կ. իր տեսական աշխատություններով փաստորեն դրել է հայ երաժշտ. ֆոլկլորագիտության և միջնադարագիտության հիմքերը՝ կարևոր տեղ հատկացնելով ինչպես գեղջկ. երգի, այնպես էլ հոգևոր երաժշտության քննությանը: Նա նկարագրել է ժող. երգաստեղծագործության բուն զարգացումը, վերլուծել հայ ժող. երգի տեսակներն ու հորինվածքային հատկանիշները: Հոգևոր երաժշտությանը նվիրված ուսումնասիրություններում անդրադարձել է հոգևոր երգարվեստի կազմավորմանն ու պատմ. զարգացման պարբերացմանը, ժանրերին, հայ եկեղեց. ձայնեղանակների տեսությանը, մանրուսման արվեստին և խազաբանության հարցերին: Սկզբունքորեն կարևոր է նաև Կ-ի կողմից ժող. և հոգևոր երաժշտության հիմքերի միասնության բացահայտումը: Կ-ի ստեղծագործությունը, որը գլխավորապես մեներգային և խմբերգային է, ամբողջովին սերում է ժող. կամ հոգևոր երգարվեստի սկզբնաղբյուրներից: Դրանք քնար. սրտառուչ պատումներ են («Գարուն ա», «Քելեր, ցոլեր» ևն), երկրագործ. աշխատանքը փառաբանող հիմներ («Լոռու գութաներգ», «Կալերգ և սայլերգեր» ևն), սոց. կեցություն դրսևորող երգմենախոսություններ («Ծիրանի ծառ», «Անտունի» ևն), հայրենի բնությունը կամ ավանդ. ծեսերը գեղարվեստորեն վերարտադրող ծավալուն տեսարաններ («Լուսնակն անուշ», «Արարատյան գիշեր», հարսանեկան, պարերգային և այլ շարերը): Կոմպոզիտորը դիմել է նաև այլ ժանրերի, եզակի են նրա «Դաշնամուրային պարերը», որտեղ կիրառված են տվյալ դարաշրջանի համաշխ. երաժշտության համար նոր և խիստ ինքնատիպ միջոցներ ու հնարներ: Պահպանվել են նաև Կ-ի՝ Հ. Պարոնյանի խոսքերով «Քաղաքավարության վնասներ» կատակերգության, Հ. Թումանյանի խոսքերով «Անուշ» պոեմի և «Սասնա ծռեր» էպոսի հիման վրա գրված առանձին երաժշտ. հատվածներ, օպերային էսքիզներ ևն:

Բացառիկ հետաքըրքրություն են ներկայացնում Կ-ի հոգևոր գործերը՝ բազմաթիվ տարբերակներով, և հատկապես արական խմբի համար գրված վեհաշունչ «Պատարագը», որն ըստ էության ազգ. մասնագիտացված երաժշտության կանտատային-օրատորիալ ժանրին պատկանող առաջին դասական նմուշներից է: Դրանց մեջ ցայտուն դրսեվորվել է հոգևոր նյութի նկատմամբ ստեղծագործողի անհատականության զորեղ ներգործությունը, ներդաշնակության և մասնավորապես պոլիֆոնիայի մեջ մշակված ազգ. երաժըշտության և իր ժամանակի եվրոպ. երաժշտագրության արտահայտչամիջոցների յուրօրինակ համադրումը: Կ-ի ստեղծագործությունն ու կոմպոզիտոր. մեթոդը լայն հեռանկարներ են բացել ազգ. երաժշտ. արվեստի զարգացման համար՝ դնելով այն համաշխ. երաժշտության հունի մեջ, ինչպես նաև նկատելի ազդեցություն ունեցել արլ. այլ ժողովուրդների երաժշտության զարգացման գործում:

Կ-ի անունով են կոչվում Երևանի պետ. կոնսերվատորիան, կամերային երաժշտ. տունը, լարային քառյակ, պողոտա, զբոսայգի, Ստեփանակերտի երաժշտ. դպրոցը ևն: Կ-ի արձաններ են կանգնեցված Երևանում, Վաղարշապատում և այլուր: Երկ. Երկ. ժող., հ. 1–10, Ե., 1969–2000:

Գրկ. Չոպանյան Ա., Դեմքեր, Փարիզ, 1924: Հովսեփյան Գ., Կոմիտաս վարդապետի երաժշտական ճանապարհորդությունը Եվրոպայում, «Արարատ», 1907, № 10–11: Ազատյան Թ., Կոմիտաս վարդապետ, ԿՊ, 1931: Պերպերյան Շ., Կոմիտաս վարդապետ, Բուխարեստ, 1936: Աթայան Ռ., Ժողովրդական երգի ներդաշնակման սկզբունքը Կոմիտասի մոտ, «Տեղեկագիր ՀԽՍՀ ԳԱ, հաս. գիտ.», 1949, № 9: Շահվերդյան Ա., Ակնարկներ հայ երաժշտության պատմության, Ե., 1958: Յոլյան Ի., Կոմիտաս, Ե., 1969: Բ րուտյ ան Ց., Կոմիտաս (կյանքն ու ստեղծագործությունը), Ե., 1969: Թերլե մե զ յ ան Ռ., Կոմիտաս, Ե., 1992: Գրական նշխարք Կոմիտաս վարդապետի բեղուն գրչէն, աշխատասիր. Աբել վրդ. Օղլուգեանի, Մոնրեալ, 1994: Թահմիզյան Ն., Կոմիտասը եւ հայ ժողովուրդի երաժշտական ժառանգութիւնը, Փասադենա, 1994: Կոմիտաս (Մատենագիտություն), կազմ. Ն. Թեյմուրազյան, Ե., 1957:

Ռոբերտ Աթայան

Աննա Արևշատյան

ԿՈՄԻՏԱՍ Ա ԱՂՑԵՑԻ, Շինող [ծ. թ. անհտ, գ. Աղցք (Արագածոտն գավառ) – 628, Դվին], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 613-ից:

Հաջորդել է Աբրահամ Ա Աղբաթանեցուն: Եղել է Տարոնի եպիսկոպոսը: Մասնակցել է Տիզբոնում Պարսից ժողովին, որտեղից վերադարձել է որպես կաթողիկոս: Ժողովին ներկայացրել է Հայ եկեղեցու Հավատո գիրը կամ դավանության թուղթը, որտեղ դատապարտել է Քաղկեդոնի ժողովը, ինչպես նաև նեստորականությունը: Եռանդուն մասնակցություն է ունեցել ժամանակի դավանաբան. վեճերին, պաշտպանել Հայ եկեղեցու դավան. սկզբունքները քաղկեդոնականների և նեստորականների ոտնձգություններից: Մասնակցել է հույն աստվածաբան Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառություն ընդդեմ Քաղկեդոնի ժողովի» հակաքաղկեդոնական, հականեստորական երկի նմանությամբ «Կնիք հավատո» դավանաբան. ժողովածուի կազմմանը: Կ. Ա Ա. ծավալել է շին. և հոգևոր-մշակութ. մեծ գործունեություն, որի համար ստացել է Շինող մականունը: Ավարտին է հասցրել դեռևս 608-ին սկսված Դվինի Ս. Գրիգոր եկեղեցու շինարարությունը, Հոհանիկ վանահոր հսկողությամբ հիմնովին նորոգել Վաղարշապատի Ս. Էջմիածին Կաթողիկեն, 618-ին, Գրիգոր Լուսավորչի հիմնած նախկին Վկայարանի տեղում կառուցել տվել Էջմիածնի Ս. Հռիփսիմե վանքը, հետամուտ եղել հոգևոր-կրթ. կենտրոնների (Սյունյաց, Արշարունյաց, Դվինի կաթողիկոսարանի, Էջմիածնի վանքի, Մայրավանքի դպրոցներ, Շիրակի դպրեվանք ևն) զարգացմանը:

Կ. Ա Ա. նաև բանաստեղծ-երաժիշտ է, հայ շարականերգության նշանավոր ներկայացուցիչներից: Նրա ամենահայտնի ստեղծագործությունն է ս. Հռիփսիմյանց կույսերի հիշատակին նվիրված կանոնի օրհնությունը՝ «Անձինք նուիրեալք սիրոյն Քրիստոսի» շարականը, որտեղ ազգ. հիմքի վրա առաջին անգամ կիրառվել են բյուզ. կոնդակի տաղաչափ. և կառուցվածքային առանձնահատկությունները: Շարականը գրված է այբբենական ակրոստիքոսի ձևով և շեշտական տաղաչափությամբ: Վերջինս հազվագյուտ երևույթ է հայ հիմներգության մեջ: «Անձինք»-ը վարպետորեն չափված գրական խոսքի և մեղեդային մտածողության ինքնօրինակ դրսևորման շնորհիվ դարեր շարունակ չափանմուշ է եղել հետագա շարականագիրների համար: Այդուհետ այբբենական ծայրակապով հորինված շարականները ստացել են «Անձինք» անվանումը: Կաթողիկոս. գահին Կ. Ա Ա-ուն հաջորդել է Քրիստափոր Բ Ապահունին:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Կնիք Հաւատոյ…, Էջմիածին, 1914: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Թահմիզյան Ն., Քննական տեսություն հայոց հին և միջնադարյան երաժըշտության պատմության, ԼՀԳ, 1971, № 1:

Արտաշես Ղազարյան
Աննա Արևշատյան

ԿՈՆԴԱԿ (հուն. κοντάκιον – կոնդակիոն՝ գլանաձև ձող, գավազան, գալարված մագաղաթ, փաթույթ, նաև՝ համառոտ հոգևոր երգ, հորդորակ, մաղթանք), V–VII դդ. ուղղափառ եկեղեցիներում երգասացության հիմնական ժանրը: Հայ մատենագրության մեջ և եկեղեց. կիրառություններում նշանակում է կաթողիկոսական (երբեմն նաև առաջնորդ-եպիսկոպոսի) հիշատակագիր, գիր կամ թուղթ, նամակ, ուղերձ, շրջաբերական, կտակ: Իրենց գործունեության ընթացքում կաթողիկոսները հղել են բազում Կ-ներ՝ տարբեր բովանդակությամբ և մեծությամբ: Այսօր էլ Կ-ին գլանաձև փաթույթի տեսք են տալիս, ճակատը զարդարում մանրանկարներով և պարտադիր հայրապետական խորհրդանշանով: Կ-ներն ունենում են պատմ., քաղ., ազգ-եկեղեցական, դավան., իրավավարչական, մշակութ., կրթ., ինչպես նաև եկեղեցականներին բարձր պաշտոնների նշանակելու, նրանց գնահատելու, պատժելու և այլ բովանդակություններ: Կաթողիկոս. Կ-ները սկզբնաղբյուր են ազգ-եկեղեց. կարևոր հարցերը պատմ. որոշակի ժամանակաշրջանի մեջ ճշգրտելու գործում:

ԿՈՇԻ Ս. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՎԱՆՔ, ՀՀ Արագածոտնի մարզի Կոշ գյուղից հյուսիս-արևելք, ձորալանջին: Վանքի եկեղեցին (VII դ.) կառուցված է դեղնակարմրավուն ու դարչնագույն սրբատաշ տուֆից և ունի խաչաձև գմբեթավոր հորինվածք, խորանի երկու կողմերում ավանդատներով ու միակ՝ հվ. մուտքով (գմբեթը չի պահպանվել): Եկեղեցուց արլ. մատուռի ավերակներն են, դեպի արմ.՝ XIII դ. խաչքարերով և փոքր մատուռով վանքի գերեզմանոցը: Համալիրի հս-արմ. կողմում կոպտատաշ բազալտից, կրաշաղախով շինված, ներսից սվաղած, թաղածածկ ջրամբարն է (4,8×13,5մներսի չափերով, 2,85մբարձր.): Վանքը 981-ին որպես նվիրատվություն ստացել է հողատարածքներ, ջրաղաց, այգի, իսկ 1649-ին՝ այգի և ձիթհանք: Կ. Ս. Ս. վ. գործել է մինչև XVIII դ.: 1970–73-ին նորոգվել են եկեղեցու պատերը և ծածկերը:

Եկեղեցու ներսում պահպանվել են VII դ. որմնանկարների հատվածներ. խորանին «Քրիստոսը փառքի մեջ» հորինվածքն է, իսկ արլ. լուսամուտի երկու կողերին կրկնակի պատկերված է Քրիստոսը, որը տեքստով մագաղաթե գալարը մեկնում է իրեն մոտեցող առաքյալներին (երկու կողմից՝ վեցական): Դա «Տերը տալիս է օրենքը» պատկերագրության ինքնատիպ տարբերակն է՝ կատարված գծային-գրաֆիկական եղանակով, որը որմնանկարին հաղորդում է հարթապատկերային բնույթ:

Գրկ. Սիմեոն Երեվանցի, Ջամբռ, Վաղ-պատ, 1783: Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1842: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Գրիգորյան Վ., Հայաստանի վաղ միջնադարյան կենտրոնագմբեթ փոքր հուշարձանները, Ե., 1982: К о т а н д ж я н Г., Цвет в раннесредневековой живописи Армении, Е., 1978; Д у р н о в о Л., Очерки изобразительного искусства средневековой Армении, М., 1979.Մուրադ Հասրաթյան

ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Ա ԲԱՐՁՐԲԵՐԴՑԻ, Բարձրաբերդց ի, Մավռիանցի (1180-ական թթ., Բարձրբերդ – 1267, Հռոմկլա), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1221-ից: Հաջորդել է Հովհաննես Զ Սսեցուն: Սովորել է Մլիճի վանքում և Հռոմկլայի կաթողիկոսարանում, եղել Մլիճի (ենթադրաբար՝ նաև Բարձրբերդի) եպիսկոպոսը: Վարել է երկրի ամրապնդման ու հզորացման, Հայ եկեղեցու միաբանության, ինքնուրույնության և անկախության քաղաքականություն: Օգնել է Կոստանդին պայլին՝ Կիլիկիայից վտարելու բոլոր լատինադավաններին: Զբաղվել է հոգևոր-մշակութ. գործունեությամբ, բացել նոր դպրոցներ, հիմնել միաբանություններ, գրչության կենտրոններ ևն: Մասնակցել է 1242-ի հայ-մոնղոլ. բանակցություններին: 1243-ին Վարդան Արևելցու հետ Սսում հրավիրել է Կիլիկիայի աշխարհիկ ու հոգևոր ներկայացուցիչների ժողով (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ), որի ընդունած կանոններն ու սահմանումներն ընդարձակ շրջաբերականով հղել է (1246) հայոց արևելյան վարդապետներին՝ հաստատելու: Այնուհետև, իր պատվիրակ-բանագնաց Թեոդոս Վարդապետի միջոցով ստանալով մոնղոլ զորավար Անագուրակ-նոյինի (Անգուն) համաձայնությունը, նպաստավորել ու վերաշինել է տվել Արտազի Ս. Թադե վանքը, հիմնել միաբանություն և այն դարձրել (1247) թեմական կենտրոն: Հակոբ վրդ. Կլայեցու միջոցով 1254-ին քաղ. բանակցություններ է վարել բյուզ. կայսր Հովհաննես Վադակեսի ու Մանվել պատրիարքի հետ և միառժամանակ խաղաղություն հաստատել Կիլիկիայի Հայկական թագավորության և Բյուզանդիայի միջև: 1259-ին հանդիպել է Հուլավու խանի հետ և նպաստել հայ-մոնղոլ. դաշինքի ամրապնդմանը: 1264-ի սկզբին Կ. Ա Բ. և Հեթում Ա մերժել են Հռոմի պապի նվիրակի հարուցած դավանաբան. վիճաբանությունների խնդիրները: Նույնպիսի խնդիրներ է հարուցել նաև Կղեմես IV պապը 1265–66-ին: Սակայն Կ. Ա Բ. պահպանել է Հայ եկեղեցու դավանական ինքնուրույնությունը:

Կաթողիկոս. գահին Կ. Ա Բ-ուն հաջորդել է Հակոբ Ա Կլայեցին:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Բ ԿԱՏՈՒԿԵՑԻ, Պրոնագործ [մոտ 1210-ական թթ., ավան Կատուկ (Կիլիկիա) – 1293-ից հետո], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1286–89-ին: Հաջորդել է Հակոբ Ա Կլայեցուն: Սովորել է Հռոմկլայի կաթողիկոսարանում, ապա ձեռնադրվել վարդապետ և նշանակվել Խորին մենաստանի (Բարձրբերդի և Լևոնկլայի միջև) առաջնորդ: 1289-ի հուլիսի 7-ին Հռոմի պապ Նիկողայոս IV-ը նամակ է հղել Կիլիկիայի Հայոց թագավոր Հեթում Բին՝ հայ ժողովրդին դավանափոխ անելու և կաթոլիկություն պարտադրելու նպատակով: Սակայն Կ. Բ Կ. ընդդիմացել է: Հեթում Բ և լատինադավանության ջատագով Գրիգոր եպս. Անավարզեցին (տես Գրիգոր Է Անավարզեցի) 1289-ի վերջին Սսում մասնակի ժողով են գումարել և որոշել Կ. Բ Կ-ուն գահընկեց անել: Հակառակորդների ջանքերով Կ. Բ Կ. բանտ է նետվել: Ազատվել է 1293-ին՝ Հեթում Բ-ի հրամանով և նշանակվել Սկևռա վանքի (Լամբրոնին մերձ) առաջնորդ: Կ. Բ Կ. 1293-ին արձանագրություն-հիշատակարան է թողել Սկևռայի Սրբարան կոչվող մասնատուփի վրա:

Կաթողիկոս. գահին Կ. Բ Կ-ուն հաջորդել է Ստեփանոս Դ Հռոմկլայեցին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Գ ԿԵՍԱՐԱՑԻ, Հեր ձ վածող, Առաջին աղթարմա (մոտ 1240-ական թթ. – 1322, Սիս), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1307-ից: Հաջորդել է Գրիգոր Է Անավարզեցուն: Եղել է Կեսարիայի արքեպիսկոպոսը: Կիլիկիայի թագավոր Հեթում Բ-ի հետ Սսի Ս. Սոֆիա եկեղեցում 1307-ին հրավիրել է ժողով (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ), որն ընդունել է հայադավանությանը հակամետ որոշումներ: Այդ ժողովում էլ Հեթում Բ-ի կամքով ընտրվել է կաթողիկոս: Այնուհետև ջանացել է կիրառել այդ որոշումները, սակայն ամենուրեք (բացառությամբ արքունիքի և կաթողիկոսարանի) հանդիպել է ընդդիմության: Այդ որոշումները մերժել են նաև հայոց արևելյան վարդապետները: Դիմադրությունն ավելի է մեծացել, երբ նոր գահ բարձրացած Օշին Ա և Կ. Գ Կ., գործակցելով, սկսել են ժողովըրդին պարտադրել ժողովի որոշումները: Զայրացած ժողովուրդն ու եկեղեցականները 1308ին Ադանայի ժողովում մերժել են ծիսականոնական բոլոր նորամուծությունները Հայ եկեղեցում: 1309-ին Սսի ժողովը նույնպես մերժել է դրանք: Կ. Գ Կ. և Օշին Ա ստիպված դիմել են բռնության: Բողոքները չեն դադարել. թե՛ Կիլիկիայում, թե՛ բուն Հայաստանում ժողովուրդն ու հոգևորականությունն ընդդիմացել են պարտադրվող լատինադավանությանը: Ընդվզել է նաև Երուսաղեմի հայոց եպիսկոպոսություն-պատրիարքությունը, որը 1311ին խզել է ներքին հարաբերությունները Հայոց կաթողիկոսության հետ: Ներքին այս երկպառակություններից օգտվել և բազմիցս Կիլիկիայի վրա են հարձակվել շրջակա մահմեդ. իշխանությունները: Նրանց դեմ Արևմուտքից ռազմ. օգնություն ստանալու հույսով Կ. Գ Կ. և Օշին Ա դիմել են նոր փորձի. լատինադավանությունը պարտադրելու համար կատարելով Ավինյոնի պապ Հովհաննես XXII-ի պահանջը՝ Ադանայում գումարել են (ըստ Մ. Օրմանյանի՝ 10.7.1317) նոր ժողով (տես Ադանայի եկեղեցական ժողով 1316), բայց չեն հասել ցանկալի արդյունքի: Հայ եկեղեցին պահպանել է իր անկախությունն ու դավանանքը: Կաթողիկոս. գահին Կ. Գ Կ-ուն հաջորդել է Կոստանդին Դ Լամբրոնացին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Դ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑԻ, Դ րազարկցի (ծ. թ. անհտ – 1326, Սիս, ամփոփվել է Դրազարկի վանքում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1323-ից: Հաջորդել է Կոստանդին Գ Կեսարացուն: Դրազարկցի է կոչվել այնտեղ առաջնորդական պաշտոն վարած լինելու պատճառով: Մասնակցել է Սսի (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ) և Ադանայի (տես Ադանայի եկեղեցական ժողով 1316) ժողովներին: Սկզբում գործակցել է լատինամոլությամբ հայտնի իր նախորդ կաթողիկոսի հետ, սակայն կաթողիկոս. գահ բարձրանալուց (օծվել է Ս. Ծննդյան տոնի օրը՝ հունվարի 6-ին, Սսում, ծեր հասակում) հետո հրաժարվել է լատինամետությունից: Ենթադրվում է, որ այդ պատճառով նա Կիլիկիայի Հայկական թագավորության խնամակալ Օշին պայլի՝ Հռոմի հետ վարած թղթակցություններին ու բանակցություններին չի մասնակցել՝ գրավելով չեզոք դիրք: Հետամուտ է եղել երկրի քաղ. կյանքի, նրա դիրքերի ու խաղաղության ամրապնդմանը: Այդ նպատակով մեկնել է (1323) Եգիպտոս և 15-ամյա հաշտություն կնքել Նասր սուլթանի հետ և պայմանավորվել, որ հայերի որոշ հարկագումարի դիմաց Եգիպտոսի սուլթանությունն արտոնի վերաշինելու Կիլիկիայում իր ավերած բերդերը: Կաթողիկոս. գահին Կ. Դ Լ-ուն հաջորդել է Հակոբ Բ Անավարզեցին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Ե ՍՍԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1374, Սիս), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1372-ից: Հաջորդել է Մեսրոպ Ա Արտազեցուն: Ենթադրվում է, որ Սսում եղել է արքունի եպիսկոպոս: Նրա գահակալության սկզբում ավելի են հզորացել Կիլիկիայի Լուսինյանները, իսկ Հեթումյան հարստությունն անկում է ապրել: Կ. Ե Ս. հիշատակվում է Կիպրոս մեկնած այն պատգամավորության կազմում, որը Կիպրոսի Պետրոս II թագավորին խնդրելու էր Լևոն Ջիվանորդի Լուսինյանին (Կիլիկիայի թագավոր Լևոն Զ) կարգել Կիլիկիայի թագավոր:

Կաթողիկոս. գահին Կ. Ե Ս-ուն հաջորդել է Պողոս Ա Սսեցին:

Գրիգոր վրդ. Չիֆչյան

ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ Զ ՎԱՀԿԱՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1439), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1430-ից: Հաջորդել է Պողոս Բ Գառնեցուն: Նրա գահակալման տարիներին ավելի է հասունացել կաթողիկոս. աթոռը Սսից Էջմիածին տեղափոխելու հարցը: Հայաստանի քաղ. կացությունը ծանրացել է թուրք. ցեղերի մշտական ասպատակությունների պատճառով: Վիճակը տագնապալից է եղել նաև եկեղեց. հողի վրա. հռոմեական եկեղեցուց Հայ և լատին եկեղեցիների միության վերաբերյալ գրեր են ստացվել՝ Քաղկեդոնի դավանությունը և լատ. ծիսակարգն ընդունելու առաջարկություններով: Մասնավորապես հայտնի է դավանության և ծեսերի վերաբերյալ՝ պապի առաջարկներով «Հրահանգ առ հայս» թուղթը, որը մերժվել է: Այդ առնչությամբ 1435-ին Կ. Զ Վ. վերաշարադրել է տվել Հայ եկեղեցու դավանության սկզբունքները: Ըստ Թովմա Մեծոփեցու, վախճանվել է թունավորմամբ: Կաթողիկոս. գահին Կ. Զ Վ-ուն հաջորդել է Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանցը:

Գրիգոր վրդ. Չիֆչյան

ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԻ Բ ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ 381, գումարվել է հռոմեական Թեոդոսիոս I Մեծ կայսրի հրամանով: Առիթը Ընդհանրական եկեղեցին ալեկոծած Կ. Պոլսի եպիսկոպոս Մակեդոնի վարդապետությունն էր, որը կասկածի տակ էր առել Սուրբ Հոգու Աստվածությունը (այստեղից էլ՝ հոգեմարտներ կամ հոգեմարտների աղանդ անվանումը): Ժողովին ներկա էին Արևելքի եկեղեցիների 150 եպիսկոպոսներ, որոնցից 36-ը՝ մակեդոնյաններ: Կ. Բ տ. ժ-ին մասնակցել են IV դ. նշանավոր աստվածաբաններ, եկեղեցու ս. հայրեր Կյուրեղ Երուսաղեմացին, Գրիգոր Նյուսացին, Գրիգոր Նազիանզացին (Աստվածաբան) և այլք: Ժողովի որոշումներն առաջին հերթին ուղղված էին Մակեդոնի վարդապետության դեմ: Ըստ նրա, Ս. Հոգին ո՛չ Հոր և ո՛չ էլ Որդու էությունից է, այլ՝ օտար մի էություն՝ ոչ համագոյակից նրանց: Մակեդոնի վարդապետությունը ծագել է արիոսականությունից: Արիոսը Որդուն արարած էր համարում և ոչ էակից Հայր Աստծուն, իսկ Ս. Հոգին, ըստ Մակեդոնի, բխում է Որդուց, և քանի որ Որդին Աստված չէ, Ս. Հոգին ևս չէր կարող Աստված լինել. «եւ ի Հոգին սուրբ որ յՈրդւոյ գոյացեալ է»: Սրանից հետևեցնելով, Մակեդոնը քարոզում էր, որ Ս. Հոգին Որդուց բխելով՝ Աստված չէ, այլ Որդու արարչագործություն: Իսկ Ս. Հոգին Հայր Աստծուց բխելը չէր ընդունում: Սրանով Մակեդոնը, ինչպես Արիոսը, Սուրբ Երրորդության խորհուրդն էր մերժում և երեք անձերի համաբնույթ լինելը:

Կ. Բ տ. ժ-ում թեպետ Նիկիայի Հավատո հանգանակը կրկին ընդունվեց, և Նիկիական հավատքը հաստատուն մնաց՝ դավանական տեսակետից որպես կատարյալ, սակայն Ա տիեզեր. ժողովից հետո նոր աղանդների երևան գալը ստիպեց որոշ լրացումներ անել. Գրիգոր Նյուսացին Կ. Պոլսում ժողովված ս. հայրերի հավանությամբ ժամանակի պահանջներին համապատասխան հավելումներ արեց Նիկիական հանգանակի վրա: Ժողովը բանաձևեց Ս. Հոգու Աստվածությունը և ավելացրեց՝ «Ի Հօրէ բղխեալ» (ընդդեմ Մակեդոնի), այսինքն՝ Ս. Հոգին բխում է Հորից և Հայր Աստծու ու Որդու հետ միասին երկրպագելի, փառավորելի ու համագոյակից է: Ժողովը նզովեց IV դ. բոլոր աղանդավորներին (Փոտինոս, Ապողինարիոս ևն): Փոտինոսը քարոզում էր, թե Բանն Աստված սկիզբ առավ ս. Կույս Մարիամից և մշտնջենավորությամբ ու հավիտենությամբ էակից չէ Հորը: Քանի որ Նիկիայի հանգանակում միայն ասված էր, որ Որդին ծնվել է Հորից, ժողովն ավելացրեց. «Ծնեալ յառաջ քան զամենայն յաւիտեանս» (ընդդեմ Փոտինոսի), այսինքն՝ Որդին ծնվել է հավիտենությունից առաջ, դրանով ընդգծելով, որ Որդին ընդամենը մարմին առավ ս. Կույսից և մարդու կերպարանք զգեցավ: Ժողովը հըստակեցրեց նաև Բանի Մարդեղությանը և հոգու բանականությանը (ընդդեմ Ապողինարիոսի, տես Ապողինարիզմ) վերաբերող մասերը:

Կ. Բ տ. ժ. ընդունել է 7 կանոն: Ա կանոնը հավաստում է, որ ժողովը հավատարիմ է մնացել Նիկիայի հանգանակին, նզովում է Մակեդոնին, Փոտինոսին, Ապողինարիոսին և մյուս աղանդապետներին: Բ կանոնը սահմանում է, որ յուրաքանչյուր եկեղեցի, անկախ ավագության աստիճանից, միայն իր եկեղեց. և վարչ. սահմաններում է իրավասու գործելու ու տնօրինելու, իրավունք չունի խառնվելու մյուսների գործերին կամ կարգադրություններ անելու: Գ կանոնը վերաբերում է աթոռների ավագությանը: Կ. Պոլսի աթոռը հայտարարվել է երկրորդը՝ Հռոմից հետո, «քանզի Կ. Պոլիս՝ նոր Հռոմ է»: Սա ուղղված էր Ալեքսանդրիայի աթոռի դեմ, որի աճող հեղինակությունը հարվածում էր թե՛ Հռոմի, թե՛ Կ. Պոլսի շահերին: Ըստ ավագության, Ալեքսանդրիայի աթոռը երրորդն էր, Անտիոքինը՝ չորրորդը, Երուսաղեմինը՝ հինգերորդը: Մնացած չորս կանոնները վերաբերում են եկեղեցու կարգ ու կանոնին:

Հայ եկեղեցին Նիկիայի Ա (325) և Եփեսոսի Գ (431) տիեզեր. ժողովների հետ միասին ընդունում է Կ. Պոլսի ժողովի տիեզեր. հեղինակությունը, թեև չի մասնակցել ժողովին: Այդ ժողովի և Մակեդոնի հոգեմարտ վարդապետության մասին հայ իրականության մեջ առաջին անգամ հիշատակվում է Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» մեջ, Բաբկեն Ա Ոթմսեցի կաթողիկոսի (490–516) թղթերում, որտեղ Կ. Բ տ. ժ. հիշվում է իբրև Նիկիայի ժողովի որոշումները վավերացնող: Այնուհետև, VI–VII դդ., Ներսես Բ Բագրեվանդցի, Հովհաննես Բ Գաբեղենցի, Աբրահամ Ա Աղբաթանեցի կաթողիկոսների և Հայ եկեղեցուց Վրաց եկեղեցու բաժանման առթիվ փոխանակված դավան. թղթերում երեք ժողովները հիշվում են միասին և միակերպ՝ որպես տիեզեր. հեղինակություն և ուղղափառ դավանության սահման:

Հայ եկեղեցին Կ. Բ տ. ժ-ի և 150 հայրապետների հիշատակը տոնում է Բուն Բարեկենդանին նախորդող շաբաթ օրը:

Գրկ. Սոկրատ Սքոլաստիկոս, Եկեղեցական պատմութիւն, Վաղ-պատ, 1897: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Հովնանյանց Պ., Պատմութիւն տիեզերական ժողովոց եկեղեցւոյ…, Վնն., 1847: Կանոնագիրք Հայոց, աշխատասիր. Վ. Հակոբյանի, հ. 1, Ե., 1964: Б о л о т о в В. В., История церкви в период вселенских соборов, т. 3, СПБ, 1913; Migne J. P., Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, t. LXXXIV, Sinodicon, t. CXXXVII, P., 1857–66; Mansi J. D., Sacrorum conciliorum nova et amplissema colectio, Graz, Akademische Druk – U. Verlagsantall, v. 3, 1960–62; Hans-Georg Beck, Kirche und theologische Literatur im Byzantinischen Reich, München, 1959.

Արտաշես Ղազարյան

ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԻ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՐԻԱՐՔՈՒԹՅՈՒՆ, Պատրիար քություն հայոց Թուրքիո, Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու նվիրապետական աթոռներից: Ստեղծվել է 1461-ին: Աթոռանիստը՝ Գումգափուի Ս. Աստվածածին Մայր եկեղեցի: Մինչև պատրիարքության հաստատումը օսմանյան պետության սահմաններում ապրող հայ համայնքներն ընդգրկված են եղել երեք թեմերում. Սվազի, կենտրոնը՝ Ս. Նշան վանք, Էնկյուրիի (Անկարա), կենտրոնը՝ Ս. Աստվածածին կամ Կարմիր վանք, Բուրսա (Պրուսա)Քյոթահյա (Կուտինա)-Գարամանի, կենտրոնը՝ Բուրսա: Վերջինիս առաջնորդն էր Հովակիմ եպիսկոպոսը: XIV դ. սկզբին Կ. Պոլսում գործել են Ս. Սարգիս, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիները, լատինադավան Ս. Նիկողայոս եկեղեցու մի մասը, որը հատկացվել էր հայածես արարողությունների համար: Կ. Պոլսի առաջին պատրիարք է եղել Հովակիմ եպիսկոպոսը (1461–78), որի աթոռանիստն էր Սամաթիայի Ս. Գևորգ եկեղեցին: 1641-ից պատրիարքարանը տեղափոխվել է Գումգափու, որտեղ և գտնվում է ցայսօր: Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքներն օժտված էին ընդարձակ կրոն. և աշխարհական մասնակի իրավունքներով, նրանք տնօրինել են Թուրքիայի վարչական իրավասության ներքո գտնվող հայության կրթությունն ու լուսավորությունը, տպագրության գործը, բարեգործ. և մշակութ. հաստատությունները, պետության և համայնքի օգտին հավաքել մասնակի հարկեր: Օսմ. կայսրության սահմանների ընդարձակմանն ու զորացմանը զուգահեռ ընդարձակվել են նաև պատրիարքության իրավասության աշխարհագր. սահմանները, բարձրացել նրա դերն ու հեղինակությունը, քանի որ պետության տարածքում բնակվող հայության պաշտոնական ներկայացուցիչ է ճանաչվել Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքը:

XVII դ. սկզբին պատրիարքության իշխանությունը տարածվել է օսմ. տիրակալության բոլոր հայաբնակ շրջանների վրա: Սսի կաթողիկոսությունը, Աղթամարի կաթողիկոսությունը, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը իրենց առաջնորդության իրավունքը զիջել են Կ. Պոլսի պատրիարքին: Որոշ ժամանակաշրջան փորձ է արվել ինքնիշխան դիրք գրավել նաև Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի նկատմամբ, սակայն դա չի իրականացել, և Կ. հ. պ. օրինաչափորեն ընդունել է Մայր աթոռի գերագահությունը: 1700-ական թթ. վերջին պատրիարքությունը բաղկացած էր 20, 1834-ին՝ 36, իսկ 1900ին՝ 43 վիճակից՝ 1181 եկեղեցով և 132 վանքով: 1997-ին Կ. հ. պ-յան իրավասության ներքո եղած 6 վիճակներն են. Հին քաղաք, Արլ. Բոսֆոր, Արմ. Բոսֆոր, Իշխանաց կղզիներ, Գավառ, Կրետե կղզի: Դարերի ընթացքում Կ. Պոլսում կառուցված 55 առաքելական եկեղեցիներից այսօր գործում են 35-ը՝ Սկյուտարի Ս. Խաչը, Սամաթիայի Ս. Գևորգը, Ֆերիգյուղի Ս. Վարդանանցը, Ղալաթիայի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը ևն: Գավառում գործում է 6, Կրետե կղզում՝ 1 եկեղեցի: Թուրքիայի 14 հայկ. համայնքներում եկեղեցի չկա: Սկզբ. շրջանում Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքներին նշանակել է սուլթանը: XVIII դ. սկսած պոլսահայ համայնքն օրեցօր ստվարացել է, հատկապես բարձրացել է ամիրայական դասի հեղինակությունը, ինչը սուլթաններին ստիպել է պատրիարքների նշանակման ժամանակ հաշվի առնել նաև նրանց կարծիքը: Ներկայումս Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքն ընտրվում է համայնքների ներկայացուցիչների պատգամավորական ժողովում: 1461ից ցարդ պատրիարքական աթոռը զբաղեցրել են 84 հոգևորականներ: Նրանցից չորսը՝ Մատթեոս Բ (Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցի), Գևորգ Բ (Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի), Մկրտիչ Վանեցի (Մկրտիչ Ա Վանեցի), Մատթեոս Գ (Մատթեոս Բ Կոստանդնուպոլսեցի) ընտրվել են Ամենայն հայոց կաթողիկոս: Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքներ Ներսես Վարժապետյանը, Մաղաքիա Օրմանյանը, Եղիշե Դուրյանը նշանակալի դեր են խաղացել հայոց հաս., մշակութ., գիտ., հոգևոր-եկեղեց. կյանքում:

Արևմտահայությունը զարթոնք է ապրել Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցի, Հակոբ Նալյան, Զաքարիա Փոքուզյան Կաղզվանցի պատրիարքների պաշտոնավարության ընթացքում: Շուրջ ութ տասնյակ տարիների ընթացքում հիմնվել ու բացվել են դպրոցներ, թանգարանմատենադարան, տպարան-գրավաճառանոցներ, լույս են տեսել ինքնուրույն ու թարգմանական, կրոն. ու աշխարհիկ բովանդակությամբ տասնյակ գրքեր, կառուցվել են նոր և վերակառուցվել մի շարք եկեղեցիներ: Ազգ-հոգևոր ու մշակութ-կրթ. վերելքը շարունակվել է նաև XIX դ.՝ Պողոս Ադրիանուպոլսեցու, Ստեփանոս Աղավնիի, Հակոբոս Սերոբյանի և այլ պատրիարքների անմիջական մասնակցությամբ ու գլխավորությամբ: Թուրքիայի հայոց առաջին թաղային, հասարակության միջոցներով պահվող վարժարանը բացվել է 1790-ին, Գումգափու թաղամասում: 1834-ին պատրիարքարանի հովանու ներքո գտնվող գավառներում գործել է 114 հայկ. դպրոց: Դարասկզբին Կ. Պոլսում և գավառներում եղել է 860 հայկ. վարժարան, որտեղ սովորել են 90 հզ. երկսեռ աշակերտներ: Այժմ գավառներում հայկ. դպրոցներ չկան, իսկ Կ. Պոլսում գործում է 14 վարժարան, որտեղ սովորում է 4000 աշակերտ:

Պատրիարքարանն ի սկզբանե կարիք է ունեցել ազգ. ավանդներով կրթված ու դաստիարակված հոգևորականների: Արմաշի դպրեվանքում (տես Արմաշի

Չարխափան Ս. Աստվածածին վանք), որը ծառայել է այդ նպատակին, սովորել են նշանավոր եկեղեց. գործիչներ (Բաբկեն Կյուլեսերյան, Թորգոմ Գուշակյան, Զավեն Եղիայան, Մեսրոպ Նարոյան, Գարեգին Խաչատուրյան և ուր.): Վերջին երեքը հաջորդաբար եղել են Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք: Նույն նպատակին է ծառայում նաև Կ. Պոլսի Ս. Խաչ դպրեվանքը (1954ին հիմնադրել է Գարեգին պատրիարք Խաչատուրյանը): Պատրիարքարանին ենթակա եկեղեցիներում գործող դպրաց դասի երգչախմբերի գործունեությունը նպատակամղված է հայոց ազգ-հոգևոր երաժշտության անաղարտ պահպանմանը: 1719-ին Հովհաննես Կոլոտ պատրիարքը Մայր եկեղեցուն կից բացել է ինքնուրույն կանոնադրությամբ ղեկավարվող առաջին կազմակերպված դպրաց դասը (գործում է ցայսօր): Դպրաց դասի երգչախումբը տարբեր ժամանակներում ղեկավարել են Համբարձում Լիմոնճյանը, Արիս Հովհաննիսյանը, Նիկողայոս Թաշճյանը, Գրիգոր Մեհթերյանը, Կոմիտասը, Էդգար Մանասը, Հովհաննես Չեքիջյանը և այլ նշանավոր երաժիշտ-երաժշտագետներ: Առաջին բազմաձայն եկեղեց. երգեցողությունն ու երգեհոնի գործածությունը Մայր եկեղեցում տեղի է ունեցել 1906-ին՝ Գրիգոր Մեհթերյանի ղեկավարությամբ:

Կ.հ.պ-յան գործունեությունն ավելի կանոնակարգված բնույթ է ստացել 1860-ին ընդունված և 1863-ին սուլթանի կողմից վավերացված Ազգային սահմանադրության հռչակումից հետո: Արլ. Հայաստանը Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցնելուց (1828) հետո Կ. հ. պ. թուրք. կառավարության համար ավելի մեծ կարևորություն է ստացել: Հայ ազատագր. շարժման հարցում պատրիարքությունը հիմնականում զգուշավոր դիրք է գրավել՝ աշխատելով չգրգռել թուրք. կառավարությանը, փորձելով դիվանագիտ. միջոցներով արևմտահայությանը զերծ պահել արյունահեղությունից: Մեծ եղեռնից հետո պատրիարքությունը կորցրել է իր նախկին իրավունքներն ու դերը: Այժմ այն Թուրքիայի հայկ. համայնքների հոգևոր ներկայացուցչություն է: Իր գործունեությամբ նպաստում է հայ ցրված համայնքների համախմբմանը, նրա ազգ. ինքնուրույնության, լեզվի ու մշակույթի պահպանմանը:

Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքն իր իրավասությունից բխող գործողություններն իրականացնում է Կրոն. ժողովի միջոցով: Ներկայումս (2001) Կրոն. ժողովը բաղկացած է հինգ հոգևորականից, երկու ատենապետից, երկու ատենադպիրից, նախագահում է պատրիարքը: Պատրիարքի նախագահությամբ է գործում նաև խորհրդակցական մարմինը, որն ունի երկու փոխնախագահ, ատենադպիր և ինն աշխարհական անդամ: Պատրիարքարանը հրատարակում է կրոնաբարոյական, գրական և պատմաբանասիր. «Շողակաթ» հանդեսը (հիմն. 1952-ին) և տեղեկատվական «Լրաբեր» պարբ-ը (հիմն. 1996-ին): Կ. հ. պ-յան պատրիարքն է Մեսրոպ արք. Մութաֆյանը (1998-ից):

Վարուժան Քյոսեյան

Ալվարդ Ղազիյան

Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքներ ի անվանացանկ

Հովակիմ Պրուսացի (1461–78), Նիկողայոս (1478–89), Կարապետ (1489–1509), Մարտիրոս (1509–26), Գրիգոր (1526–37), Աստվածատուր (1537–50), Ստեփանոս (1550–61), Տիրատուր Սսեցի (1561–63, 1596–99), Հակոբ (1563–73), Հովհաննես Տիարպեքիրցի (1573–81), Թովմաս Գաղատիո (1581–87), Սարգիս Ուլնիո (1587–90), Հովհաննես Բ (1590–91), Ազարիա Ջուղայեցի (1591–92), Սարգիս Բ Պարոն-Տեր Զեթունցի (1592–96), Մելքիսեդեկ Գառնեցի (1599–1600), Հովհաննես Խուլ Կոստանդնուպոլսեցի (1600–01, 1609–11, 1621–23, 1631–36), Գրիգոր Բ Կեսարացի (1601–08, 1611– 1621, 1623–26), Զաքարիա Վանեցի (1626–31, 1636–40), Դավիթ Արևելցի (1640–41, 1643–49, 1650–51), Կիրակոս Երևանցի (1641–42), Խաչատուր Սեբաստացի (1642–43), Թովմաս Բ Բերիացի (1644, 1657–59), Եղիազար Այնթապցի (1651–52), Հովհաննես Դ Մուղնեցի (1652–55), Մարտիրոս Բ Քեֆեցի (1659–60), Ղազար Սեբաստացի (1660– 1663), Հովհաննես Ե Թութունճի (1663–64, 1665– 1667), Սարգիս Գ Թեքիրտաղցի (1664–65, 1667– 1670), Ստեփանոս Բ Մեղրեցի (1670–74), Հովհաննես Զ Ամասիացի (1674–75), Անդրեաս Ստամպոլցի (1675–76), Կարապետ Բ Կեսարացի (1676–79, 1680–81, 1681–84, 1686–87, 1688–89), Սարգիս Դ Էքմեքճի (1679–80), Թորոս Ստամպոլցի (1681, 1687–88), Եփրեմ Ղափանցի (1684–86, 1694–98, 1701–02), Խաչատուր Բ Ճլեցի (1688), Մատթևոս Կեսարացի (1692–94), Մելքիսեդեկ Բ Սուպհի (1698–99, 1700–01), Մխիթար Քյուրտիստանցի (1699–1700), Ավետիք Եվդոկիացի (1702–03, 1704– 1706), Գալուստ Կայծակն Ամասիացի (1703–04), Ներսես Պալաթցի (1704), Մարտիրոս Գ Երզնկացի (1706), Միքայել Խարբերդցի (1706–07), Սահակ Ապուչեխցի (1707, 1708–14), Հովհաննես Է Իզմիրցի (1707–08), Հովհաննես Ը Գանձակեցի (1714–15), Հովհաննես Թ Կոլոտ Բաղիշեցի (1715–41), Հակոբ Բ Նալյան Զմմարացի (1741–48, 1752–64), Պրոխորոն Սիլիստրեցի (1749), Մինաս Ակներցի (1749– 1751), Գևորգ Ղափանցի (1751–52), Գրիգոր Գ Պասմաճյան Կոստանդնուպոլսեցի (1764–73), Զաքարիա Փոքուզյան Կաղզվանցի (1773–81, 1782– 1799), Հովհաննես Ժ Համատանցի (1781–82), Դանիել Սուրմառեցի (1799–1800), Հովհաննես Չամաշըրճյան Բաբերդցի (1800–01), Գրիգոր Խամսեցի (1801–02, 1802–13), Աբրահամ Գոլյան Տաթևացի (1813–15), Պողոս Գրիգորյան Ադրիանուպոլսեցի (1815–23), Կարապետ Գ Պալաթցի (1823–31), Ստեփանոս Բ Աղավնի Զաքարյան (1831–39, 1840–41), Հակոբոս Գ Սերոբյան (1839–40, 1848–58), Աստվածատուր Բ Կոստանդնուպոլսեցի (1841–44), Մատթեոս Բ Չուխաճյան Կոստանդնուպոլսեցի (1844–48), Գևորգ Բ Քերեսթեճյան Կոստանդնուպոլսեցի (1858–60), Սարգիս Ե Գույումճյան Ադրիանուպոլսեցի (1860–61), Ստեփան Մաղաքյան (տեղապահ, 1861–63), Պողոս Բ Թագթագյան Պրուսացի (1863–69), Իգնատիոս Գագմաճյան Իսթանպուլցի (1869), Մկրտիչ Վանեցի Խրիմյան (1869– 1873), Ներսես Բ Վարժապետյան Իսթանպուլցի (1874–84), Հարություն Վեհապետյան (1885–88), Խորեն Աշըգյան (1888–94), Մատթեոս Գ Իզմիրլյան Իսթանպուլցի (1894–96, 1908–09), Մաղաքիա Օրմանյան Իսթանպուլցի (1896–1908), Եղիշե Դուրյան Իսթանպուլցի (1909–11), Հովհաննես Արշարունի Իսթանպուլցի (1912–13), Զավեն Եղիայան Պաղտատցի (1913–15, 1919–22), փոխանորդության շրջան (1915–19), Տեղապահության շրջան (1922–27), Մեսրոպ Նարոյան Մշեցի (1927–44), Տեղապահության շրջան (1944–50), Գարեգին Խաչատուրյան Տրապիզոնցի (1951–61), Շնորհք Գալուստյան Յուզկատցի (1961–90), Գարեգին Բ Գազանճյան (1990–98), Մեսրոպ Բ Մութաֆյան (1998-ից):

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 3, Երուսաղեմ, 1927: Պերպերյան Հ., Նիւթեր Կ. Պոլսո հայոց պատմութեան համար, Վնն., 1965: Սիրունի Հ., Պոլիս և իր դերը, հ. 1–4, Անթիլիաս, 1965–87: Հայ Պոլիս, Ե., 2000: «Շողակաթ» (բացառիկ), 1962:

ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԻ ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔՈՒԹՅՈՒՆ, Կոստանդնուպոլսի եկեղեցի, Կոստանդնուպոլսի աթոռ, Ընդհանրական եկեղեցու հինգ տիեզերական պատրիարքություններից կամ Աթոռներից: VI դարից Կ. տ. պ-յան հիմնադրումը, այն առաքելական հայտարարելու մտահոգությամբ, վերագրվել է Անդրեաս առաքյալին: Կ. Պոլսի եկեղեցու առաքելական լինելու հանգամանքը մերժել է Հռոմի եկեղեցին, որը պնդել է, որ Բյուզանդիոնը (հետագայում՝ Կ. Պոլիս) միայն III դ. է դարձել եպիսկոպոսանիստ քաղաք: Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովի (381) ընդունած 3-րդ կանոնի (հայերեն թարգմանությունում՝ 2-րդ) համաձայն, Կ. Պոլսի աթոռը ճանաչվել է երկրորդը՝ Հռոմի աթոռից հետո: Քաղկեդոնի ժողովի (451) 28-րդ կանոնը ևս Կ. Պոլսի աթոռը ճանաչել է երկրորդը Հռոմի աթոռից հետո՝ ընդունելով, սակայն, որ այն վայելում է Հռոմի աթոռի հետ ավագության հավասար պատիվ: Երկու ժողովների որոշումներն էլ ուղղված էին Ալեքսանդրիայի աթոռի դեմ, որը գերիշխող դիրք և հեղինակություն էր ձեռք բերել քրիստոնյա Արևելքում: 691-ի Կ. Պոլսի ժողովի 36-րդ կանոնով հաստատվել են նախորդ երկու ժողովների ընդունած որոշումները: Ըստ այդ կանոնի, քրիստոնյա աշխարհում հաստատվել է 5 տիեզերական աթոռների հետևյալ աստիճանակարգը՝ Հռոմ, Կ. Պոլիս, Ալեքսանդրիա, Անտիոք և Երուսաղեմ: Ձգտելով հասնել Կ. Պոլսի պատրիարքության գերագահությանը՝ բյուզ. Հուստինիանոս I կայսրը (527–565) Կ. Պոլսի եկեղեցին անվանել է «Գլուխ համայն եկեղեցիների»: Երբ VII դարից արաբներն ու իսլամը տիրել են Արևելքի երեք պատրիարքություններին (Ալեքսանդրիա, Անտիոք, Երուսաղեմ), Կ. տ. պ. Արևելքում մնացել է «ուղղափառության» միակ պատվար: IX դ. կեսից Կ. Պոլսի եկեղեցին ընդհարվել է Հռոմի եկեղեցու հետ: Վերջինս ձգտել է իր գերագահությունը հաստատել բոլոր եկեղեցիների հանդեպ՝ պահանջելով ճանաչել իրեն Ընդհանրական եկեղեցու միակ ղեկավար: Կ. Պոլսի Փոտ պատրիարքը (858–867, 877–886) մերժել է այդ պահանջը, ինչը առաջ է բերել խզում, այսպես կոչված՝ «Սխիզման» Հռոմի և Կ. Պոլսի եկեղեցիների միջև: Երկու եկեղեցիները վերջնականապես առանձնացել են 1054ին, երբ միմյանց նզովել են Կ. Պոլսի պատրիարքն ու Հռոմի պապը: Խզումն ավելի է խորացել դավան. վեճերի պատճառով: Ս. Հոգու բխման (Filioque) վարդապետությունը, որ X դ. պաշտոնապես ընդունել էին Հռոմի եկեղեցին և ողջ Արևմուտքը, քաղաքականից զատ, դավանապես ևս բաժանել է երկու եկեղեցիները: Մինչև Կ. Պոլսի անկումը (1453) ութ փորձ է կատարվել Հռոմի և Կ. Պոլսի եկեղեցիների միջև առաջացած վիհը կամրջելու համար, բայց բոլորն էլ՝ անհաջող: Երբ թուրքերը գրավել են Կ. Պոլիսը և Ս. Սոֆիայի տաճարը վերածել մզկիթի (1453), պատրիարքարանը բազմիցս տեղափոխվել է, իսկ 1600-ից հաստատվել Ֆանար թաղամասի դարպասի մոտ՝ Ս. Գևորգ տաճարում, որտեղ գտնվում է մինչև օրս: Թուրք. տիրապետության շրջանի առաջին պատրիարք Գեննադիոս Սքոլարիոսը ջանքեր է թափել շարունակելու Կ. Պոլսի փիլ. դպրոցի գործունեությունը: Թուրքիայի և Հունաստանի մի շարք քաղաքներում հիմնադրվել են բազմաթիվ դպրոցներ, որոնք վառ են պահել հույների մեջ քրիստ. կրոնը և ազգ. նկարագիրը թուրք. երկարատև տիրապետության ժամանակ: Կ. Պոլսի պատրիարքին ընտրել են նրա ենթակայության տակ գտնվող մետրոպոլիտությունների ղեկավարները, որոնց վերապահված էր նաև պատրիարքին գահընկեց անելու իրավունքը: Գործնականում վերջին խոսքը պատկանել է կայսրին: V դարից սկսած Կ. Պոլսի պատրիարքը կարևոր դեր է խաղացել կայսրի թագադրության հանդեսին: Մինչև 1453-ը (երբ թուրքերը գրավել են քաղաքը) Կ. Պոլսի աթոռն ունեցել է 135 պատրիարք: Թուրք. նվաճումից հետո Տիեզերական պատրիարքը համարվել է բարձր պաշտոնյա և հաստատվել սուլթան. բերատով: Չնայած Լոզանի կոնֆերանսում (1923) թուրք. պատվիրակությունը չի կարողացել պատրիարքությունը հեռացնել քաղաքից, բայց այն զրկվել է մի շարք իրավասություններից: Ներկայումս նրան է ենթակա հուն. սփյուռքը, իսկ Հունաստանն ունի իր արքեպիսկոպոսը: Այժմ Թուրքիայի տարածքում մնացել են Կ. տ. պ-յանը ենթակա չորս մետրոպոլիտություններ, որոնք կրում են հին մետրոպոլիտությունների անվանումները՝ Քաղկեդոնի, Խալդիայի, Լաոդիկիայի, Սարդիսի և Փիլադելփիայի, բայց չունեն հոտ:

Կ. տ. պ. իր շուրջ 1700-ամյա գոյության ընթացքում ունեցել է հարաբերություններ Հայոց կաթողիկոսության հետ: Բյուզ. կայսրության սահմաններից դուրս գտնվող քրիստ. եկեղեցիների հետ իր հարաբերություններում Կ. տ. պ. գործել է քաղ. իշխանությունների հետ ձեռք ձեռքի տված: Կայսրերը դավան. հարցերն օգտագործել են քաղ. խնդիրները սքողելու համար: Դեռ 417-ին Սահակ Ա Պարթև Հայոց կաթողիկոսը գրագրություն է հաստատել Կ. Պոլսի Ատտիկոս պատրիարքի (406–425) հետ, խնդրելով նրա միջնորդությունը կայսրից թույլտվություն ստանալու՝ Հայաստանի բյուզ. մասում հայկ. դպրոցներ բացելու, ինչպես նաև իր իրավասություններն այստեղ ևս տարածելու համար: Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովից (431) հետո Կ. Պոլսի Պրոկղ (Պրոկլոս) պատրիարքը (434–446), Հայաստանում նեստորականության տարածումը կանխելու նպատակով, նամակագրություն է ունեցել Սահակ Ա Պարթևի, Մեսրոպ Մաշտոցի հետ և զգուշացրել նեստորականության վտանգի մասին: Միաժամանակ ուղարկել է Եփեսոսի ժողովի ընդունած վեց կանոնները և Սուրբ Գրոց ստուգված բնագրերը:

Քաղկեդոնի ժողովի հետևանքով, երբ տրոհվել է Ընդհանրական եկեղեցին, Կ. Պոլսի պատրիարքությունը, որն ընդունել էր Քաղկեդոնի հանգանակը, քրիստոնյա Արևելքում որոշ ժամանակ մնացել է առանձնացած: Քաղկեդոնի երկաբնակ դավանությունը մերժել էին Ալեքսանդրիայի, Անտիոքի և Երուսաղեմի պատրիարքությունները: Հայ եկեղեցին ևս, քիչ ավելի ուշ, իր հստակ հակաքաղկեդոն. դիրքորոշումն է հայտնել: Կ. Պոլսի պատրիարքությունը և բյուզ. կայսրերը եկեղեցիների միջև առաջացած վիհը կամրջելու բազմաթիվ փորձեր են արել V–VII դդ.: Պատրիարքությունը մեծ տեղ է հատկացրել Հայ եկեղեցուն՝ ձգտելով նրա միջոցով իր ազդեցությունը տարածել Քաղկեդոնի ժողովը մերժած հայերի, ասորիների, վրացիների վրա՝ ի հակակշիռ Պարսկաստանի: Բյուզ. Զենոն կայսրի 482-ի հրապարակած «Հենոտիկոնը» (Միության գիր), VI դ. սկզբին Անաստաս կայսրի՝ Արևելքի ուղղափառներին սիրաշահելու և քաղկեդոնականներին հալածելու քաղաքականությունը, Կ. Պոլսի Սերգիոս պատրիարքի (610–638) և Հերակլիոս կայսրի առաջ քաշած միակամության վարդապետությունը, ինչպես նաև 553-ի Կ. Պոլսի ժողովի (անվանված 5-րդ տիեզեր. ժողով) որոշումները՝ ուղղված նեստորականության պարագլուխների (այսպես կոչված՝ «Երեք գլուխների» դատապարտումը) դեմ, կոչված էին Կ. Պոլսի պատրիարքության կողմը գրավել Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներին և ուժեղացնել կայսրության քաղ. ազդեցությունն Արևելքի քրիստոնյա ժողովուրդների վրա:

Արաբ. տիրապետության շրջանում (VII–IX դդ.) Կ. Պոլսի պատրիարքության և Հայ եկեղեցու փոխհարաբերությունները գրեթե ընդհատվել են: Միայն մեկ անգամ Կ. Պոլսի պատրիարք Պյուրոսը (638–641, 654) և Կոստանդ II կայսրը Հայոց Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսին և Հայոց սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունուն դիմել են երկու եկեղեցիների միություն հաստատելու կոչով: Այն քննարկվել է Դվինի 648-ի ժողովում և մերժվել:

Հայ-հույն եկեղեց. հարաբերությունները վերսկսվել են IX դ., Կ. Պոլսի Փոտ պատրիարքի և Հայոց կաթողիկոս Զաքարիա Ա Ձագեցու օրոք: Այդ ժամանակ՝ Արաբ. խալիֆայության թուլացման պայմաններում, բյուզ. կայսրությունը ծրագրեր է նյութել ողջ Հայաստանը նվաճելու համար: Ինչպես միշտ, այս անգամ էլ առաջ է քաշվել կայսրության քաղ. նկրտումները շղարշող դավան. հարցը: Հայ. թարգմանությամբ և հուն. բնագրերով պահպանված՝ Փոտ պատրիարքի բազմաթիվ նամակներն ու գրությունները (հատկապես ուղղված Զաքարիա Ա Ձագեցուն) վկայում են Կ. Պոլսի պատրիարքության՝ քաղկեդոնականությունը Հայաստանում տարածելու և երկրի պաշտոն. դավանանքը դարձնելու նոր փորձերի մասին: 862-ին Հայոց իշխան Աշոտ Բագրատունուն Փոտի գրած նամակից պարզվում է, որ Կ. Պոլսի պատրիարքությունն այդ գործում որոշ հաջողությունների էր հասել Չորրորդ Հայքում և Տարոնում: Այդ քաղաքականությունը շարունակել է Նիկողայոս Միստիկոս (901–907, 912– 925) պատրիարքը, որը Հայաստանի համար քաղ. դժվարին տարիներին Հայոց թագավոր Սմբատ Ա-ին և Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցուն ուղարկել է նամակներ, որտեղ դատապարտել է Հայ եկեղեցու դավանությունը և հորդորել ընդունել քաղկեդոնականություն: Բյուզ. Հովհաննես Չմշկիկ կայսրի օրոք Կ. Պոլսի պատրիարքի հետ նամակագրություն է պահպանել Վահան Ա Սյունեցին, որը քաղկեդոնականությանը հարելու մեղադրանքով դատապարտվել է Անիի եկեղեց. ժողովում և կարգալույծ արվել:

Բագրատունյաց թագավորության անկումից (1045) հետո մայրաքաղաք Անին անցել է Բյուզանդիային, որը Խաչիկ Բ Անեցի Հայոց կաթողիկոսի մահից (1065) հետո արգելել է Հայոց կաթողիկոս. աթոռի գոյատևումը Անիում՝ պետ. իշխանությունը կորցրած հայ ժողովըրդին նաև հոգևոր-եկեղեց. իշխանությունից զրկելու նպատակով: Կ. Պոլսի պատրիարքության և Հայոց կաթողիկոսության փոխհարաբերություններն աշխույժ են եղել հատկապես Կիլիկիայի Հայկ. պետության գոյության ամբողջ ընթացքում: Կիլիկիայում նստող առաջին Հայոց կաթողիկոսը, որը Կ. Պոլսի պատրիարքության հետ հարաբերություններ էր հաստատել, Գրիգոր Բ Վկայասերն էր: Նրա այդ գործունեությունը շարունակել են Գրիգոր Գ Պահլավունի և Ներսես Դ Կլայեցի (Ներսես Շնորհալի) Հայոց կաթողիկոսները: Բյուզ. աղբյուրները հարուստ տեղեկություններ են հաղորդել Հռոմկլայի կաթողիկոսարանի, Սսի կաթողիկոսարանի և Կ. Պոլսի պատրիարքության ու բյուզ. կայսրերի կապերի մասին: Այդ շրջանում հայ-բյուզ. եկեղեց. հարաբերությունները միշտ եղել են, մի կողմից՝ Հայոց կաթողիկոսների և թագավորների, մյուս կողմից՝ Կ. Պոլսի պատրիարքների ու բյուզ. կայսրերի ուշադրության կենտրոնում: Հայ և հույն վարդապետների, աստվածաբանների հաճախակի դավանաբան. վեճերը, որպես կանոն, տեղի են ունեցել Կ. Պոլսում՝ Ս. Սոֆիայի ամբիոնից: Դրանց մասնակցել են նաև աշխարհիկ տերերը: Կ. Պոլսում նման բանավեճեր են ունեցել Հակոբ Սանահնեցին, Գագիկ Բ Բագրատունին, Գագիկ Աբասյանը, Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, Բագրեվանդի իշխան Ատրներսեհը և ուրիշներ:

Հայ կաթողիկոսներից Բյուզանդիա է գնացել միայն Պետրոս Ա Գետադարձը, որին պատրիարքն ու կայսրը ընդունել են փառք ու պատվով: Կաթողիկոսը, հավանաբար, առերես ստորագրել է եկեղեցիների միության գիրը՝ կանխելու համար բյուզանդացիների ներխուժումը Շիրակի Բագրատունիների թագավորություն: Հայոց կաթողիկոսներից ոմանք էլ (Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի, Ներսես Շնորհալի), չնայած հրավերներին, չեն մեկնել Կ. Պոլիս՝ խուսափելով քաղկեդոնականների հետ հաղորդակցվելուց և քաղկեդոնականությանը հարելու մեղադրանքներից: 1700 տարվա ընթացքում Կ. Պոլսի միայն մեկ Տիեզերական պատրիարք՝ Բարդուղիմեոս Ա է այցելել Հայաստան (1997-ին)՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի հրավերով, ի պատասխան վերջինիս Կ. Պոլսի աթոռ կատարած այցելության:

Թուրք. տիրապետության հենց սկզբում՝ 1461-ին Կ. Պոլսում ստեղծվել է Հայ եկեղեցու Կ. Պոլսի պատրիարքությունը (տես Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքություն):

Դրանից հայ-հուն. եկեղեց. հարաբերությունները թեև չեն աշխուժացել, բայց քաղ. դժնդակ պայմանների բերումով Կ. Պոլսի հայոց և հունաց պատրիարքությունները շատ հարցերում համագործակցել են՝ մոռացության տալով դավան. տարաձայնությունները: Մեծ եղեռնի ժամանակ, երբ ցեղասպանությանը զոհ են գնացել բազմաթիվ հայ հոգևորականներ, փրկված հայերը մնացել են առանց քահանաների: 1919-ի մայիսի 29-ին Կ. Պոլսի եկեղեցու Սինոդը Կ. Պոլսի Տիեզերական աթոռին ենթակա մետրոպոլիտներին մի շրջաբերական գրությամբ հայտնել է, որ հայոց Զավեն պատրիարքը խնդրանքով դիմել է Կ. Պոլսի պատրիարքություն, որպեսզի այն վայրերում, որտեղ չկան հայ քահանաներ, թույլատրվի օրթոդոքս քահանաներին ժամանակավորապես սպասարկել այդտեղի հայերի հոգևոր կարիքները: Կ. տ. պ. համաձայնել է և ընդառաջել:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Զեքիյան Լ., Համամիութենական տրամախոսություն մը ԺԲ դարուն, «Բազմավեպ», 1977, № 3–4: Բոզոյան Ա., Բյուզանդիայի արևելյան քաղաքականությունը և Կիլիկյան Հայաստանը, Ե., 1988: Նույնի, Հայ-բյուզանդական եկեղեցական հարաբերությունների վավերագրերը (XI–XII դդ.), Ե., 1996: Բարթիկյան Հ., Պետրոս Ա Գետադարձ և Կոստանդին Թ Մոնոմախ, ԲԵՀ, 1988, № 1: Նույնի, Կիլիկյան Հայաստանի և Բյուզանդական կայսրության եկեղեցական փոխհարաբերությունները և դրանց քաղաքական ծալքերը, «Աշտանակ», 1, Ե., 1995, էջ 112–126:

Հրաչ Բարթիկյան

ԿՈՏԱՅՔԻ ԹԵՄ Հայաստանյայցառաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա-ի՝ 1996-ի մայիսի 30-ի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Կեչառիսի վանքի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի: Ընդգրկում է ՀՀ Կոտայքի մարզը:

Կ. թ. պատմականորեն և տարածքով Բջնիի եպիսկոպոս. աթոռի ժառանգորդն է: Բջնիի աթոռի հիմնադրման մասին Բջնիի Ս. Աստվածածին եկեղեցու պատին պահպանվել է կաթողիկոս Պետրոս Ա Գետադարձի հրամանը (1031) պարունակող վիմագիր արձանագրություն: Բջնիի աթոռը հետագայում մեծ հռչակ է ստացել, և տեղի եպիսկոպոսները կոչվել են Արարատյան գավառի դիտապետ: 1390-ին Բջնո թեմին է միացել Արարատյան թեմը: Ղ. Ալիշանը կազմել է թեմի եպիսկոպոսների գավազանագիրքը: Կ. թ-ի տարածքում են գտնվում Արզնիի Ս. Կիրակի (VI դ.), Արամուսի Ս. Ծիրանավոր (VI դ.), Սոլակի Ս. Աստվածածին (VI–VII դդ.), Բջնիի Ս. Սարգիս (VII դ.), Ալափարսի Ս. Վարդան (VII դ.), Գառնիի Ս. Աստվածածին (XII դ.), Նուռնուսի Ս. Գրիգոր Նարեկացի (XII–XIII դդ.), Ս. Հարություն (կառուցվում է) եկեղեցիները, Պտղնավանքը, Եղվարդի Ս. Թեոդորոս, Կարենիսի, Թեղենյաց, Նեղուցի (XIII դ.), Թեժառույքի (XIII դ.) վանքերը, Ակունքի Պողոս-Պետրոս մենաստանը, Ձագավանքը, Մայրավանքը, Մաքրավանքը (XIII դ.), Հրազդանի Ս. Խաչ եկեղեցին (XIII դ.) ևն, ինչպես նաև Գեղարդավանքը, որը ենթարկվում է Մայր աթոռին:

Թեմում գործում են՝ Ծաղկաձորի Կեչառիսի վանքը, Հրազդանի Ս. Աստվածածին, Եղվարդի Ս. Աստվածածին, Առինջի Ս. Հովհաննես, Ս. Աստվածածին, Ջրվեժի Ս. Կաթողիկե, Բջնիի Ս. Աստվածածին, Աբովյանի Ս. Ստեփանոս եկեղեցիները, Չարենցավանի աղոթատեղին: Թեմի տարածքում գործում են կրոնի ուսուցիչների լսարաններ, կան կիրակնօրյա դպրոցներ, մանկ. հոգևոր երգչախմբեր: Կ. թ-ի առաջնորդարանում ստեղծվել է Քրիստոնեական դաստիարակության և քարոզչության կենտրոն (1997): Թեմը Ծաղկաձորում ունի մանկ. բարեգործ. ճամբար (1998-ից): Հրատարակվում է «Կեչառիս» ամսաթերթը (2000-ից): Կ. թ-ի առաջնորդն է Առաքել եպս. Քարամյանը (1996-ից):

Գրկ. Մաթեվոսյան Կ., Հայաստանի թեմերը (պատմություն և արդիականություն), «Էջմիածին», 1998, № 2–3:

Կարեն Մաթևոսյան

ԿՈՐՅՈՒՆ (մոտ 380 – մոտ 450), մատենագիր, Թարգմանչաց շարժման առաջնեկներից, վարդապետ:

Նորագյուտ մաշտոցյան այբուբենը փորձարկելուց հետո Սահակ Ա Պարթևը և Մեսրոպ Մաշտոցը Վաղարշապատում 406-ին աշակերտներ են ժողովել՝ քարոզիչներ պատրաստելու, որոնց էլ, իբրև հայոց գրերով Աստվածաշունչը տարածողներ, ուղարկել են Հայոց աշխարհի զանազան կողմերը: Կ. նրանցից մեկն էր:

429-ին Կ. Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Ա Պարթևի հանձնարարությամբ գնացել է Ասորիք, ապա՝ Բյուզանդիոն՝ ասորերենի և հունարենի մեջ կատարելագործվելու: Մինչ այդ Բյուզանդիոն էին մեկնել Եզնիկ Կողբացին և Հովսեփ Պաղնացին: Նրանք հայրենիք են վերադարձել 431-ից հետո՝ իրենց հետ բերելով Սուրբ Գրքի հունարեն լավագույն օրինակ և Նիկիայի (325) ու Եփեսոսի (431) տիեզերական ժողովների կանոնները: Մեսրոպ Մաշտոցի մահից հետո Կ. շարադրել է իր ուսուցչի վարքը՝ «Ասքանազյան ազգի և Հայաստան աշխարհի աստվածապարգև գրի մասին, թե երբ և որ ժամանակ բաշխվեց և ինչպիսի մարդու ձեռով եղավ այդ աստվածային նոր գրված շնորհքը»: «Վարք Մաշտոցին» (գրվել է 433–449-ի միջև) հայ ազգ. մատենագրության երախայրիքն է, V դ. սկզբին Հայաստանում ծավալված մտավոր ու քաղ. շարժման առաջին և միակ հավաստի սկզբնաղբյուրը՝ գրված ժամանակակցի, իրադարձությունների մասնակցի և ականատեսի ձեռքով: Վարքաբանական ձևի տակ Կ. կարևոր տեղեկություններ է հաղորդել հայոց, վրաց և աղվանից գրերի գյուտի մասին: Հետագա բոլոր պատմիչները V դ. սկզբի մշակութ. շարժման, Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Ա Պարթևի գործունեության և գրերի գյուտի վերաբերյալ տեղեկությունները քաղել են Կ-ից:

Կ-ի «Վարք Մաշտոցին» մեզ հասել է երկու տարբերակով՝ համառոտ և ընդարձակ: Համառոտ տարբերակը Կ-ի և Մովսես Խորենացու երկերի համաձուլվածք է՝ երկու հեղինակներին համաձայնեցնելու և բնագիրն ավելի մատչելի դարձնելու նպատակով: Այն չունի աղբյուրագիտ. նշանակություն: Կ-ի բուն երկը ընդարձակ տարբերակն է, որի պահպանված ամենահին օրինակը XVII դարինն է՝ Ամրդոլու վանքում Սահակ Վանեցի գրչի կատարած ընդօրինակությամբ:

«Վարք Մաշտոցին» հրատարակվել է մի քանի անգամ (առաջինը՝ 1833-ին, Վենետիկում), թարգմանվել գերմ., ֆրանս., անգլ., ռուս.: Կ-ին են վերագրվում մի քանի այլ աշխատանքներ ևս, որոնց ստուգությունը չի հավաստվում: Նրան է վերագրվում նաև Աստվածաշնչի Մակաբայեցւոց գրքի թարգմանությունը: Կ. զբաղվել է եկեղեց. գործունեությամբ, ձեռնադրվել Վրաստանի եպիսկոպոս:

Երկ. Վարք Մաշտոցի, Ե., 1995:

Արտաշես Մարտիրոսյան

«ԿՌՈՒՆԿ ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀԻՆ», ազգային, բարոյախոսական, լուսավորական, բանասիրական, լրատվական ամսօրյա հանդես: Լույս է տեսել 1860–63-ին, Թիֆլիսում: Խմբագիր՝ Մ. Աղաբեկյան, հրատարակիչ-տնօրեն՝ Հ. Էնֆիաճյանց: Հանդեսի հավատամքը ազգի կրթությունն ու լուսավորությունն էր: Նրա մշակած լուսավոր. ծրագրում նախանշվել է հստակ տարբերակված կրթ. երկու համակարգ, որի հիմքում դրվել են հոգևոր և ազգ. ուսուցման ինքնուրույն ուղիները՝ կրթ. ողջ համակարգի ընդհանուր ղեկավարությունը հանձնարարելով բարձրաստիճան հոգևորականներին: Հանդեսը մշտապես անդրադարձել է բարոյական (կրոնական) և ազգ. (աշխարհիկ) կրթության կազմակերպման գործն. խնդիրներին, հայերի լուսավորության աղբյուրը համարել Հայ առաքելական եկեղեցին և հայերին կոչ արել պահպանել իրենց եկեղեցին, կրոնը, լեզուն: Ընդունելով, որ հայ հոգևորականները XIX դ. հետ են մնացել իրենց նախորդներից՝ հանդեսը, այնուամենայնիվ, ազգի հոգևոր վերածնության հուսալի հեռանկարները պայմանավորել է «եկեղեցու արիաջան հովիվների» եռանդուն գործունեությամբ, նրանց խելացի քարոզչությամբ: Մերժելով Հայ առաքելական եկեղեցու վերանորոգման՝ Ստ. Նազարյանցի տեսակետը («Ռեֆորմ ոտքից գլուխ»), հավաստել է, որ Հայ առաքելական եկեղեցին կարիք չունի վերափոխման: Այն կարիք ունի միայն հայրենասեր հովիվների, որոնք, քարոզելով քրիստ. ճշմարտությունները, անփոփոխ կպահպանեն Հայ եկեղեցու ներքին և արտաքին դիմագիծը. «Հայոց ազգն իրեն եկեղեցու ամեն մի ծեսն, ամեն մի քարն, նրա սեղանի և խորանների շինվածքի ձևն անգամ անփոփոխ է համարում, սուրբ ու նվիրական…» («Կռունկ Հայոց աշխարհին», 1860, № 10, էջ 846):

«Կ. Հ. ա.» լուսաբանել է համայն հայության առօրյան, նրա հոգսերը և ապագայի ակնկալիքները: «Հայոց աշխարհին կռնկան խապրիկները» բաժնում հանդեսը հաղորդումներ է նվիրել Արևմտյան Հայաստանի իրադարձություններին: Հրատարակել է Ազգային սահմանադրության բնագիրը, լուսաբանել դրա քըննարկման ընթացքը, բազմաբնույթ արժեքավոր նյութերով անդրադարձել Զեյթունի 1862-ի ապստամբությանը. տպագրել է ականատես ճանապարհորդների նոթեր, Ս. Երիցյանի նամակը Կ. Պոլսից, ֆրանս. «Նորդ» թերթից թարգմանված մի ծավալուն հոդված՝ Զեյթունի պատմության և վերջին անցքերի վերաբերյալ, ուղերձ՝ քրիստոնյա տերության մեջ ապրող հայերին, որ չմոռանան «խորը Տաճկաստանում կրակի ու սրի տակ հալումաշ եղող իրանց եղբարցը»: «Կ. Հ. ա.» կարևոր դեր է կատարել գրական աշխարհաբարի ձևավորման գործում՝ հրատարակելով Խ. Աբովյանի, Պ. Պռոշյանի, Գ. Շերմազանյանի, Ռ. Պատկանյանի և այլոց գեղ. երկերը: Հետաքրքրական է հանդեսի «Աղբյուր ազգային արդյան պատմության» բաժինը, որտեղ տպագրվել են ուղեգրական նոթեր, ուսումնասիրություններ, թարգմանություններ:

Մարգո Մխիթարյան

ԿՏՈՒՑ ԱՆԱՊԱՏ, Վանա լճի Կտուց կղզում: Ըստ ավանդության, հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Հռոմից վերադառնալիս՝ այստեղ ամփոփելով իր հետ բերած Կենաց փայտի մի մասը և յոթ սրբերի մասունքները, կառուցել յոթ եկեղեցի ու իր աշակերտներից մեկին առաջնորդ կարգել: Կ. ա-ի մասին առաջին հիշատակությունը վերաբերում է XI դ.: 1462ին անապատի վանահայր Գրիգոր եպիսկոպոսը Ստեփանոս վարդապետի ձեռքով վերանորոգել է Ս. Հովհաննես Կարապետ և Ս. Խաչ եկեղեցիները: XV դ. Կ. ա. դարձել է գրչության նշանավոր կենտրոն և ծաղկում ապրել հայտնի գրիչներ Խաչատուրի ու Հովհաննեսի գործունեությամբ: 1462-ին Խաչատուրը Հայսմավուրք է ընդօրինակել, որտեղ հիշատակում է իրեն օգնած բազմաթիվ միաբանների (ձեռագիրը նկարազարդել է Վասպուրականում հռչակված Մինաս ծաղկողը): Խաչատուրի գործը շարունակել է Հովհաննեսը, որից մեզ հասած ամենահին ձեռագիրը 1470-ի է: Հայտնի են նաև Մինաս և Բարսեղ գրիչները (XV դ. 70–80-ական թթ.):

XVI դ. Կ. ա. անկում է ապրել: XVII դ. Լիմ անապատի միաբանների մի մասը տեղափոխվել է Կտուց կղզի, վերակենդանացրել Կ. ա., կառուցել բնակելի ու տնտ. շենքեր, նորոգել հները: 1712-ին Կ. ա-ի վանահայր Սիմեոն արքեպիսկոպոսը հիմնովին վերակառուցել է Ս. Կարապետ եկեղեցին (ճարտ.՝ Խոշխաբար Բաղիշեցի): Սրբատաշ ֆելզիտով կառուցված, մեկ զույգ գմբեթակիր մույթերով եկեղեցու աղոթասրահը արլ-ից ավարտվում է յոթանիստ խորանով: Եկեղեցին ունեցել է որմնանկարներ (XX դ. սկզբին մույթերի վրա դեռևս նկատելի էին Աբգար թագավորի և Կոստանդին կայսրի պատկերները): 1740-ին եկեղեցու արմ. ճակատին կից Կարապետ Դատիկ եպիսկոպոսը քառամույթ գավիթ է կառուցել, որի հս. պատից մուտք է բացվում դեպի ուղղանկյուն խորանով Ս. Հրեշտակապետաց մատուռը, որտեղ պահվել են Կ. ա-ի ձեռագրերը: Համալիրի հս-արմ-ում գտնվում են միջանցքի շուրջը երկշար դասավորված մութ ու ցածր խցերը, արլ-ում՝ հյուրատունը, իսկ հվ-ում՝ վանահոր բնակարանը: XIX դ. Կ. ա-ի թեմն ունեցել է ութ գյուղ: Նրան են պատկանել Վանա լճի մերձափնյա ցորենի արտերը, այգիներ, ձիթհանք, ջրաղաց, տներ, խանութներ ևն: Կ. ա. ամայացել է Մեծ եղեռնի ժամանակ:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Լալայան Ե., Վասպուրական. նշանավոր վանքեր, ԱՀ, պր. 1, Թ., 1912: Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 1, Վնն., 1940: Thierry J. M., Monuments armeniens du Vaspurakan, P., 1989.

Արմեն Հախնազարյան

ԿՐՈՆ, փիլիսոփաներն ու աստվածաբանները կրոնը սահմանել են տարբեր ձևով՝ բնորոշման հիմքում դնելով մարդու այս կամ այն յուրահատուկ վերաբերմունքը այն բարձրագույն էակի կամ բարձրագույն ուժերի հանդեպ, որին կամ որոնց նա երկրպագում է: Ոմանք Կ-ի էությունն են համարել սուբյեկտիվ հավատը, ուրիշները՝ օբյեկտիվ հայտնությունը, ոմանք Կ. սահմանել են որպես մարդկային հոգու անհատական վերաբերմունք աստվածայինի նկատմամբ, ուրիշներն այն հանգեցրել են հավաքական ստեղծագործությանը և սոցիալական կազմակերպությանը, որոնք ծնում են պաշտամունք, դավանանք, կրոնական համայնք և նվիրապետություն: Ընդհանուր գծերով Կ. կարելի է բնորոշել որպես մարդկային հասարակության կազմակերպող և կազմակերպված հավատ, որպես կազմակերպված երկրպագում բարձրագույն ուժերին: Նման երկրպագումը՝ լինի դա զգայական, նյութական կամ թե ծառայության ոգով և ճշմարտությամբ, հավատացյալի համար ենթադրում է իր երկրպագած բարձրագույն ուժերի աներկբայորեն իրական լինելու գիտակցում:

Կ. սահմանվում է նաև որպես մարդու հավատն առ Աստված և այն պաշտամունքն ու ծեսը, որոնցով արտահայտվում է այդ հավատը: Կրոնագիտ. բացատրությամբ՝ Կ. աստվածությունը ներկայացնող համակարգ է, մարդու և Աստծո միջև հոգևոր հարաբերություն, որն իր արտահայտությունն է գտնում հավատի միջոցով, իսկ այդ հարաբերությունը տեղի է ունենում աստվածապաշտության, ծեսի ընթացքում:

Եվրոպ. լեզուներում religon բառի արմատը՝ reli, նշանակում է կապ, հարաբերություն, տվյալ դեպքում՝ մարդկանց և Աստծո միջև: Հայերենում, ըստ Հ. Աճառյանի Արմատական բառարանի՝ կարգ, կանոն, վարք, օրենք, սովորություն, վարդապետություն, հավատք. կիր (կրել) արմատից – ոն (օն) մասնիկով: Ըստ Հայկազյան բառարանի՝ կրել և պահել կամ կրելի օրենք: Ղ. Ալիշանի բացատրությամբ՝ կիրք բառից, իբրև «ներքին զգացում»: Կ-ի ծագումը մարդկության չափ հին է և նախնադարյան շրջանից ունեցել է համամարդկային ու տիեզերական բնույթ: Չի եղել որևէ ժամանակաշրջան, մարդկային որևէ հասարակություն կամ հավակրոն. երևույթների: Կ. ունեցել է իր զարգացման պատմությունը և վաղ ժամանակների կրոն. հավատալիքներից, բնապաշտությունից, բազմաստվածությունից հասել է միաստվածության գաղափարին:

Կ. պայմանականորեն դասակարգվում է՝ 1. տոհմացեղային կամ նախնադարյան հասարակության հավատալիքներ (մոգություն, կախարդություն, ոգեպաշտություն, բնապաշտություն, տոտեմիզմ, ֆետիշիզմ, անիմիզմ ևն), 2. ազգային կամ մեկ էթնիկական կազմավորման Կ-ներ (հուդայականություն, հինդուիզմ, ջայնիզմ, սինտոյիզմ ևն), 3. համաշխարհային Կ-ներ, որոնցից ամենատարածվածներն են քրիստոնեությունը, բուդդայականությունը, մահմեդականությունը:

ԿՐՈՆԻԴԵՍ, սուրբ Կրոնիդես (ծ. թ. անհտ – 355 կամ 342, հանգչում է Մշո Ս. Կարապետ վանքին մերձ մի մատուռում՝ գործակցի՝ ս. Անտոն ճգնավորի հետ), III–IV դարերի ճգնավոր, հայ ճգնավորության հիմնադիրներից: Տես Անտոն:

Լևոն Սարգսյան

ԿՈՒՍԱԿՐՈՆՈՒԹՅՈՒՆ, կուսական առաքինությունը կրող կրոնավորների՝ կուսակրոնների ամբողջությունը: Հայ եկեղեցում գոյություն ունի ամուսնացյալ և կուսակրոն սարկավագություն (տես Սարկավագ) և քահանայություն (տես Քահանա): Կ. նվիրապետության մեջ առանձին կարգ չէ, այլ սարկավագության և քահանայության դասերից մեկը, քանի որ մեկ է սարկավագական ձեռնադրությունը և մեկ է քահանայական ձեռնադրությունն ու օծումը: Ձեռնադրվելուց հետո քահանան, եթե ամուրի է, ընդունում է Կ., կոչվում աբեղա, որին մասնավոր արարողությամբ, ի նշան աշխարհիկ կյանքից հրաժարվելու, տրվում է վեղար (տես Զգեստ եկեղեցական հոդվածում): Հայ եկեղեցում ամուսնացյալ եկեղեցականները քահանայությունից բարձր կարգ չեն կարող ընդունել:

Կ. գոյություն է ունեցել նաև նախաքրիստ. շրջանում, սակայն առավել տարածվել է քրիստոնեության մեջ: Առաքելական շրջանում Կ-յան համար հատուկ կարգադրություն և օրենք չի եղել. առաքյալների, նաև եկեղեցու սպասավորների, ավետարանչական և քարոզչ. աշխա տանքներին լծվածների մեջ կային և՛ ամուսնացյալներ, և՛ ամուրիներ: Հետագայում Կ. մենակեցության, անապատականության և ճգնական կյանքի հիմքի վրա զարգացել է, ստեղծվել են վանքեր, առաջացել միաբանություններ, և Կ. պարտադիր է դարձել վանականների (տես Վանականություն) համար: Վանքերում բնակություն հաստատած կուսակրոնները տրվել են առանձնության, աղոթքի, Ս. Գրքի ընթերցանության, պահքի և հոգևոր խորհրդածությունների՝ Աստծուն և հավատին նվիրվածության, զգաստության և ժուժկալության օրինակ դառնալով եկեղեցու մյուս անդամների համար: Հնում վանականների և անապատականների մեջ եղել են քահանայական ձեռնադրություն և օծում չունեցող կուսակրոն աշխարհականներ, որոնց ևս տրվել է վեղար: Ներսես Շնորհալին իր «Թուղթ ընդհանրական»-ում կուսակրոններին արգելել է դուրս գալ վանքերից և հաստատվել քաղաքներում ու գյուղերում: Հետագայում կուսակրոնները թեմերում զբաղեցրել են պաշտոններ, շփվել ժողովրդի հետ, զբաղվել քարոզչությամբ:

Կ. մեծ տարածում է գտել և պարտադիր դարձել հատկապես Կաթոլիկ եկեղեցում, որտեղ բոլոր հոգևորականները կուսակրոններ են: Կ. պարտադիր չէ Անգլիկան եկեղեցում, եպիսկոպոսներն անգամ ազատ են Կ-յան և ամուսնանալու հարցում: Բողոքականությունը մերժում է Կ.:

Հայ եկեղեցում Կ. մուտք է գործել տիրող սովորության համաձայն և հաստատվել ավանդությամբ: Գրիգոր Ա Լուսավորչից մինչև Սահակ Ա Պարթևը Հայոց կաթողիկոսներն ամուսնացած են եղել, սակայն կաթողիկոս ձեռնադրվելուց հետո դարձել են կուսակրոն: V դ. սկսած Հայ եկեղեցում վարչ. և քարոզչ. իշխանությունը վերապահվել է բացառապես կուսակրոններին, և բարձրաստիճան հոգևորականությունը (կաթողիկոս, եպիսկոպոս, վարդապետ) ընտրվում է կուսակրոն քահանաներից: Նրանք ստանձնում են նաև եկեղեց. պատասխանատու պաշտոններ: Կուսակրոն են ոչ միայն վանականները, այլև Աթոռի միաբանները:

ԿՈՒՍԱՆՈՑ, կուսաստան, վանքերում քրիստոնյա միանձնուհիների կրոնական համայնք, միաբանություն: Ղեկավարել է գլխ. մայրապետը (հիմնականում սարկավագուհու կոչումով), որն ուներ վանքի վանահորը գրեթե հավասար լիազորություններ: Կ. քրիստ. գաղափարախոսության արգասիք է, առաջացել է III–IV դդ.՝ աշխարհիկ կյանքը մերժելու, ճգնակեցությամբ և աղոթքներով Աստծուն մերձենալու նշանաբանով: Ծառայել է նաև բարեպաշտություն քարոզելու, հավատացյալներին ջերմեռանդ դարձնելու նպատակին: Կ. մտնողները ընդունել են նրա կանոնադրությունը, երդվել հավատարիմ մնալ կուսակրոն կյանքին, ենթարկվել իրենց մայրապետներին: Ուխտել են դառնալ գթության քույրեր հիվանդանոցներում և անկելանոցներում՝ կատարելով ամենադժվար աշխատանքները: Միանձնուհիներին տվել են նոր անուն, կտրել մազերը (խորհրդանշել է Աստծո ծառա դառնալը): Նախն. շրջանում Կ-ների ապրուստը հոգացել են միանձնուհիների ընտանիքները, մասամբ՝ պետությունը: Հետագայում նվիրատվությունների հաշվին Կ-ները դարձել են կալվածատերեր, որոնց կից սովորաբար գործել են հիվանդանոցներ: Միջնադարում Կ-ների թիվը խիստ աճել է համարյա բոլոր քրիստ. երկրներում: Հատկապես Եվրոպայում Կ. հաճախ ծառայեցվել է քաղ. նպատակների. բռնի այդտեղ են նետվել պալատական խարդավանքներում պարտություն կրած բարձրաստիճան կանայք, անգամ՝ թագուհիներ: Կ-ները համալրել են նաև դժբախտացած և կյանքից հիասթափված կանայք:

Առաջին Կ-ները հիմնադրվել են Եգիպտոսում, Պաղեստինում, Ասորիքում, Հռոմում: Նշանավորներից էր Պողոս առաքյալի Կ. Հռոմում, որտեղ հավաքվել էին ավետարանական մաքուր վարքագծով կույսեր: Նրանք քրիստոնեության արշալույսին դարձել էին նոր կրոնի ջատագովները՝ հաճախ ընդունելով մարտիրոսության պսակը: Հռոմի Կ-ից էին III դ. վերջին Հայաստանում ապաստանած կույսերը՝ Գայանեի մայրապետությամբ (տես Հռիփսիմյանց կույսեր, Գայանյանց կույսեր), որոնց նահատակված վայրերում Գրիգոր Ա Լուսավորչի նախաձեռնությամբ և Տրդատ Գ Մեծի օժանդակությամբ կառուցվել են վկայարաններ՝ այդտեղ ամփոփելով նրանց աճյունները (տես Էջմիածնի Ս. Հռիփսիմե վանք, Էջմիածնի Ս. Գայանե վանք): Ըստ ավանդ. պատմության, Հայաստանում առաջին Կ. հիմնադրել է Բարդուղիմեոս առաքյալը: Փավստոս Բուզանդը վկայում է, որ Ներսես Ա Մեծը ի շարս բազմաթիվ բարեսիր. հաստատությունների հիմնադրել է նաև Կ-ներ, որոնք արգելվել են Պապ թագավորի (370–374) հրամանով: Հետագայում Հայոց նշանավոր Կ-ներից են եղել Հալիձորի կուսանաց անապատը, Շնհերի կուսանաց անապատը, Հաղպատի կուսանաց անապատը (XIII դ.), Նոր Ջուղայի Ս. Կատարինե վանքը: Վերջինս 1623-ին հիմնադրել են Նոր Ջուղայի Ս. Հովհաննես եկեղեցու մոտ ապաստանած երեք կույսեր: Գոյության առաջին հիսուն տարիներին միաբանների թիվը հասել է 33-ի, ապա հետզհետե նվազել է: 1954-ին Ս. Կատարինե վանքը փակվել է (ունեցել է նաև աղջկանց ճեմարան): Թիֆլիսի Ս. Ստեփանոս Կ. վանքը 1727-ին հիմնադրել է Պեհբովդյանց ընտանիքը՝ իր կալվածքների վրա: Հիմնարկուները երկու կույս են հրավիրել Նոր Ջուղայից՝ Ս. Կատարինե վանքի կարգ ու կանոնը այստեղ հաստատելու համար: Կույսերի թիվը հասել է 18-ի (բոլորն էլ՝ սարկավագուհիներ): Վանքի մեծավորուհին (գլխ. մայրապետը) ավագ սարկավագության կոչում է ունեցել: Կ-ի բուն նպատակն էր որբ ու անտեր աղջնակներին խնամել, մեծացնել և «ի հարկին օժիտով ամուսնացնել»: Հիշվում է նաև Շուշիի Կ., որի անդամների թիվը չորս-հինգ հոգուց չի անցել: Հիշարժան է Կ. Պոլսի Գալֆայան Կ.: Միաբանությունը 1866-ին հիմնադրել է Սրբուհի Գալֆայանը՝ որբախնամության հիմն. նպատակով: Անդամները եղել են սարկավագուհիներ, իսկ մեծավորուհին՝ ավագ սարկավագուհի: Կ. ցարդ գոյատևում է՝ ի դեմս միաբանսարկավագուհի և այժմ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանում ծառայող քույր Հռիփսիմե Սասունյանի: Կիլիկյան Հայաստանում սարկավագուհիների մասին եղած մասնակի վկայություններից ենթադրվում է, որ այնտեղ էլ են եղել Կ-ներ:

Կ-ներին մեծ հարված է հասցրել Ռեֆորմացիան (XVI դ.) և Ֆրանս. մեծ հեղափոխությունը: Բողոքականությունն ընդհանրապես արգելել է նրանց գոյությունը: Խորհրդ. Միությունում և նախկին սոց. երկրներում կալվածքների և գույքի բռնագրավումից հետո Կ-ները գրեթե վերացել են: Հայաստանում ներկայումս գործում է Անարատ հղության հայ քույրերի միաբանության մասնաճյուղը՝ «Տիրամայր Հայաստանի Կուսաստան» անունով:

Գրկ. Փավստոս Բուզանդ, Հայոց պատմություն, Ե., 1987: Աբել աբեղա, Հայ եկեղեցու սարկավագուհիները, Նյու Յորք, 1991: Նույնի, Հայ եկեղեցու սարկավագուհիները կանոնական տեսանկյունից դիտված, «Էջմիածին», 1993, № 1–3:

Սահակ Սահակյան

ԿՈՒՔԻԻ Ս. ՆՇԱՆ ՎԱՆՔ, Հազարաբյուրաց վանք, պատմական Շահապոնք գավառի Կուքի գյուղի մոտ: Կառուցվել է XIII դ., եղել Խաղբակյան իշխանների տիրույթի հոգևոր կենտրոններից: Քառանկյունի, հվ. մեծ դարպասով պարսպին արմ. և հվ. կողմերից կից են խցերը, բակի հվ-ում աղբյուրի շենքն է, կենտրոնում՝ ներքուստ խաչաձև, եռախորան, չորս անկյուններում ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն եկեղեցին, որին արմ-ից կից է զույգ թաղակիր կամարներով գավիթը: Հս-արմ. կողմում, մոտ 1մհեռու, երկար, թաղածածկ, երեք երդիկով լուսավորվող շինությունն է, որը, հավանաբար, վանքի գրատունմատենադարանն է եղել: Համալիրն այժմ կիսավեր է: Վանքի տարածքում Պռոշ իշխանի ավագ որդի Պապաքի՝ 1287-ին կանգնեցրած խաչքարն է, հս-արմ. կողմում՝ գերեզմանատունը:

Կ. Ս. Ն. վ. եղել է գավառի մշակութ. կենտրոնը, այստեղ ընդօրինակվել և գրվել են բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնցից պահպանվել են Ներսես Լամբրոնացու «Պատարագի» երկու մեկնությունները (1276 և 1333), Հովհաննես Քռնեցու թարգմանած «Գիրք դժոխոցը» (XIV դ.), Արիստոտելի «Գիրք ստորոգութեանցը» (1409) ևն: XV դ. վանքում բեղմնավոր գործունեություն է ծավալել Մանուել գրիչը, որի ընդօրինակած և նկարազարդած ձեռագրերից առավել արժեքավոր են Հայսմավուրքը (1471), Գանձարանը (1478), Մաշտոցը (1493), Ավետարանները (1495 և 1496):

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք Հայոց պատմութեան մէջ, մաս 2, Երուսաղեմ, 1942: Այվազյան Ա., Օծոփի և Կուքիի հուշարձանները, ՊԲՀ, 1976, № 2:

Մուրադ Հասրաթյան

---

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան:
Գիտախմբագրական խորհուրդ՝ Հ.Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր-տնօրեն) և ուրիշներ:
© Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրություն, 2002
ISBN 5-89700-016-6
«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան |  Կարդալ առցանց | Ներբեռնել

---