ԴԱԴԻՎԱՆՔ, Խութավանք, Դադեի վանք, Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Վերին Խաչեն (Ծար) գավառում, Թարթառ (Տրտու) գետի ձախ ափին, անտառապատ լեռան լանջին: Ըստ ավանդության, հիմնադրվել է Ք. ծ. հ. I դ., Թադեոս առաքյալի 70 աշակերտներից մեկի՝ Արցախում քրիստոնեության քարոզչության համար նահատակված Դադիի գերեզմանի տեղում: Կոչվել է նաև Խութավանք, որովհետև կառուցվել է խութի (բլրակի) վրա: Դ. պատմ. աղբյուրներում հիշատակվում է IX դ. 1-ին կեսից: XII–XIII դդ. եղել է եպիսկոպոսանիստ, Վերին Խաչենի իշխանության հոգևոր կենտրոնը: 1145-ին վանքն ավերել են սելջուկները, 1170-ական թթ. նորոգվել է: Դ-ի համալիրը բաղկացած է շինությունների երկու մեծ խմբերից. հս-ում եկեղեցիներն են, գավիթները, ժամատունը, հվ-ում՝ աշխարհիկ շենքերը: Պահպանված Ս. Դադի միանավ եկեղեցին (X–XI դդ.) իր խոշոր չափերով եզակի է հայկ. նույնատիպ եկեղեցիների շարքում: Նրան հվ-ից կից են վանքի երկրորդ՝ ուղղանկյուն խորանով միանավ եկեղեցին և թաղածածկ գավիթը (XII դ.): Դ-ում էր Առանշահիկ-Վախթանգյան իշխանական տան տոհմական տապանատունը: 1211-ին համալիրի հվ-ում պալատ. դահլիճ է կառուցվել, որն ունի քառասյուն կենտրոնակազմ հորինվածք և լուսավորվում է երդիկից: 1214-ին Վախթանգ իշխանի կինը՝ Արզուխաթունը, կառուցել է վանքի գլխ.՝ Կաթողիկե եկեղեցին, ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում երկհարկ ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն հորինվածքով: Ներսում XIII դ. որմնանկարներ են: Գմբեթն ու ճակատները հարդարված են դեկորատիվ կամարաշարերով: Հվ. պատին ողջ հասակով քանդակված են Արզուխաթունի որդիներ Հասան և Գրիգոր իշխանները՝ եկեղեցու մանրակերտով, իսկ արլ. ճակատին ս. Դադիի և Վախթանգ իշխանի կիսանդրի պատկերաքանդակներն են: Կաթողիկեին արմ-ից կից է սյունասրահը, որն ավարտվում է զանգակատնով: Վերջինիս ստորին հարկում կանգնեցված են վանահայր Աթանասի՝ 1283-ին պատվիրած, նուրբ զարդաքանդակներով երկու խաչքարերը: 1224-ին Գրիգորիս եպիսկոպոսը Ս. Դադի եկեղեցուն արմ-ից կից կառուցել է քառամույթ, գմբեթավոր ժամատունը: Սյունասրահից հվ. կանգուն է վանքի չորրորդ՝ գմբեթավոր դահլիճ տիպի եկեղեցին (XIII դ.), որի թմբուկը կառուցված է աղյուսով: Պալատ. դահլիճին արմից կից է թաղածածկ սեղանատունը՝ խոշոր խոհանոցով, արլ-ից՝ XIII դ. 2-րդ կեսին Գրիգորիսի և Աթանասի կառուցած գրատան շենքը՝ հարակից սենյակներով: Դ-ի համալիրի հվարմ. կողմում են միմյանց կից, երկհարկանի աշխարհիկ շենքերը (XIII դ.), որոնցից հյուրատան վրայինը առաջնորդարանն է: Նույն կողմում է նաև Հասան-Ջալալի ապարանքը, առաջին հարկում՝ հնձանն ու մառանը:

Դ. հայկ. միջնադարյան լավագույն և խոշոր ճարտ. համալիրներից է՝ հատկապես արժեքավոր եկեղեց. ու աշխարհիկ շենքերի բազմազանությամբ, կառույցների և հարդարանքի ինքնատիպությամբ: Հայկ. կերպարվեստի պատմության համար կարևոր են վանքի Կաթողիկե եկեղեցու որմնանկարները: Հվ. պատին պատկերված են Քրիստոսի կողմից՝ խույրի և Աստվածածնի կողմից թիկնոցի հանձնումը Նիկողայոս Հրաշագործին, իսկ հս. պատին ս. Ստեփանոսի քարկոծվելով նահատակության և Ծննդի տեսարաններն են: Համալիրի կազմում կան նաև մատուռներ և բարձրարվեստ խաչքարեր: Կառույցների որմերը հարուստ են արժեքավոր արձանագրություններով:

Դ. ունեցել է ընդարձակ կալվածքներ (գյուղեր, վարելահողեր, անտառներ ևն), որոնք տարածվել են մինչև Գեղարքունիք: XIX դ. Դ-ի կալվածքները կազմել են շուրջ 200 հզ. հա, XX դ. սկզբին՝ 50 հզ. հա: 1920-ին գավառը Ադրբեջանին բռնակցվելուց հետո Դ. զրկվել է կալվածքներից, դադարել գործելուց և լքվել: 1960-ական թթ. ադրբ. իշխանությունները վանքի համալիրի տարածքում գյուղ են հիմնել, որի բնակիչները սկզբնապես ապրել են Դ-ի եկեղեցիներում ու այլ շենքերում և դրանց բավական վնասել: Հատկապես տուժել են Կաթողիկեի որմնանկարները: 1993-ի մարտի 31-ին Դ. ազատագրվել է: 1999-ին սկսվել են Դ-ի վերանորոգման աշխատանքները:

Գրկ. Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Ե., 1983: Տեր Մովսիսյան Մ., Հայկական երեք մեծ վանքերի՝ Տաթեւի, Հաղարծնի եւ Դադի եկեղեցիները եւ վանական շինութիւնները, Երուսաղեմ, 1938: Ուլուբաբյան Բ., Դադի կամ Խութա վանք, «Էջմիածին», 1971, № 6– 7: Կարապետյան Ս., Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Ե., 1999: А с р а т я н М., Дадиванк, М., 1990; Thierry J. M., Eglises et couvent du Karabagh, Antռlias-Liban, 1991.

Մուրադ Հասրաթյան

ԴԱՄԱՍԿՈՍԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է XV դ. կեսին Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության կողմից և գործել նրա ենթակայության ներքո: Առաջնորդանիստը՝ Դամասկոսի Ս. Սարգիս եկեղեցի: 1632-ին Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Գրիգոր Գանձակեցին (Պարոնտեր) այցելել է Դամասկոս, նորոգել XV դ. կեսին կառուցված Ս. Սարգիս եկեղեցին, նրան կից օթևաններ կառուցել Երուսաղեմ գնացող ուխտավորների համար: 1720-ին Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Գրիգոր Շիրվանցին (Շղթայակիր) եղել է Դամասկոսում, վերանորոգել Ս. Սարգիս եկեղեցին, վճարել նրա պարտքերը: 1860-ին եկեղեցին հրդեհվել է: Նրա տեղում 1867-ին, թեմի առաջնորդ Բառնաբաս վրդ. Տեր-Հովհաննիսյանի (Գանձակեցի) ջանքերով կառուցվել է նոր՝ ներկայիս առաջնորդանիստ եկեղեցին: 1906-ին կառուցվել է առաջնորդարանի երկհարկանի շենքը:

Մինչև 1929-ը Դ. թ. պատկանել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությանը: Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության վերակազմավորման համար (Մեծ եղեռնից և 1921-ին Կիլիկիայի հայաթափումից հետո նրա ենթակայության տակ էր մնացել միայն Հալեպի թեմը) 1929-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցի օրհնությամբ, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը Բեյրութի (Լիբանան) և Կիպրոսի թեմերի հետ Կիլիկիո աթոռին է փոխանցել նաև Դ. թ.: Առաջնորդներ են եղել Խադ արք. Աջապահյանը (1932–37), Եփրեմ արք. Ասիլյանը (Տոհմունի, 1937–46), Ռուբեն արք. Մանասյանը (1946–48), Շավարշ եպս. Գույումճյանը (1949–56): 1956-ին թեմը չի ճանաչել Զարեհ եպս. Փայասլյանի կաթողիկոսական ընտրությունը, հրաժարվել է ենթարկվել Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությանը և միացել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնին: 1956–69-ին թեմն առաջնորդ չի ունեցել: Այնուհետև թեմի առաջնորդներ են եղել Տարոն վրդ. Ճերեճյանը (1969–71), Կորյուն եպս. Մանուելյանը (1971–72), Ոսկան եպս. Գալփակյանը (1973–91): 1995-ից Դ. թ. գործում է յուրահատուկ կարգավիճակով: Դեռևս թեմի վարչ. պատկանելության հարցը հստակեցված չէ: 1990-ին կառուցվել է Ս. Սարգիս եկեղեցու գավիթը, 1995-ին գավթից աջ՝ Ապրիլյան նահատակների հուշահամալիրը (Մեծ եղեռնի 80ամյակի առթիվ): Դ. թ-ին է ենթարկվում նաև Հոմսի հայ առաքելական համայնքը, որտեղ գործում են Ս. Մեսրոպ եկեղեցին և Սահակյան նախակրթարանը: Առաջնորդարանին է պատկանում նաև Դամասկոսի Ս. Թարգմանչաց ճեմարանը (հիմնադրվել է 1898-ին): Դամասկոսի և շրջակայքի (Հոմս) հայ առաքելական համայնքի կենտրոնը կաթողիկոսական փոխանորդությունն է: Դ. թ-ի առաջնորդական տեղապահն է Գնել արք. Ճերեճյանը (1991-ից), որը Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբանության անդամ է:

ԴԱՆԻԵԼ Ա ՍՈՒՐՄԱՌԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1808, Երևան, ամփոփվել է Ս. Էջմիածնում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1801–02-ին և 1807-ից: Ընտրությամբ հաջորդել է Ղուկաս Ա Կարնեցուն, իսկ գահակալությամբ՝ Դավիթ Ե Էնեգեթցուն: 1797–99-ին եղել է Ռումելի (Եվրոպայում օսմանյան տիրույթների ընդհանուր անվանումը) հայոց առաջնորդ, 1799– 1800-ին՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք: 1801-ին Դ. Ա Ս. ընտրվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս, սակայն մինչև նրա Էջմիածին հասնելը, ռուս. իշխանությունների աջակցությամբ, կաթողիկոս. աթոռը գրավել է Դավիթ Ե Էնեգեթցին: Դ. Ա Ս-ու կողմնակիցները 1802-ի մայիսի 25-ին Բագրեվանդի Ս. Հովհաննես եկեղեցում նրան օծել են կաթողիկոս: Այդպես Հայ եկեղեցու ներսում սկիզբ է առել ԴավիթԴանիելյան վեճը՝ կաթողիկոս. գահի համար: 1802-ին Դ. Ա Ս. բռնությամբ Բայազետից տարվել է Ս. Էջմիածին և կալանավորվել, իսկ 1805-ին շահի հրամանով աքսորվել է Մարաղա: 1807-ին Դ. Ա Ս. հետ է կանչվել աքսորից և, պարսկ. խանից գահընկեց արված Դավիթ Ե Էնեգեթցու փոխարեն, բազմել կաթողիկոս. աթոռին: Դ. Ա Ս. 1808-ին հիմնել է էջմիածնի բարձրագույն մարմինը՝ Սինոդը: Կաթողիկոս. գահին Դ. Ա Ս-ուն հաջորդել է Եփրեմ Ա Ձորագեղցին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Արթուր Կարապետյան

ԴԱՆԻԵԼ ՔՈՐԵՊԻՍԿՈՊՈՍ, Դանիել Ասորի (ծ. թ. անհտ – նահատակվել է 347), քրիստոնյա վկա, տոնելի: Սկզբնապես՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի աշակերտ, ապա՝ քորեպիսկոպոս և կաթողիկոսական իշխանությանը ենթակա եկեղեցիների տեսուչ: Հռչակվել է որպես քարոզիչ, հրաշագործ և ճգնակյաց: Հուսիկ Ա Պարթև կաթողիկոսի սպանությունից հետո ընտրվել է Հայոց կաթողիկոս (սակայն նրա անունը չի նշվում Հայոց կաթողիկոսների ցուցակում): Դ. Ք. գժտվել է Հայոց Տիրան թագավորի հետ՝ նրան հանդիմանելով անվայել վարքի համար: Տիրանը խեղդել է տվել Դ. Ք-ին: Ավանդությունը Դ. Ք-ին է վերագրում ավետարանական բեղուն քարոզչություն՝ զուգորդված մինչև իսկ մեռելներ հարուցանելու երկնառաք զորությամբ: Հիշատակը տոնվում է ս. Գրիգոր Ա Լուսավորչի զավակների և թոռների հիշատակի օրը՝ Ս. Ծննդյան և Աստվածահայտնության 3-րդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը կամ Վարդավառի 3-րդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը՝ կապված Ս. Ծննդյան և Մեծ պահքի միջև ընկած ժամանակաշրջանի տևողության հետ: Նրան է նվիրված «Մանկունք» շարականի վերջին տունը («Երկնայնոցն ի յերկրի հաղորդ ճգնութեամբ…»):

Գրկ. Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն Հայոց, Ե., 1987: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997:

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ԴԱՎԱՆԱՆՔ, դավանություն, աստվածային հայտնությամբ տրված և եկեղեցու կողմից սահմանված կրոնական ճշմարտությունների ամբողջությունը: Հայերենում Դ. եզրը որոշ իմաստով համապատասխանում է հունարեն δοvγμα (դոգմա) բառի հոգնակի ձևին (δοvγματα), որը սկզբնապես գործածվել է որպես այն, ինչ ճիշտ (լավ) է թվում կամ կարծվում, սակայն հետզհետե աստվածաբանության մեջ բյուրեղացել է որպես դավան. դրույթ կամ հավատքի ճշմարտություն: Հայերեն եզրն ի տարբերություն հունարենի գործածվում է միայն հավաքական իմաստով: Դավան. խնդիրների հետ առնչվող աստվածաբան. ոլորտը կոչվում է դավանական աստվածաբանություն (dogmatic theology):

Դ-ի աղբյուրը եկեղեցու սրբազան ավանդությունն է, որի հեղինակը Աստծո Սուրբ Հոգին է: Աստված ինքն է հայտնել իրեն՝ իր Հոգու կենդանի ներգործությամբ, և այդ հայտնությունն արտահայտված է Աստվածաշունչ գրքերով, առաքելական ավանդությամբ, սրբազան ծեսով, եկեղեցու հայրերի և վարդապետների գրվածքներով, տիեզերական ժողովների սահմանումներով ևն: Այդ հայտնությունը շարունակական է և ոչ թե մեկ անգամ կատարված իրողություն, որի մեջ մուտք գործելու (եկեղեցի մտնելու) համար անհրաժեշտ է Սուրբ Հոգու հետ կենդանի և գոյաբանական հաղորդակցություն, որի նախահիմքը ուղղափառ դավանությունն է: Համաձայն Տիրոջ խոսքի, ուղղափառ Դ. այն վեմն է կամ ամուր հիմքը, որի վրա կառուցված է եկեղեցին

(Մատթ. 16.18): Ուղղափառ Դ-ին (տեսական հավատք) պետք է անպայմանորեն զուգակցվի ուղղափառ կենցաղավարություն և աստվածապաշտական ճիգեր (գործնական հավատք). տեսական և գործնական հավատքի ճիշտ համադրությունը, ըստ եկեղեցու հայրերի, հոգևոր կյանքի և փրկության անհրաժեշտ նախապայմանն է: Դավանաբանության մեջ բարձրագույն հեղինակությունը վերապահված է տիեզեր. ժողովներին, որոնք Սուրբ Հոգու բացառիկ ներգործությամբ սահմանել են Քրիստոսի եկեղեցու ուղղափառ հավատքը: Տիեզերաժողովների կողմից ընդունվել են այսպես կոչված Հավատո հանգանակներ կամ նշանակներ, որոնք Դ-ի հակիրճ ձևակերպումներ են: Հավատո հանգանակը կոչվում է նաև Հավատամք կամ Խոստովանություն հավատո կամ Դավանություն հավատո: Այս իմաստով Դ. ուղղափառ հավատքի խոստովանությունն է, իսկ դավանել նշանակում է ընդունել, խոստովանել և վկայել որպես ճշմարտություն: Պայքարելով զանազան աղանդավոր. շարժումների դեմ՝ եկեղեցին մշտապես կարիք է ունեցել նորոգել և հաստատել հավատացյալ գիտակցությունը: Եկեղեցու հայրերը և վարդապետները ավանդել են մեծածավալ դավան. ժառանգություն՝ ուղղափառ հավատքն ուսուցանելու, բացատրելու, լուսաբանելու և մեկնելու համար: Այդ ժառանգությունը Սուրբ Հոգով տրված սրբազան ավանդության անբաժանելի մասն է:

Գրկ. Կյուրեղ Ալեքսանդրացի, Գիրք պարապմանց, ԿՊ, 1717: Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Աթանաս Ալեքսանդրացի, Ճառք, թուղթք և ընդդիմասացութիւնք, Վնտ., 1899: Գրիգոր Լուսավորիչ, Յաճախապատում ճառք և աղօթք, Վնտ., 1954: Օրմանյան Մ., Տեղիք աստուածաբանութեան, Երուսաղեմ, 1985: The Armenian version of the works attributed to Dionysius the Areopagite, ed. by R.W. Thomson, Lovanii, 1987.

Մեսրոպ քհն. Արամյան

ԴԱՎԱՆԱՆՔ Հայաստանյայցառաքելական եկեղեցու, Հայ եկեղեցու կողմից որպես ուղղափառ ճանաչվող դավանական դրույթների ամբողջությունը:

Հայ եկեղեցին (նաև մյուս Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիները) որպես տիեզերական է ճանաչում միայն երեք եկեղեց. ժողովներ (տես Նիկիայի Ա տիեզերական ժողով 325, Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողով 381, Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողով 431): Երեք տիեզերաժողովների դավան. որոշումների վրա է կառուցված Հայ եկեղեցու դավան. համակարգը:

Հայ եկեղեցու դավանաբանության կարևորագույն աղբյուրներից են եկեղեցու սուրբ հայրերի՝ Դիոնիսիոս Արիոպագացու, Աթանաս Ալեքսանդրացու, Եփրեմ Ասորու, Կյուրեղ Երուսաղեմացու, Բարսեղ Կեսարացու, Գրիգոր Նազիանզացու, Գրիգոր Նյուսացու, Եպիփան Կիպրացու, Հովհան Ոսկեբերանի, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու դավան. երկերը, որոնց ավանդների հիման վրա զարգացել և ձևավորվել է հայ դավան. միտքը: Կարևոր աղբյուր է նաև Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառութիւն…» երկը, որը զգալի ազդեցություն է թողել հայ դավան. մտքի ձևավորման վրա: Նշանավոր են «Կնիք հավատո» և «Գիրք թղթոց» ժողովածուները: Հայ եկեղեցու դավան. համակարգը վերջնականապես բյուրեղացել է Հովհաննես Գ Օձնեցու, Խոսրովիկ Թարգմանչի, Ստեփանոս Սյունեցու, Գրիգոր Նարեկացու, Անանիա Սանահնեցու, Պողոս Տարոնացու, Հովհաննես Սարկավագի, Ներսես Շնորհալու, Մխիթար Գոշի, Վարդան Արևելցու, Մխիթար Սասնեցու, Կիրակոս Երզնկացու, Ստեփանոս Օրբելյանի, Եսայի Նչեցու, Հովհան Որոտնեցու, Գրիգոր Տաթևացու աշխատությունների շնորհիվ:

Հայ դավան. մտքի զարգացման պատմության մեջ առանձնահատուկ դեր է ունեցել 726-ի Մանազկերտի եկեղեցական ժողովը, որի ընդունած նզովքները ուղղափառ հավատքի սահմանումներ են ընդհակառակից:

Հայ եկեղեցում ծիսական կիրառություն ունի երեք Հանգանակ, որոնք հակիրճ ներկայացնում են հայ հավատքի կարևորագույն սկզբունքները: Առաջինը կոչվում է Նիկիական, սակայն իրենից ներկայացնում է ՆիկիաԿ. Պոլսյան մի խմբագրություն: Երկրորդը Գրիգոր Տաթևացու խմբագրած հավատքի խոստովանությունն է: Երրորդը Մկրտության ծեսի մեջ գործածվող համառոտ տարբերակն է: Դավան. աղերսներով լի են նաև Հայ եկեղեցու ծիսամատյանները՝ Շարակնոցը, Ժամագիրքը, Մաշտոցը և Խորհրդատետր-Պատարագամատույցը: Հայ եկեղեցու դավանությունն ունի հետևյալ կառույցը. 1. Աստված, 2. Արարչագործություն, 3. Փրկագործություն: Վերջինս բաժանվում է երեք հիմն. մասերի. ա. քրիստոսաբանություն, բ. Սուրբ Հոգու տնօրինություն և եկեղեցի, գ. վախճանաբանություն:

1. Աստված: Դավանության բուն առարկան մեկ և միակ Աստվածն է. «Հավատում եմ մեկ Աստծո…» արտահայտությամբ է սկսվում Հավատո հանգանակը, որը դավանության առաջին և հիմնարար պնդումն է: Աստծո հետ փոխհարաբերության մեջ մտնելու և նրան ճանաչելու ուղին հավատքն է: Ըստ եկեղեցու վարդապետների՝ հավատքն Աստծուց պարգևվող շնորհ է, որը զորացնում է հոգին՝ օժտելով բարձրագույն ճանաչող. կարողությամբ՝ հաղորդակից դարձնելով արարչական սահմաններից դուրս գտնվող աստվածային ոլորտի հետ:

Աստծո գոյությունը, էությունը և ստորոգելիներն անդրանցական են արարչության նկատմամբ և, ըստ Դիոնիսիոս Արիոպագացու, «գերագույն լույսի պատճառով ծածկված են թաքնախորհուրդ լռության մեգով» («Խորհրդական աստուածաբանութեան մասին», «Գանձասար», 2, 1992, էջ 144): Աստված ինքնագոյ է, այսինքն նրա գոյությունը պայմանավորված չէ այլ մեկով, չունի ժամանակային պատճառականություն և ենթակա չէ փոփոխության. «Լի է և կատարյալ, որ ամեն ինչ լցնում է ամեն ինչի մեջ» (Եփես. 1.23), և ինքը չի թերանում, ոչ նորոգվում է և ոչ հնանում, ոչ լցվում և ոչ պակասում, որ նույնն է միշտ իր լիության և անբավության մեջ: Եվ այլ տեղից չկա օտարամուտ կամ հավելված բան անհաս, անբավ, անսահման և ամենակատար բնության մեջ» (Գրիգոր Լուսավորիչ, Յաճախապատում ճառք և աղօթք, 1954, էջ 9-10): Աստծո բնության որևէ հատկանիշ, օր., անսահմանությունը կամ անժամանակությունը, լինելով անդրանցական, հասանելի չեն արարչական կերպերով և չեն համընկնում արարչական անսահմանությունների հետ: Աստված իր անճառելի և անքննելի էությունը բացահայտում է հայտնությամբ, որն աստվածագիտության աղբյուրն է: Աստվածաբանությանը հայտնի է աստվածագիտության երկու եղանակ, որոնք կոչվում են ճառելի և անճառելի աստվածաբանություններ: Առաջինը հաստատումների միջոցով թույլ է տալիս որոշ սահմանափակ պատկերացումներ կազմել Աստծո մասին, իսկ երկրորդը, որը կատարյալ ուղի է, հետևողական բացասումների միջոցով (ասելով՝ ինչ չէ Աստված) բերում է Աստծո հետ խորհրդական միավորության:

Աստված անձնավոր էություն է, և նրա ինքնությունը եռանձնյա է՝ Հայր, Որդի և Սուրբ Հոգի: Եռյակ Աստվածությունը կոչվում է նաև Ամենասուրբ Երրորդություն: «Մի բնություն և երեք Անձիք»՝ կապադովկյան հայրերի (Բարսեղ Կեսարացի, Գրիգոր Նազիանզացի, Գրիգոր Նյուսացի) եզրակերպումը հայտնի չէր հին աշխարհին, որը խարխափում էր հրեական մեկաստվածության ինքնափակության և հեթանոս. բազմաստվածության ածանցվածության բևեռներում: Բանի Մարդեղությամբ բացահայտված եռամիությունն էապես նոր ըմբըռնում էր մարդկության համար: Երեք Անձերը, ըստ Դիոնիսիոս Արիոպագացու՝ «մշտնջենավորակցում են հարատև վերաբխությամբ՝ անփոփոխ մնալով բնությամբ» («Խորհրդական աստուածաբանութեան մասին», «Գանձասար», 2, 1992, էջ 140): Այս հավիտենական վերաբխությունն ունի անժամանակ պատճառականություն, որը Հայր Աստծո Անձն է. «Հայրը Որդու և Սուրբ Հոգու անսկիզբ պատճառն է» («Յաճախապատում ճառք…», էջ 9): Այս պատճառականության մեջ չկա բաժանություն կամ շփոթ, մեծություն կամ փոքրություն, այլ՝ համափառություն միմյանց նկատմամբ և միեղեն նախախնամություն արարչության նկատմամբ՝ առանձնահատուկ տնօրինական նիստերով: Երրորդության աստվածաբանը՝ Գրիգոր Նազիանզացին, գրում է. «Բաժանվում է անբաժանաբար, և այսպես ասեմ՝ միավորվում է զատվելով, որովհետև Մեկ է Եռյակ Աստվածությունը, և Երեքը Մեկ է, որոնցում Աստվածությունն է: Իսկ գերազանցությունը բաց թողնենք՝ ո՛չ միավորությունը խառնակելով, ո՛չ էլ բաժանմամբ օտարելով: Մեկ է Հայր Աստված, Որից է ամեն ինչ, Մեկ է Տեր Հիսուս Քրիստոս, Որով է ամեն ինչ, և Մեկ է Սուրբ Հոգին, Որում է ամեն ինչ» («Դարձեալ իմ Յիսուս», տես «Կնիք հաւատոյ», 1914, էջ 33): Եկեղեցու երրորդաբանական ուսուցման մեջ աստվածային Անձերի միությունը եզրագծվել է համագոյություն կարևոր եզրով, որն աստվածաբան. կիրառության մեջ է մտել Նիկիայի Ա տիեզեր. ժողովով և նշանավորել քրիստոնեության հաղթանակը հրեական և միջինպլատոնական մտքի վրա: Հայրը, Որդին և Սուրբ Հոգին համագոյակից են, այսինքն՝ ունեն նույն բնությունը կամ էությունը: Երրորդության Անձերի բնութենական նույնությունն արտահայտելու համար գործածվում են նաև բնութենակից, էակից, փառակից, երկրպագակից, տիրակից, համազոր, նույնապատիվ, հավասարապատիվ, համապատիվ, համաբուն, նույնագո եզրերը: Համագոյությունը բացառում է որևէ ժամանակային պատճառականություն Երրորդության Անձերի միջև: Հայրն անժամանակ պատճառն է Որդու՝ ծննդյամբ և Սուրբ Հոգու՝ բխմամբ: Ծնունդը և բխումը ներբնութենական ակտեր են և ոչ թե Աստվածային բնությունից դուրս ժամանակային առաջացումներ (ընդդեմ արիոսականության) կամ միևնույն Աստվածային Անձի տարակերպություններ (ընդդեմ Սաբելիոս Լիբիացու, ըստ որի՝ Հայրը, Որդին և Սուրբ Հոգին տարբեր անձեր չեն, այլ՝ մեկ աստվածային անձ՝ երեք տարբեր փուլային գործունեության մոդուսներով: Նախ՝ Աստված գործել է որպես Հայր, մարմնավորումից մինչև Համբարձում՝ որպես Որդի և Հոգեգալուստից հետո՝ որպես Սուրբ Հոգի: Ուսմունքը կոչվում է սաբելիոսականություն կամ մոնարխիստական մոդուլիզմ): Հովհաննես Սարկավագը գրում է. «Ոչ երեք աստվածներ՝ բնությամբ օտար միմյանցից, և ոչ մեկ անձ՝ տկար առատության մեջ, այլ Մի Աստված՝ ըստ բնության նույնության, և Երեք Անձեր՝ ըստ ամենառատության և անճառելի խորհրդի: Դարձյալ՝ ոչ երեք անսկիզբներ, քանզի միայն Հայրն է անսկիզբը՝ ոչ մեկից չծնված, իսկ Որդին Նրա ծնունդն է, և Սուրբ Հոգին ելնում է Նրանից, բայց ըստ ժամանակի՝ անսկիզբ են Հոր պես, և Երեքը սկիզբ չեն միմյանց համար: Քանզի Հայրն է սկիզբը Որդու՝ ծննդյամբ, և Հոգու՝ ելողությամբ, ոչ մեկ անձ՝ երեք լինելով, և ոչ երեք աստված՝ մի բնությամբ, ուստի և անբաժանելի ենք խոստովանում: Եվ պետք չէ կարծել մեկ անձ երեք անուններով, ինչպես Սաբելիոսը, և ոչ երեք տարբեր բնություններ, ինչպես Արիոսը, այլ մի բնություն և Երեք Անձեր» («Գանձասար», 6, 1996, էջ 278):

2. Արարչագործություն: Աստծո կողմից աշխարհի արարումը կամ Արարչագործությունը հավատքի խոստովանության կարևորագույն դրույթներից է: Աստված Արարիչն է և Ստեղծագործողը երկնքի ու երկրի, երևելի ու աներևույթ արարածների: Արարչագործությունն Ամենասուրբ Երրորդության առաջին արտաքին գործն է: Աստված իր անեղ բնությունից դուրս, մեկ այլ եղական բնությամբ ոչնչից և անգոյությունից ստեղծում է բոլոր արարածներին: Արարչագործություն եզրով բնորոշվում է նախ՝ Աստծո կամքով սահմանված արարչության անժամանակ գաղափարը, և ապա՝ աստվածային ստեղծագործության արդյունքը ժամանակի մեջ՝ արարչությունը: Ըստ եկեղեցու հայրերի՝ Աստված բոլոր իրերը տեսնում էր մինչև նրանց լինելիությունը՝ Աստվածային Անձերի հավիտենական խորհրդակցությամբ հղանալով դրանց գոյակերպն իր մտքում, այսինքն՝ յուրաքանչյուր էություն ունի իր անժամանակյա աստվածային գաղափարը և գոյության է կոչվում որոշակի ժամանակի մեջ՝ ըստ իր հավիտենական նախասահմանված կերպարի և նմանության. «…կանխապես ունենալով նախագոյությունը և գերագույն լինելով ամեն տեսակ գոյությունից՝ ասում եմ՝ նույնը ըստ նույն գոյության նախագոյացրեց և իր գոյությամբ ամեն բան, ինչպես որ է, գոյացրեց» (Դ ի ոն ի ս ի ո ս Արի ո պագաց ի, Յաղագս աստուածային անուանց, տես The Armenian version of the works attributed to Dionysius the Areopagite, ed. by R.W. Thomson, 1987, էջ 140): Այս գաղափարները, որոնք կոչվում են նաև օրինակներ, նախասահմանություններ, նախագոյություններ, նախատեսություններ, չեն համընկնում արարածների հետ, այլ սահմանում են այն կերպերը (մոդուսները), որոնցով արարածը հաղորդակցվում է Աստծո արարչական զորություններին: Արարչագործությունն ինքնանպատակ չէ. Աստված է սկզբնավորում և Աստված է վերջն. նպատակը: Յուրաքանչյուր արարած ունի Աստծո հետ հաղորդակցման կետ. դա իր աստվածային գաղափարն է, իր պատճառը, որը նաև իր նպատակն է: Արարչությունը կոչված է Աստծո հետ կատարյալ միության, որը կատարվում է ձգտումով (նպատակաուղղվածությամբ) դեպի իր աստվածային գաղափարները: Աստվածային գաղափարների ամբողջությունը կոչվում է հարացույց: «Եվ ասում ենք՝ գոյություն ունի հարացույց, որն էերի էացուցիչ և միեղեն նախագոյացած սահմանումներն է Աստծո մեջ, որոնք աստվածաբանությունն անվանում է էերի զատողական և արարողական նախասահմանություններ և աստվածային ու բարի կամեցումներ, ըստ որոնց՝ [Աստված] գերագույն էությամբ բոլոր էերը նախասահմանեց և արարեց» (Նույն տեղում, էջ 189):

Արարչությունն Աստծո դժգույն և թույլ արձագանքը չէ, ինչպես պատկերացնում էին պլատոնականները, այլ կատարելապես նոր գոյություն է, որը հենց նոր դուրս է եկել Աստծո ձեռքերից («Եվ տեսավ, որ այն բարի է», Ծննդ. 1.18):

Արարչագործության մեջ Ամենասուրբ Երրորդության Անձերից յուրաքանչյուրն ունի իր որոշակի տնօրինական նիստը. «Մեկ է Հայր Աստված, Որից է ամեն ինչ, Մեկ է Տեր Հիսուս Քրիստոս, Որով է ամեն ինչ, և Մեկ է Սուրբ Հոգին, Որում է ամեն ինչ»: Երրորդության պատկերով է դրոշմված ողջ արարչությունը՝ իր որոշակի եռակարգություններով: Արարչությունը բաժանվում է երեք աշխարհների՝ նյութական (զգալի), մարդկային (զգալի և իմանալի), հրեշտակային (իմանալի): Այդ երեք աշխարհները նկարագրող դավանաբան. ճյուղերը կոչվում են տիեզերաբանություն (կոսմոլոգիա), մարդաբանություն (անթրոպոլոգիա), հրեշտակաբանություն (անգելոլոգիա): Տիեզերաբանությունը հիմնվելով Ծննդոց գրքի, ինչպես նաև շարունակական հայտնության տվյալների վրա, խոսում է նյութ. տիեզերքի օրինաչափությունների մասին: Մարդաբանությունն Արարչագործության գլխ. թեման է, որովհետև մարդն արարչության կենտրոնն է, այսպես կոչված միկրոտիեզերքը: «Արարենք մարդուն Մեր պատկերով ու նմանությամբ» (Ծննդ. 1.26)՝ սուրբգրային տեղին ցույց է տալիս Աստվածային Անձերի միասնական խորհրդակցությունը՝ մարդուն արարելու համար: Մարդն արարվում է Աստծո պատկերով և նմանությամբ. նա մեծարվում է գերագույն փառքով՝ որպես արարչության պսակ: Իր ստեղծումով մարդը դրվում է նախախնամական և շնորհական միության մեջ իր Սկզբնապատճառի հետ:

Այդ նվիրական միությունը խզվել է մեղքի հետևանքով: Մարդն իրեն շնորհված ազատ կամքով խզեց Աստծո հետ իր հավիտենական ուխտը և մասնակից դարձավ հրեշտակային ուժերից մեկ դասի ապստամբությանը Արարիչ Աստծո դեմ: Մարդը զրկվեց Աստծո հետ լինելու կատարյալ երանությունից, արտաքսվեց դրախտի փափկությունից և օտարացավ Աստծուց: Պատվիրանազանցության գլխ. պատիժը երկակի մահն էր՝ հոգևոր և մարմնավոր: Այսուհանդերձ մարդը չի զրկվում արարչական խնամքից: Հրեշտակային դասերը ինն են, որոնք բաժանվում են երեք եռակարգ դասերի. ա. աթոռներ, քերովբեներ, սերովբեներ, բ. տերություններ, զորություններ, իշխանություններ, գ. պետություններ, հրեշտակապետներ, հրեշտակներ: Հրեշտակներն անմարմին են և իմացական, անմահ և մշտնջենավոր, խնամարկու մարմնեղենների, հնազանդ Աստծո կամքի կատարման, երանելի են Աստծո սիրո և տեսության մեջ, ազատ և անձնիշխան կամքով ընտրում են բարին և խոտում չարը, հրեղեն են բնությամբ և անփոփոխելի՝ շնորհի ու փառքի մեջ: Չարի սկզբնավորումը տեղի է ունենում հրեշտակային մեկ դասի խռովությամբ ընդդեմ Աստծո, որոնք ընկնում են իմանալի երկնքից և հրեշտակային ոլորտից: Ընկած հրեշտակները կոչվում են դևեր: Չարը դիտվում է որպես վիճակ և ոչ թե բնություն, և դևերի բնությունը մնում է հրեշտակային: Դիվային ուժերը պայքարում են մարդուն կործանելու համար, իսկ հրեշտակները խնամարկում և պահպանում են մարդուն՝ ուղեկցելով առ Աստված:

3. Փրկագործություն: Աստված պատվիրանազանցությամբ իրենից հեռացած մարդկությանը չզրկեց իր արարչական խնամքից, չլքեց մահվան ստվերում և երկրավոր կյանքի տրտմությունների մեջ՝ խոստանալով փրկել մարդուն և ազատել մեղքի ու մահվան իշխանությունից: Այս խոստման պատմությունը ներկայացնում է Հին կտակարանը՝ Նոր ուխտի ստվերակերպ պատմությունը: Փրկագործության, ինչպես նաև դավանաբանության, կենտր. թեման Բանն Աստծո Մարդեղությունն է, որը ներկայացնող դավան. ճյուղը կոչվում է քրիստոսաբանություն: Սուրբ Հոգու տնօրինությունը ներկայացնում է Սուրբ Հոգու աստվածաբանությունը (պնևմատոլոգիա), որը սերտորեն աղերսված է եկեղեցաբանության (էկլեզիոլոգիա) հետ: Փրկագործության կարևոր խնդիրներից են շնորհը և աղոթքը, որոնք հաճախ դիտվում են ընդհանուր եկեղեցաբան. համակարգի մեջ: Փրկագործության եզրափակիչ ճյուղը վախճանաբանությունն է: Ա. Քրիստոսաբանություն: Քրիստոսաբանությունը, որպես մարմնավորված Բանն Աստծո՝ Հիսուս Քրիստոսի խորհրդի դավան. մեկնաբանություն, աստվածաբանության կենտր. թեման է, որի վրա հիմնականում սևեռված է եղել եկեղեց. միտքը: Քրիստոսաբան. խնդիրների շուրջ եղած տարաձայնությունների հետևանքով առաջացել են տարբեր և երբեմն իրարամերժ դավան. համակարգեր, որոնք հանգեցրել են եկեղեցիների բաժանման: Քրիստոսաբան. միտքն առանձնահատուկ զարգացում է ապրել Հայ եկեղեցու ավանդության մեջ, որի արդյունքում ստեղծվել է ուրույն քրիստոսաբան. համակարգ՝ հիմքում ունենալով Ալեքսանդրյան աստվածաբան. դպրոցի (տես Ալեքսանդրիա հոդվածում) ավանդները: Ըստ Հայ եկեղեցու վարդապետության՝ Ամենասուրբ Երրորդության Անձերից մեկը՝ Աստծո Միածին Որդին՝ նախահավիտյան Բանը, մարդկանց փրկության համար խոնարհվեց իր Աստվածության անհասանելիությունից և Հոգով կատարելապես մարդացավ ս. Կույս Մարիամից: Ոչ թե նախ ստեղծեց մարդուն և ապա բնակվեց նրա մեջ՝ որպես տաճարի, այլ ինքը՝ Բանը, ճշմարտապես մարդ եղավ, այսինքն իրեն միացրեց մարդկային կատարյալ բնություն՝ հոգով, մարմնով և մտքով: Ոչ թե Բանը փոխարկվեց մարմնի կամ մարմինը՝ Աստվածության, ոչ թե աստվածայինը կամ մարդկայինը միավորվելիս բնությամբ փոփոխվեցին կամ այլայլվեցին կամ շփոթվեցին, այլ՝ կատարյալ Աստված իրեն միավորեց անթերի մարդկություն՝ առանց փոփոխության, առանց այլայլության, առանց շփոթության. այսինքն՝ Աստված մնաց Աստված, և մարդը՝ մարդ: Երկու կատարյալները եղան մեկ կատարյալ՝ նոր և սքանչելի միությամբ: Հղության պահից Աստվածությունը և մարդկությունն անբաժանելիորեն միավորված են մեկ Տեր Հիսուս Քրիստոսի մեջ, և Բանի Մարդեղության փրկագործ տնօրինության մեջ սուրբ Հղությունից սկսած որևէ գործի մասին չի կարելի խոսել որպես սոսկ աստվածայինի կամ սոսկ մարդկայինի: Քրիստոսի մեջ աստվածամարդկային միությունը ոչ թե բնությունների հարակցություն, կապակցություն կամ վերաբերություն է, այլ՝ էական, գոյաբանական և բնութենական միություն, որի մեջ հնարավոր չէ ներմուծել որևէ բաժանում կամ լուծարում: Աստվածայինը և մարդկայինը անձով, բնությամբ, կամքով և ներգործությամբ անբաժանելիորեն միավորված են մեկ Տեր Հիսուս Քրիստոսի մեջ: Ուստի մեկ է մարդացած Բանն Աստծո անձը, բնությունը, կամքը, ներգործությունը, և մերժելի են փրկության իսկությունը սասանող որևէ բաժանություն կամ երկվություն Հիսուս Քրիստոսի մեջ: Հովհաննես Գ Օձնեցին գրում է. «Միության մեջ պետք չէ ուրանալ յուրաքանչյուրի կատարելությունը, ոչ էլ յուրաքանչյուրի կատարելության պատճառով հրաժարվել մեկ կատարելությունից՝ միություն խոստովանելով անայլայլության մեջ և անայլայլություն՝ միության մեջ: Մեկ բնություն և մեկ դեմք ունի Քրիստոս ոչ թե ըստ բնության նույնության կամ ըստ մեկանձնականության, քանզի այս երկուսը միասին գրեթե զրկում են Աստծուն մարդանալուց և մարդուն՝ աստվածանալուց, այլ ըստ Բանի՝ իր մարմնի հետ անճառ միավորության» («Ընդդէմ երեւութականաց», տես «Մատենագրութիւնք», 1833, էջ 51-52): Հայ քրիստոսաբան. մտքի համար մերժելի են Բանի ներմարդությունը մարդկային մտքով ընկալելու կերպերը. աշխարհի որևէ օրինակով հնարավոր չէ հասկանալ, նկարագրել կամ բացատրել Աստծո Մարդեղության խորհուրդը, որը հավատքի խորհուրդ է և դավան. ճշմարտություն. Բանն Աստված անճառաբար, անպարիմանալիորեն, մտքի համար անհասանելիությամբ, ինչպես որ Ինքը գիտի, մարդացավ՝ իրենից օտարացած մարդկությանը փրկագործելու համար:

Հայ քրիստոսաբան. մտքի կարևոր արգասիքներից է անապականության վարդապետությունը: Նա, ով համագոյակից էր Հորն ըստ Աստվածության, համագոյակից դարձավ մեզ ըստ մարդկության, դարձավ ճշմարիտ և կատարյալ մարդ՝ ամեն ինչում նման մեզ, բացի մեղքից: Քրիստոսը փրկական տնօրինությամբ կրել է բոլոր մարդկային տկարությունները, ազատորեն անցել մարդկային կրքերի միջով՝ դատապարտելով դրանց մեջ մեղքի թթխմորը և ազատագրելով մեզ մեղքի դատապարտվածությունից: Հետևաբար տնօրինական գործեր են ոչ միայն աստվածավայելուչ հրաշքները՝ ջրի վրայով քայլելը, մեռելներին հարություն տալը, հացի բազմացումը ևն, այլ նաև՝ մարդավայելուչ տկարությունները՝ ծարավը, հոգնությունը, արտասվելը ևն: Երբ Տերն աստվածային հրաշք էր գործում, ապա դա անում էր որպես Աստված և մարդ, որպեսզի մարդը նույնպես կարողանա աստվածային գործերին մասնակից դառնալ: Երբ մարդկային տկարությունների միջով էր անցնում, ապա դա անում էր ոչ թե դատապարտվածությամբ՝ մահկանացուների պես, այլ՝ որպես Աստված և մարդ, որպես հզոր և ազատարար, և ազատում էր մեզ չարի կապանքներից: Քրիստոսի երկրային կյանքի ամեն մի պահ, սկսած սուրբ Հղությունից մինչև հրաշափառ Հարություն, փրկական տնտեսություն է և զերծ պատահականություններից: Քրիստոսը կամավորապես կամ անապականաբար, ոչ «ի հարկէ» կամ բնության բռնադատվածությամբ կրեց բոլոր մարդկային անմեղ կամ անպարսավ կրքերը, որոնք բնավորվել են մարդկային բնության մեջ մեղքի անկումից հետո, այսինքն՝ հատուկ են մահկանացու և չարչարական մարդկային բնությանը և ոչ թե ադամական նախաստեղծ բնությանը: Բանն Աստված ոչ թե առավ Ադամի նախաստեղծ բնությունը, այլ՝ մեր ապականացու բնությունը՝ ապականակիր մարմինը և մեղանչական հոգին ու միտքը և, միավորելով իրեն, զատեց մեղքը հոգուց և ապականությունը՝ մարմնից: Ուստի Տերունական մարմինն անապական է՝ ոչ թե ըստ բնության, այլ ըստ անճառ միավորության: Նույնպես էլ՝ Քրիստոսի մարմինն ըստ բնության չարչարելի է և մահկանացու, սակայն ըստ միավորության տնօրինության՝ անչարչարելի և անմահ:

Ավետարանական եզրափակիչ իրադարձությունները՝ Տիրոջ խաչելությունը, մահը և մեռելներից հարությունը, Փրկագործության կարևորագույն դրվագներն են: Քրիստոսը նոր Ադամն է, որ աշխարհ եկավ, որպեսզի բոլորին կյանք տա և նորոգի հին Ադամով ապականության, մեղքի և մահվան դատապարտված մարդկությանը: Հիսուս Քրիստոսն իրեն հաշտության պատարագ մատուցեց Հայր Աստծուն, որպեսզի իր արյամբ գնի բոլորին՝ ողջերին և մեռածներին (Եբր. 9.14, 28): Նա, ով Կենդանի է և Կենդանարար, բոլորի համար խաչվեց և ճաշակեց մահը, դրվեց գերեզման միավորյալ Աստվածությամբ և հոգով իջավ դժոխք անբաժանելի Աստվածությամբ, քարոզեց չարից բանտարգելված հոգիներին, ցույց տվեց փրկության նորոգումն ու լույսը, ավերեց դժոխքը և ազատեց հոգիներին, ապա՝ երրորդ օրն իր հրաշափառ Հարությամբ անդրանիկը եղավ մեռելներից: Քրիստոսը նույն մարմնով աստվածապես համբարձվեց երկինքների երկինք, նստեց իր հավիտենական փառքի աթոռի վրա՝ Հոր աջ կողմում, ումից միշտ անբաժանելի է իր Աստվածությամբ: Գալու է նույն մարմնով և Հոր փառքով՝ բոլորին արդարապես դատելու և հատուցելու: Բ. Սուրբ Հոգու տնօրինություն եվ եկեղե ցի: Քրիստոսի փրկագործությամբ աշխարհում հաստատվում է Քրիստոսի եկեղեցու նոր և կատարյալ իրականությունը: Քրիստ. հավատքն ընդունում է միայն մեկ Ընդհանրական և Առաքելական Սուրբ եկեղեցի, որը Քրիստոսի հաստատած կենդանի թագավորությունն է (Ղուկ. 1.33, Հովհ. 18.36, Հայտն. 20.1–6), որի գլուխը ինքը Քրիստոսն է (Եփես. 5.23, Կողոս. 1.18), հիմքը՝ ուղղափառ հավատքի դավանությունը (Մատթ. 16.16–19), իսկ քարերը՝ Աստծուն հոգով և ճշմարտությամբ դավանողները (Հովհ. 4.23–24, Պետր. 2.4–10): Եթե Քրիստոսը եկեղեցու՝ իր խորհրդական մարմնի գլուխն է (Կողոս. 1.18), ապա Սուրբ Հոգին նա է, ով լցնում է Քրիստոսով փրկագործված արարչությունը: Եկեղեցին աստվածային իրականության ամբողջությունն է արարչության մեջ, որովհետև Սուրբ Հոգին այն լցնում և կենսագործում է Աստվածությամբ: Իրենեոս Լուգդոնացին (II դ.) գրել է. «Ուր եկեղեցին է, այնտեղ էլ Աստծո Հոգին է, ուր Աստծո Հոգին է, այնտեղ էլ եկեղեցին է» (Migne J.P., PG, t. 7, col. 966c):

Սուրբ Հոգին, որ «խոսեց Օրենքում և Մարգարեներում և Ավետարաններում» (Հավատո հանգանակ), Երրորդության կամքով ներկա է աշխարհում Արարչագործությունից մինչև Փրկագործություն: Բանի մարմնավորումը տեղի է ունենում Սուրբ Հոգով, Քրիստոսը Սուրբ Հոգով է բժշկում, դևեր հանում, հրաշքներ գործում: Սակայն Հովհաննեսի Ավետարանում որոշակիորեն ասվում է. «Քանզի դեռ չկար Հոգին, որովհետև Հիսուս դեռ չէր փառավորվել» (7.39): Հետևաբար, այլ է Սուրբ Հոգու գործունեությունը մինչև Հոգեգալուստ և այլ է՝ Հոգեգալուստից հետո:

Ինչպես Որդին գալիս է աշխարհ և կատարում իր գործը Սուրբ Հոգով, այնպես էլ Սուրբ Հոգին, առաքվելով Որդու կողմից, գալիս է աշխարհ. «Բայց երբ գա Մխիթարիչը, որին ես ձեզ կուղարկեմ Հորից, Ճշմարտության Հոգին, որ ելնում է Հորից, նա՛ կվկայի իմ մասին» (Հովհ. 15.26): Հոգեգալուստը Բանի մարմնավորման հետևանքն է. արարածը կարողություն է ստանում կրելու Սուրբ Հոգին, և նա գալիս է աշխարհ և իր ներկայությամբ լցնում եկեղեցին, որ փրկագործվել ու սրբագործվել է Քրիստոսի արյամբ:

Քրիստոսի գործը նախապատրաստում էր Սուրբ Հոգու գործը. «Երկրի վրա կրակ գցելու եկա. և ի՞նչ եմ կամենում, որ արդեն իսկ բորբոքվեր» (Ղուկ. 12.49): Այսպիսով, Հոգեգալուստն աստվածային տնօրինության վերջնական նպատակն է երկրի վրա: Քրիստոսը ելնում է Հոր մոտ, որպեսզի գա Սուրբ Հոգին. «Լավ է ձեզ համար, որ ես գնամ, որովհետև, եթե ես չգնամ, Մխիթարիչը ձեզ մոտ չի գա, իսկ եթե գնամ, նրան կուղարկեմ ձեզ մոտ» (Հովհ. 16.7): Սակայն Սուրբ Հոգին իր անձնական գալստյամբ իր դեմքը չի հայտնում: Նա գալիս է աշխարհ ոչ թե իր, այլ՝ Որդու անունով, որպեսզի վկայի Որդու մասին, ինչպես Որդին եկավ Հոր անունով, որպեսզի հայտնի Հոր մասին: Իր գալստյամբ Սուրբ Հոգին լցնում է եկեղեցին իր խորհրդական ներկայությամբ. «Քարոզեց առաքյալների միջոցով և բնակվեց սրբերի մեջ» (Հավատո հանգանակ)՝ մարդկային բնությունն անմիջական հաղորդակից դարձնելով աստվածային իրականությանը: Նա քարոզել է առաքյալների բերանով, հիշեցրել և պատմել ավետարանիչներին, աստվածային գիտությամբ և հանճարով պայծառացրել վարդապետներին, բնակվել սրբերի մեջ և բազմապիսի հրաշքներ գործել: Եկեղեցին Սուրբ Հոգու կենդանի ներկայության և սրբազան ավանդության կրողն է: Դավան. աստվածաբանության առանձին մասեր են նաև Սուրբ Հոգու տնօրինության և եկեղեցաբանության հետ առնչվող մի շարք խնդիրներ, ինչպիսիք են շնորհը, եկեղեցու սրբազան խորհուրդները, ծիսական աստվածապաշտությունը, աղոթքը ևն: Գ. Վախճանաբանություն: Վախճանաբանությունը դավանության եզրափակիչ մասն է, որը խոսում է Քրիստոսի Երկրորդ գալստյան, մեռելների համընդհանուր հարության, ահեղ դատաստանի, հավիտենական տանջանքների և երկնքի արքայության մասին: Բոլորը քննվելու են ահեղ ատյանում, մեղավորները ժառանգելու են դժոխքի հավիտենական տանջանքները, իսկ արդարները՝ արքայությունը և հավիտենական կյանքը: Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը և դատաստանը, որպես քրիստ. կյանքի հիմն. սպասում, մշտապես եղել են եկեղեցու վարդապետ. մտքի ուշադրության կենտրոնում:

Գրկ. Կյուրեղ Ալեքսանդրացի, Գիրք պարապմանց, ԿՊ, 1717: Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Ստեփաննոս Օրբելյան, Հակաճառութիւն ընդդէմ երկաբնակաց, ԿՊ, 1756: Հովհաննես Օ ձնեց ի, Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1833: Ներսես Շնորհալի, Ընդհանրական թուղթք, Երուսաղեմ, 1871: Հովսեփյան Գ., Խոսրովիկ Թարգմանիչ, Վաղ-պատ, 1899: Աթանաս Ալեքսանդրացի, Ճառք, թուղթք և ընդդիմասացութիւնք, Վնտ., 1899: Տիմոթեոս Ալեքսանդրացի, Հակաճառութիւն առ սահմանեալսն ի ժողովոյն Քաղկեդովնի, Էջմիածին, 1908: Կնիք հաւատոյ, Էջմիածին, 1914: Գրիգոր Լուսավորիչ, Յաճախապատում ճառք եւ աղօթք, Վնտ., 1954: Գրիգոր Նարեկացի, Մատյան ողբերգության, Ե., 1985: Ան ան իաՍ անահնեց ի, Բան Հակաճառութեան ընդդէմ երկաբնակաց (աշխատասիր. Հ. Քյոսեյանի), «Գանձասար», 1–3, 1992–93: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Մխիթար Գոշ, Թուղթ առ վրացիսն (աշխատասիր. Պ. Մուրադյանի), «Գանձասար», 6, 1996: Արամյան Մ., Հայ եկեղեցու քրիստոսաբանական մտքի ուրվագծեր (Դ–Ը դդ.), «Գանձասար», 2, 1992: The Armenian version of the works attributed to Dionysius the Areopagite, ed. by R.W. Thomson, Lovanii, 1987; Mxitar Sasneci’s Theological Discourses, ed. by S. Peter Cowe, Lovanii, 1993.

Մեսրոպ քհն. Արամյան

ԴԱՎԹԱԿ ՔԵՐԹՈՂ (ծ. և մ. թթ. անհտ), VII դարի բանաստեղծ: Հայտնի է «Ողբք ի մահն Ջեւանշէրի մեծի իշխանին» խորագրով միակ ստեղծագործությամբ՝ պահպանված Մովսես Կաղանկատվացու «Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի» գրքում: Այն միջնադարում հայ գրակ. մեջ լայնորեն տարածված ողբի ժանրի դամբանական կամ գերեզմանական կոչված տարատեսակի վաղագույն օրինակ է: Հորինման առիթ է եղել Հայոց Արևելից Կողմանց (Արցախ և Ուտիք նահանգներ) նշանավոր իշխան Ջևանշերի (637–680) եղերական սպանությունը: Փառապանծ իշխանի մահը Արցախ աշխարհում առաջ է բերել համաժող. սուգ:

Դ. Ք., Մովսես Կաղանկատվացու բնութագրմամբ, մեծ ոգեշնչումների ճարտասանբանաստեղծը՝ ունակ հանպատրաստից ստեղծագործելու, շատ օրեր առաջ ժամանել էր իշխանանիստ Պարտավ և հյուրընկալվել Ջևանշերի պալատում: Դեպքի ազդեցությամբ հորինել է ողբը՝ խոր քնարականությամբ ներթափանցված մի գործ, որտեղ միահյուսված են գրավոր բանաստեղծության և բանահյուսության ավանդները: Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի՝ Հռիփսիմյանց կույսերին նվիրված շարականի հետևությամբ, Դ. Ք. ողբը հորինել է անապեստյան ազատ քառոտնյա ոտանավորով և տների այբբենական ծայրակապով: Հեղինակը համեմատություն-զուգահեռներ է վկայակոչում հուն. առասպելաբանությունից, ոգեշնչման համար դիմում աստվածային Բանի արվեստավոր Հոգու զորությանը, ինչպես Հոմերոսը՝ մուսային: Ողբում առավել տիրականը, անշուշտ, քրիստ. հայացքն է աշխարհիկ նյութի վերաբերյալ, Ս. Գրքի ազդեցությունը: Ըստ այդմ էլ մեկնաբանվում է եղելությունը այն եզրակացությամբ, թե աշխարհի փառքը սնոտի է ու անցավոր:

Երկ. Ողբք ի մահն Ջեւանշիրի մեծի իշխանին, Ե., 1986:

Գրկ. Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Ե., 1983: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 3, Ե., 1968:

Պողոս Խաչատրյան

ԴԱՎԻԹ Ա ԱՐԱՄՈՆԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Արամոնք (այժմ՝ գ. Արամուս, ՀՀ Կոտայքի մարզում) – 741, Արամոնք, ամփոփվել է Արամոնքի հայրապետանոցում], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 728-ից: Հաջորդել է Հովհաննես Գ Օձնեցուն: Դ. Ա Ա-ու նստավայրը նախ եղել է Դվինը, ապա՝ հայրենի գյուղը, որտեղ կառուցել է եկեղեցի և հայրապետանոց: Դ. Ա Ա-ու հանձնարարությամբ Ստեփանոս Սյունեցին գրել է Կ. Պոլսի պատրիարք Գերմանոսին ուղղված դավան. բնույթի պատասխան թուղթը: Կաթողիկոս. գահին Դ. Ա Ա-ուն հաջորդել է Տրդատ Ա Ոթմսեցին:

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1996: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Արթուր Կարապետյան

ԴԱՎԻԹ ԱԼԱՎԿԱ ՈՐԴԻ (ծ. թ. անհտ, Գանձակ – 1130), իրավագետ, մանկավարժ: Կենսագր. տվյալներ չեն պահպանվել: Երկար ժամանակ զբաղվել է մանկավարժությամբ: Վայելել է մեծ հեղինակություն: Դ. Ա. Ո-ուն հիշատակում են Կիրակոս Գանձակեցին, Մխիթար Այրիվանեցին և ուր.: Վարդան Արևելցու վկայությամբ՝ եղել է Հովհաննես Սարկավագի «լծակիցը», իսկ Կիրակոս Գանձակեցին նրան անվանել է «սուրբ լուսավորիչ»: Դ. Ա. Ո-ու անունով պահպանվել են 98 խրատական կանոններ՝ «Կանոնական օրինադրություն» խորագրով, որոնք հայտնի են 17 ընդօրինակություններով (15-ը՝ Մատենադարանում, մեկական՝ Վենետիկի Ս. Ղազարի և Վիեննայի մատենադարաններում): Հեղինակն օգտվել է եկեղեցու հայրերի և Հայոց եկեղեց. կանոններից, ժող. ավանդություններից, տվել խրատներ ու հրահանգներ՝ պարզ, հասկանալի և ընդարձակ բացատրություններով: Այդ եղանակով նա, Վարդան Արևելցու և Կիրակոս Գանձակեցու բնորոշմամբ, «դյուրահաս», «գեղեցկահարմար և պիտանացու» է դարձրել իր կանոնները: «Կանոնական կություն, հետապնդել մշակութալուսավոր. նպատակներ, մերկացրել անբարոյական բարքերը, առաջարկել առողջապահ. միջոցներ, բովանդակել խորհուրդներ «խորշելի» կենդանիների պատճառած վնասներից խուսափելու, կենցաղային, սեռ. մաքրակեցության ու կյանքի, ծննդաբերության մասին ևն: Մի շարք կանոններում խոսվում է պատժի ենթակա զանազան մեղքերի ու հանցանքների մասին: Առանձնապես դատապարտվել են հմայություններն ու սնահավատությունը, քահանաների հոռի բարքերը: Կանոնների մի խումբ ուղղակի հրահանգներ են բարեպաշտ. ծեսերի, տոների, ժամերգության, պահքի, մկրտության և այլնի վերաբերյալ: «Կանոնական օրինադրությունը» արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում ժամանակի բարքերի, կենցաղի, ժողովրդի բարոյական վիճակի և կյանքի մասին: Դ. Ա. Ո-ու կանոնները լայն տարածում են ունեցել և մեծ ժողովրդականություն վայելել: Մխիթար Գոշն իր Դատաստանագիրքը կազմելիս օգտվել է «Կանոնական օրինադրությունից»: Առաջին անգամ լույս է տեսել «Էջմիածին» ամսագրում (1952, № 9–12, 1953, № 1– 3)՝ Ա. Աբրահամյանի աշխատասիրությամբ: 1961-ին Բելգիայում անգլ. թարգմանությամբ հրատարակել է անգլիացի հայագետ Չ. Դաուսեթը: Գրկ. Կոստանյան Կ., Դավիթ վարդապետ Ալավկա Որդի, ԱՀ, գիրք 14, 15, Թ., 1906, 1907: Սամվելյան Խ., Հին հայ իրավունքի պատմություն, հ. 1, Ե., 1939, էջ 74–75: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 4, Ե., 1970, էջ 83–85:

ԴԱՎԻԹ ԱՆՀԱՂԹ, Դավիթ Ներգինացի, Դավիթ Արմենիոս [մոտ 475, գ. Ներգին (Տարոնի գավառ) – VI դ. կես, Հաղպատ, հետագայում աճյունը ամփոփվել է Մշո Ս. Առաքելոց վանքում], փիլիսոփա, տրամաբան, նորպլատոնականության Ալեքսանդրյան դպրոցի ներկայացուցիչ, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Սովորել է Ալեքսանդրիայում՝ Օլիմպիոդորոս Կրտսերի փիլ. դպրոցում: Հրապարակային փիլ. վեճերում հաղթանակների համար ստացել է Անհաղթ պատվանունը: Ծեր հասակում վերադարձել է հայրենիք, գլխավորել հունաբան դպրոցը, նպաստել հայ փիլ. գիտության կազմավորմանը, վճռական դեր խաղացել փիլ. ճշգրիտ տերմի նաբանության և գի տակարգերի մշակման բնագավառում: Դ. Ա. տրամաբան. գիտության հիմնադիրն է Հայաստանում: Դ. Ա-ին վերագրվող բազմաթիվ երկերից անկասկած նրան են պատկանում «Սահմանք իմաստասիրութեան» (կամ «Գիրք սահմանաց»), «Վերլուծութիւն «Ներածութեանն» Պորփիւրի», «Մեկնութիւն «Ստորոգութեանցն» Արիստոտէլի» և «Մեկնութիւն ի «Վերլուծականն» Արիստոտէլի» աշխատությունները. առաջին երեքը գրվել են հունարեն, ապա թարգմանվել հայերեն (պահպանվել են դրանց հունարեն և հայերեն, իսկ վերջին երկի՝ հայերեն բնագրերը): Որպես նորպլատոնական Դ. Ա. զուգակցել է Պլատոնի, Արիստոտելի և Պյութագորասի ուսմունքները: Բոլոր գոյերի լինելիության պատճառ համարել է Աստծուն, պաշտպանել Աստծո, որպես ամեն ինչի պատճառի և արարչի, գոյության տիեզերաբան. ապացուցման սկզբունքը: Աստված անճանաչելի է, սակայն Աստծուն կարելի է մոտենալ՝ ճանաչելով նրա արարած բնությունը: Աշխարհը Դ. Ա-ի կարծիքով լիովին ճանաչելի է: Ճանաչողության գործընթացը, ըստ նրա, ունի զգայական ու բանական ձևեր և զգայության, երևակայության, կարծիքի, դատողականության ու բանականության աստիճաններ: Առաջին չորս աստիճանները փորձի, արվեստի և գիտության հիմքն են, իսկ բանականությունը՝ փիլիսոփայության, որը ճանաչում է իրերի մեջ ընդհանուրը և անփոփոխը, նրանց էությունը: Դ. Ա. առաջադրել է գիտությունների դասակարգման հարցը, որի կենտրոնում դրել է «արվեստների արվեստը և գիտությունների գիտությունը»՝ փիլիսոփայությունը, որը բաժանել է երկու մասի՝ տեսական և գործնական: Տեսական փիլիսոփայության գիտությունների շարքը՝ բնագիտությունը կամ ֆիզիկան, մաթեմատիկան և աստվածաբանությունը փիլիսոփայության հիմն. մասերն են: Գործն. փիլիսոփայության մասերն են բարոյագիտությունը, տնտեսագիտությունը և քաղաքականությունը: Ըստ Դ. Ա-ի՝ տեսական փիլիսոփայությունը, թափանցելով իրերի էության մեջ, ըմբռնելով ճշմարտությունը, օգնում է գործն. փիլիսոփայությանը՝ «խուսափելու չարից» և նախապատրաստելու «ըստ գիտութեան և ըստ գործոց որչափ կարողութիւն է մարդոյն նմանիլ աստծոյ» («Սահմանք իմաստասիրութեան», 1960, էջ 156): Դ. Ա. գտնում է, որ մարմինը հոգու զնդանն է, ժամանակավոր հանգրվանը: Փիլիսոփայությունը կյանքի փորձությունների միջով հոգին անվթար անցկացնելու և կրկին Աստծո հետ միաձուլելու միակ միջոցն է: Դ. Ա. փիլիսոփայությանը տվել է ընդգծված բարոյագիտ. ուղղվածություն: Նրա համոզմամբ՝ փիլիսոփայությունը ստեղծվել է մարդու հոգին զարգացնելու և կատարելության առաջնորդելու համար: Այդ պատճառով նրա վարդապետության մեջ կարևոր տեղ է հատկացված մարդուն և նրա խնդիրներին: Ըստ Դ. Ա-ի՝ մարդ ձգտում է նմանվել Աստծուն: Աստված հոգում է բոլորի մասին: Ձգտելով նմանվել նրան՝ մարդը նույնպես հոգատար պետք է լինի ուրիշների նկատմամբ, նպաստի, որ նրանք ազատագրվեն չարիքից ու հասնեն կատարելության: Այս ընթացքը պայմանավորված է իրականության ճանաչման խորությամբ: Եվ քանի որ փիլիսոփաներն ավելի լավ կարող են ճանաչել գոյը, ապա նրանք ավելի մոտ են Աստծուն:

Դ. Ա-ի երկերը մեծ ազդեցություն են ունեցել միջնադարյան հայ փիլիսոփայության զարգացման վրա: Անանիա Շիրակացին, Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, Հովհաննես Սարկավագը, Վահրամ Րաբունին, Հովհան Որոտնեցին, Գրիգոր Տաթևացին, Սիմեոն Ջուղայեցին և ուր. կրել են Դ. Ա-ի հայացքների նկատելի ազդեցությունը՝ իրենց հերթին զարգացնելով դրանք և խթանելով նրա գիտ. ժառանգության նկատմամբ հետաքրքրությունը: Շուրջ մեկ հազարամյակ Դ. Ա-ի երկերը եղել են բազմաթիվ մեկնող. աշխատությունների առարկա և անտիկ դասական փիլ. երկերի հետ մտել միջնադարյան Հայաստանի բարձրագույն դպրոցների ծրագրերի մեջ: XVIII դ. նրա երկերը թարգմանվել են վրացերեն և շոշափելի դեր խաղացել նաև վրաց. փիլ. մտքի զարգացման գործում: Շնորհիվ հուն. բնագրերի Դ. Ա-ի աշխատությունները տարածվել են հայկ. շրջանակներից դուրս, դրանց հետքերը նկատելի են միջնադարի իրան., արաբ. և հատկապես բյուզ. փիլ. մտքի վրա (Ալ Քինդի, Իբն Սինա, Ալ Ֆարաբի, Հովհան Դամասկացի, Նիկիֆոր Վլեմիդաս և ուր.): Ըստ ավանդության, Դ. Ա. բազմաթիվ երգեր է հորինել եկեղեցու համար: Սակայն հայ երաժշտության պատմության մեջ նա հայտնի է տեսական ըմբռնումներով: «Սահմանք իմաստասիրութեան» մեջ կան երգ-երաժշտությանը վերաբերող նշանակալից ասույթներ, որոնք դարձել են մեկնության առարկա՝ այդպիսով խթանելով ազգ. երաժշտագիտության զարգացումը: Դ. Ա-ի անունով մեզ է հասել նաև մեկ ճառ – ներբող՝ «Բարձրացուցէք զՏէր Աստուած մեր» սկզբնավորությամբ:

Հայ եկեղեցին ս. Դ. Ա-ի հիշատակը տոնում է հոկտ. ամսին՝ Խաչվերացի հինգերորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը՝ «սրբոց թարգմանչաց վարդապետաց» հետ:

Երկ. Երկեր (աշխարհաբար թրգմ., առաջաբանը և ծանոթագր. Ս. Արևշատյանի), Ե., 1999: Մատենագրութիւնք և թուղթ Գիւտայ կաթողիկոսի առ Դաւիթ, Վնտ., 1932: Սահմանք իմաստասիրութեան, Ե., 1960: Մեկնութիւն ի «Վերլուծականն» Արիստոտէլի, Ե., 1967: Վերլուծութիւն «Ներածութեանն» Պորփիւրի, Ե., 1976: Երկասիրութիւնք փիլիսոփայականք (համահավաք քննական բնագրերը և առաջաբանը Ս. Արևշատյանի), Ե., 1980: Соч., пер.сдревнеармянского, М., 1975; Davidis Prolegomena et in Porphyrii Isagogen Commentarium, ed. A. Busse, Berolini, 1904. Գրկ. Արեվշատյան Ս., Դավիթ Անհաղթը հին Հայաստանի ականավոր փիլիսոփա, Ե., 1980: Բրուտյան Գ., Դավիթ Անհաղթի ուսմունքը տրամաբանության մասին, Ե., 1980: Դավիթ Անհաղթ (հոդվ. ժող.), Ե., 1980: Դավիթ Անհաղթը՝ Հին Հայաստանի մեծ փիլիսոփան (ժող.), Ե., 1983: Դավիթ Անհաղթ: Մատենագիտություն, Ե., 1980: А р е в ш а т я н С.С., Формирование филосовской науки в Древней Армении (V–VI вв.), Е., 1973; Философия Давида Непобедимого (сб.), М., 1984; David Anhaghth the “Invincible” Philosopher, A. Sangian (ed.), Atlanta, 1986.

Սեն Արևշատյան

ԴԱՎԻԹ Բ ԿԱԿԱՂԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Կակաղ (Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Մազազ գավառ) – 833, Դվին], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 806-ից: Հաջորդել է Հովսեփ Բ Փարպեցուն: Նստավայրն էր Դվինը: X դ. կաթողիկոս-պատմիչ Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին հիշատակում է, որ արաբների դեմ պարսիկների և հայերի ապստամբության ժամանակ Հոլ ոստիկանը Դ. Բ Կ-ուն որպես բանագնաց ուղարկել է ապստամբների մոտ, սակայն այդ առաքելությունն անհաջող է անցել:

Կաթողիկոս. գահին Դ. Բ Կ-ուն հաջորդել է Հովհաննես Դ Ովայեցին

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1996: Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ԴԱՎԻԹ Դ ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏՑԻ (ծ.թ. անհտ, Վաղարշապատ – 1633, Սպահան), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1590– 1629-ին: Հաջորդել է Գրիգոր ԺԲ Վաղարշապատցուն: Եղել է Էջմիածնի Մայր տաճարի լուսարարապետ, 1584-ից օծվել Գրիգոր ԺԲ Վաղարշապատցու աթոռակից: Դ. Դ Վ., չկարողանալով վճարել օսմ. կայսրության՝ Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի վրա դրված հարկը, ծանր կացությունից դուրս գալու միջոց է համարել հարուստ աթոռակից ընտրելը: 1593-ին աթոռակից է օծվել Մելքիսեդեկ Գառնեցին, 1603ին՝ Սրապիոն Ուռհայեցի եպիսկոպոսը: 1603ին շահ Աբբաս I-ը օսմ. Թուրքիայից վերագրավել է Ատրպատականի և Հայաստանի մի մասը: Երևանում հաստատվելով՝ նա իր մոտ է կանչել Դ. Դ Վ-ուն, աթոռակից Մելքիսեդեկ Գառնեցուն և պահանջել թուրքերին պարտք մնացած հարկերն իրեն վճարել: 1604-ին շահ Աբբաս I-ը Պարսկաստան հայերի բռնագաղթի ժամանակ Սպահան է տարել նաև Դ. Դ Վ-ուն և աթոռակից Մելքիսեդեկ Գառնեցուն: Վերջինիս հաջողվել է փախչել և վերադառնալ Ս. Էջմիածին: Դ. Դ Վ-ի բացակայության ժամանակ Մելքիսեդեկ Գառնեցին Մայր աթոռը անփառունակ վիճակի է հասցրել: 1607-ին կաթոլիկ կրոնավորները, օգտվելով հայերի բռնագաղթից, շրջել են տարբեր գավառներ՝ լքյալ տաճարներից սրբություններ հավաքելու: Երկուսին հաջողվել է Ս. Հռիփսիմե վանքից ս. Հռիփսիմեի մասունքները գողանալ: Սակայն հայ եպիսկոպոսները բռնել են նրանց: Կաթոլիկները աթոռակից Մելքիսեդեկ Գառնեցուն կաշառել են և մասունքների մի մասը վերցրել: Հնդկաստան գնալու ճանապարհին՝ Սպահանում նրանք բռնվել են, և մասունքները հետ են վերադարձվել:

1612-ին Դ. Դ Վ. Երևանի և Նոր Ջուղայի մեծահարուստների հարկադրանքով վերադարձել է Ս. Էջմիածին: Սակայն էական ոչինչ չկարողանալով անել՝ 1617-ին կրկին մեկնել է Սպահան: Նրա օրոք շահ Աբբասի հրամանով, Պարսկաստան գաղթեցված հայերի վերադարձը կանխելու նպատակով, Հայաստանից Պարսկաստան է տարվել Լուսավորչի Աջը, թանկագին ոսկե տուփով Ավետարան, այլ սրբություններ և Մայր տաճարից 15 «նշանավոր քարեր»: 1623-ին ինքնակոչ կաթողիկոս Մելքիսեդեկ Գառնեցին, Էջմիածնի վրա դրված ծանր հարկերը չկարողանալով վճարել, իր փոխարեն կաթողիկոս է օծել եղբորորդուն՝ Սահակ Գառնեցուն, ինչը 1626-ին հրովարտակով հաստատել է շահ Աբբաս I-ը: Սակայն Հայաստանում և Նոր Ջուղայում նրան որպես կաթողիկոս չեն ընդունել: 1629-ին, ժողովրդի կամքով Դ. Դ Վ. գահազրկվել է:

Կաթողիկոս. գահին Դ. Դ Վ-ուն հաջորդել է Մովսես Գ Տաթևացին

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

ԴԱՎԻԹ ԴՎՆԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – նահ. 701, ըստ այլ աղբյուրների՝ 693, հանգչում է Դվինի Ս. Կաթողիկե եկեղեցու վկայարանում), վկա, տոնելի: Պարսիկ հոր և քրիստոնյա մոր զավակ, իշխանական տոհմից: Նախկինում՝ մահմեդական (Սուրհան անունով): Ծառայել է Հայաստանում՝ արաբ. բանակում: Մոր միջոցով ծանոթանալով քրիստ. վարդապետությանը՝ կամեցել է մկրտվել Հիսուս Քրիստոսի անունով: Նրան կնքել է Անաստաս Ա Ակոռեցի կաթողիկոսը՝ անվանակոչելով Դավիթ. կնքահայր է կանգնել Գրիգոր Մամիկոնյան իշխանը (պատրիկը): Դ. Դ. բնակություն է հաստատել Դվինում և մոտ 30 տարի ապրել այնտեղ՝ առաքինազարդ քրիստ. կյանքով: Երբ Սահակ Գ Ձորոփորեցի կաթողիկոսի օրոք (677–703) Հայաստանի վրա ոստիկան է կարգվել «ժանտ» Աբդուլլահը, հալածանքներ են սկսվել քրիստոնյաների նկատմամբ: Դ. Դուն առաջարկվել է ուրանալ քրիստոնեությունը և դառնալ նախկին կրոնին: Հրաժարվելու պատճառով նրան խաչել են՝ երեսը դեպի արևմուտք: Ավանդությունը պատմում է, որ խաչափայտը հրաշքով շրջվել է դեպի արևելք: Գեղարդով խոցել են Դ. Դ-ու սիրտը, կողերը և նահատակել: Այդ գեղարդը, խաչի ձև տալով, հայերը դրել են նրա վկայարանի վրա: Հայ եկեղեցին ս. Դ. Դ-ու հիշատակը տոնում է Խաչվերացի 3-րդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի օրը: Նրան է նվիրված երեք տնից բաղկացած «Մանկունք» անվանումով շարականը («Լցեալ աստուածային շնորհիւ…»):

Գրկ. Սուրբերու կյանքը, Բեյրութ, 1994: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997:

Լևոն Սարգսյան

ԴԱՎԻԹ Ե ԷՆԵԳԵԹՑԻ (Ղորղանյան, ծ. թ. անհտ – 31.10.1817, Էջմիածին, ամփոփվել է Ս. Գայանե վանքում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս (1801–07): Հաջորդել է Ղուկաս Ա Կարնեցուն: 1800-ին ուղարկվել է Կ. Պոլիս, ընտրվել Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք, բայց թուրք. կառավարությունը չի հաստատել, և նա վերադարձել է Էջմիածին: Հովսեփ արք. Արղությանի մահից (1801) հետո, մինչև ընտրյալ կաթողիկոս Դանիել Ա Սուրմառեցու Ս. Էջմիածին ժամանելը, ռուս. իշխանությունների աջակցությամբ, բայց հակառակ միաբանության կամքի, Դ. Ե Է. օծվել է հակաթոռ կաթողիկոս (1802-ի ապրիլի 28): Շուտով ռուս. կառավարությունը հովանավորել է նրա հակառակորդ Դանիել Սուրմառեցուն, և ծայր է առել կաթողիկոս. գահի համար պատմության մեջ հայտնի Դավիթ-Դանիելյան վեճը: 1807ին պարսկ. կառավարության հարկադրանքով Դ. Ե Է. հրաժարվել է աթոռից: Դանիել Ա Սուրմառեցու մահից հետո փորձել է վերագրավել այն, բայց հաջողություն չի ունեցել: Կյանքի վերջին տարիներն ապրել է Ս. Էջմիածնում՝ իբրև միաբան:

Կաթողիկոս. գահին Դավիթ Ե Է-ուն հաջորդել է Դանիել Ա Սուրմառեցին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Արթուր Կարապետյան

ԴԱՎԻԹ ՀԱՐՔԱՑԻ, Հերթանացի, Հերեթնացի, Ներքինացի (ծ. և մ. թթ. անհտ), VI դարի կեսի աստվածաբան և փիլիսոփա: Ծնվել է Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Հարք գավառի Հերյան (Հերեթ, Հերթ) գյուղում: Ըստ ավանդության, թաղված է Ներքինավանքի մոտ (Հարք գավառում): Կենսագր. տվյալներ չեն պահպանվել: Հաճախ նույնացվել է VI–VII դդ. ապրած Դավիթ անունով մի շարք հեղինակների հետ (Դավիթ Անհաղթ, Դավիթ Քերական, Դավիթ Հյուպատ): Մասնակցել է ժամանակի աստվածաբան. վեճերին՝ հատկապես անապականության խնդրի շուրջ, իր հայացքներով հարել Հուլիանոս Հալիկառնասցուն, եղել Սևերիոս Անտիոքացու հակառակորդ (ասորի աստվածաբաններ Հուլիանոսն ու Սևերիոսն են սկիզբ դրել Քրիստոսի մարմնի անապականության վերաբերյալ վեճին): Ղեկավարել է այն մեծ հունաբան դպրոցը, որի գլխ. գործերն են Փիլոն Ալեքսանդրացու երկերի թարգմանությունները: Հավանաբար գրել է հայ. և հուն.: Մեզ են հասել Դ. Հ-ուն վերագրվող երկերի պատառիկներ (հրտ. «Արարատ», 1902, № 9–10, 1906, № 3): Հիմն. գործը «Իմաստասիրականք և իմաստասիրելիք հարցուածք» խորագրով կրոնափիլ. աշխատությունն է:

Գրկ. Ակինյան Ն., Դավիթ Հարքացի, Վնն., 1959: Տեր-Մկրտչյան Գ., Հայագիտական ուսումնասիրություններ, աշխատասիր. Պ. Հակոբյանի, հ. 2, Էջմիածին, 1998, էջ 223–248: Մովսեսի պատրաստած յուղի մասին, տես Սրբալույս Մյուռոն, Ս. Էջմիածին, 2001, էջ 95:

ԴԱՎԻԹ ՔՈԲԱՅՐԵՑԻ [մոտ 1150, գ. Քոբայր (այժմ՝ Քոբեր կայարանի գյուղ, ՀՀ Լոռու մարզի Թումանյան քաղաքի շրջագծում) – մոտ 1220, Հաղպատ], մեկնիչ, մատենագիր, ժամանակագիր, «Վարդապետք Հայոց Հյուսիսային Կողմանց» և Հաղպատի վանքի դպրոցի նշանավոր ներկայացուցիչներից: 1198–1203-ի միջոցին ճանապարհորդել է Կիլիկյան Հայաստանում, Գրիգոր Զ Ապիրատ կաթողիկոսից ստացել Հովհաննեսի Ավետարանի մեկնությունը, որը նվիրել է Հաղպատի վանքի առաջնորդ Գրիգորիս եպիսկոպոսին: Կենսագր. տվյալներից հայտնի է նաև, որ մասնակցել է Հայոց իշխան Զաքարե ամիրսպասալարի (Երկայնաբազուկ) նախաձեռնությամբ գումարված Լոռեի (1205) և Անիի (տես Անիի եկեղեցական ժողով 1207) եկեղեց. ժողովներին: Արևելյան վարդապետների մեջ ունենալով չափավոր ավանդապահ դիրքորոշում և ակնածանքով խոսելով կիլիկյան հայրերի մասին՝ այնուհանդերձ Դ. Ք. չի քաջալերել ծիսադավան. զիջումների գնով Արևմուտքի հետ եկեղեց. միության հասնելու ձեռնարկումները և Հայոց Հյուսիսային Կողմանց վարդապետների հետ ընդդիմացել է կիլիկյան թևին:

Դ. Ք., լինելով իր ժամանակի նշանավոր վարդապետներից, հեղինակել է բազմաբնույթ աշխատություններ (նրա անունով պահպանված երկերի թիվը հասնում է 17-ի)՝ մեկնություններ, ներբողներ, պատճառներ, խրատականներ, ժամանակագրություններ: Իր բանիմացության և վաստակի համար ժամանակակիցները Դ. Քուն մեծարել են իբրև «մեծիմաստ և կորավաբան, մեծարգի և իմաստուն վարդապետ»: Դ. Ք. մասնավորպես հայտնի է որպես հայ մատենագրության նոր բնագավառի՝ պատճառների սկզբնավորող: Քննելով հայրախոս. երկերի «պատճառները» (հեղինակային պատկանելությունը, գրության ժամանակը և շարժառիթները, նպատակներն ու բովանդակությունը)՝ հեղինակը հետապնդել է ուսուցող. և դաստիարակչ. նպատակ, իր աշակերտներին ու ընթերցողներին ավանդելով ճառների մեծ մասը («Պատճառք և լուծմունք ճառից Գրիգոր Աստուածաբանի», «Պատճառք ճառից Գրիգորի Նիւսացւոյ», «Պատճառք գրոց Բարսեղի Կեսարացւոյ» ևն) նվիրված են երեք մեծ կապադովկացիների՝ Բարսեղ Կեսարացու, Գրիգոր Նազիանզացու և Գրիգոր Նյուսացու գրական ժառանգությանը:

Երկ. Պատճառք ճառից Գրիգորի Նիւսացւոյ, աշխատասիր. Կ. Մուրադյանի, «Շողակաթ», Ստամբուլ, 1995, էջ 137–155: Դաւթայ վարդապետի Պատճառ Պահոցն գրոց՝ ի Բարսղէ կարգելոցն՝ ասացեալ ի հմտութիւն վարժողաց, աշխատասիր. Կ. Մուրադյանի, «Գանձասար», 5, 1994:

Գրկ. Ակինյան Ն., Մատենագրական հետազոտություններ, հ. 1, Վնն., 1922: Հակոբյան Վ., Դավիթ Քոբայրեցու հիշատակարանը, «Տեղեկագիր ՀՍՍՀ ԳԱ», 1952, № 8: Մուրադյան Պ., Դավիթ Քոբայրեցին և նրա «Պատճառները», «Գանձասար», 5, 1994: Պարույր Մուրադյան

ԴԱՐԱՇԱՄԲԻ Ս. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՆԱԽԱՎԿԱ ՎԱՆՔ, Մաղարդավանք, Իրանի հյուսիսում, Արաքս գետի աջ ափին բարձրացող Մաղարդա լեռան լանջին, հայկական Դարաշամբ բնակավայրից (այժմ՝ լքված) մոտ 1 կմ արևելք: Ըստ XII դ. ասորի ժամանակագիր Միքայել Ասորու, հիմնադրել է Բարդուղիմեոս առաքյալը: Գրավոր առաջին տեղեկությունը Խաչիկ Ա Արշարունի կաթողիկոսի 976-ի կոնդակն է, որով հաստատվել են վանքին հարկատու կալվածքների սահմանները: Նույն թվականին վանքը վերահաստատել և վերաշինել է Բաբկեն եպիսկոպոսը: Ս. Ստեփանոս եկեղեցու օծմանը ներկա են եղել Խաչիկ Ա Արշարունին և Հայոց Աշոտ Ողորմած թագավորը, որոնք վանքին ընդարձակ տիրույթներ են նվիրել: Աշոտի դուստր Հռիփսիմեն 981-ին վանքին կտակել է Աստապատի իր դաստակերտը, այգիներ, արտեր: Կտակում նշվում է, որ վանքապատկան երեք եկեղեցիները՝ Ս. Ստեփանոսը, Ս. Աստվածածինը և Ս. Գևորգը, խարխուլ էին, և գլխ. եկեղեցին (Ս. Ստեփանոսը) նորոգել է իր հայրը: Վանքը հիշատակվում է 1173-ին նկարազարդ ձեռագրի ընծայման կապակցությամբ: 1270-ին նկարագրել է Վարդան Բաձրբերդցին: 1330-ին մոնղոլ Աբու Սայիդ իշխանը հաստատել է վանքի կալվածքները: XIII– XIV դդ. վանքը հայտնի մշակութ. կենտրոն էր, 1332-ին այնտեղ տասից ավելի վանականներ ձեռագրեր են ընդօրինակել, գործել է դպրոց: 1331-ին գրված «Նարեկի» հիշատակարանում վանքն անվանվում է «մեծ ու հռչակավոր»: Դեռ 1427-ին հիշատակվում են նրա երեք եկեղեցիները, սակայն 1541-ին Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր ԺԱ Բյուզանդացու կոնդակում նշվում է միայն Ս. Ստեփանոսը: XVI դ. վանքը խարխուլ էր, 1589-ին Մարտիրոս վարդապետը նորոգման աշխատանքներ է կատարել: Մովսես Գ Տաթևացի կաթողիկոսը 1631-ին վանքին դրամահավաքի իրավունք է տվել և հորդորել ժողովրդին՝ օժանդակել այս կարևոր հոգևոր կենտրոնի պահպանմանը: Ըստ XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու, 1633-ին վանահայր դարձած Հակոբ Ջուղայեցին (ապագա կաթողիկոս Հակոբ Դ Ջուղայեցի) մինչև հիմքերը քանդել է վանքի եկեղեցին ու մյուս շինությունները և կառուցել նոր եկեղեցի, պարիսպներ և նրանց կից բնակելի ու օժանդակ շենքեր: Ըստ Ս. Ստեփանոս եկեղեցու գմբեթի թմբուկի արձանագրության, դա կատարվել է 1643–55-ին, սակայն շինարարությունը շարունակվել է մինչև 1662-ը: Հակոբ Դ Ջուղայեցու Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրվելուց (1655) հետո վանքի շինարարությունը շարունակել են Հովհաննես, Պետրոս և Հակոբ Շամբեցի վանահայրերը. կառուցել են արմ. պարիսպը, սեղանատունը, խցերը և զանգակատունը: 1759-ին վանքի շենքերը վնասվել են երկրաշարժից: Ս. Ստեփանոս եկեղեցին հետագայում նորոգվել է 1704, 1826 և 1865-ին, հս. բակի սենյակները նորոգվել են 1832-ին, իսկ 1840-ին երկրաշարժից վնասված զանգակատունը՝ 1879-ին: 1828-ի Թուրքմենչայի պայմանագրով Արաքս գետը դարձել է ռուսպարսկ. սահման, և վանքը կորցրել է Նախիջևանի ու Գողթնի իր թեմերը, իսկ Ատրպատականից հայերի արտագաղթից հետո՝ զրկվել եկամուտներից: Փակվել է դպրոցը, գրադարանի ձեռագրերը փոխադրվել են Էջմիածնի մատենադարան: Դ. Ս. Ս. Ն. վ-ի և Արտազի Ս. Թադե վանքի թեմերի միավորումով կազմվել է Ատրպատականի առաջնորդություն՝ Թավրիզ կենտրոնով: 1917–21-ին թուրքերը չորս անգամ թալանել են վանքը և հրկիզել գրադարանը: 1973-ին մինչև վանքը կառուցվել է ավտոխճուղի: 1983-ին, իրանահայ համայնքի և «Երկիր և մշակույթ» (Փարիզ) կազմակերպության նյութ. օժանդակությամբ Իրանի պետ. «Միրասե ֆարհանգի» («Մշակութային ժառանգություն») հաստատությունը թիթեղապատել է տանիքները, հենակներով ամրացրել զանգակատան խարխլված կամարները, վերակառուցել արլ. բակի քանդված խցերը, վերանորոգել խոհանոցն ու սեղանատունը: Կիսաշրջանաձև բուրգերով ուժեղացված պարիսպներով շրջապատված ուղղանկյուն համալիրի շենքերը խմբավորված են երկու բակերում, որոնցից հս-ում են գտնվում Ս. Ստեփանոս եկեղեցին՝ հվ-ից կից երկհարկեռաստիճան զանգակատնով, և Ս. Պողոս-Պետրոս միանավ թաղածածկ եկեղեցին: Դեղնակարմրավուն ֆելզիտային տուֆի մաքուր տաշված քարերով կառուցված Ս. Ստեփանոս եկեղեցին ներքուստ խաչաձև է, եռախորան, արմ. ուղղանկյուն թևով, արտաքուստ՝ ուղղանկյուն: Պատերը ներսից աղյուսապատ են և սվաղված: Խորանները յոթանիստ են, անկյունային սենյակները՝ երկհարկ: Վերնահարկ ունի նաև արմ. խաչաթևը: Զարդարված է XVII դ. և 1826-ի որմնանկարներով: Կամարաշարով ու պատկերաքանդակներով հարդարված 16-նիստանի թմբուկով գմբեթը պսակվում է հովանոցաձև վեղարով: Ուշ միջնադարի հայ ճարտ. մեջ Ս. Ստեփանոս եկեղեցին առանձնանում է իր գեղ. հարդարանքով: Այստեղ ճակատների հետ ներդաշնակ ամբողջություն են կազմում ավետարան. թեմաներով բազմաթիվ պատկերաքանդակները և զարդաքանդակները (որոնցով հագեցած են բոլոր պատերը և գմբեթը), իսկ ներսի հետ՝ զարդանկարները և որմնանկարները: Գմբեթի թմբուկի նիստերին 12 առաքյալների լուսապսակով դիմաքանդակներն են, իսկ աշխարհի չորս կողմերին նայող նիստերին՝ «Քրիստոսը գահի վրա», ներքևում՝ չորս ավետարանիչների խորհրդանիշներով (արմ.), ինչպես նաև Աստվածածնի (հս.), Հովհաննես Մկրտչի (արլ.) և Գրիգոր Լուսավորչի (հվ.) պատկերաքանդակներն են: Ճակտոնների հարթության մեջ, արլ. ճակատին քանդակված է ս. Ստեփանոս Նախավկայի քարկոծումը, արմ-ին՝ «Խաչելությունը», հվ-ին՝ «Աստվածածինը՝ մանուկ Հիսուսը գրկին», հս-ին՝ «Համբարձումը»: Իսկ զանգակատան հվ. պատին, որը միաժամանակ եկեղեցու հս. ճակատն է, առաջին հարկում պատկերված է «Աստվածածինը գահի վրա», երկու կողքերին՝ հրեշտակներ, իսկ երկրորդ հարկում՝ «Աստվածածնի Ավետումը»: Ամբողջությամբ վերցված, վանքի պատկերաքանդակները միասնական շղթա են կազմում՝ ներկայացնելով Տերունական պատկերաշարը («Ավետում», «Հիսուսի Ծնունդը», «Խաչելությունը», «Համբարձումը», «Հիսուսը գահի վրա», «Աստվածածինը գահի վրա»), որը լրացված է առաքյալների միջոցով քրիստոնեության տարածման, Ստեփանոս Նախավկայի քարկոծման ու հայ ժողովրդի՝ քրիստոնեության ընդունման թեմաներով: Ընդ որում, համատեղվել են տարբեր սյուժեներ (օր., ս. Ստեփանոսի քարկոծումը զուգակցված է Սուրբ Երրորդության հետ): Ավետարանիչների խորհրդանիշները՝ արծիվը և հրեշտակը, ներկայացված են թռիչքի պահին: Դ. Ս. Ս. Ն. վ-ի բազմաթիվ և բազմազան պատկերաքանդակներն իրենց գեղ. բարձր արժանիքների ու ինքնատիպ առանձնահատկությունների շնորհիվ դասվում են ուշ միջնադարի հայկ. արվեստի գլուխգործոցների շարքին:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Մինասյան Լ., Իրանի հայկական վանքերը, Թեհրան, 1971: Hofrichter H., Das Kloster Sdepannos Nachawega, “Revue des ռtudes armeniennes”, t. 9, P., 1972; Hofrichter H., Uluhogian G., S. Stepannos, Milano, 1980 (Documenti di architettura armena, 10).

Արմեն Հախնազարյան

Մուրադ Հասրաթյան

ԴԺՈԽՔ, գեհեն, Աստծո ներկայությունից թափուր վայր կամ վիճակ. հավիտենական տանջարան, անլույս պատժարան, անհանգչելի կրակ, որը, աստվածային արդարության սահմանումով, նախատեսված է սատանայի, իր արբանյակների՝ անկյալ հրեշտակների, դևերի և սրանց կամակատար մարդկանց համար: Հակոտնյան է դրախտի:

Դ. եբրայերեն «շեոլ» և հունարեն «հադես» բառերի հայերեն համարժեքն է. նշանակում է մեռյալների հոգիների օթևան, ըստ ոմանց՝ մահից անմիջապես հետո, ըստ այլոց՝ օրերի վախճանին՝ Ահեղ դատաստանից հետո: Մինչդեռ «գեհեն»-ը, որ գործածվում է իբրև Դ. բառի հոմանիշ, եղել է Երուսաղեմի հվ. կողմի հովտի անունը, որտեղ Հուդայի Աքազ թագավորը «…իր որդուն կրակի միջով անցկացրեց…» (Դ Թագ. 16.3)՝ ի պատիվ Մեղքոմ (Մողոք) կուռքի: Այդ հովիտը Հոսիա թագավորի օրոք վերածվել է աղբանոցի: Որպես անարգանք նախկին կռապաշտության՝ այստեղ կրակին են հանձնել քաղաքի անմաքրությունները, մահապարտների և պղծված կենդանիների դիակները: Մշտավառ կրակի պատճառով այն կոչվել է կրակի գեհեն: Հիսուս Քրիստոսն այդ անունը գործածել է Դ-ի իմաստով. «… և ով որ իր եղբորն ասի՝ ապուշ, ենթակա կլինի գեհենի կրակին» (Մատթ. 5.22): Գեհենը Դ., հավիտենական կրակ հասկացությամբ կիրառված է Մատթեոսի (5.22, 5.29, 5.30, 10.28, 18.9, 23.15, 23.33), Մարկոսի (9.43, 9.47), Ղուկասի (12.5) Ավետարաններում և Հակոբոս առաքյալի ընդհանրական թղթում (3.6): Դ. հիշատակվում է սաղմոսներում («… քանզի դժոխքում չես թողնի դու ինձ…», Սաղմ. 15.10): Որպես «ներքևում» գտնվող և ցեց ու որդ արտադրող պատժավայր կամ անհանգչելի կրակ՝ նկարագրվում է Եսայու մարգարեությունում. «… դժոխքն ալեկոծվեց ներքևում…» (14.9), «Քո փառքը, քո մեծ ուրախությունը դժոխք իջան. ցեցը պիտի տարածվի քո տակ, իսկ վրադ որդը պիտի պատի» (14.11), «Պիտի ելնեն ու տեսնեն իմ հանդեպ հանցանք կատարած մարդկանց ոսկորները, քանզի նրանց որդը չի մեռնելու, նրանց կրակը չի հանգչելու…» (66.24): Դ., որպես Չարի հատուցման վայր, մահվան կայան, հանգրվան կամ պատժի ձև հիշատակվում է Աստվածաշնչի այլ գրքերում ևս (Երկրորդ Օրին. 32.22, Բ Թագ. 22.6, Սաղմ. 9.18, 29.4, 54.16, Ելք 14.9, 14.15, Մատթ. 11.23, 16.18, Ղուկ. 16.23, Գործք 2.27, 2.31, Ա Կորնթ. 15.55, Հայտն. 1.18, 6.8, 20.13):

Նոր կտակարանն արձանագրել է Հիսուսի առակն աղքատ Ղազարոսի և մեծահարուստի վերաբերյալ, որտեղ դրախտը ներկայացվում է իբրև հանգստության գիրկ՝ Ղազարոսի, իսկ Դ.՝ որպես տանջարան՝ մեծահարուստի համար. «Եվ դժոխքում, մինչ սա տանջանքների մեջ էր, բարձրացրեց իր աչքերը, հեռվից տեսավ Աբրահամին և Ղազարոսին էլ՝ նրա գրկում հանգստացած»: Եվ նա աղաղակեց ու ասաց. «Հա՛յր Աբրահամ,ողորմի՛ր ինձ և ուղարկի՛ր Ղազարոսին, որ իր մատի ծայրը թրջի ջրով և զովացնի լեզուս, որովհետև այս տապից պապակում եմ» (Ղուկ. 16.23–24): Նույն այս առակում էլ Դ. բնութագրվում է իբրև տանջանքների վայր (Ղուկ. 16.28), որն անանցանելի վիհով բաժանված է դրախտից:

Քրիստ. վախճանաբանության (հուն. էսխատոլոգիա) համաձայն, ժամանակների վախճանին Հիսուսը հայտնվելու է. այդ ժամանակ (առա ջին հարություն) նախ երկինք է հափշտակվելու Հարսը՝ Քրիստոսի եկեղեցին (կենդանի կամ ննջյալ), ապա, քիչ ժամանակ անց, եկեղեցուց թափուր երկիրը տեսնելու է Հիսուսին, որն իր հրե շնչով կործանելու է հակաքրիստոսին և սատանային կապելու է հազար տարի: Հազար տարի անց (երկրորդ հարություն) հարություն են առնելու մնացած բոլոր մեռյալները՝ Վերջին դատաստանի համար: Ահա այս ժամանակ է, որ Դ. է նետվելու սատանան՝ իր արբանյակների և դատապարտված հոգիների հետ, տանջվելու հավիտյանս հավիտենից:

Հայ եկեղեցին ընդունում է Վերջին դատաստանը և մերժում, այսպես կոչված, «առանձնական դատաստանը», ըստ որի, եթե մարդ մեռնում է, ապա ստանում է իր կյանքի վարձատրությունը՝ անմիջապես: Հայ եկեղեցին ընդունում է նաև մինչվախճանական կայանների կամ հոգու օթևանների գոյությունը: Ըստ Գրիգոր Տաթևացու՝ առկա են երկու կարգի օթևաններ՝ ձախակողմյան կամ ներքևի (պատժապարտների համար) և աջակողմյան կամ երկնային (Հիսուս Քրիստոսի քավչարար արյունով մաքրվածների համար):

Դժոխքիավերումը: Ըստ Սուրբ Գրքի, խաչյալ և հարուցյալ Հիսուս Քրիստոսի ձեռքին են նաև Դ-ի բանալիները, քանզի նրան են հնազանդված կյանքն ու մահը. «… ես եմ կյանքը, ես եմ, որ մեռա և ահա՛վասիկ կենդանի եմ հավիտյանս հավիտենից»: Ամեն: «Եվ ունեմ մահվան ու դժոխքի փականքները» (Հայտն. 1.18): Ընդհանրական եկեղեցին, մեկնելով Սուրբ Գիրքը, ընդունում է խորհրդավոր մի իրադարձություն, որը կոչվում է Դ-ի ավերում. Հիսուս Քրիստոսը խաչելությունից հետո իջավ Դ. և քարոզեց մահացածների հոգիներին, որոնք կապված էին սատանայի կապանքներով՝ ադամական մեղքի պատճառով: Հիսուսը քանդեց այդ կապանքները, քանզի իր մահվամբ վճարեց ողջ մարդկության մեղքերի գինը, և ազատության ավետիսը տվեց մինչ Փրկչի գալուստը ննջած բոլոր հոգիներին:

Լևոն Սարգսյան

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՈՊԱԳԱՑԻ, Դիոնեսիոս Արիսպագացի, Արեոպագացի սուրբ Դիոնիսիոս (I դ.), Ընդհանրական եկեղեցու սուրբ հայրերից, ովքեր Հայ առաքելական եկեղեցում հայտնի են «երկոտասան վարդապետք» անունով (տես Եկեղեցու հայրեր), Աթենքի եպիսկոպոս: Եղել է Պողոս առաքյալի աշակերտը, հավատքի է եկել Աթենքի Արեոպագոսում (ժողովարանում) լսելով նրա քարոզը (Գործք 17.16–34): Պողոս առաքյալն էլ նրան ձեռնադրել է Աթենքի առաջին եպիսկոպոս: Ըստ ավանդության՝ մինչ քրիստոնյա դառնալը Դ. Ա. եղել է նաև Պողոս առաքյալի քարոզչությամբ քրիստոնյա դարձած, «երկոտասան վարդապետներից» առաջինը հիշատակվող Ռեթեոս Աթենացու աշակերտը: Ըստ Դ. Ա-ու վարքի, երեք տարի եղել է Պողոս առաքյալի գործակիցը, շրջել ու քարոզել է Ավետարանը և իր մահկանացուն կնքել նահատակությամբ:

Դ. Ա-ու անունով մեզ են հասել մի շարք աշխատություններ («Յաղագս երկնային քահանայապետութեան», «Յաղագս երկրային քահանայապետութեան», «Յաղագս աստուածային անուանց», «Յաղագս խորհրդական աստուածաբանութեան» ևն), որոնք ընդհանուր անունով կոչվում են արեոպագիտիկաներ («Կորպուս Արեոպագիտիկում»): Այդ գրվածքներն ունեն խորհրդապաշտ. բնույթ, կրում են նաև նորպլատոնական մտածողության ակներև ազդեցությունը: Գիտության մեջ կարծիք է հայտնվել, որ արեոպագիտիկաները հորինվել են V դ. վերջին, նորպլատոնական մի մատենագրի կողմից և իբրև անառարկելի հեղինակություն վերագրվել Դ. Աուն ու եկեղեց. մատենագրության մեջ շրջանառվել նրա անունով: Արեոպագիտիկաները երկակի ընդունելություն են գտել Հույն եկեղեցում: Կ. Պոլսի 553-ի ժողովը մերժել է այդ գրվածքները՝ իբրև ապողինարիստական (տես Ապողինարիզմ) մեղանչումներ: Սակայն VII դ. բյուզ. աստվածաբան Մաքսիմոս Խոստովանողն իր մեկնություններում բացահայտել է Դ. Ա-ու երկերի ուղղափառ իմաստը, իսկ VIII դ. բյուզ. աստվածաբան Հովհան Դամասկացին արեոպագիտիկաները (հատկապես՝ աստվածայինը պատկերների միջոցով ընկալելու ուսմունքը) օգտագործել է պատկերամարտության դեմ մղած պայքարում: Մաքսիմոս Խոստովանողի և Հովհան Դամասկացու շնորհիվ Դ. Ա-ու երկերը տարածվել և անվիճելի հեղինակություն են ձեռք բերել Արևելյան և Արևմտյան եկեղեցիների աստվածաբան. ավանդության մեջ:

Դ. Ա-ուն վերագրված գործերի հայերեն առաջին թարգմանությունը կատարվել է VIII դ.՝ Ստեփանոս Սյունեցու և Դավիթ Հյուպատոսի ջանքերով: Արեոպագիտիկաները նախ թարգմանվել են ասորերեն, ապա՝ հայերեն և հետո միայն լատիներեն, ընդ որում հայերեն թարգմանությունը զուգակցվում է Մաքսիմոս Խոստովանողի մեկնությունների թարգմանությամբ: Դ. Ա-ու երկերի երկրորդ հայ թարգմանիչը Ստեփանոս Լեհացին է, որը լատ-ից է թարգմանել թե՛ Դ. Ա-ու երկերը և թե՛ Մաքսիմոս Խոստովանողի գրած մեկնությունները:

Դ. Ա-ու երկերը մեծ ազդեցություն են թողել միջնադարի աստվածաբան. մտածողության վրա: Այդ ազդեցությունից անմասն չի մնացել նաև հայ աստվածաբան., դավան., փիլ. միտքը: Արեոպագիտիկաների հետ ակնհայտ ընդհանրություններ կան Դավիթ Անհաղթի, Ներսես Շնորհալու, Գրիգոր Տաթևացու, Վանական Վարդապետի երկերում: Դ. Ա-ու գործերից բազմաթիվ հատվածներ տեղ են գտել հայ դավանաբան. աշխատություններում և ժողովածուներում: Միջնադարի վանական դպրոցներում և վարդապետարաններում կիրառվել են Ստեփանոս Սյունեցու, Համամ Արևելցու, Եսայի Նչեցու, Վահրամ Րաբունու և այլոց գրած Դ. Ա-ու երկերի լուծմունքները և մեկնությունները: Հայ եկեղեցին ս. Դ. Ա-ու հիշատակը նշում է տարին երկու անգամ. Խաչվերացի վեցերորդ կիրակիին նախորդող հինգշաբթի օրը՝ Պողոս առաքյալի աշակերտներ Տիմոթեոսի ու Տիտոսի հիշատակի հետ, և հոկտ. վերջին շաբաթ օրը՝ «երկոտասան վարդապետաց» տոնին:

Երկ. Աստուածաբանականք. Յիշատակարան գրոց, հրտ. Կարապետ եպիսկոպոս, «Արարատ», 1913, էջ 600–604: Աթենացիների Դիոնիսիոս Արեոպագացի եպիսկոպոսի [թուղթը] եփեսացիների Տիմոթէոս եպիսկոպոսին Խորհրդական աստուածաբանութեան մասին, աշխարհաբարի վերածեց Վ. Ղազարյան, «Գանձասար», 2, 1992: The Armenian version of the works attributed to Dionysius the Areopagite, ed. by R.W. Thomson, Lovanii, 1987.

Գրկ. Կնիք հաւատոյ…, Էջմիածին, 1914: Վարդան Այգեկցի, Գիրք հաստատութեան եւ Արմատ հաւատոյ, աշխատասիր. Շահե քհն. Հայրապետյանի, Ե., 1998: Ավգերյան Մ., Լիակատար վարք և վկայաբանութիւն սրբոց…, հ. 7, Վնտ., 1813: Գրիգորյան Մ., Ստեփանոս Սյունեցի, Բեյրութ, 1958: Հատիտյան Ա., Սուրբ Ռեթեոս Աթենացի, սուրբ Դիոնիսիոս Արիսպագացի և սուրբ Սեղբեստրոս հայրապետ Հռոմի, «Էջմիածին», 1979, № 5: Ղազարյան Վ., Արեոպագիտիկաները և նրանց նշանակությունը եկեղեցական վարդապետության մեջ, «Գանձասար», 2, 1992: Գալուստյան Շ., Համաքրիստոնեական սուրբեր, Ե., 1997:

ԴՊՐԵՎԱՆՔ, Շիրակ ի Կարմիրվանք, «Բարսեղ Ճոնի վանք», Կարս քաղաքից արևելք, Ախուրյանի աջ ափին: Հիշատակվում է VII դարից՝ կապված Դ-ի վանահայր Բարսեղ Ճոնի անվան հետ: X դ. Այնտեղ են հաստատվել Բյուզանդիայում հալածված հայ հոգևորականները: Դ-ի տեղը ստույգ հայտնի չէ. ենթադրվում է, որ Դ. համապատասխանում է Շիրակի Կարմիր վանքին, որի այժմ կանգուն գմբեթավոր եկեղեցին կառուցվել է 1218-ին՝ արտաքուստ ուղղանկյուն, Դպրեվանքի (1218) ընդհաներքուստ խաչաձև, նուր տեսքը չորս անկյուններում խորաններով ավանդատներով հորինվածքով, և նորոգվել է 1887-ին (այլ վարկածի համաձայն, Դ. գտնվել է Կումայրի քաղաքի եզրին, և նրա «մաստարայատիպ» հորինվածքով Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին քանդվել է XIX դ., Ալեքսանդրապոլի ռուս. ամրոցի կառուցման պատճառով): Դ-ում է պահվել Աստվածածնի նշանավոր խաչը, որով բուժվել է Վրաց թագավոր Դեմետրե I-ի (1125–56) կինը, այնուհետև ս. Խաչը տեղափոխել են Վրաստանի Վարձիա վանքը:

Գրկ. Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Վարդան Արեվելցի, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2001: Էփրիկյան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վնտ., 1903–05: Ատրպետ Ս., Դպրեվանք, ՀԱ, 1913, № 10: Thierry N. et M., A propos de quelques monuments chrռtiens du vilayet de Kars (Turquie), “Revue des ռtudes armeniennes”, t. 8, P., 1971; Cuneo P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma, 1988.

Մուրադ Հասրաթյան

ԴՎԻՆԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՆԵՐ, գումարվել են Հայոց կաթողիկոսության աթոռանիստ Դվինում (տես Դվինի կաթողիկոսարան), VI–VIII դարերում: Քննարկվել են դավան., ծիս., ինչպես նաև եկեղեց. կարգ ու կանոնին վերաբերող կարևոր խնդիրներ: Դ. ե. ժ-ում ընդունված որոշումները մեծ նշանակություն են ունեցել Հայ եկեղեցու դավան. դիրքորոշման հստակեցման գործում: Ժողովների մի մասը եղել է կանոնադիր: Ընդունված կանոնախմբերը տեղ են գտել «Կանոնագիրք Հայոց»-ում:

Դվինի Ա ժողով (506), հրավիրել է Բաբկեն Ա Ոթմսեցին՝ դավան. խնդիրներ, մասնավորապես նեստորականությանը և քաղկեդոնականությանը առնչվող հարցեր քննելու, նրանց հանդեպ Հայ եկեղեցու դիրքորոշումը պարզելու նպատակով: Ժողովին մասնակցել են 20 եպիսկոպոս, վանականներ, երեցներ, 14 նախարար՝ մարզպան Վարդ Մամիկոնյանի (505–509) գլխավորությամբ, Սյունյաց եկեղեցու ներկայացուցիչներ, ինչպես նաև Վրաց և Աղվանից եկեղեցիների կաթողիկոսներն ու եպիսկոպոսները: Պահպանվել է միայն մեկ ժողովական՝ «Թուղթ Հայոց ի Պարսս, առ ուղղափառս» վերնագրով առաջին թուղթը, որը գրել է Բաբկեն Ա Ոթմսեցին: Ժողովն արդեն հրավիրվել էր, երբ Սիմեոն Բեթ-Արշամացու գլխավորությամբ Պարսկաստանի քրիստոնյա ուղղափառ ասորիները, որոնց հատկապես Սելևկիայի 499-ի ժողովից (որտեղ նեստորականությունը հռչակվել էր Պարսկաստանի քրիստոնյաների պաշտոնական դավանություն) հետո հալածանքների էին ենթարկել նեստորականները, պաշտպանություն են հայցել Հայ եկեղեցուց, միաժամանակ խնդրել, որ Հայոց կաթողիկոսը գրով հաստատի, թե որն է ճշմարիտ դավանությունը, քանի որ նեստորականները պարծեցել էին, թե հայերը, հույները, վրացիներն ու աղվանները ևս իրենց հավատն ունեն: Բաբկեն Ա Ոթմսեցին, ի պատասխան այդ խնդրանքի, Հայ եկեղեցու և ժողովի անունից հավաստել է, որ Հայ եկեղեցին Նեստորի և նրա կողմնակիցների վարդապետությունը մերժում է ու նզովում: Նամակը գըրվել է հայերեն ու պարսկերեն և կնքվել բոլոր ժողովականների ստորագրությամբ: Այս ժողովում ընդունվել է մեզ չհասած «Պայման նամակը» (որը նաև «Հավատո նամակ» է կոչվում), որով մերժվել ու լռելյայն դատապարտվել է Քաղկեղոնի ժողովը և Լևոնի տոմարը:

Դվինի Ա ժողովը երևույթ էր Հայ եկեղեցու դավան. դրության հստակեցման և զարգացման, նրա հականեստոր., հակաքաղկեդոն. դիրքորոշման ճշտման գործում: Դվինի Ա ժողովը հանրագումարն էր դավան. այն պայքարի, որ Հայ եկեղեցին նախորդ տասնամյակներում մղել է քրիստ. տարբեր հոսանքների՝ քաղկեդոնականության, նեստորականության, եվտիքականության դեմ: Միաժամանակ Հայ եկեղեցու հեղինակության և դիրքի ապացույցն էր VI դ. քրիստոնյա Արլ-ում ծավալված դավան. վեճերում: Տարբեր դավանանքների պատկանող դրացի քրիստոնյաները, գիտակցելով Հայ եկեղեցու նշանակությունը և դերը Արևելքի քրիստոնյա եկեղեցիների մեջ, աշխատել են ձեռք բերել Հայ եկեղեցու հովանավորությունը և տեսնել իրենց դավանակից:

Դվինի Բ ժողով (554), գումարվել է «հակառակ ժողովոյն Քաղկեդոնի» (Հովհաննես Գ Օձնեցի), մարտի 29-ին, Ծաղկազարդի օրը, Ներսես Բ Բագրեվանդցու օրոք, Պարսից Խոսրով արքայի 24-րդ և բյուզ. Հուստինիանոս կայսրի 14-րդ տարում: Մասնակցել են 18 եպիսկոպոս, մեծ թվով նախարարներ, ինչպես նաև ասորի ուղղափառների Աբդիշո եպիսկոպոսը: Համաձայն տիրող կարծիքի, այս ժողովից է սկսվել պաշտոնական բաժանումը հայ և քաղկեդոնիկ եկեղեցիների միջև: Ըստ Հովհաննես Գ Օձնեցու, Ասողիկ պատմիչի (X–XI դդ.) և Մխիթար Գոշի (XII–XIII դդ.), Դվինի Բ ժողովում է որոշվել Քրիստոսի Ծննդյան և Մկրտության տոնը նշել միասին՝ հունվ. 6-ին (ինչպես տոնել են հայերը առաքյալներից սկսած), դավանել Քրիստոսի մեջ մեկ Աստվածամարդկային բնություն և «Սուրբ Աստված» երգը «խաչեցարով» երգել, ինչպես նաև սկիզբ է դրվել Հայոց նոր թվականին: Ժողովն ընդունել է «Ուխտ միաբանության Հայոց աշխարհիս» գրությունը, որտեղ հիշված են միայն 3 տիեզերաժողովները, նզովվել են նեստորականությունը, պավլիանիտները (III դ. աղանդապետ, Սամոսատի եպիսկոպոս Պողոս Սամոստացու ուսմունքի հետևորդները) և մծղնեությունը: Ժողովում ընդունվել են նաև 37 կանոններ, որոնք «Կանոնագիրք Հայոց»-ում հայտնի են «Կանոնք Ներսէսի կաթողիկոսի եւ Ներշապհոյ Մամիկոնէից եպիսկոպոսի» անունով: Կանոնները ոչ մի հիշատակություն չեն պարունակում դավան., ծիս. կարևոր որոշումների մասին, այլ վերաբերում են միայն եկեղեցու և եկեղեցականների կարգ ու կանոնին: Կանոնները չեն սահմանում մարմնական պատիժներ և դրամական տույժեր, այլ՝ միայն նզովքի, լուծման և ապաշխարության եկեղեց. պատիժներ: Ա և Բ կանոնները ծխական քահանաներին արգելել են հավատացյալների բերած Պատարագի հացը, գինին և զանազան ընծայաբերությունները տուն տանել, փոխանակ եկեղեցի ուղարկելու: Գ կանոնը քահանաներին արգելել է իրենց հասույթները վաշխով գործածելը կամ իրենց կենցաղ. պետքերից զատ զվարճությունների վրա ծախսելը: ԺԷ կանոնով սարկավագներին արգելվել է կատարել մկրտության ծեսը, ԺԶ կանոնով՝ կանանց՝ մկրտության ժամանակ քահանայի մոտ կանգնելը և սպասավորություն անելը: ԺԹ կանոնը զգուշացնում էր, որ քահանան խոստովանության գաղտնիքն ուրիշին հաղորդելու դեպքում կարգալույծ կլինի նզովքով և կզրկվի քահանայական ժառանգությունից: ԻԴ կանոնն արգելել է անչափահասների (առանց տարիքը նշելու) ամուսնությունը, իսկ չափահասները պետք է ամուսնանային միայն միմյանց տեսնելու և հավանելու դեպքում: ԼԶ կանոնն արգելել է աղանդավորներին օթևան տալը:

Դվինի Գ ժողով (609/610), գումարվել է Հայոց կաթողիկոս Աբրահամ Ա Աղբաթանեցու և իշխան Սմբատ Բագրատունու օրոք, հոգևորական և աշխարհական անձանց մասնակցությամբ: Աբրահամ Ա Աղբաթանեցու օրոք Վրաց եկեղեցին բաժանվել է Հայ եկեղեցուց: Բաժանումն առիթ է տվել բազմաթիվ գրագրությունների՝ Հայոց կաթողիկոսների և Վրաց Կյուրիոն կաթողիկոսի ու եպիսկոպոսների միջև: Վրաց եկեղեցու նկատմամբ վերաբերմունքը ճշտելու նպատակով էլ գումարվել է Դվինի Գ ժողովը: Քնընվել է Վրաց կաթողիկոսի քաղկեդոն. լինելու խնդիրը, և ընդհանուր վճռով բոլոր վրացիները համարվել են քաղկեդոնականներ՝ իրենց Կյուրիոն կաթողիկոսին հետևողներ և դավանակից հայերից բաժանվածներ: Աբրահամ Ա Աղբաթանեցին ժողովի որոշումից հետո մի «Շրջագայական թուղթ» է գրել՝ ուղղված ժողովրդին, որով հայտնել է գործի եղելությունը, նզովել Կյուրիոն կաթողիկոսին, նրա համախոհներին, պատվիրել խզել բոլոր հարաբերությունները վրացիների հետ, նրանց եկեղեցին չգնալ: Դվինի Գ ժողովը եկեղեց. կանոններ չի սահմանել, միայն զրկել է վրացիներին հայոց հաղորդությունից: Ժողովը որոշում է ընդունել Հայոց, Աղվանից, Սյունյաց աթոռների աստիճանների մասին և սահմանել ինը դասերի կարգը: Հայ եկեղեցու գահակալը հռչակվել է պատրիարք, Աղվանից եկեղեցունը՝ արքեպիսկոպոս, Սյունյացը՝ մետրոպոլիտ:

Դվինի Դ ժողով (645), գումարվել է Ներսես Գ Տայեցու օրոք, մասնակցել են 17 եպիսկոպոս, նախարարներ, ազատներ: Ընդունվել է 12 կանոն՝ «Կանոնագիրք Հայոց»ում հայտնի «Կանոնք Դունա սուրբ ժողովոյն» անունով: Մի շարք կանոններ, Շահապիվանի ժողովի ընդունած կանոնախմբի նման, որոշ հանցանքների համար նախատեսել են ծեծ և տուգանքներ: Դ կանոնը վանքերի առաջնորդներին և եպիսկոպոսներին իրավունք է տվել հանցագործներից, պոռնիկներից տուգանք գանձել՝ հօգուտ հիվանդանոցների, դպրոցների, աղքատանոցների, սակայն խստիվ արգելել է բռնությամբ տուգանք վերցնելը: Ե կանոնն արգելել է քահանաների միջև ծխաբաժանությունը. նրանք պետք է բավարարվեին իրենց բաժին հողով և կալվածքով: Շատ կալվածքներ ունեցող հարուստ եկեղեցին իր արդյունքից ոչ մի մաս չպետք է հանձներ դրացի աղքատ եկեղեցուն: Է կանոնը մարմնական պատիժ է սահմանել այն կնոջ համար, որն իր ամուսնու գերության մեջ գտնվելու 7 տարին չլրացած ամուսնացել է ուրիշի հետ: Կանոնը նախատեսել է ծեծ, օտարում ինչքից, որը բաշխվելու էր աղքատներին: Ը կանոնով քահանայական կարգը և քահանայի իրավունքները կալվածքների նկատմամբ հռչակվել են ժառանգական: Պատմ. որոշակի հանգամանքներում ընդունված այս կանոնը հետագայում հանվել է հայ եկեղեց. իրավունքից՝ հակաեկեղեց., հակաավետարանական լինելու փաստարկով: Վերջին 4 կանոնները իշխանների և ազատների համար են: Դրանք աշխարհականներին արգելել են եկեղեցիների և եկեղեցականների իրավունքներն ու հասույթները հափշտակել, նրանց վրա հարկ ու տուրք դնել, վանքերում բնակություն հաստատել, վանականներին իրենց կամքով փոխել, ուղևորությունների ժամանակ վանքերում իջևանել. նաև պատվիրել է իշխաններին՝ բաժին հանել անկելանոցներին և աղքատանոցներին: Դվինի Ե ժողով (648), գումարվել է Հայոց կաթողիկոս Ներսես Գ Տայեցու և Հայոց իշխան Թեոդորոս Ռշտունու օրոք ու նախաձեռնությամբ: Ըստ Սեբեոսի, ժողովին մասնակցել են Հայոց բոլոր եպիսկոպոսներն ու նախարարները (նրանց անուններն ու թիվը չի նշվում): 640-ական թթ., Հայաստանի վրա արաբ. արշավանքների ժամանակ, Բյուզանդիան ձգտել է իր կողմը գրավել հայերին, «դավանական միության» առաջարկով պարտադրել քաղկեդոնականություն: Բյուզ. Կոստանդիանոս III կայսրը և Կ. Պոլսի պատրիարքը նամակ են ուղարկել Հայոց կաթողիկոսին և Թեոդորոս Ռշտունի իշխանին՝ հորդորելով ընդունել քաղկեդոն. դավանանքը և վերջ տալ թշնամանքին: Կաթողիկոսը և իշխանը Դվինի Ե ժողովը հրավիրել են նախ պատրաստելու կայսրին և պատրիարքին ուղարկվելիք պատասխանը, երկրորդ՝ կազմելու դավան. ձեռնարկ փաստական պատճառաբանությամբ, և երրորդ՝ իբրև ուղեցույց հավատի ձեռնարկ սահմանելու հայերի համար, որպեսզի պարզ լինի հայոց դավանությունը և նրա տարբերությունը հունականից: Սեբեոսի «Պատմությունից» չի երևում, որ ժողովում կազմած թուղթը ուղարկել են կայսրին: Սակայն ընդարձակորեն բերված է դավան. ձեռնարկը: Նրա ընդհանուր բովանդակությունը հայոց դավանության ամփոփումն է, որտեղ մասնավորապես շեշտվել է Քաղկեդոնի և Հայ եկեղեցու վարդապետությունների տարբերությունը: Հեղինակները հիմնավորել են Հայ եկեղեցու դավանության ուղղափառությունը՝ համաձայն 3 տիեզերաժողովների որոշումների: Վերջում նզովել են բոլոր հերձվածողներին և քաղկեդոնականներին: Ժողովը նզովել է նաև Հովհան Մայրավանեցու աշակերտ Սարգսի հերձվածը (հայտնի է Մայրագոմեցիների աղանդ անունով), բացատրել «Սուրբ Աստված» երգը «խաչեցարով» ասելու դավան. սկզբունքը: Թղթում խոսվում է նաև երկրորդ անգամ ամուսնացողներին եռամյա ապաշխարությունից հետո հաղորդություն ընդունելու, իսկ երրորդ և չորրոդ անգամ ամուսնացողներին՝ եկեղեցու հաղորդությունից զրկելու կանոնների մասին: Ժողովի որոշումները ստորագրել են հոգևորական և աշխարհական բոլոր ժողովականները, կնքել իրենց մատանիներով և հանձնել կաթողիկոսին՝ ի պահպանություն:

Դվինի Զ ժողով (719/720), գումարվել է Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Գ Օձնեցու (717–728) օրոք և նախաձեռնությամբ: Ժողովը հետապնդել է երկու նպատակ: Նախ ընդունել և վերջնական տեսքի է բերել Հովհաննես Գ Օձնեցու՝ կանոնական ցաքուցրիվ նյութերից ընտրությամբ հավաքած և կազմած ժողովածուն, որը հայտնի է «Կանոնագիրք» անունով: Երկրորդ, Դվինում նոր ժողով հրավիրելը արձագանքն էր ժամանակի քրիստոնյա Արլ-ում սրված դավան. վեճերի, ինչպես նաև պայմանավորված էր քաղկեդոնականների, նեստորականների, նաև՝ Հայ եկեղեցու ներսում հանդես եկած աղանդների (պավլիկյաններ, մծղնեականներ) դեմ պայքարի անհրաժեշտությամբ: Դվինի Զ ժողովն ընդունել է նաև 32 հոդվածից կազմված մի կանոնախումբ, որը հայտնի է «Կանոնք տեառն Յովհաննիսի Իմաստասիրի Հայոց կաթողիկոսի» անունով: Այդ կանոններով որոշվել է Հայ եկեղեցու ժամերգության կարգը (նշելով առավոտյան, երեկոյան, գիշերային պաշտամունքները, կիրակնօրյա ժամերգությունները), ի մի են ժողովվել Գրիգոր Ա Լուսավորչի, Սահակ Ա Պարթևի, Հովհաննես Ա Մանդակունու բոլոր կանոնները և կարգերը (կանոն ԻԱ–ԻԵ): Ի կանոնով որոշվել են «Սուրբ Աստված» երգի «խաչեցարի» հավելման, ԻԶ և Լ կանոններով՝ Քրիստոսի Ծննդյան և Մկրտության տոնը հունվ. 6-ին կատարելու, Ը կանոնով՝ անապակ գինու և անխմոր հացի գործածության վերջնական խնդիրները: ԼԲ կանոնով խստիվ արգելվել է օթևան տալ կամ հաղորդակցվել պավլիկյան աղանդավորների հետ:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Կնիք հաւատոյ…, Նախաբան, հրտ. Կ. Տեր-Մկրտչյան, Էջմիածին, 1914: Սեբեոս, Պատմութիւն, Ե., 1979, էջ 119– 131: Կանոնագիրք Հայոց, աշխատասիր. Վ. Հակոբյանի, հ. 1, 2, Ե., 1964, 1971: Մելիք-Թանգյան Ն., Հայոց եկեղեցական իրավունքը, Շուշի, 1903: Ակինյան Ն., Կիւրիոն կաթողիկոս Վրաց, ՀԱ, 1904, № 5–6: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ.1, ԿՊ, 1912, էջ 481–482, 488–490, 502–511, 546–555, 642–643, 712–727, 828–834: Տեր-Մինասյան Ե., Պատմաբանասիրական հետազոտություններ, Ե., 1971: Ղազարյան Ա., Հայ եկեղեցու դավանաբանական դիրքորոշման հարցը Դվինի 506 թ. ժողովում, «Պայքար», 1996, № 1–2:

Արտաշես Ղազարյան

ԴՎԻՆԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱՐԱՆ, Հայոց կաթողիկոսության աթոռանիստը 484–931-ին: Կաթողիկոսարանի հիմնադրման ստույգ թվականը հայտնի չէ: Հայաստանի նկատմամբ պարսիկների ու բյուզանդացիների դավանափոխական նկրտումները ձախողելու նպատակով, հայ նախարարների նախաձեռնությամբ, Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսի օրոք հայրապետ. աթոռը Վաղարշապատից տեղափոխվել է Դվին: IV դ. 30-ական թվականներից Դվինը եղել է Հայաստանի մայրաքաղաքը, Արշակունիների անկումից (428) հետո՝ մարզպանական Հայաստանի քաղ., տնտ., կրթամշակութային խոշոր կենտրոն, ունեցել է եպիսկոպոսական առանձին վիճակ: Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, վերադառնալով Կեսարիայից (302), «Դվնադաշտի» եպիսկոպոս է կարգել Դիմառիոս Ալեքսանդրացուն (Հովհան Մամիկոնյան): Այդ ժամանակ էլ հեթանոս. մեհյանի տեղում կառուցվել է Դվինի եռանավ քրիստ. տաճարը:

Դ. կ. մեծ դեր է խաղացել երկրի ազգ-ազատագր. շարժման, քաղ. ուժերի միավորման, պետականության ամրապնդման, մշակութ. կյանքի բարգավաճման, Հայ առաքելական եկեղեցու հիմքերի ամրապնդման, աղանդավոր. շարժումների դեմ մղվող պայքարի գործում: Դ. կ-ում գումարված ժողովներում քննարկվել ու կանոնակարգվել են դավան., եկեղեց. ու ազգային հարցեր (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ): Կաթողիկոսարանը տեղափոխելուց հետո կառուցվել է կաթողիկոսի պալատը, վերակառուցվել եռանավ տաճարը, որը, Գրիգոր Ա Լուսավորչի նշխարներն իր մեջ ամփոփելով, ստացել է Ս. Գրիգոր Կաթողիկե անվանումը (տես Դվինի Ս. Գրիգոր եկեղեցի): 478–490-ին՝ կաթողիկոս Հովհաննես Ա Մանդակունու օրոք, երկրի տանուտեր ընտըրված Վահան Մամիկոնյանի աջակցությամբ նորոգվել և կառուցվել են եկեղեցիներ Դվինում, Վաղարշապատում, Մզուրում, Տեկորում և այլուր:

VI դ. 60-ական թթ. պարսիկներն ուժեղացրել են կրոն. հալածանքները: Քրիստոնեության հանդեպ անհանդուրժողականությամբ հայտնի, ազգությամբ պարսիկ մարզպան Սուրենը (564–571) Դվինում և մի շարք գավառներում հիմնել է կրակապաշտ. մեհյաններ, փակել Դ. կ.՝ գանակոծելով Հովհաննես Բ Գաբեղենցի կաթողիկոսին: Կաթողիկոս. պալատը խլվել է կաթողիկոսից, իսկ Կաթողիկեն վերածվել մթերանոցի: Այս պայմաններում բռնկված ապստամբության ընթացքում [571– 572-ին Վարդան (Կարմիր) Մամիկոնյանի գլխավորությամբ] պարսիկներն այրել են Կաթողիկե Ս. Գրիգոր եկեղեցին: Հայոց կաթողիկոսներ Մովսես Բ Եղիվարդեցին և տեղապահ Վրթանես Քերթողը մնացել են ավերված քաղաքում և չեն լքել Դ. կ.: Այս շրջանում ուժեղ պայքար է սկսվել քաղկեդոնականության դեմ: Հատկապես աննպաստ էր բյուզ. Մավրիկիոս (Մորիկ) կայսրի (582–602) վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ: 591-ի պարսկա-բյուզ. պայմանագրով Հայաստանը բաժանվել է երկու մասի: Մավրիկիոսի ջանքերով բյուզ. կողմում՝ Ավանում, հաստատվել է հայկ. քաղկեդոն. հակաթոռ կաթողիկոսություն, որը տիրացել է ապստամբության ժամանակ Կարին տարված Դ. կ-ի զգեստներին և սպասքին (տես Ավանի կաթողիկոսություն):

Աբրահամ Ա Աղբաթանեցի և Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսների օրոք վերականգնվել է Դվինի Կաթողիկեն, կառուցվել Հայրապետանոցի նոր շենքը: Այդ շրջանում ավելի է սրվել դավան. պայքարը քաղկեդոնականների և հակաքաղկեդոնականների միջև, և Վրաց եկեղեցին, ընդունելով քաղկեդոնականություն, բաժանվել է Հայ եկեղեցուց: Դ. կ-ի հեղինակության բարձրացման, եկեղեց., շին., պետ., քաղ. հարցերում մեծ դեր է խաղացել Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսը: Նրա շին. գործերից առաջինը Դվինում կառուցված Ս. Սարգիս վկայարանն է, որտեղ ամփոփվել են 640-ի աշնանը Դվինն արաբների գրավելու ժամանակ զոհվածների ոսկորները: Շնորհիվ Դ. կ-ի ճկուն գործունեության, արաբ. տիրապետության սկզբնական շրջանում նկատվել է որոշակի բարեհաճ վերաբերմունք հոգևոր դասի նկատմամբ, թեև 702-ին, ոստիկան Աբդալահի ժամանակ, Սահակ Գ Ձորոփորեցի կաթողիկոսին շղթայակապ ուղարկել են Դամասկոս: Արաբները բնավ չեն խառնվել եկեղեց. ներքին ինքնավարության խնդիրներին:

Դ. կ-ի գոյության ընթացքում Հայ եկեղեցու ամենանշանավոր հայրերից էր Հովհաննես Գ Օձնեցին: Նրա օրոք Դ. կ. անհաշտ պայքար է մղել պավլիկյանների, պատկերամարտների, երևութականների և այլ աղանդավոր. շարժումների դեմ:

VIII դ. կեսից կտրուկ փոխվել է արաբների վերաբերմունքը հայ հոգևոր և քաղ. ներքին ինքնավարության նկատմամբ: Չդիմանալով արաբների ոտնձգություններին՝ Դավիթ Ա Արամոնեցի կաթողիկոսը Դ. կ-ից հեռացել է Արամոնք գյուղը:

Արաբների դեմ ապստամբություններին մասնակցելու և խրախուսելու համար սկսվել է հոգևորականների հալածանք. ավերվել, քանդվել են եկեղեցիները, հափշտակվել է եկեղեց. սպասքը: Եսայի Ա Եղիպատրուշեցի կաթողիկոսի մահից հետո թալանվել են Դ. կ-ի գանձերը: Հովսեփ Բ Փարպեցի կաթողիկոսի օրոք երկրի ոստիկան Խուզայման ձեռք է բարձրացրել Դ. կ-ի կալվածքների վրա (Կավակերտ, Հոռոմոց Մարգ, Արտաշատ) և ի վերջո յուրացրել Արտաշատն իր դաստակերտներով: Արաբների տիրապետության դեմ հայերի տևական պայքարը, որն ավելի ուժեղացել էր IX դ. սկզբին, ավարտվել է Հայոց թագավորության վերականգնումով: Այս շրջանում Դ. կ. մեծ դեր է խաղացել հայոց պետականության հաստատման, հոգևոր և քաղ. ուժերի համախմբման գործում: Ի վերջո Գևորգ Բ Գառնեցի կաթողիկոսը փաստորեն երկրի տիրակալ Աշոտ Բագրատունուն Հայոց թագավոր է օծել (885): IX դ. 50-ական թթ. տիրել է շուրջ 40-ամյա խաղաղություն:

Դ. կ. ծանր կացության մեջ է ընկել 894-ի երկրաշարժից հետո, երբ ավերվել են նաև եկեղեց. բոլոր կառույցները: Գևորգ Բ Գառնեցին տեղափոխվել է Զվարթնոց: Հայոց կաթողիկոսությանը մեծ հարված է հասցրել Բագրատունիների և Ատրպատականի ամիրաների պայքարը Դվինի համար, որն ավարտվել է Սմբատ Ա թագավորի (890–914) սպանությամբ: Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի կաթողիկոսի՝ Դ. կ-ի վերականգնման ջանքերն անհաջողության են մատնվել: Դվինը արաբ զորապետ Նըսըրի գրավելուց հետո՝ նա թողել է Դ. կ. և Վասպուրականի հայ թագավոր Գագիկ Արծրունու (908–943) հրավերով 927ին մեկնել Աղթամար: Քիչ անց այդտեղ է հաստատվել նաև Հայոց կաթողիկոսությունը: Ավարտվել է Դ. կ-ի շուրջ չորսուկեսդարյա բեղուն գործունեությունը: Կաթողիկոսարանի վերացումից հետո ստեղծվել է եպիսկոպոս. վիճակ, որը գոյատևել է մինչև XIII դ. 30–40ական թթ., երբ մոնղոլները գրավել և վերջնականապես ավերել են քաղաքը:

Գրկ. Հովհան Մամիկոնյան, Պատմութիւն Տարօնոյ, Ե., 1941: Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Պատմութիւն Հայոց, Ե., 1996: Թովմա Արծրունի եվ Անանուն, Պատմություն Արծրունյաց տան, Ե., 1985: Տեր-Մկրտչյան Կ., Հայոց եկեղեցվո պատմություն, հ. 1, Վաղ-պատ, 1908: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Ղաֆադարյան Կ., Դվին քաղաքը և նրա պեղումները, [հ. 1], Ե., 1952:

Արամ Քալանթարյան

ԴՎԻՆԻ Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԵԿԵՂԵՑԻ, Դվինի Կաթողիկե, միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաք Դվինի կենտրոնական թաղամասում: Դվինի կաթողիկոսարանի Մայր եկեղեցին: Հիմնադրվել է IV դ. 2-րդ կեսին – V դ. սկզբին: Նախն. տեսքով եղել է եռանավ բազիլիկ՝ ամենամեծը հայկ. նմանատիպ կառույցների շարքում (52,4մընդհանուր երկարությամբ): 480-ական թթ. հավելվել են եկեղեցու արտաքին սյունասրահը և ավանդատներ՝ Ավագ խորանի երկու կողմերում: Աղոթասրահը բաժանվել է 3 նավի՝ 7 զույգ խաչաձև մույթերով: 572-ի ապստամբության ժամանակ պարսիկները եկեղեցին ավերել են: 608–619ին Հայաստանի մարզպան Սմբատ Բագրատունին հիմնովին վերակառուցել է տուֆ քարով, և եկեղեցին ստացել է եռախորան, խաչաձև գմբեթավոր հորինվածք: Կրճատվել է եկեղեցու երկարությունը, նոր Ավագ խորանի երկու կողմերում կառուցվել են ավանդատներ, վերացել է արտաքին սյունասրահը, հս-ից և հվ-ից հավելվել են խորաններ, աղոթասրահի կենտրոնի չորս հաստահեղույս մույթերի վրա խոշոր գմբեթ է դրվել: Քանդվել է 894-ի երկրաշարժից և այլևս չի վերականգնվել: 1907– 1908-ին Խաչիկ վրդ. Դադյանը պեղել է եկեղեցու արտաքին պատերը, որի հիման վրա Թ. Թորամանյանը կազմել է կառույցի նախն. հատակագիծը: Դ. Ս. Գ. ե. վերակառուցումից հետո դարձել է հայկ. ճարտարապետության ստեղծած եռախորան գմբեթավոր բազիլիկի անդրանիկ օրինակը, որի հորինվածքը վերամարմնավորվել է Թալինի Կաթողիկե եկեղեցում:

Գրկ. Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, հ. 1, Ե., 1942: Հարությունյան Վ., Դվինի V–VII դդ. ճարտարապետական հուշարձանները, Ե. 1950: Ղաֆադարյան Կ., Դվին քաղաքը և նրա պեղումները, [հ. 1], Ե., 1952: Քալանթարյան Ա., Ղաֆադարյան Կ., Դվինի վաղմիջնադարյան մոնումենտալ ճարտարապետության ժամանակագրության որոշ հարցեր, ՊԲՀ, 1990, № 1:

Մուրադ Հասրաթյան

ԴՐԱԶԱՐԿԻ ՎԱՆՔ, Դրազարկի անապատ, Թրազարկ, Փոսիվանք, Ավագ վանք, Կիլիկիայի հյուսիս-արևելյան կողմում, Սիս քաղաքից մոտ 36 կմ արևմուտք, Կիլիկյան Տավրոս լեռների լանջին, անառիկ վայրում: Անվանումն առաջացել է «դուռ և զարկ» կամ «թուր և զարկել» բառերից: Հիմնադրման թվականն անհայտ է: Հավանաբար գոյություն է ունեցել X դարից: XII դ. սկզբին վանքը նորոգել է Թորոս Ա իշխանը (1100– 1129), վերածել Կիլիկիայի Ռուբինյան հարստության արքունի դամբարանի և ուսումնագիտ. կենտրոնի: Եղել է նաև Սսի եպիսկոպոսանիստը: Դ. վ-ի նկարագրությունը մեզ չի հասել: Հիշատակարաններում քանիցս կրկընված «մեծ, հրեշտակաբնակ, ականավոր, գերահռչակ» և համանման որակումները վկայում են, որ հոյաշեն համալիր է եղել: Դ. վ-ի ավագ եկեղեցին կոչվել է Ս. Աստվածածին, որի ավերակները պահպանվել են ցայսօր: Նրան կցված եկեղեցիներից կամ մատուռներից են եղել Ս. Նշանը կամ Ս. Փրկիչը, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը և Ս. Թորոսը: Թորոս Ա իշխանի հրավերով եկած՝ վանքի հիմնադիր-առաջնորդ Գևորգ Մեղրիկ Վասպուրականցին և Կիրակոս Գիտնականը (1050–1121) ծավալել են բեղուն մատենագր. գործունեություն, միաբանության համար մշակել կանոնադրություն, ըստ որի, միաբանների զբաղմունքի մի մասը ընթերցանությունն ու ձեռագրերի ընդօրինակությունն էր: Նրանց օրոք սրբագրվել են հուն-ից թարգմանված Գործք առաքելոցը, Հովհաննեսի Ավետարանի մեկնությունը, լրացվել Տոնականը կամ Ճաշոցը, թարգմանվել են նոր վարքեր ու վկայաբանություններ: Գևորգ Մեղրիկ վարդապետի վախճանվելուց հետո՝ 1114-ին, առաջնորդ է ընտրվել Կիրակոս Գիտնական վարդապետը: Տարիներ անց Դ. վ. ղեկավարել է «առաջնորդի մը յատուկ առաւելութիւններով օժտուած» Բարսեղ վարդապետը: Նրան հաջորդել է Սամուելը (1178– 1181): Լևոն Բ-ի (1198–1219) թագադրության արարողությանը ներկա է եղել նաև Դ. վ-ի առաջնորդ և Սսի արքեպիսկոպոս Հովհաննեսը: Նշանավոր առաջնորդներից էին հայտնի փիլիսոփա-երաժիշտ, րաբունապետ Բարսեղը (Հեթում Ա թագավորի եղբայրը), Կոստանդինը (հետագայում՝ կաթողիկոս Կոստանդին Դ Լամբրոնացի): Նրա առաջնորդության շրջանում՝ 1305-ին, Դ. վ. թշնամիների թիրախ է դարձել: Դ. վ-ում են գործել Բարսեղ Գիտնավորը, կազմարար Առաքել Հնազանդենցը, Վարդան Այգեկցին և ուր.: Դ. վ-ի դպրոցում են սովորել միջնադարյան գրավոր մշակույթի ականավոր գործիչ Հեթում Ա-ի կրտսեր եղբայրը՝ Հովհաննես Արքաեղբայրը (1220-ական թթ. – 1289), Սարգիս Պիծակը և ուր.: Դ. վ-ից մեզ հայտնի է շուրջ չորս տասնյակ ձեռագիր մատյան՝ գրված մեծ մասամբ մագաղաթի վրա, բոլորգրով՝ նկարազարդված վարպետ մանրանկարիչների ձեռքով՝ ոսկով ու բազմերանգ գույներով: Ձեռագրեր են ընդօրինակվել Կիլիկիայի թագավորների պատվերներով: Հնագույն ձեռագիրը 1113-ից է, վերջինը՝ 1371-ից: 1113-ի ձեռագիրը Ավետարան է՝ գրված Կիրակոս Գիտնականի համար, Գևորգ գրչի ձեռքով: Արտագրված է Սահակ Ա Պարթևի «ընտիր և ստույգ օրինակից» (Մատենադարան, ձեռ. դ 6763): Մատենադարանում են պահվում նաև Դ. վ-ում օրինակված մի շարք ձեռագրեր (ձեռ. դդ, 154, 199, 1576, 3792, 3845, 3929, 5736, 6290, 10524): Դրանք Ավետարաններ են, մեկնություններ, Շարակնոցներ, Մանրուսում ժողովածուներ ևն, Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության»-ը, որը հնագույններից է:

Դ. վ. հայտնի է եղել նաև երաժշտագիտ. կրթության բարձր մակարդակով: Այդ կենտրոնի հռչակավոր ղեկավարներից են Թորոս փիլիսոփան (երաժիշտը կամ դասապետը) և Հովսեփ երաժշտապետը: Դ. վ. հռչակված էր Մանրուսում և Շարակնոց երաժշտական ժողովածուների ընտիր օրինակներով: Ունեցել է նաև լեզուների բարձրորակ դասավանդման համբավ, եղել սաների ընդհանուր զարգացման ջատագով: Վանքը դիվանագետներ է պատրաստել Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության համար: Թորոս փիլիսոփան ոչ միայն դպրության ականավոր ներկայացուցիչ էր, այլև պետ. գործիչ. Լևոն Գ (1269–89) և Հեթում Բ (1289–1307) թագավորների օրոք երկար ժամանակ եղել է Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության դեսպանը Անգլիայում: Դ. վ-ի գերեզմանատանն են ամփոփված Թորոս Ա, Թորոս Բ, Թորոս Գ, Ռուբեն Բ իշխանները, Հեթում Ա թագավորը, Զապել թագուհին, Գրիգոր Դ Տղա, Գրիգոր Ե Քարավեժ, Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի, Կոստանդին Դ Լամբրոնացի կաթողիկոսները, Սարգիս Պիծակը, Գևորգ Մեղրիկը և նշանավոր այլ աշխարհականներ ու հոգևորականներ: Վանքի համալիրը կիսակործան վիճակում պահպանվել է մինչև XX դ. 30-ական թվականները:

Գրկ. Ոսկյան Հ., Կիլիկիայի վանքերը, Վնն., 1957: Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Ալպոյաճյան Ա., Պատմութիւն հայ դպրոցի, հ. 1, Կահիրե, 1947:

ԴՐԱԽՏ, երանական վայր, աստվածատունկ պարտեզ: Հակոտնյան է դժոխքի: Ըստ Աստվածաշնչի՝ «Աստված դրախտ տնկեց Եդեմում՝ արևելյան կողմը, և այնտեղ դրեց իր ստեղծած մարդուն: Տեր Աստված երկրից բուսցրեց նաև ամեն տեսակի գեղեցկատեսիլ ու համեղ մրգեր տվող ծառեր. և կենաց ծառը՝ դրախտի մեջտեղում, և բարու ու չարի գիտության ծառը» (Ծննդ. 2.8–9): Ադամի և Եվայի համար, համաձայն եկեղեցու մեկնաբանական ընթերցման, Դ. նաև հոգևոր վայելչության ոլորտ էր, որտեղ նրանք աստվածային շնորհով հաղորդակցվում էին Աստծո և հրեշտակների հետ: Նրանց հոգևոր աչքերը բաց էին՝ տեսնելու արարածների էությունը (պատվիրանազանցությունից՝ բարու և չարի գիտության ծառից ճաշակելուց հետո մարդը վտարվում է դրախտից, և նրա հոգևոր տեսողությունը հետզհետե փակվում է): Դ-ի ծառերի մշակությունը սրբարար աշխատանք էր, որի շնորհիվ նրանք հաղորդ էին դառնում Աստծո խորհուրդներին և օժտվում առաքինություններով:

Դ. եբրայերեն «կան» (պարտեզ) բառի համարժեքն է: Նույն՝ «պարտեզ» իմաստով գործածվել է Երգ երգոցում. «Քո տնկիները նռնենիների դրախտ են՝ մրգատու ծառերի պտուղներով, նոճով ու նարդոսով» (4.13):

Աստվածաշնչի Յոթանասնից հուն. թարգմանության մեջ Դ. բառն է գործածվում՝ եդեմական պարտեզի նկատմամբ (տես Եդեմ): Նոր կտակարանը Դ. կոչում է Աբրահամի գոգ, հոգիների հանգստյան վայր («… հեռվից տեսավ Աբրահամին և Ղազարոսին էլ՝ նրա գրկում հանգստացած», Ղուկ. 16.23–24), զղջացող-ապաշխարող և փրկյալ հոգիների օթևան («Եվ Հիսուս նրան ասաց. «Ճշմարիտ եմ ասում քեզ, այսօր ինձ հետ դրախտում կը լինես»», Ղուկ. 23.43), անպատմելի, երկնային, սուրբ ոլորտ («Եվ գիտեմ այդպիսի մարդու…, որ հափշտակվեց մինչև դրախտ և լսեց անպատում խոսքեր, որ մարդս արտոնված չէ խոսել», Բ Կորնթ. 12.3–4), կենաց ծառի պարտեզ («Ով ականջ ունի լսելու, թող լսի, ինչ որ Հոգին ասում է եկեղեցիներին. ով հաղթի, ես նրան թույլ կտամ ուտելու կյանքի ծառից, որ գտնվում է Աստծու դրախտի մեջ», Հայտն. 2.7):

Հիմնվելով Ս. Գրքի վրա՝ քրիստ. եկեղեցին հավատում է, որ Հիսուս Քրիստոսի գալուստով Երկնային արքայությունը՝ Դ., հաստատվելու է նաև երկրի վրա, որովհետև ինքը՝ Հիսուսն է հավիտենական կենաց ծառը: Հավիտենական դրախտային կյանքը հասանելի է այն ընտրյալներին, ովքեր վերստանում են այդ կյանքը երկրորդ Ադամի՝ Հիսուս Քրիստոսի շնորհիվ:

Լևոն Սարգսյան

ԴՐՈՇՄ, Հայ առաքելական եկեղեցու յոթ խորհուրդներից: Նշանակում է մկրտվածի օծում կամ կնիք, այստեղից էլ՝ Մկրտությունը և Դ. միասին կոչվում են նաև կնունք: Դ. Մկրտության խորհրդի անբաժան մասն է: Դ-ի արարողությունը Հայ եկեղեցին կատարում է Մկրտության հետ միասին: Դ. հույսի, Սուրբ Հոգին ընդունելու խորհուրդն է, յուրաքանչյուր քրիստոնյայի համար հոգեգալուստ, որով Սուրբ Հոգու շնորհը, պարգևները բաշխվում են հավատացյալ անհատին: Եթե մարդը Մկրտությամբ Սուրբ Հոգին ընդունում է մաքրվելու, Աստծուն որդեգրվելու և սկզբ. մեղքը քավելու համար, ապա Դ-ի խորհրդով Սուրբ Հոգին և նրա շնորհները տրվում են քրիստ. կյանքի մեջ զորանալու, կյանքի բոլոր փորձություններին ընդդիմանալու համար:

Հիսուս Քրիստոսի մկրտվելուց հետո Սուրբ Հոգին աղավնակերպ իջել է նրա վրա, որով Հիսուսը ստացել է Սուրբ Հոգու օծումն ու կնիքը (Մատթ. 3.16–17, Ղուկ. 3.21–22, Հովհ. 1.30–34): Առաքյալները Մկրտությունից անմիջապես հետո մկրտվածի վրա ձեռք են դրել և աղոթել, որպեսզի Սուրբ Հոգին ստանան, Սուրբ Հոգով կնքվեն ու դրոշմվեն (Գործք 8.14–17, 19.5–7, Եբր. 6.2–4): Սուրբգրային այս վկայություններն ու արարողությունները նկատի ունենալով՝ եկեղեցին հետագայում հաստատել է Դ-ի խորհուրդը և միացրել Մկրտության հետ, որպես նրա շարունակություն ու ավարտ: Առաքյալների ժամանակ Սուրբ Հոգով դրոշմումը կոչվում էր օծում, օծություն (Ա Հովհ. 2.27, Բ Կորնթ. 1.21–22), օգտագործվում էր նաև կնքել բառը (Եփես. 1.13, 4.30): Հայ եկեղեցին, ինչպես նաև Արևելքի մյուս եկեղեցիները, Դ-ի խորհուրդը կատարում է Մկրտությունից անմիջապես հետո, ըստ Ընդհանրական եկեղեցու հնավանդ սովորության՝ համաձայն առաքյալների և սուրբ հայրերի օրենքների: Կաթոլիկ եկեղեցին XIII դ. վերջից այս ընդհանուր սովորությունը փոփոխության է ենթարկել և Դ. բաժանել Մկրտությունից՝ կատարելով այն շատ ավելի ուշ: Անգլիկան եկեղեցին Դ. կատարում է միայն ձեռք դնելով: Բողոքական եկեղեցիները չունեն այս խորհուրդը:

Դ-ի խորհրդի զգալի նշանը ս. Մյուռոնն է, որը խորհրդանշում է Սուրբ Հոգին: Խորհրդի կատարման առաջին մասը զգայարանների և մարմնի մասերի օծումն է ս. Մյուռոնով, որով էլ նրանցից յուրաքանչյուրին տրվում է մասնավոր շնորհ: Ճակատի կնիքը անապական պարգևների համար է, աչքերինը՝ լուսավորության համար, որ երբեք մահ չտեսնեն, ականջներինը՝ Աստծո պատվիրանները լսելու, հոտոտելիքինը՝ կյանքի անուշության բույրը զգալու համար, բերանինը՝ որ այն ամուր մնա շրթունքների պահպանության ներքո, ձեռքերինը՝ առաքինի և բարի գործեր կատարելու համար, սրտինը՝ որ սիրտը սրբության մեջ հաստատվի, և ճշմարիտ Հոգին իր մեջ նորոգվի, մեջքինը՝ որ լինի ամուր վահան չարի բոլոր թունավոր նետերին դիմադրելու համար, ոտքերինը՝ որ նրանք անսասան ընթանան հավիտենական կյանքի ճանապարհով: (Կաթոլիկ եկեղեցին միայն խաչաձև դրոշմում է ճակատը): Երկրորդ մասը ընծայումն է ս. Սեղանին, նվիրումը Աստծուն՝ երեք անգամ երկրպագելով:

Երրորդ մասը, ի լրումն այս բոլորի, Քրիստոսի Սուրբ Մարմնի և Արյան ճաշակումն է (Հաղորդություն), նոր՝ աստվածային անվախճան կյանքի ընդունումը: Քահանան օծում է «Կնիքս հանուն Հիսուս Քրիստոսի» բառերով, իսկ վերջում ասում. «Խաղաղություն քեզ, Աստծո փրկյալ, խաղաղություն քեզ Աստծո օծյալ» խոսքերը: «Պահպանիչ»-ով և «Հայր մեր»-ով ավարտվում է արարողությունը: Հայ եկեղեցում Դ-ի խորհուրդը կատարում է քահանան կամ եպիսկոպոսը, մինչդեռ Կաթոլիկ եկեղեցում այն վերապահված է միայն եպիսկոպոսին: Դ., ինչպես և Մկրտությունը, անկրկնելի է. Հայ եկեղեցին այն մատակարարում է միայն չմկրտվածներին:

Գրկ. Դերենիկ եպիսկոպոս, Մկրտություն և Դրոշմ (Կնունք), Ե., 1988: Չեպեյան Ղ., Հայ եկեղեցւո յոթը խորհուրդները (Կանոնագիտական նկատառումներ), Անթիլիաս, 1988: Սարգսյան Ս., Հայոց եկեղեցվո խորհուրդներն ու ծեսերը, «Գանձասար», 1, 1992:

Արտաշես Ղազարյան

ԴՈՒՐՅԱՆ Եղիշե Աբրահամի (ավազանի անունը՝ Միհրան, 23.2.1860, Կ. Պոլիս – 27.4.1930, Երուսաղեմ), Կ. Պոլսի (1909–10) և Երուսաղեմի (1921–30) հայոց պատրիարք, բանասեր: Բանաստեղծ Պ. Դուրյանի կրտսեր եղբայրը: Սովորել է Սկյուտարի ճեմարանում, որտեղ և դասավանդել է ավարտելուց (1876) հետո: 1878-ին ձեռնադրվել է սարկավագ, 1879-ին ստացել վարդապետ. գավազան: 1880–90-ին որպես քարոզիչ և ուսուցիչ պաշտոնավարել է Պարտիզակում, 1890–1904-ին՝ Արմաշի դպրեվանքի ուսուցիչտեսուչ, ապա՝ փոխվանահայր-վերատեսուչ: 1898-ին Մկրտիչ Ա Վանեցին Դ-ին ձեռնադրել է եպիսկոպոս: 1904–08-ին՝ Զմյուռնիայի հայոց առաջնորդ, 1908-ի հուլիսից մինչև 1909-ի մայիսը՝ Կ. Պոլսի պատրիարք. տեղապահ, 1911–21-ին՝ Կ. Պոլսի հայկ. դպրոցներում ուսուցիչ, Ազգային կենտր. վարչության ու Կրոն. ժողովի ատենապետ: 1911-ի կաթողիկոս. ընտրության ժամանակ մեկ ձայն պակաս է ստացել Գևորգ արք. Սուրենյանցից (Գևորգ Ե Սուրենյանց): Դ. բեղմնավոր գործունեություն է ծավալել Արմաշի դպրեվանքում և Երուսաղեմում: Եղել է Արմաշի դպրեվանքի սյուներից, «Արմաշի հոգին», Մ. արք. Օրմանյանի համախոհն ու գործակիցը: Նրա սաները՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքներ Մ. արք. Նարոյանը, Գ. արք. Խաչատուրյանը, Ամերիկահայ թեմի առաջնորդ Ղ. արք. Դուրյանը, Բուլղարիայի թեմի առաջնորդ Ե. արք. Փերտահճյանը, Եվրոպայի նվիրակ Գ. եպս. Պալաքյանը, բանաստեղծ, Եդեսիայի առաջնորդ Ա. ծայրագույն վրդ. Գալենտերյանը, բանասեր, Խարբերդի առաջնորդ Պ. վրդ. Տեր-Խորենյանը և ուր., հետագայում մեծ ավանդ են ներդրել հայ եկեղեց., մշակութ., գրական կյանքում: Դ. ձեռնամուխ է եղել Երուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարանի բարեկարգմանը: Նրա պատրիարքության օրոք Երուսաղեմում բացվել են Կյուլպենկյան ու Մելքոնյան վարժարանները, որտեղ, ինչպես և ժառանգավորաց վարժարանում, դասավանդել է երկար տարիներ: Դ. պատրիարքի կարգադրությամբ 1928-ից վերսկսվել է երկար ժամանակ ընդհատված «Սիոն» ամսագրի հրատարակությունը, որին աշխատակցել է կրոն. և բանասիր. հոդվածներով: Նորոգել է տվել 1927-ի երկրաշարժից տուժած՝ Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի, Ազգային նախակրթարանի և մանկապարտեզի շենքերը, Բեթղեհեմի, Ռամլեի, Հոպպեի վանքերը: Նրա առաջարկությամբ և օժանդակությամբ կառուցվել է Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարանը (1929), որը հետագայում կոչվել է Դուրյան մատենադարան: Այդ անունով էլ հրատարակվել են գրքեր և մատենաշարեր: «Դուրյան մատենադարան» շարքի առաջին համարներում լույս են տեսել Դ-ի գործերը:

Դ. թողել է գիտ. և գրակ. հարուստ ժառանգություն: Հիշարժան են «Ընթացք ի գրոց բարբառ» գործը (մաս 1, 2, 3, 1880, 1883, 1929), «Ընտիր ասացուածք օտարազգի ականաւոր անձանց. կենսագրական համառօտ տեղեկութեամբք» ժողովածուն (1882), «Պատմութիւն հայ մատենագրութեան…» աշխատությունը (1885)՝ երկար ժամանակ Կ. Պոլսի և Երուսաղեմի հայկ. դպրոցների դասագիրքն է եղել, «Բառագիտութիւն կամ Ութ մասունք բանի հայերէն քերականութեան» երկասիրությունը (1886), որը բազմիցս վերահրատարակվել է, «Դասական մատենագրութիւն»-ը (1935), կրոն. բնույթի երկերից՝ «Դրվագներ մանուկ Յիսուսի կյանքէն» (1926), «Հայոց հին կրօնը կամ հայկական դիցաբանութիւնը» (1933), «Կրոններու պատմութիւն» (1935), «Բարոյագիտութիւն» (1936) ևն: Դ. գրել է նաև բանաստեղծություններ: Լույս են տեսել «Հովվական սրինգ» (1909), «Սրբազան քնար» (1936) ժողովածուները, եկեղեց. արարողությունները ժողովրդին հասկանալի դարձնելու համար գրաբարից աշխարհաբարի է վերածել մի շարք շարականներ:

Երկ. Ամբողջ. երկեր, հ. 1–9, Երուսաղեմ, 1933– 1936:

Գրկ. Թ որգ ո մարքեպիսկոպո ս (Գուշակյան), Եղիշե պատրիարք Դուրյան, Երուսաղեմ, 1932: Գոլանճյան Ե., Եղիշե արքեպիսկոպոս Դուրյան, «Էջմիածին», 1954, № 11:

Արտաշես Ղազարյան

ԵԳԻՊՏՈՍԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1825-ին: Առաջնորդանիստը՝ Կահիրեի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի: Ընդգրկում է Եգիպտոսի համայնքը, Եթովպիայի և Սուդանի հոգևոր հովվությունները, Հարավային Աֆրիկայի ծուխը:

Դեռևս X դ. հայերը Եգիպտոսում ունեցել են եկեղեցի և ընդգրկված եղել եկեղեց. համայնքի մեջ: Այդ է վկայում Կահիրեի հայկ. եկեղեցում պահպանված խաչքարը (981): Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Բ Վկայասերը 1074–75ին այցելել է Եգիպտոս և եգիպտահայերի առաջնորդ («պատվիրակ») կարգել Գրիգորիս իշխանին: 1085-ին եգիպտահայ գաղութն այնքան է մեծացել, որ բաժանվել է երկու ծխի. ընտրվել է ևս մեկ առաջնորդ: XI–XII դդ. Եգիպտոսում եղել են երեսունից ավելի գործող հայկ. եկեղեցիներ և մատուռներ: Կահիրեում XI դ. վերջին կառուցվել է Ս. Գևորգ, իսկ XII դ. կեսին Զուեյլայում՝ Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին, Սոհակում՝ իր որմնանկարներով հայտնի Սպիտակ վանքը: Դուրա քաղաքում գործել են Ս. Գևորգ, Ս. Հովհաննես, Ս. Գրիգոր եկեղեցիները, Շինարում՝ 7 հայկ. եկեղեցի, որոնցից յուրաքանչյուրն ունեցել է իր եպիսկոպոսը: Եկեղեցիներ են եղել նաև Ալեքսանդրիայում, Իֆտիխում, Գալուսանիայում, Ասյութում: 1311-ից մինչև 1839-ը եգիպտահայ համայնքը գտնվել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության ենթակայության ներքո: Ամրապնդվել են կապերը եգիպտահայ համայնքի և Սսի (Կիլիկիայի) հայոց կաթողիկոսության միջև: XIV դ. Կահիրեում կառուցվել են Ս. Մինաս, Ս. Մարտիրոս եկեղեցիները: Հետագա դարերում եգիպտահայ համայնքը, չնայած քաղ. իրադրության փոփոխություններին, իշխանությունների կողմից հալածանքների չի ենթարկվել: Պատմիչ Սիմեոն Լեհացու վկայությամբ, 1615-ին Կահիրեում գործել են Ս. Սարգիս եկեղեցին և Ս. Մինաս մատուռը, եղել են հայ վանականների մի քանի մենաստաններ, որտեղ գրվել և արտագրվել են մի շարք ձեռագրեր: 1825-ին կազմավորված եգիպտահայոց թեմի անդրանիկ առաջնորդ է նշանակվել Կիրակոս Երուսաղեմցի Մնացականյանը (1825–32): Թեմի առաջնորդն ավագների խորհրդից ընտրված երեք անձանց հետ ներկայացրել է համայնքի գերագույն իշխանությունը: Թեմի առաջնորդին նշանակել է (մինչև 1839-ը) Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը, հաստատել՝ թուրք. սուլթանը:

1839-ին Ե. թ-ի առաջնորդ Գաբրիել եպս. Մարաշցին հռչակել է թեմի անկախությունը Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունից և ձեռնամուխ եղել շին. աշխատանքների: Նույն թվականին Կահիրեում կառուցվել է Ս. Աստվածածին, 1843-ին՝ Ս. Մինաս եկեղեցին և Կույս Մարիամ մատուռը: 1867-ին Ե. թ. անցել է Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքության, XIX դ. վերջից՝ Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի ենթակայությանը:

Ըստ հայ համայնքի վավերացված կանոնադրության, եգիպտահայերը ութ տարին մեկ ընտրում են 24 հոգուց բաղկացած թեմական ժողով, որը գաղութի բարձրագույն օրենսդիր մարմինն է: Թեմական ժողովի անդամներից (կոչվում են երեսփոխաններ) ընտրվում է 7 հոգուց կազմված գործադիր մարմին (2 տարով), որն ի կատար է ածում թեմական ժողովի որոշումները և հաշվետու է նրան: Ժողովը նախագահում է թեմի առաջնորդը: Կահիրեում գործում են Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (կառուցվել է 1824–25-ին), Ամենայն Սրբոց (1953) և Ս. Մինաս (1843) եկեղեցիները: Մինչև 1960-ական թթ. Կահիրեում կանգուն էր նաև Ս. Աստվածածին եկեղեցին: Ս. Մինաս եկեղեցու գերեզմանատանն են թաղված մեծանուն հայեր Երվանդ Օտյանը, Սիրանույշը, Վահան Թեքեյանը: Ալեքսանդրիայում գործում են Ս. ՊողոսՊետրոս եկեղեցին (կառուցվել է 1884-ին) և Ս. Գևորգ մատուռը (1927): 1828-ին Կահիրեում հիմնադրվել է Եգիպտոսի առաջին հայկ. դպրոցը՝ Եղիազարյան դպրատունը (հիմնադիր բարերարի անունով), որը 1854ից կոչվել է Խորենյան (Մովսես Խորենացու անունով) ազգ. վարժարան, 1897-ից՝ Գալուստյան ազգ. վարժարան: Գոյատևում է բարերար Կարապետ Գալուստի կուտակած միջոցներով, ուսումն անվճար է, ունի մանկապարտեզ, տարրական և բարձրագույն նախակրթարանի բաժիններ: Վարժարանը գտնվում է թեմի առաջնորդի և հոգաբարձուների հսկողության տակ: Թեմի առաջնորդարանը հովանավորում է նաև 1924-ին Կահիրեում բացված Նուբարյան ազգ. վարժարանը (կոչվել է ի պատիվ ազգ. բարերար Պողոս Նուբար փաշայի): Վարժարանին կից գործում է գրադարան, մատենադարան, թանգարան: 1840-ին Ալեքսանդրիայում բացվել է Պողոսյան ազգ. վարժարանը. սկզբ. շրջանում կոչվել է Արամյան, 1867ին՝ Պողոս-Բեյյան (պետ. գործիչ Պողոս Յուսուֆյանի անունով), 1899-ին վերանվանվել է Պողոսյան վարժարան: 1888-ից վարժարանը տեղափոխվել է առաջնորդարանի շենք: Ե. թ-ի առաջնորդն է Զավեն արք. Չինչինյանը (1977-ից): Եթովպիայի հոգեվոր հովվություն, կենտրոնը՝ Ադիս Աբեբայի Ս. Գևորգ եկեղեցի: Ներկայիս Դեսիե քաղաքի մերձակայքում հայերը դեռևս VII դ. կառուցել են Ս. Ստեփանոս եկեղեցին (կանգուն էր մինչև 1527-ը): XVI դ. հայ հոգևորականները հիմնել են վանքեր (Դեբրա Մարիամ ևն), կատարել թարգմանություններ (հայերենից եթովպերեն են թարգմանվել ս. Գրիգոր Լուսավորչի վարքը, նրան վերագրվող մի շարք ճառեր): Հայերն իրենց գործունեությամբ կարևոր դեր են խաղացել երկրի հաս-քաղ. կյանքում: Հայտնի է Մատթեոս անունով հոգևորական դիվանագետը, որը 1513-ին հատուկ առաքելությամբ ուղարկվել է Պորտուգալիա: 1923-ին Ադիս Աբեբայում կառուցվել է մատուռ-աղոթատեղի, 1934-ից գործում է Ս. Գևորգ եկեղեցին: 1927-ին Դիրեդավ քաղաքում կառուցվել է Ս. Մինաս մատուռը:

Եթովպիայի հոգևոր հովիվն է Վարդգես ավագ սարկավագ Նալբանդյանը (1980-ից): Սուդ ան ի հ ո գեվ որհ ո վ վություն, կենտրոնը՝ Խարտումի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի (կառուցվել է 1957-ին): Հոգևոր հովիվն էր Սարգիս քհն. Թաշճյանը: Ներկայումս Սուդանում հայեր գրեթե չեն բնակվում, ուստի հովվությունը փաստորեն դադարել է գործել:

Հարավային Աֆրիկայի ծուխ, կենտրոնը՝ Յոհաննեսբուրգ: Հայեր բնակվում են Յոհաննեսբուրգում, Պրետորիայում, Քեյփթաունում: Մշտապես գործող հայկ. եկեղեցի չունենալու պատճառով փոքրաթիվ համայնքը հովվում է այցելու հովիվը:

Գրկ. Աբրահամյան Ա., Համառոտ ուրվագիծ հայ գաղթավայրերի պատմության, հ. 1–2, Ե., 1964– 1967: Յափ ու ճ յան Ա., Եգիպտահայ մշակույթի պատմություն, Կահիրե, 1981: Ա ղազարմՆ., Նոթեր Եգիպտոսի հայ գաղութին վրա, Կահիրե, 1911: Ալպոյաճյան Ա., Արաբական Միացյալ Հանրապետության Եգիպտոսի նահանգը և հայերը, Կահիրե, 1960: Գուշակյան Թ., Եգիպտոսի հայոց հին և արդի եկեղեցիները…, Կահիրե, 1927: Տեր-Միքայել յ ան Ն., Եգիպտահայ գաղութը 10–15-րդ դարերում, Բեյրութ, 1980: Թոփուզյան Հ., Եգիպտոսի հայկական գաղութի պատմություն, Ե., 1978: Գար տ աշ յ ան Ա., Նյութեր Եգիպտոսի հայոց պատմության համար, հ. 1, Կահիրե, 1943, հ. 2–3, Վնտ., 1986–87:

ԵԴԵՄ, երանության, բերկրության վայր, հրաշագեղ երկիր, որը, ըստ Աստվածաշնչի, գտնվում էր Արևելքում: Նրա կենտրոնում էր Աստված տնկել դրախտը, իսկ Ե-ից դուրս էր գալիս մի գետ՝ դրախտային պարտեզը ջրելու համար (դա, ըստ Աստվածաշնչի մեկնիչների, խորհրդանշում է երկնային գետը, իսկ նրա ջրերը՝ երկնային կյանքի տարածումը): Այնուհետև գետը բաժանվում էր չորս ճյուղերի՝ Փիսոն, Գեհոն, Տիգրիս, Եփրատ (Ծննդ. 2.8– 15): Սրանից ելնելով՝ մի շարք մեկնիչներ կորուսյալ Ե. կամ դրախտը զետեղում են Հայաստանում, մյուսները՝ այլ տեղեր: Սակայն, ըստ Աստվածաշնչի, հիշյալ Ե., Ադամի և Եվայի արտաքսմամբ, կորսված է և Աստծո սուրբ կամքի համաձայն՝ արգելված ու փակված հին մարդու՝ Ադամի և նրա սերնդի համար. «Աստված դուրս հանեց Ադամին, բնակեցրեց բերկրության դրախտի դիմաց և հրամայեց քերովբեներին ու բոցեղեն սրին շուրջանակի հսկել դեպի կենաց ծառը տանող ճանապարհները» (Ծննդ. 3.24): Դեպի դրախտ, դեպի կենաց ծառ տանող ճանապարհը բացվում է Հիսուս Քրիստոսով, իր՝ տերունական խոսքի համաձայն, թե՝ «…Ես իսկ եմ հարություն և կյանք…» (Հովհ. 11.25):

Աստծո Որդու քավչարար արյամբ սրբված հավատացյալներին խոստացվում է մի նոր Ե.՝ կենաց պարտեզ՝ առավել փառավոր և հավիտենական՝ Հիսուս Քրիստոսի Երկրորդ գալըստյան ժամանակ. «Երանելի՜ են նրանք, որ պահում են նրա պատվիրանները: Նրանք իրավունք ունեն ուտելու կենաց ծառից և մտնելու քաղաքի դռներով» (Հայտն. 22.14):

Լևոն Սարգսյան

ԵԴԵՍԻԱ, Ուռհա, Ուրֆա (ասոր.՝ Օրհայ, արաբ.՝ Ռուհա), քաղաք Միջագետքի հյուսիսարևմուտքում: Ք.ծ.ա. 132 – Ք.ծ.հ. 216-ին՝ Եդեսիայի թագավորության (Օսրոյենե, հայկ. աղբյուրներում՝ Միջագետք Ասորվոց) կենտրոնը: Հս-ից սահմանակից էր Հայոց Միջագետքի Արվաստան, Ծավդեք (Զավդեք) և Ամիդ գավառներին: Հիմն. բնակիչներն էին ասորիները և հայերը: Եդեսիայի թագավորության գահակալները, որոնք ազգությամբ կա՛մ ասորի էին, կա՛մ հայ, կրել են Աբգար անունը: Հայոց Տիգրան Բ Մեծ և Սանատրուկ թագավորների օրոք Ե. ողջ երկրի հետ մտել է Հայաստանի կազմի մեջ: 216-ին Հռոմի Կարակալա կայսրը Ե. դարձրել է հռոմ. գաղութ: 363-ի հռոմեա-պարսկ. հաշտության պայմանագրով Ե. անցել է Սասանյան Իրանին:

Դեռևս I–II դդ. Ե-ում սկսել են ձևավորվել առաջին քրիստ. համայնքները, որոնք էական դեր են խաղացել Արևելքում քրիստոնեության տարածման գործում: Ըստ ասոր. և հայկ. եկեղեց. Ավանդության, Հիսուսի երկու առաքյալների՝ Թադեոսի և Բարդուղիմեոսի՝ Անտիոքից Հայաստան գալու ճանապարհն անցնում էր Ե-ով: Այստեղ էլ նրանք հիմնել են Արևելքի առաջին եկեղեցին: Քրիստ. ավանդազրույցներում Ե-ի առաջին վարդապետ է հիշատակվում Ադդան (տես Ադդե), որին, իր քարոզչական գործունեությունը Ե-ում ավարտելուց և Ծոփք մեկնելուց առաջ, ձեռնադրել էր Թադեոս առաքյալը: Համաձայն եկեղեց. ավանդության, դա կատարվել է Աբգար V Ուկամայի (Սև) օրոք (4–50), որը նամակագրություն ուներ Հիսուսի հետ և նրանից ստացել էր մի կտոր կտավի վրա հրաշքով դրոշմված փրկչական … Նույն ասքի համաձայն, ավելի ուշ՝ Հիսուսի համբարձումից հետո, նրա պատգամով Ե. եկած Թադեոսը բուժել է բորոտությամբ տառապող Աբգար թագավորին, որը դրանից հետո հրամանով քրիստոնեությունը Ե-ում հռչակել է պաշտոն. կրոն: Այս ավանդապատումներն այլաբանորեն ակնարկում են, որ քրիստ. վարդապետությունը մուտք է գործել Ե. դեռևս Քրիստոսի օրոք և առաքյալների գործունեությամբ ավելի տարածվել ու արմատավորվել բնակչության շրջանում: Պատմ. փաստերը ցույց են տալիս, որ քրիստոնեությունը Ե-ում պաշտոն. կրոն է ճանաչվել քիչ ավելի ուշ, Աբգար IX-ի (179–214) գահակալության տարիներին:

Շնորհիվ իր դիրքի, Ասոր. Միջագետքում և ողջ Արևելքում ունեցած իր դերի ու նշանակության, Ե., սկսած II–III դարերից, եղել է Արևելքում ծագած զանազան գնոստիկյան ուսմունքների (տես Գնոստիցիզմ), քրիստ. աղանդների կենտրոն, որոնք այստեղ ունեցել են իրենց կազմակերպված համայնքները, ստեղծել դպրոցներ: Ե-ում մեծ հեղինակություն և բազմաթիվ հետևորդներ ուներ Բարդայծան Եդեսացին (154–222), որն Աբգար IX-ի բարեկամն էր ու քրիստոնյա մկրտողը: Բարդայծանը Եում ստեղծել է մեծ դպրոց, որը հետզհետե հերձվածողական բնույթ է ստացել: III–V դդ. Ե-ում զանազան աղանդավորների աշխուժացումը մեծ վտանգ էր ներկայացնում Ե-ի աթոռի համար: Ե-ի եպիսկոպոս Ռաբուլաս Եդեսացու (412–435) կենսագրության մեջ պատմվում է, որ նա իր թեմում հալածել է բարդայծանականներին, արիոսականներին (տես Արիոսականություն), մարկիոնականներին, մանիքեցիներին (տես Մանիքեություն), բորբորիտներին, մեսալյաններին (տես Մծղնեություն), սադուկեցիներին, աուդականներին, իսկ զղջացողներին և դարձի եկողներին՝ միացրել իր հոտին: Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովից հետո, երբ նեստորականները (տես Նեստորականություն) դուրս են մղվել Հռոմ. կայսրության սահմաններից, նրանք որոշ ժամանակ ապաստան են գտել Ե-ում Նեստորի կողմնակից, Ե-ի եպիսկոպոս Իբաս Եդեսացու (435–457) շնորհիվ: Այստեղ է գործել ասոր. աստվածաբան. մտքի, փիլիսոփայության, գրականության և մշակույթի զարգացման կենտրոն դարձած նեստոր. նշանավոր դպրոցը: Իբաս Եդեսացու մահից հետո շատ նեստոր. աստվածաբաններ արտաքսվել են քաղաքից: Վերջնական հարվածը նրանց հասցրել է հռոմ. Զենոն կայսրը՝ 489-ին փակելով Ե-ի նեստոր. դպրոցը: V դ. վերջին – VI դ. սկզբին Ե. ուղղափառության նշանավոր կենտրոն էր Արևելքում: Այստեղ է իր ուսումը ստացել VI դ. ասորի հակաքաղկեդոնիկ նշանավոր աստվածաբան Փիլոքսենոս Մաբուգեցին:

Հայկ. և ասոր. եկեղեց. ավանդությունները, ինչպես և պատմ. փաստերը վկայում են Ե-ի աթոռի հետ Հայ եկեղեցու սերտ կապերի մասին: Ասոր. «Ադդայի վարդապետություն» երկի հայերեն հին թարգմանության մեջ Ե-ի թագավորությունը (Օսրոյենե) հայկ. է համարվում: Մովսես Խորենացին, հենվելով այդ թարգմանության վրա, Աբգար V-ին հայ է համարել և նրան Հայոց Սանատրուկ թագավորի մոտիկ ազգական անվանել: Հայ եկեղեցին կանոնացրել է Աբգարին, նրա կնոջը՝ Հեղինեին (տես Ադիաբենե հոդվածում), Ադդե վարդապետին, ասոր. ավանդության հետ կապված քրիստ. մարտիրոսներին և նրանց դասել Հայ եկեղեցու սրբերի կարգը: I դ. առաքյալների, նրանց աշակերտների քարոզչության, Հեղինե թագուհու մասին ստեղծված քրիստ. ավանդույթները և Աբգար թագավորի ու Սանատրուկ արքայի մասին ասքերը միահյուսվել են ավելի ուշ ժամանակներում: Հավանաբար դա տեղի է ունեցել III դ. 1-ին քառորդում, երբ քարոզչական նպատակներով Հայաստան է եկել Բարդայծանը, որին մի շարք սկզբնաղբյուրներ (Հիպպոլիտ, Միքայել Ասորի) հայկ. ծագում են վերագրել: Մովսես Խորենացին վկայում է, որ Բարդայծանը Հայաստանում հետևորդներ չգտավ, բայց արքաները նրան չանտեսեցին: Հայոց թագավոր Խոսրով Ա-ն Բարդայծանին հրավիրել է իր մոտ և հանձնարարել գրել իր նախնիների պատմությունը, որտեղ տեղ են գտել վերոհիշյալ իրադարձությունները: Այդ ավանդություններն ամբողջական և վերջնական տեսք են ստացել Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» մեջ: Դրանք վկայում են, որ Ասորիքը, հատկապես Ե. և Ադիաբենեն եղել են այն հիմն. կենտրոնները, որտեղից քրիստ. ուսմունքը թափանցել է հայկ. միջավայր: Քրիստոնեության մի հոսանքը հվ-ից՝ Ե-ից է մուտք գործել Մեծ Հայքի հվ. և հվ-արլ. գավառներ, սկզբում՝ Ծոփք, այստեղից էլ Հայաստանի խորքը՝ Տարոն, Բզնունիք, Հարք ևն: Այդ մասին խոսվում է նաև «Կանոնագիրք Հայոցի» առաքելական կանոններից մեկում և Թադեոս առաքյալի Վկայաբանության մեջ: Ե-ում կրթություն են ստացել բազմաթիվ հայեր: Քաղաքն ունեցել է հարուստ մատենադարան, որտեղ պահվել են նաև բազմաթիվ հայկ. ձեռագրեր: Ե-ում և Սամոսատում է Մեսրոպ Մաշտոցն արարել հայոց գրերը: Նեստոր. գրվածքները և գաղափարները Հայաստան են մտել հիմնականում Ե-ից: Ըստ VI դ. լատին մատենագիր Լիբերատուսի, Ե-ի հականեստոր. Ռաբուլաս եպիսկոպոսը Մելիտինեի Ակակիոս եպիսկոպոսի հետ նամակով զգուշացրել է Հայոց Սահակ Ա Պարթև կաթողիկոսին և Մեսրոպ Մաշտոցին, ինչպես նաև բոլոր հայ եպիսկոպոսներին, որ հեռու մնան նեստորականներից, որոնք ներթափանցել էին Հայաստան և ծավալել քարոզչական գործունեություն: Ըստ պատմիչ Թովմա Արծրունու, Ե-ից Հայաստան էր եկել նաև նեստոր. քարոզիչ Բարծուման և, մասնավորապես Մոկաց երկրում, Աղձնիքում, Նիխորական գավառում, փորձել տարածել նեստոր. վարդապետությունը: Հայ եկեղեցին, ինչպես նաև հայ նախարարները խափանել են նրա գործունեությունը Հայաստանում և վտարել երկրից:

Միջին դարերում Ե-ում բնակություն են հաստատել մեծ թվով հայեր: XII դ., արաբ պատմագիր Իբն ալ Ասիրի վկայությամբ, Ե. ամբողջությամբ հայերով էր բնակեցված: XI– XV դդ. Ե. դարձել է կռվախնձոր բյուզանդացիների, արաբների, պարսիկների, թուրքմեն. ցեղերի միջև: 1114-ին քաղաքի վրա են հարձակվել Մոսուլի Զանգի ամիրայի հրոսակները: Քաղաքն ավերվել է, իսկ բնակչությունը բնաջնջվել: Ե-ի պաշտպանների հերոսությանն ու ծաղկուն քաղաքի ավերմանն է նվիրված Ներսես Շնորհալու «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմը: 1637-ից Ե-ին տիրել են օսմ. թուրքերը: Հնում քաղաքում եղել է 10 հայկ. եկեղեցի, որոնցից մեկի կառուցումն ավանդաբար վերագրվել է Աբգար VII արքային: Ամենանշանավորներն էին Ս. Հովհաննեսը, Ս. Սարգիսը, Ս. Սոփին և Ս. Թորոսը: Սրանց մեծ մասը դեռ XII–XVII դդ. վերածվել է մզկիթների: Ս. Սարգիս վանքում կար որբանոց: Քաղաքի կաթոլիկ և բողոքական հայերը նույնպես եկեղեցիներ ունեին: Մեծ եղեռնի ժամանակ Ե-ի (Ուրֆա) հայերը դիմել են ինքնապաշտպանության, որի շնորհիվ բազմաթիվ հայեր փրկվել են թուրք. կոտորածներից:

Գրկ. Վկայաբանութիւն եւ գիւտ նշխարաց Ս. Թադէոսի Առաքելոյն…, «Սոփերք հայկականք», հ. 8, Վնտ., 1853: Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Տեր-Մինասյան Ե., Միջնադարյան աղանդների ծագման և զարգացման պատմությունից, Ե., 1968: Նույնի, Նեստորականությունը Հայաստանում, Պատմա-բանասիրական հետազոտություններ, Ե., 1971: Մելքոնյան Հ.Գ., Հայ-ասորական հարաբերությունների պատմությունից (III–V դդ.), Ե., 1970: Նույնի, Ադիաբենի պետությունը և Հայաստանը, Ե., 1980: Ադոնց Ն., Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում, Ե., 1987: П и г у л е в с к а я Н. В., Месопотамия на рубеже V–VI вв. н.э., М.-Л., 1940; Նույնի, Сирийские источники по истории народов СССР, М.-Л., 1941; G u t c h m i d A., Untersuchungen über die Geschiche des Königreichs Osroëne, “Mémoires de l’Académie imper. de St. – Petersburg”, 1887, sér. 7, t. 35, № 1; S e g a l J. B., Edessea: “The Blessed City”, Oxf., 1970:

Երվանդ Մարգարյան
Արտաշես Ղազարյան

ԵԶՆԻԿ ԿՈՂԲԱՑԻ [մոտ 380, գ. Կողբ (Այրարատ նահանգի Ճակատք գավառ) – 450], մատենագիր, իմաստասեր, աստվածաբան, թարգմանիչ: Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի ավագագույն աշակերտներից: Ուսանել է Աշտիշատի դպրոցում, ապա՝ Եդեսիայում և Կ. Պոլսում: Տիրապետել է ասոր., հուն., պարսկ., եբր. լեզուներին: Մասնակցել է Աստվածաշնչի և այլ երկերի թարգմանությանը: 428–429-ին Մեսրոպ Մաշտոցն ու Սահակ Ա Պարթևը Ե. Կ-ուն և Հովսեփ Պաղնացուն գործուղել են Եդեսիա՝ թարգմանելու ասորի սուրբ հայրերի ավանդությունները: Կատարելով հանձնարարությունները (թարգմանություններն ուղարկել են Հայաստան՝ «պատվական հայրերին»)՝ 431–432-ին անցել են հունական կողմերը, «ուր և ուսանելով և հմտանալով՝ կարգվեցին հելլենական լեզվից թարգմանիչներ»: Կ. Ղևոնդ Երեցն ու Կորյունը, ապա և, ըստ Մովսես Խորենացու՝ Հովհան Եկեղեցացին ու Արձանը: 434-ից հետո Ե. Կ. ընկերների հետ վերադարձել է հայրենիք՝ բերելով թարգմանված «շատ շնորհագիր հայրերի ավանդություններ», Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովի, Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովի ընդունած կանոններն ու Հին և Նոր կտակարանների հունարեն ստույգ օրինակներ, և Աշտիշատում հանձնել Մեսրոպ Մաշտոցին ու Սահակ Ա Պարթևին: Վերջինս բերված օրինակներով, Ե. Կ-ու օգնությամբ, վերանայել, ճշգրտել ու խմբագրել է Աստվածաշնչի մինչ այդ կատարած հայերեն թարգմանությունը:

Ե. Կ. կյանքի վերջին տարիներին եղել է Բագրեվանդի եպիսկոպոսը, մասնակցել 449-ի Արտաշատի ժողովին (որը մերժել է զրադաշտականություն ընդունելու պարսիկների առաջարկը) և Պարսից արքունիքին ուղղված նամակը կազմելուն: Նրա մասին հիշատակում են ժամանակակից մատենագիրներ Կորյունը, Եղիշեն, Մովսես Խորենացին ու Ղազար Փարպեցին, հետագա դարերում՝ Դավիթ Անհաղթը, Վրթանես Քերթողը, Ստեփանոս Տարոնեցին, Վարդան Արևելցին, Կիրակոս Գանձակեցին, Ստեփանոս Օրբելյանը, Գրիգոր Տաթևացին և այլք: Ե. Կ-ու աշխատություններից մեզ է հասել 440-ական թթ. գրված «Եղծ աղանդոցը» («Աղանդների հերքումը»): Բնագիրը պահպանվել է եզակի ընդօրինակությամբ (1280, գրիչ՝ Լուսեր, Մատենադարան, ձեռ. դ 1097), վերնագիր չունի, նշված է «Երանելոյն Եզնկայ վարդապետի»: Ելնելով երկասիրության էությունից՝ հրատարակիչներն ու թարգմանիչները հրատարակել են տարբեր խորագրերով («Եղծ աղանդոց», «Յաղագս Աստծոյ», «Գիրք ընդդիմութեանց» ևն): Երկը բաժանված է չորս գլուխների (գրքերի)՝ «Հեթանոսական աղանդների հերքումը», «Պարսից կրոնի հերքումը», «Հունական իմաստասերների հերքումը», «Մարկիոնի աղանդի հերքումը» վերնագրերով:

Ե. Կ-ուն են վերագրվել նաև «Հարցումն Աշոտոյ թագաւորին և պատասխանիք Եզընկայ», «Հարցմունք Արձանայ թագաւորի և պատասխանիք Եզնկայ», «Վասն արարչութեան 10 տող բան» երկերը և Մեսրոպ Մաշտոցին ուղղված ճառի երկու հատված: «Եղծ աղանդոցը» հայ աստվածաբան-իմաստասիր. մտքի և դասական հայրախոսության կարևորագույն սկզբնաղբյուրներից է: V դ. կեսին հայ ազգ. մտքի առաջ ծառացել էր նոր խնդիր՝ տեսականորեն հերքել և դատապարտել զրադաշտական դուալիստական կրոնի գաղափարատեսական հիմքերն ու ակունքները, ամրապնդել քրիստոնեության դիրքերը Հայաստանում և քրիստոնեության վարդապետության հենքի վրա հիմնավորել ազգ-ազատագր. պայքարի անհրաժեշտությունը: Ուստի Ե. Կ-ու մոտ զրադաշտականության քննադատությունը վերաճել է առհասարակ հեթանոսության համակարգված և տրամաբան. քննադատության: Իսկ դա պահանջում էր անտիկ ուսմունքների իմացություն, քրիստոնեության և հեթանոսության գաղափարախոսությունների հարաբերակցման հարցի լուծում: «Աստծու եկեղեցու գործն է՝ արտաքիններին դատապարտել ճշմարիտ իրողություններով, առանց Գրքի, իսկ կարծեցյալ և ոչ արդարացի ներքիններին՝ Սուրբ Գրքով» («Եղծ աղանդոց», 1994, էջ 91):

Ե. Կ. սահմանազատել է աստվածաբանության և իմաստասիրության ոլորտները, միաժամանակ հիմնավորել անտիկ ժառանգության յուրացման անհրաժեշտությունը: Անտիկ տրամաբանությունն օգտագործվել է թե՛ անընդունելի անտիկ (և որոշ եկեղեցական) ուսմունքների հերքման, թե՛ Ս. Գրքի դրույթների բանական հիմնավորման համար: Քննադատ. վերլուծության ընթացքում նա գործադրել է մի շարք մեթոդներ. ա. որևէ անտիկ տեսության հերքման ժամանակ դիմում է մի այլ անտիկ ուսմունքի, որի ճշմարտացիությունը արտացոլվում է Ս. Գրքի դիտարկումների տվյալներով, բ. հմտորեն օգտագործում է քննադատվող ուսմունքի փաստագր. նյութը, գ. Ս. Գրքի առանձին դրույթների ինքնուրույն մեկնաբանություն: Դրանք հանգեցրել են քրիստ. վարդապետության և որոշ անտիկ տեսությունների միջև ընդհանրությունների բացահայտմանը: Աշխարհայացքային նման դիրքորոշումը, որը ձևավորվել էր Որոգինեսի, Կղեմես Ալեքսանդրացու և Կապադովկյան դպրոցի ներկայացուցիչների մոտ, հետագայում զարգացրել են Դավիթ Անհաղթը, Անանիա Շիրակացին, Հովհաննես Սարկավագը և այլք:

Ե. Կ-ու գլխ. տեսական խնդիրը միաստվածության աստվածաբան-իմաստասիր. համակարգի մշակումն է: Միակ և գերագույն գոյը Աստվածն է՝ անսկիզբ, մշտնջենական, ոչնչով և ոչ մեկի կողմից չպայմանավորված, արարող և անհասանելի, բայց ամեն ինչի՝ երևելիի և աներևույթի սկզբնավորման պատճառը: Ոչինչ և ոչ ոք չկա նրանից վեր, նրանից առաջ կամ հավասար, հակառակ էություն կամ ներհակ գոյություն: Աստվածային էությունն անճանաչելի է մարդկային բանականության համար, նրան կարելի է հասնել միայն հավատի միջոցով: Աստված ոչնչից նախ ստեղծել է չորս տարրերը՝ հողը, ջուրը, օդը, կրակը առանձինառանձին և ապա դրանց խառնուրդից՝ բազմազան աշխարհը: Տարրերը փոփոխական են և այդ պատճառով՝ ոչ մշտնջենական, ուստի և չեն կարող համարվել աստվածներ: Արարված բնությունը նույնպես գտնվում է շարժման մեջ, որի աղբյուրը «գաղտնի ուժն է»՝ անշարժ Աստվածը: Ի տարբերություն արիստոտելյան բնափիլիսոփայության ավանդույթների՝ Ե. Կ-ու մոտ նկատելի է երկրային և երկնային մարմինների նյութ. կազմի նույնացման միտումը: Տիեզերքը նա դիտում է իրապես կիսաբոլորակ, իսկ երկիրը՝ սկավառակ: Երկնային լուսատուները գտնվում են անընդհատ և անհամաչափ շարժման մեջ, իսկ երկինքը մնում է անշարժ: Նրա մոտ արդեն նշմարվում է երկնային յոթ գոտիների մասին գաղափարը: Աշխարհակարգի՝ որպես ամբողջականության ընկալումը հանգեցրել է նաև բնության համակարգի ստեղծմանը, որի հիմքում ընկած է Արիստոտելի «բնության աստիճանը»: Բնական համակարգի հիմնարար հասկացություններն են՝ մարմնականն ու անմարմինը, շնչավորն ու անշունչը, կենդանի և ոչ կենդանի հասկացությունները: Առաջին աստիճանը կազմում են անշունչ մարմինները, որոնց բնորոշ հատկություններն են առաջացումը, գոյությունը և ոչնչացումը, երկրորդը՝ բուս. աշխարհը, որն օժտված է նաև սնման, աճի և շնչավորության ստորին ձևի ունակությամբ, երրորդը՝ կենդ. աշխարհը, որն ունակ է նաև տեղափոխության և օժտված է բնազդներով: Վերջին աստիճանը զբաղեցնում է մարդը՝ բնության «պսակը», որն իր մարմն. բնությամբ հաղորդ է մյուս մարմն. էակներին, բայց միաժամանակ նա բանականության կրող է: Ե. Կ. քննադատում է բազմաստվածությունը, գնոստիկյան (տես Գնոստիցիզմ), մասնավորապես Մարկիոնի աղանդը, անտիկ ուսմունքները և հատկապես զրադաշտական կրոնաիմաստասիր. դուալիզմը: Չարին սուբստանցիոնալ բնույթ հաղորդելը տանում էր դեպի չարի աստծո ընդունումը, հիմնավորում չարիքի գոյության անհրաժեշտությունը, աստվածային բնույթը: Մինչդեռ Աստվածը որպես բարության անսպառ աղբյուր և խորհրդանիշ չի կարող չարիքի արարիչ լինել: Իսկ աշխարհում առկա չարը միակ բանական էակին՝ մարդուն շնորհած ազատ կամքի արդյունքն է: Ուստի մարդիկ լիովին պատասխանատու են իրենց բոլոր, այդ թվում՝ չար գործողությունների համար: Իսկ քանի որ չարիքը տրված չէ ի վերուստ, աստվածային ծագում չունի, ճակատագիր չէ, ապա նրա ոչնչացումը ոչ միայն հնարավոր է, այլև անհրաժեշտ և աստվածահաճո: Հետևաբար, երբ թշնամին հարձակվում է երկրի վրա, ապա մարդիկ «զորքեր գումարելով և երկրից թշնամուն դուրս վռնդելով՝ ցույց են տալիս, որ կոտորածները ճակատագրի ինչ-որ սահմանումով չեն տեղի ունենում, այլ՝ ավազակի բռնությամբ» (նույն տեղում, էջ 133): Ե. Կ. ռացիոնալիզմի դիրքերից ցույց է տվել սնահավատության, ճակատագրապաշտության, աստղագուշակության, հեթանոսության վերապրուկների անհիմն լինելը: Մարդ անհատի և մարդկության կյանքը նա բաժանել է երեք շրջանների՝ մանկություն, երիտասարդություն և չափահասություն, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի որոշակի ճանաչող. ունակություններ և սահմաններ: Ե. Կ. բարձր է գնահատում գիտելիքի ընկերային-բարոյագիտ. նշանակությունը և արժեքը, ժառանգորդման գաղափարը: Նրա նպատակն է ուսուցանել ճշմարիտ՝ քրիստ. վարդապետությունը, ուստի և քննարկում է մի շարք մանկավարժ. և բարոյագիտ. հարցեր: Նյութի յուրացումը պահանջում է համապատասխան գիտելիքներ և ունակություններ, պետք է ոչ միայն բնական օժտվածություն, այլև՝ ներքին ձգտում և տաժանակիր աշխատանք: Ընդունակ աշակերտին անհրաժեշտության դեպքում պետք է նաև ստիպել: Իբրև ծայրահեղ միջոց նա ընդունում է մարմն. պատիժը: Գիտելիքը և առաքինությունը դիտվում են որպես այդպիսին այն դեպքում, երբ դառնում են բոլոր մարդկանց սեփականությունը:

Ե. Կ-ու քննական և քննադատ. վերլուծության հիմքն են կազմում Ս. Գիրքը և անտիկ իմաստասիր. ժառանգությունը, ինչը նրա ուսմունքին հաղորդել է իմաստասիր. ուղղվածություն, խթանել իմաստասիր. տերմինաբանության մշակումը, անտիկ մշակույթի տարածումը Հայաստանում: Գիտության պատմության համար կարևոր նշանակություն ունեն Ե. Կ-ու արտահայտած մտքերը բնագիտության (ֆիզիկայի, բժշկության և կենսաբանության) մասին: «Եղծ աղանդոցը» մեծարժեք է նաև լեզվաոճական առումով. այն հայ հին գրավոր լեզվի մեսրոպյան կամ դասական շրջանի բնորոշ օրինակ է: Առաջին անգամ հրատարակվել է 1762-ին, Զմյուռնիայում (հրտ.՝ Հ. Նալյան)՝ «Գիրք ընդդիմութեանց արարեալ ի Սրբոյ Եզնկայ Կողբացւոյ Հայոց վարդապետէ…» վերնագրով, երկրորդ անգամ (հիմն. հրատարակությունը)՝ 1826-ին, Վենետիկում (հրտ.՝ Ա. Բագրատունի): Երկն ունեցել է գերմաներեն (1834, 1900, 1927), ֆրանսերեն (1853, 1959), ռուսերեն (1858, 1968) և հայերեն բազում հրատարակություններ, որոնցից աշխարհաբար՝ Բուենոս Այրեսում՝ 1951ին, Երևանում՝ 1970-ին:

Երկ. Եղծ աղանդոց, Ե., 1994:

Գրկ. Կորյուն, Վարք Մեսրոպ Մաշտոցի, Ե., 1994: Աբեղյան Մ., Հայոց հին գրականության պատմություն, Երկ., հ. 3, Ե., 1968: Գաբրիելյան Հ., Հայ փիլիսոփայական մտքի պատմություն, հ. 1, Ե., 1956: Չալոյան Վ., Հայոց փիլիսոփայության պատմություն, Ե., 1975:

ԵԶՐ Ա ՓԱՌԱԺՆԱԿԵՐՏՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Փառաժնակերտ (Այրարատ նահանգի Նիգ գավառ) – 641, հավանաբար ամփոփվել է Դվինում], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 630-ից: Հաջորդել է Քրիստափոր Բ Ապահունուն: 633ին Կարինում (տես Կարինի ժողով 633) հանդիպել է բյուզ. Հերակլ կայսրի (610–641) հետ և հայ պատգամավորության անունից ստորագրել համաձայնեցված դավան. բովանդակությամբ մի փաստաթուղթ: Մինչ այդ, ըստ Սեբեոսի, Ե. Ա Փ. Հերակլ կայսրից խնդրել էր ուղարկել «Գիր հաւատոյ խոստովանութեան» դավանագիրը, որտեղ նզովվում էին բոլոր աղանդավորները, այդ թվում՝ Նեստորը (տես Նեստորականություն), բայց երեք տիեզերական ժողովների կողքին հիշատակված էր նաև 451-ի Քաղկեդոնի ժողովը: Ժամանակի նշանավոր աստվածաբան, եպիսկոպոս Մաթուսաղա Սյունեցին և ուրիշ գիտուններ, քննելով Հերակլի ուղարկած թուղթը, հանգել են այն եզրակացության, թե այն իր հիմն. կետերով ուղղափառ է և ընդունելի, միայն թե չի նզովված Քաղկեդոնի ժողովը: Ե. Ա Փ-ու հանձնարարականով Մաթուսաղան գրել է Հերակլ կայսրին ուղղված դավան. թուղթ, որը նրան է հանձնվել Կարինում: Այստեղ կայսրը և Կ. Պոլսի Սերգիոս պատրիարքը (610–638) Ե. Ա Փ-ուն են ներկայացրել միակամական (տես Միակամություն) բովանդակությամբ մի դավանագիր, հավանաբար այնպիսին, ինչպիսին ուղարկել էին Ալեքսանդրիայի մոլեռանդ հակաքաղկեդոնական պատրիարք Կյուրոսին: Այդտեղ չէր հիշվում Լևոնի տոմարը, Քաղկեդոնի ժողովը և, թեպետ բացարձակ մի բնություն չէր քարոզում, սակայն ուսուցանում էր մի կամք, մի ներգործություն, որով և անուղղակիորեն ջատագովում էր մի բնության վարդապետությունը: Հայ եկեղեցու պատգամավորությունը ստորագրել է Հերակլ կայսրի առաջարկած հավատո խոստովանության գիրը, որը եղել է ոչ թե քաղկեդոն., այլ՝ միակամական, և հույն հոգևորականների հետ հաղորդվել Կարինի Մայր եկեղեցում: Այդ քայլը պարտադրված էր ժամանակի քաղ. իրադրությամբ, երբ բյուզանդացիների և արաբների նվաճող. նկրտումները ծանրացրել էին Հայաստանի քաղ. կացությունը, երբ Հերակլ կայսրը Ե. Ա Փ-ուն սպառնում էր հակաթոռ կաթողիկոսություն ստեղծել Մեծ Հայքի բյուզ. մասում: Համաձայնեցված ոչ քաղկեդոն. դավանագրի ստորագրումը որևէ հետևանք չի ունեցել Հայ եկեղեցու համար:

Հետագա պատմիչները (Ստեփանոս Տարոնեցի, Վարդան Արևելցի, Կիրակոս Գանձակեցի, Ստեփանոս Օրբելյան), սկսած Հովհաննես Դրասխանակերտցուց, խստագույնս դատապարտել են Ե. Ա Փ-ու արարքը, հանիրավի մեղադրել նրան քաղկեդոնականություն ընդունելու մեջ: Նրան և հայ պատվիրակության մյուս անդամներին անվանել են տգետներ, կայսրից խաբված դավաճաններ, Հայ եկեղեցու սրբությունները ոտնահարողներ: Սակայն ժամանակակիցների ընկալմամբ Ե. Ա Փ-ու քայլը, ընդհակառակը, զերծ է պահել Հայ եկեղեցին և Հայաստանը շատ ծանր հետևանքներից: Ժամանակակիցներից միակ բացահայտ ընդդիմացողը VII դ. նշանավոր դավանաբան և աստվածաբան Հովհան Մայրավանեցին էր (Մայրագոմեցի): Ե. Ա Փ-ուն անարգելու համար նա արտաքսվել է Դվինից: Դեպքերի ականատես Սեբեոս պատմիչը կաթողիկոսի քայլը չի դատապարտել՝ բարձր գնահատելով նրա մարդկային արժանիքները: Անգամ Կարին գնալու Հերակլ կայսրի հրավերը մերժողները՝ Գարդմանի եպիսկոպոս Ստեփանոսը և Սյունյաց եպիսկոպոս Մաթուսաղան, որոնք ժամանակի հայտնի հայ աստվածաբաններից էին, Ե. Ա Փ-ու վերադարձից հետո, հակառակ Հովհան Մայրավանեցու ջանքերին, պաշտպան են կանգնել նրան: Կաթողիկոսը Կարինից վերադարձել է «մեծաւ շքով» և «մեծապարգև փառօք»: Հայաստանում հոգևորականությունը նրան դիմավորել է ոչ թշնամաբար, և Կարինի ժողովից հետո ևս ութ տարի, մինչև իր կյանքի վերջը Ե. Ա Փ. շարունակել է մնալ կաթողիկոս. աթոռին: Վերադարձից հետո նա առաջնորդվել է Հայ եկեղեցու սկզբունքներով, զբաղվել շին. և բարենորոգչ. գործերով (վերակառուցել է Էջմիածնի Կաթողիկեն, Հռիփսիմե ու Գայանե եկեղեցիները): Վախճանվել է ծեր հասակում: Կաթողիկոս. գահին Ե. Ա Փ-ուն հաջորդել է Ներսես Գ Տայեցին:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Սեբեոս, Պատմութիւն, աշխատասիր. Գ. Աբգարյանի, Ե., 1979: Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912, էջ 685–706: Բարթիկյան Հ., «Narratio de rebus Armeniae» հունարեն թարգմանությամբ մեզ հասած մի հայ-քաղկեդոնական սկզբնաղբյուր, ԲՄ, № 6, 1962: Պետրոսյան Ե., Հայ եկեղեցու քրիստոսաբանությունը, Ս. Էջմիածին, 1995:

Արտաշես Ղազարյան

ԵԹՈՎՊԱԿԱՆ ՈՒՂՂԱՓԱՌ ԵԿԵՂԵՑԻ, Հաբեշական եկեղեցի, Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներից: Մինչև 1951-ը վարչականորեն ենթակա էր Ղպտի ուղղափառ եկեղեցուն: Քրիստոնեությունը Եթովպիա է մուտք գործել տակավին առաքյալների ժամանակներից: Համաձայն Գործք առաքելոցի, Փիլիպպոս առաքյալը մկրտել է եթովպացիների Կանդակա թագուհու ներքինիին (Գործք 8.26– 38)՝ դրանով նշանավորելով Ե. ու. ե-ու սկըզբնավորումը: Քրիստոնեությունը պետականորեն ճանաչվել է 318 կամ 340-ին՝ Ալեքսանդրիայից եկած հույն բարեպաշտ վաճառական Ֆրումենտիոսի ջանքերով: Նորահաստատ եկեղեցու հոգևոր և վարչ. պետքերը հոգալու նպատակով Աթանաս Ալեքսանդրացին նրան ձեռնադրել է (որից հետո նա վերանվանվել է Աբունա Սալամա) և ուղարկել այս նոր թեմին ծառայելու: Քաղկեդոնի ժողովից (451) հետո Ե. ու. ե., հավատարիմ մնալով երեք տիեզերական ժողովների դավան. որոշումներին, հարել է Ղպտի եկեղեցուն, որը ալեքսանդրյան աստվածաբան. դպրոցի (տես Ալեքսանդրիա) հետևորդ էր: Բյուզ. Հուստինիանոս կայսրի օրոք (527–565), երբ քաղկեդոնականներին հովանավորելու քաղաքականություն էր տարվում, ինչպես նաև ավելի ուշ՝ 640-ական թվականներից, երբ Եգիպտոսն ընկավ մահմեդ. տիրապետության տակ, խզվեցին բյուզ. եկեղեցու հետ բոլոր հարաբերությունները, և Ե. ու. ե. մայր՝ Ղպտի եկեղեցու հետ միասին անխաթար պահեց իր դավանական դիմագիծը: 1498-ից Պորտուգալիայի և Հնդկաստանի միջև ծավալված դիվանագիտ., առևտր. հարաբերություններին զուգընթաց Կաթոլիկ եկեղեցին, հանձին նորահաստատ Հիսուսյան միաբանության, իր քարոզչական գործունեությունը տարածել է այդ ուղու վրա ընկած երկրներում, այդ թվում՝ Եթովպիայում: Սակայն կաթոլիկ Արևմուտքի՝ Ե. ու. ե. դավանափոխ անելու ճիգերը անհաջողության են մատնվել: XIX դ. դեպի Արևելք ծավալված բողոքական շարժումը նույնպես անհաջողություն է կրել: Ինչպես Հայ առաքելական, Հույն ուղղափառ և Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցիները, Ե. ու. ե. նույնպես որոշակի տեղ է զբաղեցնում Սուրբ երկրում (Երուսաղեմ): XX դ. սկզբին Ե. ու. ե-ու հովվապետ Մատթեոս եպիսկոպոսի ջանքերով Երուսաղեմում ձեռք է բերվել Ս. Կոստանդինի և Ս. Հեղինեի տաճարը, որը պատկանում էր Հայ եկեղեցուն: Այստեղ Ե. ու. ե. հիմնել է վանք և հյուրատուն: Հայ եկեղեցուն դավանակից Ե. ու. ե-ու պատմության մեջ կարևոր դեր են ունեցել հայեթովպական եկեղեց. հարաբերությունները: Դրանք սերտացել են հատկապես Քաղկեդոնի ժողովից հետո, երբ Ե. ու ե. Հայ, Ասորի և Ղպտի եկեղեցիների հետ միասին մերժել է այդ ժողովի որոշումները: Ե. ու. ե-ու պատմության մեջ կարևոր դեր է խաղացել ներկայիս Դեսիե քաղաքի մոտ գտնվող, եթովպ. ժամանակագրություններում «Հայկական կղզի» անունով հիշատակված բնակավայրը՝ Ս. Ստեփանոս վանքով: Այն հիմնել են VII դ. արաբ. արշավանքների հետևանքով Սիրիայի, Պաղեստինի և Եգիպտոսի վրայով այստեղ գաղթած հայ վանականները: Այս վանքը մեծապես նպաստել է Ե. ու. ե-ու մատենագրության, մշակութ. ավանդույթների զարգացմանը: Վանքի հայրերից Գևորգ վարդապետի (Գևորգ Հայ) գրչին է պատկանում գեեզ լեզվի և եթովպ. կրոն. գրականության գոհարներից մեկը՝ «Տիրամոր փառաբանությունը» (1440):

Ե. ու. ե-ում Հայ եկեղեցու հեղինակության բարձրացումը անխզելիորեն կապված է եթովպ. մեծագույն սրբերից մեկի՝ Մակաբա Էկզիեի (ս. Եվստաթեոս, XIV դ.) անվան հետ, որն իր կրթությունը ստացել է հայկ. Ս. Ստեփանոս վանքում: Եվստաթեոսի գործունեությունն այնքան սերտ է եղել Հայ եկեղեցու հետ, որ նրան հաճախ հայ են համարել ինչպես նրա կենդանության օրոք, այնպես էլ՝ հետագայում: Համաձայն վարքի, Եվստաթեոսը Հայաստան է այցելել երեք անգամ: Վերջին այցելության ժամանակ 14 տարի ապրել է Կիլիկիայում և այստեղ էլ մահացել 1358-ին, թաղվել է հայկ. եկեղեցում: Մահվան մահճում իր աշակերտներին պատվիրել է վերադառնալ Եթովպիա և վկայել Հայ եկեղեցու առաքելականության մասին: Եվստաթեոսի վարդապետության հիման վրա Զարա Հակոբ թագավորը վերակառուցել է Ե. ու. ե., ինչը հնարավորություն է տվել եթովպ. քրիստոնեությունը ձերբազատել մահմեդ. և հեթանոս. բարքերից: Հայ եկեղեցու բարոյական ազդեցությամբ կատարված այդ բարեփոխումների շնորհիվ եթովպացիները մեկընդմիշտ ճանաչեցին Հայ եկեղեցու առաջատարությունն Արևելյան եկեղեցիների մեջ: Այս ճանաչման հետևանքով Հայ եկեղեցու մի շարք սրբեր (ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, ս. Հռիփսիմե, ս. Գայանե) և ավանդույթներ տեղ են գտել եթովպ. Հայսմավուրքի մեջ: Պատմ., մատենագր. բազում փաստեր վկայում են Հայ և եթովպ. եկեղեցիների փոխհարաբերությունների մասին: Այսպես, Եթովպիա ուղարկված հայ առաջին պատվիրակը Գրիգոր եպիսկոպոսն է՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունից (1652): Մոտ քսան տարի անց Եթովպիա է այցելել Հովհաննես արք. Աղթամարցին (Թութունջի): 1867–68-ին Մեծ Բրիտանիայի արտգործնախարարության խընդրանքով Եթովպիա է մեկնել Հայ եկեղեցու հատուկ պատվիրակությունը՝ անգլիացիների հետ գժտված Թեոդորոս II արքայի հետ բանակցություններ վարելու և անգլիացի կալանավորներին ազատ արձակելու նպատակով: Ադիս Աբեբայի նորակառույց հայկ. եկեղեցին օծելու համար 1928-ին Եթովպիա է ուղարկվել Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքի տեղապահ Գևորգ արք. Արսլանյանը, որն իր ուղևորությունը գրի է առել և հրատարակել (Կ. Պոլիս, 1930): Կառուցվածքը: Վարչականորեն Ղպտի եկեղեցուն ենթակա լինելու պատճառով Ե. ու. ե-ու եպիսկոպոսապետը, որն ազգությամբ պարտադիր ղպտի պետք է լիներ, ավանդաբար ձեռնադրվել է Եգիպտոսում: Դարեր շարունակ Եթովպիայի միակ եպիսկոպոսը ղպտի մետրոպոլիտն էր: 1951-ին առաջին անգամ Եթովպիայի հոգևորականությունն ու աշխարհիկներն ընտրել են ծագումով եթովպացի մետրոպոլիտ: 1959-ին Ղպտի եկեղեցին վավերացրել է Ե. ու. ե-ու անկախությունը՝ նրա առաջնորդին բարձրացնելով պատրիարքի աստիճանի: Նույն թվին Ղպտի եկեղեցու հովվապետ Կյուրեղ VI պատրիարքը Եթովպիայի Բասիլիոս եպիսկոպոսին ձեռնադրել է Եթովպիայում՝ որպես Ե. ու. ե-ու պատրիարք: Ե. ու. ե. երկրի պաշտոն. եկեղեցին էր մինչև 1974-ը, երբ գահընկեց է արվել կայսրը, և հաստատվել համայնավարական վարչակարգ: Հեղափոխությունից քիչ անց եկեղեցին և պետությունը պաշտոնապես բաժանվել են, և եկեղեցապատկան շատ հողեր պետականացվել: Համայնավար. կառավարության տապալումից (1991) հետո եկեղեցին դուրս է եկել մեկուսացած վիճակից և սկսել ավելի գործուն մասնակցել երկրի կյանքին: Հովանավորում է կարիքավորների օգնությանն ուղղված մի շարք ծրագրեր, որբանոցներ, աշխուժացնում հոգևոր. եկեղեց. գործունեությունը: Եթովպիայում եկեղեցին ունի 12 թեմ, երկրից դուրս՝ ԱՄՆ-ում, Լատ. Ամերիկայում, Արևմտյան Եվրոպայում և այլուր, ևս ունի թեմեր: Ե. ու. ե-ու բարձրագույն մարմինը եթովպական Սուրբ սինոդն է, որն ընտրում է պատրիարքին, իրավասու է պաշտոնանկ անել թեմերի առաջնորդներին: Ե. ու. ե-ու պատրիարքն է Աբունա Պաուլոսը (1992-ից, եկեղեցու անկախացումից հետո 5-րդ պատրիարքը):

Ե. ու. ե-ու կարևոր հաստատություններից է վանական կառույցը: Վանական դրությունը հիմնված է Եգիպտոսի անապատական հայրերի (տես Անապատականություն) օրենսդրության վրա, որին ցայսօր հետամուտ են առավել նախանձախնդիր որոշ վանականներ: Վաղ միջնադարից գործում են երկու վանական միաբանություններ՝ Անտոնյան ու Եվստաթյան, որոնց միջև երբեմնի հակամարտությունն այժմ վերացել է: Անտոնյան միաբանության առաջնորդը ներկայումս Եթովպիայի վանական միաբանությունների ընդհանուր ղեկավարն է: Վանական հայրերը մեծապես նպաստել են հաբեշական քրիստ. մշակույթի, գրականության զարգացմանը: Նրանց ջանքերով բազմաթիվ թարգմանություններ են կատարվել ղպտերենից, հուն-ից, ասոր-ից սեփական գեեզերեն (բառացի՝ բերովի) լեզվի, որն ազգակից է արաբ-ին: Բացի Աստվածաշնչից (որ հրատարակված է ժողովրդին մատչելի ամհարերեն) թարգմանվել են եկեղեց., ծիս. մատյաններ, այդ թվում՝ Կյուրեղ Ալեքսանդրացու Պատարագամատույցը, որով և ցարդ առաջնորդվում է Ե. ու. ե.: Պաշտամունքը և ծեսերը: Ե. ու. ե. ունի պաշտամունքային և ծիս. որոշ առանձնահատկություններ, որոնցով տարբերվում է Արևելքի մյուս եկեղեցիներից (նմանվելով բացառապես Ղպտի եկեղեցուն): Դրանք դրսևորվում են Հին կտակարանից հայտնի հրեական որոշ սովորությունների կիրառմամբ: Այսպես, Ե. ու. ե. սրբորեն կատարում է թլփատությունն ու մաքրության օրենքը: Հինկտակարանային հայեցողության դրոշմն է կրում նաև շաբաթ և կիրակի օրերի տոնակատարումը, ինչպես նաև սուրբ և անսուրբ կենդանիների զատորոշումը: Ե. ու. ե-ում տարվա 250 օրը պահոց օրեր են: Ծիս. որոշ սովորություններ ևս վերցվել են հրեական ծիսակարգից: Ղևտացիների (հրեա հոգևորականներ) նման Ե. ու. ե-ու սպասավորները պարում են Ուխտի տապանակի առջև, ձախ ձեռքում՝ գավազան, իսկ աջում՝ բոժոժներ կրելով: Մինչդեռ Ե. ու. եում թմբուկի կիրառումն ունի հեթանոս. ծագում: Աստվածաշնչի հուն. Յոթանասնից թարգմանության կանոնից զատ Ե. ու. ե. ընդունում է նաև մի շարք հրեական և քրիստ. պարականոն գրքեր, որպիսիք են Ենովքի գիրքը և Կուֆալեն (Հոբելյանների գիրքը):

Ճարտարապետությունը եվ արվեստը: Թեև Ե. ու. ե-ու ճարտ-ը հավատարիմ է սկզբ. բազիլիկ, քառանկյուն, խաչաձև ոճին, այնուամենայնիվ, դրան զուգահեռ մշակել է իր ուրույն ոճը՝ ութանկյուն օղակաձև: Հնագույն եկեղեցին Աքսումի Մայր տաճարն է, որը նվիրված է Սիոնի ս. Կույս Աստվածածնին: Տաճարի խորանում պահվում է Ուխտի տապանակը: Ենթադրվում է, որ Սաբայի (Եթովպիա) Մաքեղա թագուհու [որը ամուսնացել էր Իսրայելի թագավոր Սողոմոնի հետ (Գ Թագ. 10.1–13, Բ Մնաց. 9.1–12, Մատթ. 12.42)] ժամանակներից (Ք.ծ.ա. X դ.) ի վեր Ուխտի տապանակը Երուսաղեմի Սողոմոնյան տաճարից փոխադրվել է Եթովպիա (Աքսումի

Մայր տաճար), որտեղ երկար ժամանակ խնամքով պահվել է՝ հետագայում բացառիկ կարևոր տեղ գրավելով եթովպացիների աստվածապաշտ., ծիս. ըմբռնման մեջ: Պատմ. նշանակություն ունեն մասնավորապես Լալիբելայի ժայռափոր, զանգվածեղ, սյունազարդ, կամարակապ տաճար-եկեղեցիները: Կան 9 նման եկեղեցիներ՝ իրենց ոճով խիստ մոտիկ Եգիպտոսի հեթանոս. տաճարներին: Դրանք իրար հետ կապված են գետնուղիների միջոցով: Ի տարբերություն ղպտական վանքերի, որոնք կառուցված են Եգիպտոսի անապատներում, եթովպականները գտնվում են լեռների անմատչելի բարձունքներում (օր., VII դ. կառուցված Տըպրա Տամո վանքը): Սրբանկարչությունը ներկայացնում է Աստվածաշնչի պատմությունը: Ե. ու. ե-ու պատկերագրությունն ընդունում է ս. Գևորգ զորավարի ու վիշապի, ինչպես նաև՝ զանազան սրբերի նկարները: Պատկերագրությունն աչքի է ընկնում զուտ ազգ. ոճով, որը հատկանշվում է դեպքի սոսկական նկարագրությամբ, հեռապատկերի բացակայությամբ և վառ գույներով:

Ուսումնական հաստատությունները: Ե. ու. ե-ու բարձրագույն ուս. հաստատությունն է Եթովպական ուղղափառ աստվածաբանության ֆակուլտետը՝ Երրորդության քոլեջը, որը գործում էր որպես Ադիս Աբեբայի համալսարանի մասնաճյուղ: Երբ 1974-ին նոր կառավարությունը փակել է այն (վերաբացվել է 1994-ին), Ադիս Աբեբայում բացվել է Սուրբ Պողոսի քոլեջը: Հոգևորականներին համապատասխան կրթություն տալու նպատակով 1990ական թթ. հիմնվել են ևս վեց հոգևոր ուս. հաստատություններ՝ «Հոգևորականության վերապատրաստման կենտրոններ»:

Գրկ. Լոոֆս, Հաբեշների՝ իբր մի հին Արևելյան եկեղեցու բնորոշ գծերը և ազգային առանձնահատկությունը, «Արարատ», 1896, էջ 299–302, 348–353: Թուրշյան Հ., Հաբեշ կրոնական գործիչ Ս. Եվստաթեոսը և Հայ եկեղեցին, «Էջմիածին», 1956, № 4–6: Նույնի, Հայ-հաբեշական եկեղեցական առնչություններ, «Էջմիածին», 1956, № 8–9, № 11–12: Ռոբերսոն Ռ., Եթովպական Ուղղափառ եկեղեցի (հայերենի փոխադրեց Բ. Նանյանը), «Էջմիածին», 1999, № 5–6:

Զավեն արք. Չինչինյան (Եգիպտոս)
Հակոբ Քյոսեյան

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԳՈՒՅՔԻ ԲՌՆԱԳՐԱՎՄԱՆ ՕՐԵՆՔ 1903, ընդունել է Ռուսաստանի կառավարությունը՝ հունիսի 12-ին: Օրենքի համաձայն, Հայ եկեղեցուն և հոգևոր հաստատություններին պատկանող ամբողջ անշարժ գույքը (այգիները, վարելահողերը, մարգագետինները, արոտավայրերը, անտառները, առևտր. կրպակները, ջրաղացները, արհեստագործ. ձեռնարկությունները ևն) և դրամական ունեցվածքը անցնում էին պետության տնօրինությանը: Պետականացված գույքից և դրամական միջոցներից ստացված եկամուտներից բաժին էր հանվելու դրանց իրավատիրոջը՝ հայ հոգևոր հաստատություններին: Օրենքն այդ ժամանակաշրջանում ռուս. ինքնակալության վարած ազգ. քաղաքականության դրսևորումն էր, որը նպատակ ուներ հայկ. մշակութ. և լուսավոր. կենտրոնները զրկել նյութ. օժանդակությունից և արագացնել հայ ժողովըրդի ռուսացման գործընթացը, հայ հոգևորականությանը վերածել պետությունից նպաստ ստացող հնազանդ պաշտոնեության:

Ե. գ. բ. օ. բուռն զայրույթ է առաջացրել հայ բնակչության մեջ: Շարժման գլուխ է կանգնել Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցին, որն ամենուր հրահանգներ է ուղարկել՝ չենթարկվել իշխանություններին և ծառանալ նրանց դեմ: Օրենքի դեմ հանդես են եկել նաև հայ ազգ-քաղ. կուսակցությունները, ինչպես նաև՝ սոցիալ-դեմոկրատները: Անդրկովկասի մի շարք քաղաքներում՝ Թիֆլիսում, Բաքվում, Երևանում, Կարսում, Շուշիում, Ալեքսանդրապոլում, Ելիզավետպոլում, ինչպես և բազմաթիվ գյուղերում տեղի են ունեցել զանգվածային ցույցեր, ընդհարումներ ժողովրդի և ոստիկանության ու զորքերի միջև: Ցար. մի շարք պաշտոնյաներ ահաբեկվել են: Հայերի հակացար. ելույթները համաժող. բնույթ են ստացել: Արտերկրի հայությունը նույնպես բազմաթիվ բողոքներ է հղել Ս. Էջմիածին և Սանկտ Պետերբուրգ: Սակայն կառավարությունը հետ չի կանգնել իր որոշումից: Մինչև 1903-ի վերջը օրենքն ի կատար է ածվել: Ըստ պաշտոն. տվյալների, Տավրիկյան, Խերսոնի, Բեսարաբիայի, Աստրախանի, Թիֆլիսի, Երևանի, Ելիզավետպոլի, Բաքվի, Սևծովյան նահանգներում, Դոնի, Կարսի, Բաթումի, Թերեքի մարզերում և Զաքաթալայի օկրուգում բռնագրավվել է շուրջ 145 հզ. դեսյատին հող (որից ավելի քան 83 հզ-ը՝ Ելիզավետպոլի և 34 հզ-ը՝ Երևանի նահանգներում), 923 ոչ հողային հասութաբեր ունեցվածք և 1.775,8 հզ. ռուբլի կանխիկ դրամ: Դրանից հետո հայ ժողովրդի պայքարն ընդունել է այլ ձևեր: Նախկին վարձակալները հրաժարվում էին գույքի շահագործումից, գյուղացիները փչացնում կամ ծածուկ Ս. Էջմիածնին էին հանձնում հավաքված բերքը: Արդյունքում սպասված 300 հզ. ռուբլու դիմաց բռնագրավված գույքից 1904ին ստացվել է միայն 133 հզ. ռուբլու եկամուտ: Հնազանդության փոխարեն հայ ժողովուրդն ավելի սերտ է համախմբվել իր եկեղեցու շուրջ, ցուցաբերել իր նվիրվածությունը ազգային հոգևոր արժեքներին: Համաժող. բուռն պայքարի և Ռուսաստանում սկսված հեղափոխության ազդեցության տակ ցարիզմն ստիպված էր նահանջել: 1905-ի օգոստ. 1-ին Նիկոլայ II ցարը ստորագրել է եկեղեց. գույքը վերադարձնելու մասին հրամանագիրը, որով միաժամանակ թույլատրվում էր վերաբացել հայկական դպրոցները:

Գրկ. Երկանյան Վ., Պայքար հայկական նոր դպրոցի համար Անդրկովկասում (1870–1905), Ե., 1970: Համբարյան Ա. Ս., Հայոց եկեղեցական բռնագրաված գույքի օգտագործումը ցարիզմի կողմից 1903–1905 թթ., «Տեղեկագիր ՀԽՍՀ ԳԱ հաս. գիտ.», 1961, № 10:

Ազատ Համբարյան

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՆԵՐ, հոգևոր դասի ներկայացուցիչների հավաքներ եկեղեցական, վարչական-կազմակերպչական, կանոնական, ծիսադավանական, բարոյական, կարգապահական և այլ հարցեր քննելու համար: Դավանաստվածաբան. տեսակետից Ե. ժ. մասն են Սուրբ Հոգու, որ ապրում է եկեղեցում: Եպիսկոպոսներն ու վարդապետները հավաքվում են Ս. Հոգու թելադրմամբ և այն հավատով, որ որոշումներն ընդունվում են Ս. Հոգու առաջնորդությամբ. «…հաճելի թվաց Սուրբ Հոգուն և մեզ…» (Գործք 15.28), ասում են ժողովականները միմյանց՝ հետևելով առաքյալների օրինակին:

Ե. ժ. բաժանվում են երկու մեծ խմբի՝ կանոնադիր և ոչ կանոնադիր: Կանոնադիր Ե. ժ-ի ընդունած կանոնները ձևավորել են կանոնական կամ եկեղեցական իրավունքը, որի հիման վրա կազմվել են կանոնական ժողովածուներ (հայոց համար այդպիսին է «Կանոնագիրք Հայոցը»): Կանոնները եղել են պարտադիր և կիրառվել են ինչպես եկեղեցու, այնպես էլ՝ պետության հեղինակությամբ և անունից: Ոչ կանոնադիր Ե. ժ. քննարկել են ամենատարբեր հարցեր՝ դավան., ծիսական, ազգ., եկեղեց., միջեկեղեց. փոխհարաբերություններին առնչվող ևն, ընդունել որոշումներ, գրել թղթեր, նամակներ, պաշտոն. ուղերձներ, շրջաբերականներ: Նրանք ունեցել են կարևոր նշանակություն որևէ եկեղեցու դիրքորոշումն այս կամ այն հարցի վերաբերյալ հստակեցնելու, ծիսադավան. և եկեղեց. խնդիրներում կողմնորոշվելու համար: Շատ որոշումներ էլ ունեցել են զուտ բարոյական նշանակություն: Հայ եկեղեցին իր դավան. և վարդապետական հիմն. սկզբունքները, ի տարբերություն Կաթոլիկ եկեղեցու, կանոնի աստիճանի չի բարձրացրել (դոգմա) և չի պարտադրել:

Ժողովների միջոցով եկեղեց. հարցեր վճռելը սկսվել է դեռևս առաքյալների ժամանակ, երբ նրանք ժողովվել են Երուսաղեմում (51ին) և որոշել թույլ չտալ քրիստոնյաներին կատարելու մովսիսական ծեսերը (թլփատություն, հեռու մնալ կուռքերին զոհաբերված կենդանիներից ևն, Գործք 15.1–29): Առաքյալների հաջորդները II–III դարերում շարունակել են նույն շավղով գնալ և հարցերը ժողովով վճռել: Նրանք մասնավոր տեղական ժողովներ են գումարել Պաղեստինում, Փոքր Ասիայում, Հռոմում, Եդեսիայում, Հունաստանում՝ ս. Զատիկը միասին տոնելու վերաբերյալ, և 256-ին Կարթագենում՝ կրկնակնունքի խնդիրը որոշելու համար: Այդ կարգն ընդհանրացել է քրիստոնյա բոլոր ժողովուրդների մեջ, մինչև անգամ սահմանվել, որ տարին երկու անգամ ժողովներ լինեն ամենուրեք, և եկեղեց. խնդիրները քննեն ու լուծեն դրանց միջոցով («Կանոնք առաքելականք», 27-րդ կանոն): Իսկ Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովի 6-րդ կանոնը սահմանել է, որ տարեկան երկու ժողովներից առաջինը լինի Մեծ պահքից առաջ, երկրորդը՝ աշնանը: Այս սկզբունքն ընդհանուր առմամբ մտավ նաև հայոց մեջ, բայց ճշգրտությամբ չգործադրվեց. պատմաքաղ. հանգամանքների բերումով Հայաստանում ոչ միայն տարին երկու անգամ, այլ տասնյակ տարիներ Ե. ժ. չէին գումարվում:

Ե. ժ. իրենց նշանակությամբ լինում են երեք տիպի՝ տեղական արտաքին, տեղական ազգային և տիեզերական ժողովներ: Առաջին երկուսը կոչվում են նաև մասնավոր ժողովներ: Բոլոր տեղական արտաքին և տիեզերական ժողովները կանոնադիր ժողովներ են: Տեղական արտաքին Ե. ժ., Ընդհանրական եկեղեցու տեղական մասնավոր ժողովներ, որոնք չեն հռչակվել տիեզերական, բայց ընդունած որոշումներն ու կանոնները դուրս են եկել մեկ առանձին մասնավոր աթոռի կամ թեմի շրջանակներից և ստացել համաքրիստ. նշանակություն: Այդպես էր մինչև Քաղկեդոնի ժողովը, երբ Ընդհանրական եկեղեցին միասնական էր, չկային պառակտումներ, և մասնավոր ժողովներն ընդունում էին բոլոր քրիստոնյա եկեղեցիները: Այդպիսիք են Անկյուրիայի (313–315), Նեոկեսարիայի (314– 315), Գանգրայի (340 կամ 370), Կեսարիայի (Անտիոքի, 341), Սարդիկայի (344–347), Լավոդիկիայի (365) ժողովները: Հայ եկեղեցու ընդունած այս 6 տեղական արտաքին ժողովները հիշվում են 1178-ի Հռոմկլայի ժողովի ժամանակ Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Դ Տղայի գրության մեջ՝ ուղղված ժողովականներին: Տեղական 6 ժողովների կանոններն առանձին կանոնախմբով մտել են «Կանոնագիրք Հայոցի» մեջ, և Հայ եկեղեցին դրանք համարում է հայոց եկեղեց. իրավունքի կարևոր աղբյուր: Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին ընդունում է 7 մասնավոր ժողով (նաև 256-ի Կարթագենի ժողովը), իսկ հույներն ընդունում են 8 մասնավոր ժողով (Կարթագենի և 394-ի Կ. Պոլսի ժողովները): Վաղ ժամանակներում Կեսարիայում եղել է արլ. և արմ. եկեղեցիների ժողով՝ Զատկի տոնը կանոնավորելու համար, բայց այնտեղ կանոններ չեն սահմանվել: Հռոմեացիներ Դիոնիսիոս Կրտսերի՝ VI դ. սկզբին, և Հովհան Սխոլաստիկոսի՝ 565-ին հուն-ից լատ. թարգմանած և կարգավորած ժողովածուների մեջ կային 10 ժողովների կանոններ, որոնցից 4-ը՝ տիեզերական և 6-ը տեղական ժողովներ էին: Հայերը նույնն ընդունել են հետևյալ փոփոխությամբ. 4 տիեզերական ժողովից դուրս են թողել Քաղկեդոնինը, իսկ տեղական 6 ժողովից՝ Անտիոքինը (անհայտ պատճառով), և նրա փոխարեն ավելացրել գոյություն չունեցող Կեսարիայի ժողովը: Տեղական ազգային Ե. ժ., քրիստոնեական որևէ դավանանքի պատկանող առանձին եկեղեցու հոգևորականության կամ հոգևորականության և աշխարհիկ դասի ներկայացուցիչների հավաքներ, որտեղ քննարկված հարցերը և ընդունված որոշումներն ու կանոնները դուրս չեն գալիս տվյալ եկեղեցու հոգևոր վարչատարածքային իրավասության սահմաններից: Հայոց մեջ տեղական Ե. ժ., ըստ իրենց նշանակության և իրավասությունների, լինում են եպիսկոպոսական (եպիսկոպոսաց) և ազգ-եկեղեցական: Եպիսկոպոսական ժողովը Հայ եկեղեցու կանոնադիր մարմինն է՝ նախագահությամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոսի: Հնում, ըստ առաքելական կանոնի, Հայաստանում ևս տարին երկու անգամ Հայոց կաթողիկոսը 12 եպիսկոպոսներով շրջել է ամբողջ երկրում, եպիսկոպոսական ժողով գումարել, եկեղեց. կյանքում կարգ ու կանոն հաստատել: Իսկ եպիսկոպոսները Նավասարդի տոնին՝ Շահապիվանում, Ս. Կարապետի տոնին՝ Մուշում հավաքվել են տարին 1–2 անգամ՝ եկեղեցական-բարեկարգական հարցերով, և քննարկվածներից կարևորագույնները ներկայացրել կա՛մ Հայոց կաթողիկոսին՝ ի վավերացումն և կա՛մ Ազգ. ժողովին՝ ի հավանություն: Սակայն հետագայում այդպիսի ժողովներ ավելի քիչ են գումարվել: Նոր ժամանակներում հիշատակելի են 1917-ի հունիսին՝ Ս. Էջմիածնում Գևորգ Ե Սուրենյանցի, 1956-ի մարտին՝ Կահիրեում (Եգիպտոս) Վազգեն Ա Պալճյանի հրավիրած եպիսկոպոս. ժողովները, որոնցում, ի թիվս այլ կարևոր հարցերի, նպատակ է դրվել վերականգնել առաքելական կանոնը ժողովներ գումարելու վերաբերյալ: 1956-ի հոկտ. Ս. Էջմիածնում հրավիրված ժողովը որոշել է տարին գոնե մեկ անգամ գումարել եպիսկոպոս. ժողով: Կահիրեի ժողովի որոշմամբ հստակ սահմանվել են եպիսկոպոս. և ազգ. Ե. ժ-ի իրավասությունները, համաձայն որի, Հայ եկեղեցու որևէ դավան. և վարդապետ. խնդիր նախ պետք է քննի եպիսկոպոս. ժողովը և հետո միայն ներկայացնի ազգ-եկեղեց. ժողովին և Ամենայն հայոց կաթողիկոսին՝ ի վավերացումն: Հայ եկեղեցում, որին խորթ է կղերապետությունը, ժողովներին հոգևորականության հետ միասին մասնակցել է աշխարհիկ դասը՝ թագավորներ, իշխաններ, ազատներ, ժողովրդի ներկայացուցիչներ: Հնում (IV–V դդ.) այդ հավաքները կոչվել են նաև աշխարհաժողովներ, ավելի ուշ՝ ազգ-եկեղեց. ժողովներ, որոնք գումարվել են արտակարգ՝ կաթողիկոսական ընտրության, քաղ. ճգնաժամային կացությունների, հանդիսավոր արարողությունների ժամանակ և ազգ. ընդհանուր նշանակություն ունեցող կարևորագույն հարցերի քննարկման համար: Ազգ-եկեղեց. ժողովը Հայ եկեղեցու գերագույն օրենսդիր մարմինն է՝ նախագահությամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոսի:

Գրկ. Մելիք-Թանգյան Ն., Հայոց եկեղեցական իրաւունքը, գիրք 1, Շուշի, 1903:

Արտաշես Ղազարյան

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔ,կան ոնական իրավունք, եկեղեցական օրենսգիտություն, եկեղեցու անդամների՝ միմյանց և եկեղեցու հանդեպ ունեցած կանոնական (տես Կանոն) հարաբերությունների և նորմերի, իրավունքների և պարտավորությունների համակցություն, եկեղեցու կարգ ու կանոնի, վարչական, կազմակերպչական, բարոյակրթական և ուղղիչ միջոցների ամբողջություն: Արտաեկեղեց. իմաստով Ե. ի. այն օրենքների և սահմանումների ամբողջությունն է, որով որոշվում է եկեղեցու հարաբերությունն այլ մարմինների հետ (պետություն, այլ եկեղեցիներ, կազմակերպություններ ևն): Ե. ի-ով են կարգավորվել նաև քաղաքացիականիրավական, մասնավորապես՝ ամուսնաընտանեկան հարաբերությունները: Ե. ի. չի վերաբերում եկեղեցու ներքին էությանը, հավատին և բարոյական օրենքներին, այլ առնչվում է արտաքին կազմակերպությանը, երևույթներին, տեսանելի կողմին: Եկեղեցու սահմանած ոչ բոլոր պարտականություններն են իրավական բնույթի: Աղոթելու, ապաշխարելու, մարդու վրա խորհուրդների ներգործությունը և ներանձնական այլ պարտավորություններ կրոնաբարոյական են և իրավաբան. սահմանումներով չեն որոշվում: Սակայն խորհուրդների գործադրությունը կատարվում է արտաքին երևույթներով և ծիսակատարությամբ, որոնք ենթակա են կանոնակարգման: Եկեղեցու բարոյական օրենքներն իրենց մեջ ամփոփում են քրիստոնեության ընդհանուր և մնայուն գաղափարներ, իսկ Ե. ի. և եկեղեց. կանոնները շոշափելիորեն արտահայտում են այդ գաղափարները որոշակի արտաքին ձևերով, դրանք հարմարեցնելով կյանքի և ժամանակի պայմաններին: Քրիստ. բարոյականության նորմերը միշտ և բոլորի համար նույնն են, իսկ Ե. ի. տարբեր ժամանակներում և երկրներում՝ տարբեր: Բյուզանդիայում Ե. ի. համակարգվել է VI դ.՝ Հուստինիանոս I-ի (527–565) օրոք: Արևմտյան Եվրոպայում կանոնական իրավունքի առաջին համակարգումը ձեռնարկվել է XII դ., Բոլոնիայում, հետագայում, դրա հիման վրա, լրացված և մշակված հրատարակվել է 1582-ին, Հռոմում (Corpus juris canonici): Արևմուտքում կանոնական իրավունք հասկացությունը չի համապատասխանել հույների ընկալումներին: Corpus juris canonici-ն բովանդակել է հոգևոր իշխանության բոլոր իրավական որոշումները՝ թե՛ եկեղեց., թե՛ քաղաքացիական: Իսկ հույների մոտ կանոնական իրավունքն ընկալվել է որպես միայն եկեղեցավարչ. կարգադրությունների, հրահանգների ամբողջություն, որը չի ներառում եկեղեցու աշխարհական անդամների քաղաքացիական հարաբերությունները:

Հայաստանում Ե. ի. առաջին անգամ համակարգել է Հովհաննես Գ Օձնեցին՝ կազմելով առաջին կանոնագիրքը (տես «Կանոնագիրք Հայոց»): Հայոց մեջ կանոն բառը վերաբերում է եկեղեց. հրահանգներին և օրենքներին, նաև կաթողիկոս. այն կոնդակներին, որոնք զուտ եկեղեց. հրահանգներ են ամփոփում և պարտադիր նշանակություն ունեն, ինչպես օր., Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու 1868-ի «Կանոնական կոնդակը»:

Հայ Ե. ի-ի աղբյուրները բաժանվում են 2 մեծ խմբի՝ ընդհանուր և մասնավոր կամ ազգային: Ընդհանուր են այն աղբյուրները, որոնք ընդունում են բոլոր եկեղեցիները՝ Սուրբ Գիրք, ավանդություն, առաքելական կանոններ, երեք տիեզերական ժողովների, վեց տեղական ժողովների (տես Եկեղեցական ժողովներ), եկեղեցու հայրերի կանոններ: Մասնավոր աղբյուրները ազգ-եկեղեց. ժողովների և Հայ եկեղեցու ս. հայրերի կանոններն են, կաթողիկոս. կարգադրությունները, կանոնագրքերը: Որոշակի ժամանակաշրջանի համար Ե. ի-ի աղբյուր կարող են դիտվել նաև պետ. օրենքներն ու կանոնադրությունները, որոնք սահմանվել են գերիշխան պետության միջամտությամբ: Հայոց համար այդպիսիք են «Պոլոժենիե»-ն և Ազգային սահմանադրությունը:

Գրկ. Մելիք-Թանգյան Ն., Հայոց եկեղեցական իրաւունքը, գիրք 1, Շուշի, 1903: Կանոնագիրք Հայոց, աշխատասիր. Վ. Հակոբյանի, հ. 1, 2, Ե., 1964, 1971:

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ, քրիստոնեական կրոնի պաշտամունքային շենքերի, այլ շինությունների և դրանց համալիրների կառուցման արվեստ: Հայաստանում Ե. ճ. ձևավորվել է IV–VII դդ., երբ ստեղծվել են եկեղեց. շենքերի գրեթե բոլոր այն հորինվածքները, որոնք կիրառվել են նաև հետագայում: 301-ին Հայաստանն աշխարհում առաջինը ընդունելով քրիստոնեությունը որպես պետ. կրոն՝ սկզբիցևեթ ինքնուրույն է մշակել եկեղեց. շենքերի տիպերը: Ե. ճ. հայ ժողովրդի միջնադարյան մշակույթի կարևորագույն բնագավառն է, նրա բազմաթիվ կառույցներում ցայտուն արտահայտվել են հայկ. ճարտ-յան ինքնատիպությունը, բարձր մակարդակը և գեղ. հարուստ ավանդները:

Քրիստոնեության ընդունումից հետո առաջին տասնամյակները ողջ երկրում նոր պաշտամունքի շենքերի բուռն կառուցման շրջան են եղել: Ըստ պատմիչներ Զենոբ Գլակի և Փավստոս Բուզանդի՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը և Տրդատ Գ թագավորը հեթանոս. տաճարների տեղում են կառուցել առաջին եկեղեցիները՝ դրանով իսկ կապելով դարերով սրբագործված վայրերը նոր կրոնի հետ: Ընդ որում տաճարների մի մասը վերակառուցվելով՝ փոխարկվել է եկեղեցու, մի մասն էլ ավերվել է, և նրանց հիմքերի վրա եկեղեցի է կառուցվել: Այդ ընթացքում կրկնվել է հեթանոս. տաճարի երկայնական՝ արլ-ից արմ. ձգված հորինվածքը, միայն բեմը արևմուտքից տեղափոխվել է արևելք: Ագաթանգեղոսը միանգամայն որոշակի հայտնում է Գրիգոր Ա Լուսավորչի՝ նորակառույց եկեղեցիների առաջին ճարտարապետ լինելու մասին:

Հայաստանի՝ մեզ հասած հնագույն եկեղեցիները միանավ դահլիճներ են և, ավելի սակավ, եռանավ բազիլիկներ: IV–VI դդ. տարածված միանավ եկեղեցիների (Լեռնակերտի, Թուղի, Ագարակի, Շենիկի, Կարենիսի վանքի) մեծ մասի խորանը ներգծված է շենքի արտաքին պատերի ուղղանկյուն պարագծի մեջ, սակայն կան նաև ընդհանուր ծավալից դուրս եկող, արտաքուստ կիսաշրջանաձև կամ բազմանիստ խորանով եկեղեցիներ (Լուսակերտի, Ջարջառիսի, Ոսկեվազի, Փարպիի, Բայբուրդի): IV դ. վերջին եկեղեցիների խորանի մեկ կողքին կամ երկու կողքերին կառուցվել են սենյակներ՝ եկեղեցում քահանայի բնակվելու վերաբերյալ կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևի կանոններին համապատասխան: IV–VI դդ. միանավ եկեղեցիների առանձին ենթատիպն են արտաքին սրահ ունեցողները: Արլ. պատում հաճախ փոքրիկ խորանով այդ սրահները նախատեսվել են դեռ չմկրտվածների և ապաշխարողների համար (Գառնի, Թանահատի վանք, Կուրթան, Վարդաբլուր): Վաղ միջնադարում Ե. ճ-յան մեջ եռանավ բազիլիկները տարածում չեն ստացել. այդ ժամանակաշրջանից հայտնի են միայն յոթ այդ տիպի եկեղեցիներ (ընդ որում VI դարից մինչև XVII դ. բազիլիկներ այլևս չեն կառուցվել): Դրանք բոլորն էլ պատկանում են, այսպես կոչված, «արևմտյան» տիպին. միջին նավը բարձր է կողայիններից և ունի առանձին ծածկ: Եռանավ բազիլիկները, չնայած փոքրաթվությանը, ունեն բազմապիսի ճարտ. լուծումներ: Աղցի բազիլիկն ունի երկու զույգ մույթ, Երերույքի Ս. Կարապետ վկայարանը, Քասաղի, Աշտարակի բազիլիկները՝ երեք զույգ, Ծիծեռնավանքի և Եղվարդի բազիլիկները՝ չորս զույգ, իսկ Հայաստանի ամենախոշոր՝ Դվինի Ս. Գրիգոր եկեղեցին (Դվինի Կաթողիկե)՝ 7 զույգ մույթ: Տարբեր է նրանց Ավագ խորանի շուրջը եղած սենյակների քանակը: Սյունասրահով են շրջապատված եղել Երերույքի և Դվինի բազիլիկները: Որոշ միանավ ու եռանավ եկեղեցիներ նախապես ունեցել են փայտե ծածկ, որը VI– VII դդ. փոխարինվել է թաղով: Հայաստանի վաղքրիստ. Ե. ճ-յան մեջ հստակ նկատվում է նրա զարգացման հիմն. գիծը՝ գմբեթավոր, հիմնականում՝ կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների կառուցումը: Ճարտ. այս հորինվածքն ունի տեղական արմատներ՝ քարե գմբեթների ակունքները բխում են հայկ. ժող. բնակելի տների երդիկով, փայտե գմբեթով ծածկերից (Ք.ծ.ա. V դ. այն նկարագրել է հույն պատմագիր Քսենոփոնը):

Հայաստանի հնագույն գմբեթավոր եկեղեցին Էջմիածնի Մայր տաճարն է՝ ողջ քրիստ. Ե.ճյան մեջ հանգուցային մի կառույց, որի հորինվածքը հետագայում տարածվել է նաև Եվրոպայում: Ըստ պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի նկարագրության՝ Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի կենտրոն Շաղատի եկեղեցին (IV դ.) եղել է խորանարդաձև գմբեթով, ուղղանկյուն խորաններով խաչաձև կառույց: Հայաստանում եկեղեց. շենքի խաչաձևությունը՝ քրիստ. կրոնի խորհրդանիշը, առավել հստակ արտահայտվել է «ազատ խաչ» տիպի գմբեթավոր եկեղեցիներում, որոնք ստորաբաժանվում են երեք ենթատիպի՝ քառախորան, եռախորան և միախորան (միայն արլ. կողմում): Դրանց լավագույն օրինակներն են VII դարից անփոփոխ պահպանված՝ Աշտարակի Կարմրավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցին և վերձիգ համաչափություններով Լմբատավանքի Ս. Ստեփանոս եկեղեցին: Ներսից և դրսից խաչաձև հորինվածքի զարգացման հաջորդ փուլն է ներկայացնում Մաստարայի Ս. Հովհաննես եկեղեցին, որի գմբեթատակ տարածությունը զգալի ընդարձակվել է: Այս տիպին են պատկանում նաև VII դ. Ոսկեպարի Ս. Աստվածածին, Արթիկի Ս. Գևորգ և Հառիճավանքի Ս. Գրիգոր եկեղեցիները:

Հայաստանում եկեղեց. շենքի կենտրոնագմբեթ համակարգը VI դ. նոր ուղղություն է ստացել՝ միջանկյալ խորշերով և անկյունային սենյակներով քառախորանի ձևով, որի ամենավաղ թվագրված օրինակը Ավանի կաթողիկոսության Ս. Հովհաննես եկեղեցին է (VI դ. վերջ): Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսը այս հորինվածքն առավել կատարյալ կիրառել է հայկ. ճարտ-յան գլուխգործոց՝ Էջմիածնի Ս. Հռիփսիմե վանքի եկեղեցում: Նույն տիպին են պատկանում Սիսիանի Ս. Հովհաննես եկեղեցին, Արծվաբերի Ս. Աստվածածին վանքը, Զորադիրի Ս. Էջմիածին եկեղեցին, Արամուսի Ծիրանավոր, Գառնհովտի Ս. Գևորգ եկեղեցիները: VI–VII դդ. հայկ. կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների մեկ այլ տարբերակն են բազմախորանները, որոնց թվում են Արագածի Գրիգորաշեն, Եղվարդի Ս. Թեոդորոս վանքի և Իրինդի Ս. Աստվածածին եկեղեցիները:

Շրջանի մեջ ներգծված քառախորանի յուրօրինակ հորինվածք է մարմնավորել Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսի կառուցած Զվարթնոց տաճարը: Այն ունեցել է եկեղեց. շենքի նոր՝ եռայարուս ծավալային լուծում և VII դ. հայկ. Ե. ճ-յան մեծ նվաճումն է: Կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների՝ Հայաստանում ստեղծված և կիրառված տիպերի նման բազմազանությունը, գմբեթատակ տարածության շուրջը ինտերիերի միավորման ձգտումը VII դ. հայկ. Ե. ճ-յան բնորոշ գծերն են, որոնք նրան առանձնացնում են քրիստ. աշխարհի մյուս ճարտ. դպրոցներից:

Հայաստանում վաղ միջնադարում կենտրոնագմբեթներից բացի կառուցվել են նաև երկայնական՝ բազիլիկատիպ եկեղեցիներ: Քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկ են Տեկորի Ս. Սարգիս վկայարանը, Օձունի Ս. Աստվածածին եկեղեցին, Էջմիածնի Ս. Գայանե վանքի եկեղեցին, Բագավանի Ս. Հովհաննես վանքը, Մրենի Կաթողիկե եկեղեցին: Հայաստանում VII դ. մշակվել է խաչաձև, եռախորան գմբեթավոր բազիլիկի տիպը, որին պատկանում են Դվինի Կաթողիկե Ս. Գրիգոր եկեղեցին (վերակառուցումից հետո) և Թալինի Կաթողիկեն: Սակայն գմբեթավոր բազիլիկների ներսի մասնատումը առանձին կանգնած մույթերով նպատակահարմար չէր ծիսակատարության ժամանակ բեմի առջև աղոթասրահի միասնական տարածություն ունենալու առումով: Միաժամանակ, առանձին կանգնած մույթերը կամ սյուները շենքի թույլ տարրերն են երկրաշարժերի ժամանակ, և վաղ միջնադարում հայ ճարտարապետները հաղթահարել են երկայնական, բազիլիկ եկեղեց. շենքերի այդ թերությունը՝ ստեղծելով միանգամայն նոր՝ առանց միջանկյալ հենարանների «գմբեթավոր դահլիճ» տիպը: VII դ. այդ տիպի լավագույն կառույցներն են Պտղնավանքը և Արուճի Ս. Գրիգոր եկեղեցին, որոնց գմբեթները հենվում են երկայնական պատերին կից երկու զույգ հզոր որմնամույթերի վրա: IV–VII դդ. հայ ճարտարապետները եկեղեցիներ կառուցելիս հիմնականում ուշադրություն են դարձրել արտաքին ճակատներին: Հարդարանքի տարրերով շեշտվել են. շքամուտքերով՝ դռները, հոնքաձև քանդակազարդ շրջանակներով՝ լուսամուտները, նախապես ատամնավոր, ապա կիսակամարիկներով գոտիներով՝ քիվերը: Ներսի պատերը սրբատաշ քարերից են և մեծ մասամբ՝ առանց որմնանկարների: Բազմաթիվ լայն պատուհաններով եկեղեցիների ներսը ողողվում է լույսով: Գմբեթների թմբուկներն արտաքուստ բազմանիստ են, գմբեթատակ քառակուսուց գմբեթին անցումը մինչև VII դ. սկիզբը իրականացվել է տրոմպներով, հետո՝ առագաստներով:

Ըստ V դարից գործող հայկ. եկեղեց. կանոնի՝ կառուցվելիք եկեղեցու ձևը հաստատել է եպիսկոպոսը: Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսի կանոններով եկեղեցու հատակագիծը գծվել է գետնին, 12 առաքյալներին խորհըրդանշող 12 քարերով նշվել են եկեղեցու անկյունները, աբսիդը, մույթերը, մուտքերը, և քարերն օծվելուց հետո սկսվել է շինարարությունը: Վաղ միջնադարից մինչև XIV դ. եկեղեցիների նախագծումն իրականացվել է քարե մանրակերտներով: Շինարարությունն ավարտվելուց հետո եկեղեցին օծվել է և անվանակոչվել: Միջնադարում Հայաստանի եկեղեցիների մեծ մասը կոչվել է Աստվածածնի, ապա՝ Գրիգոր Լուսավորչի, ս. Հովհաննեսի, ս. Գևորգի, ս. Ստեփանոսի և այլ սրբերի անուններով: VII դ. ավարտվել է Ե. ճ-յան հայկ. դպրոցի ձևավորումը, որին նպաստել է նաև VI դ. հայ և բյուզ. եկեղեցիների խզումը: IV– VI դդ. հայկ. Ե. ճ. շատ ընդհանուր գծեր ունի հարևան քրիստոնյա երկրների ճարտ-յան հետ, բայց VII դարից այն դարձել է միանգամայն ինքնատիպ: Հայաստանում եկեղեց. շենքերի նոր ձևերը հայկ. Ե. ճ-յան խոշոր ավանդն են ողջ քրիստ. ճարտ-յան մեջ:

VII դ. վերջին Հայաստանում հաստատված արաբ. ծանր լուծը երկու դար ընդհատել է երկրի զարգացման բնականոն ընթացքը: IX դ. վերջին, անկախության վերականգնումից հետո, նախադրյալներ են ստեղծվել ճարտ-յան զարգացման նոր փուլի համար: IX–XI դդ. Հայաստանի ֆեոդալ. մասնատվածությունը հանգեցրել է առանձին՝ Անիի, Սյունիքի, Վասպուրականի, Լոռու ճարտ. դպրոցների ձևավորմանը: Սկզբնապես եկեղեցիներ կառուցելիս, փորձի և շին. ավանդույթների կորստի պատճառով, կիրառել և կրկնել են VII դ. մշակած և հայտնի ձևերը՝ թաղածածկ դահլիճի (Բյուրականի Ս. Հովհաննես եկեղեցի), «ազատ խաչի» (Սևանավանք, Հայրավանք), գմբեթավոր դահլիճի (Շիրակավանի Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցի), մաստարայատիպ (Կարսի Ս. Առաքելոց եկեղեցի), հռիփսիմեատիպ (Վարագավանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցի): Այդ ժամանակաշրջանի Հայաստանի Ե. ճ-յան մեջ առաջատար դեր է խաղացել երկրի մայրաքաղաք Անիի ճարտ. դպրոցը, որն ազդեցություն է ունեցել հայկ. ճարտ-յան զարգացման ողջ ընթացքի վրա. նրա մշակած ոճական ուղղությունը, հարդարանքի ձևերը տարածվել են երկրի նահանգներում, կախյալ թագավորություններում: Անիի ստեղծագործ. դպրոցի նվաճումներն անխզելիորեն կապված են միջնադարյան Հայաստանի խոշորագույն ճարտարապետ Տրդատի անվան հետ, որը կարևոր ավանդ է մուծել հատկապես Ե. ճ-յան ձևերի մշակման գործում: Անիում տարածում են գտել կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների քառախորան ու վեցախորան ձևերը, որոնց շարքում իրենց ճարտգեղ. բարձր հատկանիշներով առանձնանում են Անիի Ս. Առաքելոց եկեղեցին, Աբուղամրենց Ս. Գրիգոր և Հովվի եկեղեցիները: Անիի ճարտ. դպրոցի ոճ. առանձնահատկություններից են եկեղեցիների արտաքին ճակատների և գմբեթների թմբուկների՝ կամարաշարով ձևավորումը, գմբեթների հովանոցաձև ծածկը: Անի քաղաքի կառույցներից բացի այս դպրոցի լավագույն գործերն են Մարմաշենի վանքի, Խծկոնքի վանքի, Ամբերդ ամրոցի Վահրամաշեն, Հոռոմոսի վանքի, Բագնայրի վանքի եկեղեցիները:

Անիից հետո իր նշանակությամբ երկրորդը Սյունիքի ճարտ. դպրոցն է, որը IX–XI դդ. ստեղծել է այնպիսի բարձրարվեստ գործեր, ինչպիսիք են Բղենո Նորավանքի, Վահանավանքի, Գնդեվանքի, Որոտնավանքի, Ցաղաց քար վանքի եկեղեցիները և հռչակավոր կրոն., գիտ. և կրթ. կենտրոն Տաթևի վանքի՝ Հայաստանի այդ ժամանակաշրջանի ամենախոշոր՝ Ս. Պողոս-Պետրոս տաճարը:

Վասպուրականի ճարտ. դպրոցը X դ. ստեղծել է հայկ. միջնադարյան արվեստի գլուխգործոց, ճարտարապետ Մանուելի կերտած Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցին, որը երեք արվեստների՝ ճարտ-յան, քանդակագործության և որմնանկարչության ամենափայլուն օրինակն է:

IX–XIV դդ. հայկ. Ե. ճ. հիմնականում զարգացել է վանքային համալիրներում: Միջնադարում կառուցվել է ավելի քան 1000 վանք, որը բավական մեծ թիվ է Հայաստանի նման ոչ մեծ երկրի համար: X–XI դդ. ստեղծվել է եկեղեց. շենքի նոր՝ «ներգծված խաչ» տիպը: Այն ունի ներսից խաչաձև, չորս անկյուններում ավանդատներով (հաճախ՝ երկհարկանի), արտաքուստ ուղղանկյուն, գմբեթավոր հորինվածք, որը դարձել է հայկ. վանքերի եկեղեցիների ճնշող մեծամասնության հիմն. ձևը: Հայ ճարտարապետները շարունակել են մեծ ուշադրություն դարձնել արտաքին ճակատների ձևավորմանը: Ե. ճ-յան մեջ գերակշռող է դարձել «գեղատեսիլ» ոճը, ավելացել են քանդակազարդ տարրերը, ճակատներում բազմագունություն է կիրառվել, շքամուտքերը ձևավորվել են շթաքարերով: Զարդաքանդակների հետ ավելացել են պատկերաքանդակները: Եկեղեցիները չափերով մեծ չեն, սակայն ունեն մոնումենտալ ձևեր: Որմնանկարները հազվադեպ են (Հաղպատի վանքի Ս. Նշան, Անիի Տիգրան Հոնենցի եկեղեցի, Ախթալայի Ս. Աստվածածին վանքի, Քոբայրավանքի, Կիրանց վանքի եկեղեցիներ): Հայկ. միջնադարյան եկեղեցիներին հատուկ չեն իկոնոստասները: Վանքերում եկեղեցիներից բացի (գրեթե բոլորը գմբեթավոր են) կառուցվել են աշխարհիկ շենքեր՝ գրադարաններ, դպրոցներ, հյուրատներ, սեղանատներ, բնակելի, տնտ., արտադր. կառույցներ:

X դ. հայկ. Ե. ճ. ստեղծել է իր նշանակությամբ եզակի շենք՝ գավիթը, որը կից է եկեղեցուն և միաժամանակ ունի մի քանի կիրառություն: Նրա առաջացումը կապված է կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևի՝ V դարից ցայսօր գործող այն կանոնի հետ, որով արգելվում է հայկ. եկեղեցիներում թաղում կատարելը, և գավիթները ծառայել են նաև որպես տապանատուն: Վանքային համալիրների մասն է կազմում Հայաստանում IX դ. ձևավորված մեմորիալ հուշարձանի ինքնատիպ նոր ձև՝ խաչքարը, որը բացառիկ երևույթ է քրիստ. արվեստում: Դարերի ընթացքում տարբեր ճարտարապետների կառուցած, բազմաբնույթ շենքերից կազմված հայկ. վանքերն աչքի են ընկնում իրենց բոլոր կառույցների ներդաշնակ փոխկապվածությամբ և շրջակա բնության հետ ողջ համալիրի ներդաշնակությամբ:

Հայաստանի բազմաթիվ վանքերից իրենց ճարտ-յամբ առանձնանում են Այրարատ նահանգում եզակի ժայռափոր շինություններով Գեղարդավանքը, Քասաղ գետի անդնդախոր ձորի եզրին կանգուն Հովհաննավանքը և Սաղմոսավանքը, Կեչառիսի վանքը, Արագած լեռան լանջին եռագմբեթ ուրվագծով Տեղերի վանքը, Շիրակում՝ Հառիճավանքը, Լոռիում՝ կրոն., գիտ. և կրթ. համահայկ. կենտրոններ Հաղպատի վանքը և Սանահինի վանքը, Գոշավանքը, Հաղարծինի վանքը, Վասպուրականում՝ Նարեկավանքը և Վարագավանքը: Արցախում են գտնվում հայկ. ամենախոշոր վանքերից մեկը՝ Դադիվանքը, և «XIII դ. հայկ. ճարտ. հանրագիտարան» համարվող Գանձասարի վանքը: Սյունիքի Վայոց ձոր գավառում՝ Արենիում և Նորավանքում XIII–XIV դդ. ստեղծագործել է այդ ժամանակաշրջանի խոշորագույն արվեստագետ Մոմիկը: XIII–XIV դդ. Հայաստանում ստեղծվել է եկեղեց. շենքի նոր՝ երկհարկ տիպը, որը զուգակցում է եկեղեցին զանգակատան հետ: Դրա օրինակներն են Գոշավանքի Ս. Հրեշտակապետաց, Եղվարդի Ս. Աստվածածին, Նորավանքի «Բուրթելաշեն» Ս. Աստվածածին, Կապուտանի Ս. Մինաս եկեղեցիները:

XV–XVI դդ. անբարենպաստ քաղ. և տնտ. պայմանների պատճառով եկեղեց. շինարարությունը Հայաստանում ընդհատվել է (երկիրը դարձել էր Թուրքիայի և Իրանի միջև պատերազմների թատերաբեմ): Միայն XVII դ. սկզբին պայմաններ են ստեղծվել քանդված եկեղեցիները նորոգելու և նորերը կառուցելու համար: XVII–XVIII դդ. եկեղեցաշինության առանձնահատկությունը եղել է եռանավ բազիլիկների զանգվածային կառուցումը: Ի տարբերություն վաղ միջնադարի, XVII–XVIII դդ. բազիլիկները ծածկվել են ընդհանուր երկթեք տանիքով: Գմբեթավոր եկեղեցիներ քիչ են կառուցվել և պատկանել են գմբեթավոր դահլիճի (Էջմիածնի Շողակաթ վանքի եկեղեցի, Խոր վիրապի վանքի Ս. Աստվածածին, Հավուց թառ վանքի գլխ. եկեղեցիները) կամ քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկի տիպին (Մուղնու Ս. Գևորգ վանք, Ագուլիսի Ս. Թովմա առաքյալ վանք, Ապրակունիսի Ս. Կարապետ վանք, Մեղրու Ս. Աստվածածին եկեղեցի ևն):

Հայաստանի XVII–XVIII դդ. վանքերի ճարտ-յան բնորոշ առանձնահատկությունը երկու տարբեր նշանակության և քաղաքաշին. հորինվածքների՝ կրոն. կենտրոնի ու պաշտպան. համալիրի զուգակցումն է: Վանքերն ու այդ դարերում տարածված ճգնավոր. մենաստանները՝ անապատները, շրջապատվել են բուրգերով ամրացված հզոր պարիսպներով: Այդպիսի վանք-ամրոցներ են Շատին վանքը, Արտազի Ս. Թադե վանքը, Դարաշամբի Ս. Ստեփանոս Նախավկա վանքը, Տաթևի Մեծ անապատը, Ագուլիսի Ս. Թովմա, Խոր վիրապի վանքերը: Մյուս առանձնահատկությունը վանական համալիրի կազմակերպումն է կենտրոնում ազատ կանգնած միակ եկեղեցու շուրջը, որը ողջ համալիրի գերիշխող տարրն է: XVII–XVIII դդ. տարածված էր եկեղեցիների արմ., հազվադեպ՝ հվ. ճակատին կից երկհարկ զանգակատների կառուցումը և եռակամար սրահների կցումը: XIX դ., Արլ. Հայաստանը Ռուսաստանին միացվելուց հետո, նոր վանքեր այլևս չեն կառուցվել: Քաղաքներում (Երևան, Ալեքսանդրապոլ, Նոր Բայազետ, Գորիս, Շուշի) կառուցվել են գմբեթավոր, իսկ գյուղերում՝ մեծ մասամբ բազիլիկ տիպի ծխական եկեղեցիներ: 1920-ին խորհրդ. կարգեր հաստատվելուց հետո Հայաստանում դադարել է եկեղեցիների շինարարությունը: 1991-ին Հայաստանի Հանրապետության անկախացումից հետո Ե. ճ. նոր վերածնունդ է ապրում: Ժամանակակից հայ ճարտարապետները նորակառույց եկեղեցիներում կիրառում են բացառապես միջնադարյան Հայաստանի Ե.ճ-յան ավանդ. ձևերը:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Պատմություն Հայոց, Ե., 1986: Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն Հայոց, Ե., 1987: Հովհան Մամիկոնյան, Տարոնի պատմություն, Ե., 1989: Կանոնագիրք Հայոց, հ. 1, Ե., 1964: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, 2, Ե., 1942, 1948: Հարությունյան Վ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Ե., 1992: Т о к а р с к и й Н. М., Архитектура Армении IV–XIV вв., Е., 1961; S t r z y g o w s k i J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918; K h a t c h a t r i a n A., L’Architecture Arménienne du IVe au VIe siècle, P., 1971; H a s r a t i a n M., La coupole dans l’architecture arménienne aux Ive–Ve siècle, “Atti del Quinto Simposio Internazionale di Arte Armena – 1988”, V., 1992.

Մուրադ Հասրաթյան

ԵԿԵՂԵՑԻ [հուն. εκκλησια – էկլեսիա (էքլիսիա) – հավատացյալների ժողով, սրբերի հավաք], 1. Հիսուս Քրիստոսի խորհրդաբանական մարմինը, երկնային Հարսը, հավատացյալ ժողովուրդը: Հին կտակարանում Ե. բառը գործածվել է բազմիցս՝ մատնանշելու համար Աստծուն երկրպագողների, հավատացյալների հավաքականությունը: Ե. կամ տաճար է նաև Հիսուս Քրիստոսի արյամբ սրբված և արդարացված անհատը: Պողոս առաքյալը գրում է. «Չգիտե՞ք, որ Աստծու տաճար եք դուք, և Աստծու Հոգին է բնակվում ձեր մեջ» (Ա Կորնթ. 3.16):

Քրիստ. անդրանիկ Ե. առաքյալների հավաքն է կամ Վերնատունը, որտեղ Սուրբ Հոգին Հիսուսի համբարձումից հետո, բոցեղեն լեզուներով իջավ առաքյալների վրա (Գործք 2)՝ ազդարարելով հավատացյալ մարդկության եկեղեցագործումը՝ Սուրբ Հոգով (տես Հոգեգալուստ): Երուսաղեմում (Սիոնում) Վերնատանը տեղի ունեցած զարմանահրաշ իրողությունը նկատի ունենալով՝ Հայոց կաթողիկոս Սահակ Գ Ձորոփորեցին Ե. կոչել է «Սիոնի դուստր». «Իսկ «Սիոնի դուստր» պետք է հասկանալ սուրբ Եկեղեցին, քանզի երանելի առաքյալները Նրա արքայության խորհուրդն Աստվածորդուց Սիոնում ընդունեցին. այնտեղ և Սուրբ Հոգու իշխանությունը ստացան աստվածային բերանի փչմամբ. այնտեղից էլ երանելի առաքյալները սուրբ Եկեղեցու հիմնադրումը սկզբնավորեցին. այնտեղից և զանազան լեզուներով քարոզության կոչվեցին և Աստվածորդու Հարությունը նրանո՛ւմ ճանաչեցին: Այս ամենի համար էլ հրամայում է ուրախանալ Սիոնի դստերը, որը սուրբ Եկեղեցին է» («Հայոց Սահակ կաթողիկոսի ճառը՝ ասված Արմավենյաց օրը՝ Ծաղկազարդին», տես «Գանձասար», 5, 1994, էջ 12):

Նոր կտակարանում Ե. բացահայտվում է որպես առաքելական հիմքի վրա բարձրացող հոգևոր կառույց («Եվ ես քեզ ասում եմ, որ դու վեմ ես, և այդ վեմի վրա պիտի շինեմ իմ եկեղեցին…», Մատթ. 16.18), հավատացյալների ժողով («Իսկ եթե նրանց էլ չլսի, կասես հավատացյալների ժողովում…», Մատթ. 18.17), Տիրոջ ժողովուրդ («… Սուրբ Հոգին տեսուչներ կարգեց ձեզ՝ հովվելու համար Տիրոջ ժողովրդին, որին նա փրկեց իր արյունով», Գործք 20.28), Սուրբ Հոգու շնորհներով ամրացվող կառույց («… իսկ ով մարգարեանում է, ամրացնում է եկեղեցին», Ա Կորնթ. 14.4), սուրբ մարմին, որի գլուխը Հիսուս Քրիստոսն է («Կանայք իրենց մարդկանց թող հնազանդ լինեն, ինչպես կհնազանդվեն Տիրոջը, որովհետև մարդն է գլուխը կնոջ, ինչպես որ Քրիստոս գլուխն է եկեղեցու. և ինքն է Փրկիչը այդ մարմնի», Եփես. 5.22–23), Քրիստոսով սնվող և խնամարկվող մարմին, որի անդամներն են Սուրբ Հոգուց վերստին ծնված երկնաքաղաքացիները («…ոչ ոք երբեք իր անձը չի ատում, այլ սնում և խնամում է այն, ինչպես որ Քրիստոս՝ եկեղեցին. քանզի անդամներն ենք նրա մարմնի՝ նրա մարմնից և նրա ոսկորներից» (Եփես. 5.29–30, տես նաև Կող. 1.18) ևն: Պողոս առաքյալը, կրկին անգամ խոսելով Քրիստոսի խորհրդավոր մարմնի մասին, ընդգծում է, որ Ե-ու կենարար զորությունը Սուրբ Հոգին է («… և ամենքս էլ այդ մե՛կ Հոգին խմեցինք…», Ա Կորնթ. 12.13), իսկ անդամներին միասնականացնող կապը Սերն է (Ա Կորնթ. 13):

Հովհաննես առաքյալը Հայտնության մեջ թվարկում է յոթ Ե-ներ (մեկնաբանվում է որպես հավատացյալների յոթ տեսակներ և նաև այլ կերպ), որոնց Տերը պատգամում, զննում, զգուշացնում և հորդորում է՝ հօգուտ նրանց սրբացման և հոգևոր բարգավաճման: Դրանք նախնական Ե-ներն են՝ Եփեսոսի, Զմյուռնիայի, Պերգամոնի, Թիվատիրի, Սարդիկեի, Փիղադեղփիայի և Լավոդիկեի (Հայտն. 2, 3):

Ե., որպես Հիսուս Քրիստոսի տնօրինական-փրկչական զոհագործության ծնունդ, որպես Սուրբ Հոգու ներկայության վայր, իր գերագույն-հոգևոր կազմությամբ Մի է, այսինքն՝ նրա բոլոր անդամները, բոլոր քրիստոնյա ազգերն ու հավատացյալները հավա տում և դավանում են մեկ Տիրոջ՝ Հիսուս Քրիստոսին (որն է բոլոր Ե-ների գլուխը) և Ամենասուրբ Երրորդությանը, Սուրբ է, քանզի սուրբ է իր գլուխը՝ Հիսուսը, որ իր արյունով սրբեց Ե.: Ընդհանրական է կամ Կաթողիկե, քանզի նա ընդհանրական է ողջ մարդկության համար (տես Ընդհանրական եկեղեցի), Առաքելական է, քանզի նրա նվիրապետությունը հաստատված է առաքյալներով: Ե. սուրբ է նաև իր մեջ կատարվող յոթ սրբազան խորհուրդների շնորհիվ, և քանի որ Առաքելական է, օժտված է նաև շարունակական շնորհաբաշխությամբ:

Թեև Ե. Մի է, Սուրբ, Ընդհանրական և Առաքելական, բայց երկրի վրա այն բաժանված է՝ վարչատարածքային, ազգային, լեզվական, նաև ավանդությունների (տես Ավանդություն), դավան. ու ծիսական տարբերությունների և այլ պատճառներով:

Հայ առաքելական եկեղեցին օժտված է վերոհիշյալ չորս հատկանիշներով, այսինքն Մի է, Սուրբ, Ընդհանրական և Առաքելական, հիմնված է Հիսուս Քրիստոսի առաքյալների՝ Թադեոսի և Բարդուղիմեոսի կողմից, ուստի Հայոց հայրապետությունը կոչվում է նաև Թադեի աթոռ (տես նաև Առաքելականություն):

Հիսուս Քրիստոսի Ե., չնայած առերևույթ տարբերություններին, հիմքում միասնական է և նույնական: Այն որպես խորհրդաբանական մարմին բաժանվում է երկու՝ երկնային և երկրային Ե-ների. երկնայինը կոչվում է Հաղթական կամ Անդրանկաց Ե. (նաև՝ Սրբերի ժողով), որը ննջեցյալ սուրբերի բազմությունն է և հարատևորեն աղոթարկու է երկրային Ե-ու համար (տես Բարեխոսություն): Երկրայինը կոչվում է Զինվորյալ կամ Մարտնչող Ե.՝ երկրում հանուն հավատի և սրբության մարտընչելու համար: Զինվորյալ և Հաղթական Ե-ները մեկ են ի Հիսուս Քրիստոս և կազմում են ամբողջական Ե.: Քրիստ. Ե. խորհրդաբանական (mistic) և նվիրական (sacral) կառույց է, որտեղ կատարվող նվիրական արարողություններն արտացոլում և խորհրդանշում են երկնային իրողություններ:

2. Ե. քրիստ. դավանանքի կառույց է, որտեղ կատարվում են Ե-ու աստվածապաշտական արարողությունները՝ սրբազան խորհուրդները, ժամերգությունները և ս. Պատարագը: Ե. որպես տեսանելի-առարկայական իրողություն, որպես կառույց ձևավորվել է Վկայության խորանի հիման վրա, երբ Սողոմոն թագավորի ձեռքով կառուցվեց Երուսաղեմի տաճարը՝ աստվածային հրահանգների համաձայն (տես նաև Խորան, Ուխտի տապանակ հոդվածները): Որպես նվիրական և սուրբ հաստատություն, Ե. այլ նպատակներով չպետք է օգտագործվի: Քրիստոնեությունը որպես պետ. կրոն աշխարհում առաջինն ընդունած Հայաստանում Ե-ներ կառուցվել են IV դ. սկզբից՝ ինչպես բազիլիկ և դահլիճ տիպի, այնպես էլ գմբեթավոր (տես Գմբեթ): Ծիսակատարության փոփոխման, շին. տեխնիկայի զարգացման, գեղագիտ. նոր պահանջների հետևանքով ժամանակի ընթացքում փոխվել են նաև Ե-ների հատակագծային և ծավալատարած. լուծումները (տես Եկեղեցական ճարտարապետություն): Հայկ. Ե-ների պարտադիր տարրերն են աղոթասրահը, Ավագ խորանը՝ բեմի և դասի մասով ու պատարագամատույց սեղանով, ավանդատները, մկրտարանը՝ ավազանը:

Եկեղեց. շենքի տարբեր կերպերն ունեն նաև խորհրդաբանական իմաստ. եռանավ բազիլիկները մարմնավորում են կյանքի հորձանուտով լողացող նավ-Ե-ուն, որով հավատացյալները կհասնեն խաղաղ նավահանգիստ՝ Երկնային արքայություն: Խաչաձև Ե. հիշեցնում է, որ քրիստոնեության հիմքում դրված է Քրիստոսի խաչը, իսկ բոլորաձև Ե. Աստծո Ե-ու հավիտենականության խորհրդանիշն է:

Հայկ. եկեղեց. կանոնները թելադրել են Ե-ու շենքի ճարտ-յան որոշ առանձնահատկություններ. օր., ի տարբերություն հունադավան և կաթոլիկ եկեղեցիների, Հայաստանում դեռ վաղ միջնադարից խստիվ արգելվել է Ե-ու ներսում թաղում կատարելը, ինչը պայմանավորել է հայկ. ճարտ-յան ինքնատիպ կառույցի՝ առաջին հերթին տապանատուն ծառայող գավթի երևան գալը:

Ե. կառուցելիս պարտադիր էր նրա հորինվածքը համաձայնեցնել թեմի եպիսկոպոսի հետ, հակառակ դեպքում նա իրավունք ուներ մինչև իսկ քանդել տալու արդեն կառուցված շենքը: Ե-ու կառուցման գլխ. պայմաններից է հիմնարկեքի և օծման արարողությունը: Հիմնարկեք կատարող եպիսկոպոսն օծում է ներկայումս 16 քար, որոնցից 12-ը՝ առաքյալների, 2-ը՝ Մարկոս և Ղուկաս ավետարանիչների, 2-ն էլ՝ Պողոս առաքյալի և Գրիգոր Ա Լուսավորչի անուններով: Այնուհետև օծված քարերը դրվում են Ե-ու հիմքում՝ յուրաքանչյուրն իրեն հատկացված տեղում: Ե-ու հիմնարկեքի և օծման արարողությունը կանոնակարգված է Մայր Մաշտոցում:

Գրկ. Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ձմեռան հատոր…, ԿՊ, 1740: Նույնի, Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ամառան հատոր…, ԿՊ, 1741: Հովհան Մայրագոմեցի, Վերլուծութիւն Կաթողիկէ եկեղեցւոյ եւ որ ի նմա յաւրինեալ կարգաց, «Սիոն», 1967, № 1–2: Սարգսյան Ս., Հայոց եկեղեցւոյ խորհուրդներն ու ծէսերը, «Գանձասար», 1, 1992: Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Խաչատրյան Տ., Քրիստոնեական տաճարի խորհրդաբանությունը, «Գանձասար», 5, 1994: А с ратян М., Армянская архитектура раннего христианства, М., 2000.

Լևոն Սարգսյան

Մուրադ Հասրաթյան

ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴ, տես Էկումենյան շարժում հոդվածում:

ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՀԱՅՐԵՐ, առաքինազարդ կյանքով ու վարքով հռչակված անձնավորություններ, որոնք եկեղեցու կողմից դասվել են սրբերի կարգը և ճանաչվել իբրև հավատի հիմնական սկզբունքների ճշմարիտ և ուղղափառ երաշխավորներ, Սուրբ Գրքի հեղինակավոր մեկնիչներ ու ավանդապահներ, եկեղեցու ծառայությանը նվիրված և եկեղեցական նվիրապետության պատասխանատու դեմքեր: Արդի իմաստով «եկեղեցական հայր» հասկացությունն առաջին անգամ օգտագործել է Վիկենտիոս Լիրինացին (V դ.): Նա Ե. հ-ին տարբերակել է եկեղեց. գրողներից և «եկեղեցական գրող» է կոչել քրիստ. այն մատենագիրներին, որոնք չունեն կյանքի սրբություն և ուղղափառ վարդապետություն: Հայրաբանության համար Ե. հ. եկեղեց. գրողներ են, որոնց թողած գրական ժառանգությունը կազմում է հայրաբան. գրականությունը: Կաթոլիկ աստվածաբանները Ե. հ. են կոչում միայն այն հայրապետներին, որոնք իրենց կյանքի և գործունեության մեջ միացրել են չորս անհրաժեշտ չափանիշներ՝ ա. ուղղափառ դավանանք, բ. կյանքի սրբություն, գ. ճանաչում եկեղեցու կողմից, դ. հնություն (վաղեմություն): Օրթոդոքս հայրաբանները, որոշ վերապահումներով ընդունելով ա-գ կետերը, մերժում են դ. կետի անհրաժեշտությունը այն հիմն. փաստարկով, թե եկեղեցին ապրել և ապրում է հայրերով, և որ Ե. հ. գոյություն են ունեցել բոլոր ժամանակներում և պիտի ծնվեն ապագայում էլ այնքան ժամանակ, որքան Ս. Հոգին շարունակի հովանավորել Քրիստոսի երկրային եկեղեցուն:

Ժամանակի ընթացքում քրիստ. եկեղեցին եկեղեցու նշանավոր հայրերից կազմել է մի փոքր խումբ՝ Եկեղեցու մեծ հայրեր, Եկեղեցու վարդապետներ անվանումներով: Արևելքի չորս մեծ հայրերն են Աթանաս Ալեքսանդրացին, Բարսեղ Կեսարացին, Հովհան Ոսկեբերանը և Կյուրեղ Ալեքսանդրացին: Արևմտյան եկեղեցին ևս ճանաչում է համաքրիստ. նշանակություն ունեցող Արևելքի այս չորս մեծ հայրապետներին: 800-ական թթ. Հովհաննես Վանականը Ամբրոսիոսին, Օգոստինոսին, Հերոնիմոսին և Գրիգոր Մեծին համարել է աշխարհի և կրոն. գիտությունների մեծագույն իմաստուններ՝ իբրև «դրախտի չորս մեծ գետերը»: XI դարից սկսած Արևմուտքում այս չորսը կոչվում են Եկեղեցու վարդապետներ, իսկ Բոնիփատիոս VIII պապը 1296-ին նրանց դասակարգել է առաքյալներից անմիջապես հետո և կոչել Եկեղեցու նշանավոր վարդապետներ: Հետագայում պապական հատուկ որոշումներով և հռչակումներով Հռոմի եկեղեցու վարդապետների կարգին են դասվել նաև Թովմա Աքվինացին, Բոնավենտուրասը, Ֆրանցիսկոս Սալեցին և ուրիշներ, իսկ արևելյան հայրերից, բացի Արևելքի չորս մեծ հայրերից, նաև Եփրեմ Ասորին, Կյուրեղ Երուսաղեմացին, Գրիգոր Նազիանզացին և Հովհան Դամասկացին: Հայ եկեղեցին ունի Ե. հ-ի և եկեղեցու վարդապետների մի ցանկ՝ «երկոտասան վարդապետք» անվամբ, որն արլ. և արմ. քրիստ. մտածողությունների համադրություն է: Նրանում ընդգրկված են Ընդհանրական եկեղեցու հինգ տիեզեր. աթոռների՝ Ալեքսանդրիայի, Անտիոքի, Երուսաղեմի, Կ. Պոլսի և Հռոմի, ինչպես նաև Աթենքի, Կեսարիայի, Կիպրոսի մեծահռչակ հայրապետները: Հայ եկեղեցու կողմից ընդունված այդ հայրերն են Ռեթեոս Աթենացին (I դ., Աթենքի հայրապետ), Դիոնիսիոս Արիոպագացին, Սեղբեստրոսը (III դ., Հռոմի հայրապետ), Աթանաս Ալեքսանդրացին, Կյուրեղ Երուսաղեմացին, Եփրեմ Ասորին, Բարսեղ Կեսարացին, Գրիգոր Նյուսացին, Գրիգոր Նազիանզացին, Եպիփան Կիպրացին, Հովհան Ոսկեբերանը և Կյուրեղ Ալեքսանդրացին (Հայ եկեղեցին նրանց հիշատակը նշում է հոկտ. վերջին շաբաթ օրը): Հայկ. մի շարք ձեռագրերում (Մատենադարան, ձեռ. դդ 605, 625 ևն) Աթանաս Ալեքսանդ րացին, Կյուրեղ Երու սաղեմացին, Բարսեղ Կեսարացին և Գրիգոր Նազիանզացին (Աստվածաբան) անվանվում են «գլուխ երկոտասան վարդապետաց» կամ «գերագոյնք» վարդապետներ: Համաքրիստ. հայրերի այս ցանկին հայոց Տոնացույցն ավելացրել է նաև զուտ հայ վարդապետների և հայրերի մի ցանկ՝ «թարգմանիչ վարդապետք» անվան ներքո, որոնք են Մեսրոպ Մաշտոցը, Եղիշեն, Մովսես Քերթողը, Դավիթ Անհաղթը, Գրիգոր Նարեկացին, Ներսես Շնորհալին, Հովհաննես Գ Օձնեցին, Հովհան Որոտնեցին և Գրիգոր Տաթևացին: Հայ եկեղեցու Ձեռնադրության Մաշտոցում կա օտար ու հայ՝ Եկեղեցու վարդապետների մեկ այլ ցանկ, որի մեջ մտել են Տոնացույցի 12 վարդապետները, ինչպես նաև Գրիգոր Սքանչելագործը և Հակոբ Մծբնացին: Մաշտոցի ցանկից դուրս են մնացել Գրիգոր Նարեկացին և Ներսես Շնորհալին: Թարգմանիչ վարդապետներից հիշվում են Սահակ Ա Պարթևն ու Մեսրոպ Մաշտոցը: Ըստ Մաշտոցի, Հայ եկեղեցու վարդապետներն են Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, «որդիք և թոռունք Լուսավորչի», Հովհաննես Գ Օձնեցին, Հովհան Որոտնեցին և Գրիգոր Տաթևացին: Համադրելով Տոնացույցի և Ձեռնադրության Մաշտոցի տվյալները՝ կազմվում է Հայ եկեղեցու վարդապետների ու հայրերի մի ցանկ՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչ, «որդիք և թոռունք Լուսավորչի», Սահակ Ա Պարթև, Մեսրոպ Մաշտոց, Եղիշե, Մովսես Քերթող, Դավիթ Անհաղթ, Հովհաննես Գ Օձնեցի, Գրիգոր Նարեկացի, Ներսես Շնորհալի, Հովհան Որոտնեցի և Գրիգոր Տաթևացի: Թովմա Մեծոփեցին վարդապետների թվում հիշում է նաև Ստեփանոս Սյունեցուն, որը, սակայն, չի մտել Տոնացույց: Ընդհանրական եկեղեցու «երկոտասան վարդապետներից» և Ե. հ-ից բացի Հայ եկեղեցին սրբերի կարգն է դասել նաև Առաքելական հայրեր ընդհանուր անունով հայտնի, I–II դդ. երեք հայրապետներին՝ Կղեմես Հռոմեացուն կամ Հռոմայեցուն (հիշատակը նշվում է Հիսնակաց առաջին կիրակիին հաջորդող հինգշաբթի օրը), Իգնատիոս Անտիոքացուն (հիշատակը՝ Հիսնակաց չորրորդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի օրը) և Պողիկարպոս Զմյուռնացուն (հիշատակը՝ Հիսնակաց երրորդ կիրակիին հաջորդող երեքշաբթի օրը): Մյուս եկեղեցիների համար Առաքելական հայր են համարվում նաև Բառնաբասը, Հերմասը և Պապիասը (երեքն էլ՝ II դ.):

Գրկ. Եվսեբիոս Կեսարացի, Պատմութիւն եկեղեցւոյ…, Վնտ., 1877: Կարգ վարդապետացն հայոց, «Էջմիածին», 1980, № 2: Գուշակյան Թ., Սուրբք և տօնք, Երուսաղեմ, 1939: Գալուստյան Շ., Համաքրիստոնեական սուրբեր, Ե., 1997: Պետրոսյան Ե., Հայրաբանություն, մաս 1, Էջմիածին, 1996:

Արտաշես Ղազարյան

ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՏՈՆԵՐ, եկեղեցական տոների մաս կազմող, եկեղեցու անվամբ կատարվող և նրան նվիրված տոներ: Եկեղեցու տոն կատարելը հայոց համար հատուկ արարողություն է: Եկեղեցին հայկ. եկեղեց. Տոնացույցում դարձել է տոնելի՝ որպես աստվածային հաստատություն և Քրիստոսի փրկագործ տնօրինությունների արդյունք: Եկեղեցին, որի միջոցով քրիստոնյային հաղորդվում են ճշմարտություններ, մատակարարվում խորհուրդներ, բաշխվում շնորհներ, տրվում մեղքերի թողություն, ընկալվում է իբրև քրիստ. մարմնի ամբողջություն, որի գլուխ Հիսուս Քրիստոսն է: Նյութ. առումով եկեղեցիների նվիրագործությունն էլ եկեղեցու տոնախմբությունն է եղել, և եկեղեցիների օծման տարեդարձերն էլ (տես Նավակատիք) եկեղեցու տոներն են եղել: Տոնացույցի մեջ մուտք գործած Ե. տ. են. 1. Նոր Կիրակին, 2. Աշխարհամատռան Կիրակին, 3. Տոն Կաթողիկե Սրբո Էջմիածնի, 4. Տոն Շողակաթի, 5. Հիշատակ Տապանակի Հնո և Նորո Ուխտի: Դրանցից բացի Ե. տ. են համարվում Ս. Խաչի շաբաթվա երեքշաբթի, չորեքշաբթի և հինգշաբթի օրերը: Այդ երեք օրերը Ե. տ. համարվելուց բացի մասնավոր կապ ունեն Երուսաղեմում բյուզ. Հեղինե դշխուհու շինած չորս մեծ տաճարների՝ Ս. Հարությունի (Գողգոթա), Ս. Ծնունդի (Բեթղեհեմ), Ս. Համբարձումի (Ձիթենյաց լեռ) և Ս. Աստվածածնի (Գեթսեմանի) հետ: Խաչվերացի նախընթաց օրվա նավակատիքը Ս. Հարություն տաճարի նավակատիքի հիշատակն է, իսկ շաբաթվա միջի՝ երեք եկեղեցու տոները մյուս երեք տաճարների նավակատիքների հիշատակներն են: Այդ երեք եկեղեցիների տոները Ս. Խաչի շաբաթվա մեջ կատարվում են յոթ օրերի շարժականությամբ՝ սեպտ. 13, 14 և 15-ից մինչև 19, 20 և 21: Դրանցից բացի, մասնավոր ու հատուկ կերպով, Ե. տ. կատարվում են ամեն նոր օծված եկեղեցում, ինչպես նաև սովորություն է Ե. տ-ի նման տոնել նավակատիքը կամ օծման տարեդարձը:

Նոր Կիրակի, ս. Զատկին հաջորդող առաջին կիրակին է, որը կոչվում է նաև Կրկնազատիկ: Քրիստոսի Հարության տոնից բացի նվիրված է հեթանոսների դարձի, Քրիստոսի Եկեղեցու ընդարձակման ու տարածման հիշատակին. այդ պատճառով էլ դասվել է Ե. տ-ի շարքը:

Ա շ խար համա տ ռ ան կամ Կ անաչ Կիրակի, խորհրդանշում է աշխարհի առաջին մատուռը կամ եկեղեցին, որը հիմնեցին առաքյալները Սիոնի Վերնատանը, և որտեղ Քրիստոսը կատարեց Վերջին ընթրիքն ու հաստատեց Հաղորդության խորհուրդը: Քրիստոսի համբարձվելուց հետո սովորույթ դարձավ առաքյալների հավաքվելը, միասնաբար աղոթելը և նոր հավատացյալների հետ հաղորդվելը (Գործք 2.42): Ըստ Գործք առաքելոցի, Հովհաննես Մարկոսի մոր՝ Մարիամի տանն էին աղոթքի հավաքվում նորադարձները (12.12): Ե. տ-ից ամենագլխավորն է Աշխարհամատռան տոնը, այսինքն՝ Վերնատան հիշատակը իբրև քրիստ. առաջին եկեղեցու, որը բոլոր քրիստոնյա եկեղեցիների նախատիպը եղավ: Աշխարհամատռան Կիրակին կոչվում է նաև Կանաչ Կիրակի, որը նախաքրիստ. շրջանից գարնանը և արթնացող բնությանը նվիրված տոնակատարություններից մնացած անուն է և փոխանցվել է եկեղեցուն: Տոնվում է ս. Զատկի երրորդ կիրակի օրը և Զատկի հետ 35 օրվա շարժականություն ունի (ապրիլի 5-ից մինչև մայիսի 9-ը):

Տոն Կաթողիկե Սրբո Էջմիածնի, ըստ Հայոց առաջին հայրապետ ս. Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքի, Միածինը՝ Հիսուս Քրիստոսը, երկնքից իջնելով, ձեռքում բռնած ոսկե մուրճով հարվածել է այն տեղին, որտեղ հեթանոս. մեհյան էր, և որտեղ կառուցվելու է Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարը՝ նշանավորելով Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու հաստատումը: Տոնվում է որպես Հայ եկեղեցուն նվիրված տոն, Հոգեգալուստից հետո 2-րդ կիրակի օրը (մայիսի 24-ից մինչև հունիսի 27-ը): Կաթողիկե Ս. Էջմիածնի տոնին է նվիրված «Էջ Միածինն ի Հօրէ» շարականը. «Էջ Միածինն ի Հօրէ եւ լոյս փառաց ընդ նմա. Ձայնք հնչեցին սանդարամետք անդնդոց: Տեսեալ զլոյս մեծ Հայրապետին Գրիգորի, Պատմէր ցնծութեամբ հաւատացեալ արքային: Եկայք շինեսցուք սուրբ զխորանն լուսոյ, Քանզի ի սմա ծագեաց մեզ լոյս ի Հայաստան աշխարհի»:

Տոն Շողակաթի, նույնպես կապվում է ս. Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքի հետ և նշանակում է «լույսի շող կաթեց» երկնքից: Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարի նավակատիքի տոնն է: Տոնակատարության ընթացքում (տոնվում է օգոստոսի առաջին կեսին, Վերափոխման տոնի նախընթաց շաբաթ օրը) հիշատակվում է Հիսուս Քրիստոսի՝ ոսկե մուրճը ձեռքին Վաղարշապատ իջնելը, երկնքից աստվածային շողի ծագելը և հանգչելն այն վայրում, որտեղ կառուցվելու էր Մայր տաճարը: Գրիգոր Լուսավորչի կառուցած վկայարաններից մեկը կոչվում է նաև Շողակաթ:

Հիշատակ Տապանակի Հնո և Նորո Ուխտի, Վարդավառի նախընթաց նավակատիքի օրը (հունիսի 27-ից հուլիսի 31-ը) եկեղեցու նոր տոնի հիշատակն է: Ուխտի տապանակը հրեաների ամենանվիրական սրբությունն էր, որը պարունակում էր Տասնաբանյա օրենքների կամ պատվիրանների տախտակները, մանանայով լի սափորը և Ահարոնի զարդարված գավազանը: Մովսեսի շրջանից մինչև Սողոմոն Իմաստունը տապանակը պահվում էր Տաճարի Սրբության Սրբոց կոչված ներքին բաժնում, որտեղ միայն տարին մեկ անգամ քահանայապետը կարող էր մտնել: Ուխտի տապանակի հիշատակությունը վերջին անգամ հանդիպում է Սողոմոնի օրոք. վերջինս այն զետեղել էր նորաշեն Տաճարում, որտեղից անհետացել էր Երուսաղեմի կործանման ժամանակ: Հին տապանակը նախատիպն էր Նոր ուխտի, այն է՝ Քրիստոսի եկեղեցու, և տոնն էլ նվիրված է Հին և Նոր ուխտի հաստատության՝ որպես մեկը մյուսին լրացնողի հիշատակին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992:

Արտաշես Ղազարյան

ԵԿՄԱԼՅԱՆ Մակար Գրիգորի [21.1(2.2).1856, Վաղարշապատ – 6(19).3.1905, Թիֆլիս], կոմպոզիտոր, խմբավար, մանկավարժ: Ավարտել է Ս. Էջմիածնի ժառանգավորաց դպրոցը (1872), Սանկտ Պետերբուրգի կոնսերվատորիան (1888), աշակերտել Յու. Իոգանսենին, Ա. Լյադովին, Ն. Սոլովևին, Լ. Սակետտիին, մասնագիտացել Ն. Ռիմսկի-Կորսակովի դասարանում: 1873–74-ին Ն. Թաշճյանի ղեկավարությամբ վարժվել է հայկ. նոտագրությանը, մասնակցել հայ հոգևոր երաժշտ. մատյանների նորոգմանն (հայկական նոտագրությամբ) ու հրատարակմանը: 1874–77-ին Գեվորգյան ճեմարանում դասավանդել է երգեցողություն և հայ եկեղեց. երաժշտության տեսություն (միաժամանակ հաճախել է այդ հաստատության մի քանի դասընթացների): Սանկտ Պետերբուրգում ուսանելու տարիներին եղել է Հայ եկեղեցու դպրապետ-խմբավար: 1891ից բնակվել է Թիֆլիսում, երաժշտություն է դասավանդել Ներսիսյան դպրոցում, ղեկավարել արական երգչախումբը: 1893–94-ին երաժշտության տեսություն է դասավանդել ռուս. կայսերական երաժշտ. ընկերության Թիֆլիսի բաժանմունքի ու Մ. Եկմալյան սումնարանում, եղել նրա ռեկտորը: Ե. կյանքի վերջին շրջանում կորցրել է հոգեկան հավասարակշռությունը: Ե-ի վաղ շրջանի ստեղծագործություններում նկատելի է գերմ. ռոմանտիկ. երաժշտության ազդեցությունը: Թեև նա գիտակցաբար և նպատակաուղղված հակվել է ազգ. երաժշտության ակունքներին, և նրա ոճի ձևավորման ու բյուրեղացման համար հիմք է ծառայել ազգ. երաժշտությունն իր ժող., ժողովրդապրոֆեսիոնալ և հոգևոր ճյուղերով, այնուամենայնիվ նրա ստեղծած բազմաձայնությունը հենվում է եվրոպ. երաժշտության մշակած սկզբունքների վրա: Ե-ի ստեղծագործ. ժառանգությունը (մեզ է հասել զգալի կորուստներով) ընդգրկում է տարբեր ժանրերի ստեղծագործություններ՝ դաշնամուրային նոկտյուռն, սիմֆոնիկ նախերգանք, «Ռոզայի դեգերումները» կանտատը (դիպլոմային աշխատանքն է) ևն: Վերջինս գրված է (ըստ Մ. Հոռնի հեքիաթի) սիմֆոնիկ նվագախմբի, երգչախմբի, մեներգիչների համար (պահպանվել են հատվածներ): Ե-ի երգային ժառանգության առանցքը հոգևոր, աշխարհիկ երգերի մշակումներն են (մեներգ նվագակցությամբ, խմբերգ) և հատկապես նրա գլուխգործոցը՝ «Պատարագը»: Նախքան վերջինիս հրատարակումն ու ամբողջ. կատարումը նրա տարբեր հատվածներ՝ «Սուրբ Աստված», «Քրիստոս ի մեջ մեր յայտնեցաւ», «Հայր մեր», «Տէր ողորմեա» ևն, Ներսիսյան դպրոցի երգչախմբի կատարմամբ հնչել են եկեղեցում և հետագայում էլ, հաճախ առանձին կատարվելով, ինքնուրույն համերգային կյանք են ունեցել: Ե. մշակել է նաև եկեղեցում կատարվող առանձին շարականներ, հոգևոր երգեր՝ «Նորահրաշ» շարականի քառաձայն խառը կազմով երգչախմբի համար մշակումը, եռաձայն արական խմբի համար մշակված «Աշխարհ ամենայն» ստեղծագործությունը ևն: Ե-ի աշխարհիկ երգային ժառանգությունն ընդգրկում է ժող., քաղաքային, աշուղ., թեմատիկ առումով բազմազան երգերի մշակումներ և իր իսկ ստեղծած մեղեդիներով երգեր: Ժողովրդականություն են վայելում հատկապես նրա ազգհայրենասիր. երգերը՝ «Ով հայոց աշխարհ», «Լռեց, ամպերը եկան ծածկեցին երկինք», «Պլպուլն Ավարայրի» ևն: «Երգեցողութիւնք սրբոյ պատարագի» ստեղծագործությունը (1892, հրտ. 1896), որի սյուժետային հիմքը՝ Քրիստոսի և առաքյալների խորհրդավոր ընթրիքն է, հիմնված է հոգևոր ավանդ. եղանակների վրա: Մշակված է երեք տարբերակով՝ եռաձայն արական, քառաձայն արական, քառաձայն խառը կազմի երգչախմբերի, մենակատարների և նվագարանային նվագակցության համար: Սահմանված կարգով «Պատարագը» քննել և բարձր են գնահատել Սանկտ Պետերբուրգի կոնսերվատորիայի և կայսերական կապելլայի խորհուրդները (1893): Հետագայում այն գնահատանքի են արժանացրել Ֆ. Լիստը, Ք. ՍենՍանսը, Լ. Բուրգո-Դյուկուդրեն: 1895-ին Գևորգ արք. Սուրենյանցի (1911– 1930-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանց) միջնորդությամբ, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցու (Խրիմյան Հայրիկ) հայրապետ. կոնդակով «Պատարագը» պաշտոնապես ընդունել է Հայ եկեղեցին, և դրանով հիմք է դրվել նրա բազմաձայն կատարմանը (թեև, նախքան այդ, որոշ հոգևոր երգերի բազմաձայն կատարումներ Կ. Պոլսում թույլատրվել էին):

XIX դ. 90-ական թթ. հայ երաժշտ. իրականության մեջ Ե-ի գործունեությունը նշանավորվել է խմբերգային արվեստի մասնագիտ. մակարդակի պատշաճ բարձրացմամբ: Նա հայ պրոֆեսիոնալ երաժշտ. դպրոցի ձևավորման ամենախոշոր դեմքերից է: Ե-ին աշակերտել են Ա. Շահմուրադյանը, Շ. Տալյանը, Մ. Աղայանը, Ա. Տեր-Հովհաննիսյանը, Ա. Մայիլյանը, Ա. Մանուկյանը, Ա. Տիգրանյանը, Կոմիտասը և ուրիշներ:

Գրկ. Մուրադյան Մ., Հայ երաժշտությունը XIX դ. և XX դարասկզբում, Ե., 1970 (Հայկական երաժշտական մշակույթի պատմություն, հ. 2): Թահմիզյան Ն., Մակար Եկմալյան, Ե., 1981: Հարությունյան Մ., Բարսամյան Ա., Հայ երաժշտության պատմություն, Ե., 1996:

Մհեր Նավոյան

ԵՂԻԱ Ա ԱՐՃԻՇԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, Արճեշ ավան (Մեծ Հայքի Աղիովիտ գավառ) – 717, ամփոփվել է Դվինում], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 703-ից: Հաջորդել է Սահակ Գ Ձորոփորեցուն: Եղել է Բզնունիների նախարար. տան եպիսկոպոսը: Վերանորոգել է Դվին քաղաքի եկեղեցիները, հայրապետանոցը: Ե. Ա Ա-ու օրոք, հայոց իշխան Սմբատ Բյուրատյան Բագրատունու գլխավորությամբ, հայկ. զորաբանակի և Հայաստանը նվաճած արաբների միջև 703ին տեղի է ունեցել Վարդանակերտի, 705-ին՝ Դրաշպետի ճակատամարտերը: Արաբները, վախենալով հայերի նոր ապստամբությունից, 705-ին խաբեությամբ հայ նախարարներին հավաքել են Նախիջևանի և Խրամ գյուղի եկեղեցիներում ու ողջակիզել: 705 թվականը կոչվել է «Կրակի տարի»: Ե. Ա Ա-ու օրոք Աղվանից կաթողիկոս Ներսես Բակուրը հակվել է դեպի քաղկեդոն. դավանանքը և վարել հունամետ քաղաքականություն: Ե. Ա Ա. մի քանի անգամ նամակով հորդորել է Ներսես Բակուրին՝ հետ կանգնել իր ձեռնարկից, սակայն՝ ապարդյուն: 713-ին Հայոց կաթողիկոսը, արաբ ոստիկանից զորաջոկատ ստանալով, գնացել է Պարտավ, ձերբակալել Ներսես Բակուրին և ուղարկել Դամասկոս: Պարտավում ժողով է գումարվել, որն էլ Աղվանից կաթողիկոս է ընտրել Սիմեոն եպիսկոպոսին: Որոշ բարեկարգչական գործեր ձեռնարկելուց հետո Ե. Ա Ա. վերադարձել է Հայաստան: Նա նախանձախնդիր պայքարել է նաև որոշ հայ վարդապետների դեմ, որոնք փորձել են պաշտպանել քաղկեդոն. դավանանքը:

Կաթողիկոս. գահին Ե. Ա Ա-ուն հաջորդել է Հովհաննես Գ Օձնեցին:

ԵՂԻԱԶԱՐ Ա ԱՅՆԹԱՊՑԻ, Հռոմկլայեցի (1612 – 8.8.1691, Էջմիածին, ամփոփվել է Ս. Գայանե եկեղեցու գավթում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1681-ից: Հաջորդել է Հակոբ Դ Ջուղայեցուն: 1641-ին ձեռնադրվել է վարդապետ, 1647-ից՝ եպիսկոպոս, Արղնիի վանքի առաջնորդ: 1649-ից՝ Երուսաղեմի, 1651-ից՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք (1652-ին հրաժարվել է), 1657-ին՝ Երուսաղեմի պատրիարքական փոխանորդ: 1657– 1659-ին, բանտարկության (1659-ի փետր. 18 – մարտի 22) գնով, Երուսաղեմի հայկ. Ս. Հակոբյանց վանքը փրկել է հույների ոտնձգություններից: 1659–67-ին շինարարություն է ծավալել Երուսաղեմի հայոց վանքապատկան կալվածներում: 1661-ին Երուսաղեմում հիմնել է «Էջմիածին» մատուռը՝ փորձելով Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունից անջատել թուրքահայ թեմերը և կազմել առանձին կաթողիկոսություն: Թուրք. կառավարության համաձայնությամբ, 1664-ի աշնանը Հալեպի Ս. Քառասնից Մանկանց եկեղեցում Կիլիկիայի կաթողիկոս Խաչատուր Գաղատեցին Արմ. Հայաստանի կաթողիկոս է օծել Եղիազար Այնթապցուն, որը մնացել է նաև Երուսաղեմի հայոց պատրիարք:

Եղիազար Այնթապցու այդ անօրինակ քայլը սկիզբ է դրել մեծ խռովությունների՝ ջլատելով Հայ եկեղեցին և հայ ժողովրդի երկու՝ արևելահայ ու արևմտահայ հատվածները: Հակառակող մի թևը՝ հայտնի սսականություն անունով, ներկայացնում էր Եղիազար Այնթապցին, իսկ մյուսը՝ էջմիածնականությունը՝ Հայոց կաթողիկոս Հակոբ Դ Ջուղայեցին, որը չէր կարող հանդուրժել միասնական եկեղեցու և կաթողիկոսության տրոհումը: Պայքարը հայտնի է նաև Եղիազարյան-Հակոբյան անունով, այն շարունակվել ու փոփոխական հաջողությամբ տևել է մինչև 1680-ը՝ կաթողիկոս Հակոբ Դ Ջուղայեցու մահը: Ազգ-եկեղեց. պառակտմանը վերջ տալու և հակաթոռ կաթողիկոսության վտանգը չեզոքացնելու համար Ս. Էջմիածնի միաբանությունը Ամենայն հայոց կաթողիկոս է ընտրել Ե. Ա Ա-ուն: 1682-ի օգոստ. 22-ին Ե. Ա Ա. ժամանել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածին: Գահակալության տարիներին ծավալել է շին. և բարենորոգչ. աշխատանքներ, վերացրել նույնիսկ Աղթամարի կաթողիկոսության և Մայր աթոռի միջև եղած վաղեմի ներհակությունը: 1691-ին փորձել է մեկնել Եվրոպա՝ հայ ժողովրդի ազատագրության հարցով, սակայն երկրի խառնակ դրությունը ստիպել է Կարինից վերադառնալ Էջմիածին: Կաթողիկոս. գահին Ե. Ա Ա-ուն հաջորդել է Նահապետ Ա Եդեսացին:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1876: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Անասյան Հ., XVII դարի ազատագրական շարժումներն Արևմտյան Հայաստանում, Ե., 1961:

ԵՂԻՇԵ, I–II դարերի վկա, նահատակ: Թադեոս առաքյալի աշակերտներից: Քրիստոսի 72 առաքյալներից մեկը, որը Եվստաթեոս առաքյալի հետ ուղեկցել է Թադեոս առաքյալին՝ նրա քարոզչական շրջագայության ժամանակ: Թադեոսի նահատակությունից հետո Երուսաղեմի առաջին պատրիարք Հակոբոսը Ե-ին ձեռնադրել է Արտազի եպիսկոպոս և ուղարկել Թադեոսի վիճակ (Արտազ): Նահատակվել է Աղվանքում:

Գրկ. Սիմեոն Երեվանցի, Ջամբռ, Վաղ-պատ, 1873, էջ 11, 64, 65:

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ԵՂԻՇԵ, սուրբ Եղիշե (մոտ 410–415-ի միջև – մոտ 470–475-ի միջև), մատենագիր, պատմիչ, իմաստասեր, աստվածաբան, վարդապետ, ազգային ազատագրական պայքարի գաղափարախոս, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ, առաջին թարգմանիչներից: Սահակ Ա Պարթևի ու Մեսրոպ Մաշտոցի կրտսերագույն աշակերտներից: Նրանց հիմնադրած դպրոցներում հայերենի հետ սովորել է հուն., ասոր. և պարսկ. լեզուները: 434-ին Մովսես Խորենացու և այլոց հետ մեկնել է Ալեքսանդրիա՝ ուսանելու: 441–442-ին վերադարձել է հայրենիք և դարձել Հայոց սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի դպրապետը: 449-ի գարնանը Տիզբոնում ներկա է եղել Հայոց նախարարների առերես հավատուրացությանը, ապա մասնակցել 450–451-ի Վարդանանց պատերազմին (տես Վարդանանք): Ավարայրի հերոսամարտից (451-ի մայիսի 26) հետո անցել է ճգնակեցության (այդ ընթացքում գրել է «Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին» երկը) նախ Մոկքում, ապա՝ Ռշտունիքում, Վանա լճին մերձակա մի քարանձավում, որը կոչվել է ս. Եղիշեի այր: Այդտեղ էլ վախճանվել է (փետր. 27) ու ամփոփվել անձավի մոտ: Հետագայում նշխարները վերաթաղվել են լճին առափնյա Չաղար Ս. Աստվածածին վանքում (նրա անունով կոչվել է նաև Ս. Եղիշե վանք): Ե. իր «Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին» մեծարժեք մատյանը երկասիրել է ոմն Մամիկոնյան Դավիթ երեցի պատվերով (458-ից ոչ շուտ, հավանաբար 464-ից հետո): Երկը Հայաստանի ու հարևան երկրների պատմության ուսումնասիրման կարևոր սկզբնաղբյուր է, հայ պատմահայրենասիր. գրականության գլուխգործոց: Այն V դ. կեսի հայոց ազատագր. պատերազմի պատմությունն է Պարսից Սասանյանների (Հազկերտ II) զավթող. քաղաքականության դեմ: Բաղկացած է ընծայականից և յոթ գլխից («յեղանակներ»): Ունի լրացուցիչ գլուխ («Արտաքոյ եւթն յեղանակին»), որտեղ Ե. նկարագրում է գերեվարված հայ հոգևորականների նահատակությունը, և երկու հավելված («Վասն խոստովանողացն Հայոց…», «Անուանք նախարարացն…»): Մեզ հասած ձեռագրերում եղանակների վերնագրերն ու թիվը տարբեր են, բայց երկի ամբողջականությունը խախտված չէ: Ե. ըստ ամենայնի ուսումնասիրելով հակապարսկ. ապստամբությունը՝ պարզաբանել է դրա պատճառները, ընթացքն ու հետևանքները: Այս նպատակով աշխատությունը բաժանել է երեք մասի՝ «սկիզբ» (հանգամանորեն պատմում է Վարդանանց պատերազմի պատճառների մասին), «միջոց» (նկարագրում նրա ընթացքը) և «ավարտ» (խոսում է շարժման հետևանքների մասին): Հեղինակը նախ ներկայացնում է դարաշրջանի ընդհանուր պատկերը, Հայաստանում ստեղծված քաղ. իրավիճակը և ապա այդ հենքի վրա շարադրում պատմ. իրադարձությունները՝ շեշտելով ոչ միայն կրոն. (հավատքի ճնշումը), այլև հասքաղ. հանգամանքները: Պատմիչը հակապարսկ. շարժմանը տալիս է դյուրըմբռնելի բացատրություն՝ պայքար քրիստոնեության ու հայրենիքի պաշտպանության համար: Հանուն այդ նպատակների ինքնազոհողությունը համարում է հոգևոր-բարոյական անմահություն («Մահ ո՛չ իմացեալ մահ է, մահ իմացեալ՝ անմահութիւն»): Բացահայտելով պատերազմի համաժող. բնույթը՝ կերտում է հերոսներ. դրականները՝ Վարդան զորավարի գլխավորությամբ, բացասականները՝ ի դեմս Հազկերտ II-ի, Միհրներսեհի, մանավանդ Վասակ Սյունեցու: Յուրօրինակ պատմելաոճով փաստական-գիտականը զուգակցում է գեղ. հնարների հետ: Երկն ունեցել է 40-ից ավելի հրատարակություններ (հինգ անգամ՝ աշխարհաբար), լույս տեսել բազմաթիվ լեզուներով (անգլ., գերմ., իտալ., ֆրանս., ռուս. ևն): Առաջին անգամ հրատարակվել է 1764-ին, Կ. Պոլսում, «Գիրք պատմութեան սրբոց Վարդանանց զորավարացն հայոց» խորագրով: Գիտահամեմատ. լավագույն հրատարակությունը լույս է տեսել 1957-ին, Երևանում («Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին», կազմեց և ծանոթագրեց՝ Ե. Տեր-Մինասյան): Ե. գրել է նաև Աստվածաշնչի որոշ գրքերի մեկնություններ, որոնցից կարևորագույնը Ծննդոց գրքին նվիրված «Արարածոց մեկնութիւնն» է (ամբողջական բնագիրը մեզ չի հասել): Առկա հատվածները Լևոն Խաչիկյանի աշխատասիրությամբ հրատարակվել են 1992ին, Երևանում: Նրա բնորոշմամբ Ե-ի «Արարածոց մեկնութեան» մեջ շոշափվել են տիեզերագիտության, բնագիտության, օդերևութաբանության, կենդանաբանության ու բուսաբանության բնագավառներին վերաբերող բազում խնդիրներ, որոնք լուծվել են ժամանակի գիտ. մտքի մակարդակին համապատասխան: Ուշագրավ է «Հայր մեր» աղոթքի մեկնությունը ճառի ձևով ու գեղեցիկ իմաստներով: 445-ին Ե. գրել է «Յայլակերպութիւն Քրիստոսի կամ Ի Թաբոր Լերին յայտնութիւն Տեառն…» ճառը, որտեղ խորհրդածություններով բացատրել է Ավետարանը, վերջնամասում ըստ ամենայնի նկարագրել Թաբոր լեռն իր երեք եկեղեցիներով, վանականների վարքով, ժամասացության եղանակով ևն: 455-ին գրական գեղեցիկ ոճով հեղինակել է «Բան խրատու յաղագս միանձանց» համառոտ ճառը: Ե-ի երկերից են նաև «Վասն Հոգւոց մարդկան…» (460), «Հարցմունք եւ պատասխանիք ի Գիրս Ծննդոց» ևն: Նրա գրչին են պատկանում մեկնաբան. ու ճառագր. երկեր, որոնցում հակում է դրսևորվել դեպի այլաբանական բազմաշերտ մտակառուցումներով աչքի ընկնող նորպլատոնական իմաստասիրությունը: Ստեղծագործություններն ուշագրավ են խորհրդանշանին տրված որակումներով, որոնց ուսումնասիրությունն այսօր հնարավորություն է տալիս վեր հանելու միջնադարյան խորհրդանշանի աստվածաբանության և գեղագիտության մի շարք առանձնահատկություններ: Այդտեղ ներկայացված են թվերի, առարկաների, երևույթների խորհրդաբան. բացատրությունները, որոնք իրենց տեսակի մեջ վաղագույններից են մեզանում: Այդ բնույթի երկերից են «Յերեւումն Տեառն առ Տիբերայ ծովուն», «Յայլակերպութիւն Քրիստոսի», «Ի չարչարանս Քրիստոսի», «Յերեւումն Տեառն աշակերտաց» ճառերը և «Յեսուայ եւ Դատաւորաց» մեկնությունը:

Ե-ի աստվածաբան. հայացքներում քրիստոսաբան. ուսմունքը հասուն է և ամփոփ, իր կառուցվածքային իմաստով՝ վերջնական: Այդ դիրքերից է Հայ եկեղեցին հետագա դարերում կարողացել հակահարված հասցնել քաղկեդոնականությանը: Սուրբ Երրորդության վարդապետությունը զարգացած է և ամբողջական, հստակ են ներկայացված երեք Անձերի փոխհարաբերությունները: Ե. հարազատ է մնացել արևելյան աստվածաբանության ավանդույթներին: Համաշխարհ. քրիստ. գրականության մեջ Ե. առաջիններից էր, որ մշակել է երկնային ու երկրային իշխանության (պետության) մասին ուսմունքը: Երկրայինը կոնվենցիոնալ բնույթ ունի, խարսխված է մարդկայինի վրա, նրա օրենքները միջնորդավորված են, հարաբերական, փոփոխման ենթակա: Նրա իրավասության տակ են աշխարհիկ, նյութ. և տնտ. երևույթների ղեկավարումը, մարդու մարմինը, բայց ոչ հոգին: Երկնայինի հիմքերը երկնայինի մեջ են, բացարձակ են, Արարչագործությունից սերած: Նրա օրենքներն անմիջապես բխում են գերագույնից, անփոփոխ են և ղեկավարում են եկեղեցական, հոգևոր-իմացական բնույթի երևույթները: Իշխանության երկատվածությունից բխում է օրենքների երկվությունը՝ հոգու և մարմնի օրենքները: Օրենքների երկվությունը հիմք է դատավարության երկտեսակության (մարդկային, աստվածային) համար:

Հետևելով Եզնիկ Կողբացուն՝ Ե. քրիստոնեության դիրքերից հերքել է զրադաշտական կրոնը: Ըստ նրա՝ քրիստոնեության և հայրենիքի պաշտպանությունը, հանուն հավատի և ազատության մղվող պայքարը նույնական են: Գոյություն ունեցող նյութ. աշխարհն Արարչագործության արդյունք է: Աստված սկզբից ստեղծել է անկերպ նյութ, բաժանել 4 տեսակների՝ օժտելով որակական որոշակիությամբ, որոնց խառնուրդից ստեղծվել է բնության բազմազանությունը: Աշխարհի հիմքում ընկած 4 սկզբնանյութեր-տարրերը (հող, ջուր, օդ և կրակ) հավերժ են և գտնվում են հակադրության ու միասնության վիճակում: Ըստ Ե-ի՝ գոյություն ունեն 3 աշխարհներ՝ հոգևոր (Աստված), զգայական (բնություն) և զգայական-հոգևոր (մարդ): Մարդը ոգու և նյութի, աստվածայինի և երկրայինի հակադրության միասնության կրողն է: Մարդու նպատակն է հասնել հոգևոր կատարելության, որն անձի ինքնահաստատման միակ ուղին է և փիլիսոփայության հիմն. խնդիրը: Հոգևոր կատարելագործման առաջին աստիճանն արտաքին աշխարհի իմացությունն է, որն իրագործվում է զգայությունների և բանականության միջոցով: Քրիստոնեացված պյութագորականության ոգով Ե. հետմաշտոցյան շրջանում առաջին անգամ ստեղծել է տիեզերքի մոդելը թվերի սիմվոլիկայի հիման վրա, առաջ քաշել երկնային մարմինների գնդաձևության, նաև օրվա և տարվա ընթացքում արեգակի բոլորաձև շարժման (պտույտի) գաղափարը ևն: Այս գաղափարները կուռ բնագիտ. համակարգի է վերածել Անանիա Շիրակացին: Ե-ի հայացքները նպաստել են Փիլոն Ալեքսանդրացու, նորպյութագորական, նորպլատոնական գաղափարների տարածմանը, հայ փիլիսոփայության, մասնավորապես, նորպլատոնական ուղղության ձևավորմանը:

Հայ եկեղեցին ս. Ե-ի հիշատակը նշում է Խաչվերացի հինգերորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը՝ «սրբոց թարգմանչաց վարդապետաց» հետ:

Երկ. Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1859: Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին, Ե., 1989: Բուն խրատու յաղագս միանձանց, աշխարհաբար փոխադր. Հ. Քյոսեյանի, «Էջմիածին», 1991, № 9–10, էջ 80–84: «Հայր մեր» աղոթքի մասին, աշխարհաբար փոխադր. Խ. Գրիգորյանի, «Գանձասար», 3, 1993:

Գրկ. «Սոփերք հայկականք», 11, Վնտ., 1854: ՏերՄինասյան Ե., Պատմա-բանասիրական հետազոտություններ, Ե., 1971: Խրլոպյան Գ., Հայ սոցիալական իմաստասիրության պատմություն, Ե., 1978: Արաբաջյան Ա., Եղիշեի աստվածաբանական հայացքները, «Էջմիածին», 1983, № 2–3: Քյոսեյան Հ., Խորհրդանշանը Եղիշեի մեկնաբանական և ճառագրական երկերում, «Էջմիածին», 1989, 1989, N 8: Мирумян К. А., Становление естественно-научной мысли в армянской философии, Е., 1989.

ԵՂԻՇԵ Ա ՌՇՏՈՒՆԻ, Եղիշե Ա Ռշտունեցի (ծ. թ. անհտ, Ռշտունիք – 946, Աղթամար), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 941-ից: Հաջորդել է եղբորը՝ Թեոդորոս Ա Ռշտունուն: Եղել է Վասպուրական նահանգի Ռշտունիք գավառի եպիսկոպոսը: Վայելել է Վասպուրականի թագավոր Աշոտ-Դերենիկի հովանավորությունը: Գահակալել է Աղթամարում, քաղ. համեմատաբար խաղաղ պայմաններում: Օգնել է Բյուզ. կայսրության փոքրասիական գավառներից գաղթած հայ հոգևորականներին, որոնց հալածել է կայսր Ռոմանոս I Լեկաբենոսը՝ քաղկեդոնականություն չընդունելու համար:

Կաթողիկոս. գահին Ե. Ա Ռ-ուն հաջորդել է Անանիա Ա Մոկացին:

Գրկ. Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 2, Վնտ., 1785: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Արթուր Կարապետյան

ԵՂՎԱՐԴԻ Ս. ԹԵՈԴՈՐՈՍ ՎԱՆՔ, Զորավար, ՀՀ Կոտայքի մարզի Եղվարդ քաղաքից մոտ 3 կմ հյուսիս-արևելք: Կառուցվել է VII դ.: Ըստ կաթողիկոս, պատմիչ Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցու՝ Հայոց իշխան Գրիգոր Մամիկոնյանը, Արուճի Ս. Գրիգոր եկեղեցին կառուցելուց հետո, 666–685-ին «Եղիվարդ մեծ դաստակերտի արևելյան կողմում կառուցում է պայծառազարդ եկեղեցի և կուսակրոնների համար՝ կացարաններ»: Ե. Ս. Թ. վ-ի դարչնագույն սրբատաշ տուֆով կառուցված եկեղեցին ունի ութախորան, կենտրոնագմբեթ, երկաստիճան ծավալով հորինվածք: Ստորին ծավալն արտաքուստ 18-նիստանի է, ութ խոշոր, եռանկյունաձև կտըրվածքով խորշերով, վերին ծավալը 12-նիստանի թմբուկով գմբեթն է: Հարդարանքի տարրերը (ցցուն, հյուսածո զարդադրվագով քիվ, տերևներով նռան քանդակներ, երկրաչափ. գեղազարդով կամարաղեղներ) կրում են Զվարթնոց տաճարի ձևերի ազդեցությունը: Եկեղեցու ներսը VII դ. նկարազարդվել է, որից միայն խորաններում հատվածներ են պահպանվել: Դրանք հիմնականում զարդաձևեր են՝ իրականացված գորգային սկզբունքով, և իրենց գունային լուծումով սերտորեն առնըչվում են Արուճի Ս. Գրիգոր եկեղեցու որմնանկարների հետ: 1191-ին Ե. Ս. Թ. վ. ոմն Արտաշիրից որպես նվիրատվություն ստացել է այգի: XII դ. վանքն ունեցել է դպրոց և գրչատուն: 1197ին Սարգիս Կունտի աշակերտներ Դավիթն ու Ներսեսը գրչագրել են իրենց ուսուցչի «Մեկնութիւն Ավետարանին Ղուկասու» աշխատությունը: XIII դ. Հովհաննեսը և Վարդանը նորոգել են եկեղեցու որմնանկարները, Ենոք քահանան և Սիոնը վանքին են նվիրել իրենց հայրենական այգիները: XIII դ. կառուցվել է վանքի միանավ, թաղածածկ մատուռը: 1318ին Ազիզբեկ և Վախախ ամուսինները վերանորոգել են մոնղ. արշավանքներից ավերված Ե. Ս. Թ. վ.: XV դ. վանքում բազմաթիվ ձեռագրեր են ընդօրինակվել, գործել է դպրոցը, որի ուսուցչապետն է եղել Սիմեոն Րաբունապետը: 1628-ին վանքը նորոգվել է: 1638-ին Եղվարդ ներխուժած թուրք. զորքն այրել է Ե. Ս. Թ. վ., որից հետո այն դադարել է եպիսկոպոսանիստ լինելուց: 1735-ին Եղվարդի մոտ թուրք-պարսկ. զորքերի ճակատամարտի հետևանքով Ե. Ս. Թ. վ. ավերվել է ու լքվել: 1975-ին եկեղեցու հս. կողմում, նրան կից, պեղումներով բացվել են քառախորան փոքր մատուռ-դամբարանի պատերը: 1980-ական թթ. Ե. Ս. Թ. վ. մասնակի նորոգվել է:

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմութիւն, Ե., 1996: Էփրիկյան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վնտ., 1903: Եղիազարյան Հ., Եղվարդի Մեծ և Փոքր վանքերը և գյուղի մյուս կարևոր հուշարձանները, «Էջմիածին», 1962, № 7: Մաթեվոսյան Կ., Եղվարդի Ս. Զորավար եկեղեցին և մենաստանը, «Էջմիածին», 1983, № 7:

Մուրադ Հասրաթյան

ԵՂՐԴՈՒՏԻ ՎԱՆՔ, Ս. Հովհաննես վանք, Ս. Շ իշ յուղո վանք, Արծ վաբերի Ս. Նշան վանք, Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Տարոն գավառում, Մուշ քաղաքից 20–22 կմ արևմուտք: Վանքը կոչվել է մերձակայքում աճող եղերդ խոտաբույսի անունով: Ըստ ավանդության, Թադեոս առաքյալն այդտեղ է պահել այն շիշը, որի յուղով օծվել են մարգարեներն ու առաքյալները (այստեղից էլ՝ Ե. վ-ի մյուս՝ Ս. Շիշյուղո վանք անունը): Շշի հետ Թադեոս առաքյալը թաղել է նաև մի շարք այլ սրբություններ՝ Կենաց փայտի մի մասնիկը, Հովսեփի, Մարիամ Մագդաղինացու և Հովսեփ Արիմաթացու մասունքները: Սրբությունները հետագայում գտել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, որը, ըստ IV դ. պատմիչ Զենոբ Գլակի, հիմնել է Ե. վ.՝ զետեղելով այնտեղ Հովհաննես Մկրտչի և ս. Աթանագինեսի մասունքները, որի համար վանքը կոչվել է Ս. Հովհաննես: Ե. վ. անվանվել է նաև Արծվաբերի Ս. Նշան, որովհետև, դարձյալ ըստ ավանդության, արծիվը վանք է բերել այդտեղից մի հովվի գողացած ս. Խաչը:

Այժմ ավերակ Ե. վ-ի Ս. Հովհաննես եկեղեցին թաղածածկ դահլիճ է, որի արմ. անկյունների երկու որմնախորշերը նախատեսված են եղել Հովհաննես Մկրտչի և ս. Աթանագինեսի մասնատուփերը պահելու համար: Ս. Հովհաննես եկեղեցուն հվ-ից կից է Ս. Աստվածածին եկեղեցին, որը եղել է ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում ավանդատներով գմբեթավոր եկեղեցի: Նրա հսարմ. ավանդատունը որպես մատուռ նվիրված է Գրիգոր Ա Լուսավորչին: Ս. Ստեփանոս եկեղեցին տեղադրված է նախորդի հվ. կողմում և ունի ներքուստ խաչաձև, անկյուններում երկհարկ ավանդատներով, գմբեթավոր հորինվածք: 1153-ին եկեղեցու ձախ ավանդատանը դրվել է Սարգիս գծողի կերտած խաչկալը: 1511-ին Գրիգոր վարդապետը կառուցել է Ս. Հովհաննես եկեղեցուն արմ-ից կից քառասյուն գավիթը: Ե. վ. մեծությամբ ու բարձրությամբ գրեթե հավասար է եղել Մշո Ս. Կարապետ վանքին և իր նշանակությամբ չի զիջել նրան: XV դ. կեսից մինչև XVI դ. վերջը Ե. վ. գրչության կենտրոն էր: Այդտեղ գրված և ընդօրինակված ձեռագրերից հայտնի են շուրջ 20-ը, որոնցից յոթը պատկանել են նշանավոր գրիչ Ստեփանոսին: Միայն XV դ. 50–80-ական թթ. Ե. վ-ում գրվել է չորս մատյան՝ Ավետարան, Հայսմավուրք, Գանձարան, Շարակնոց: Միջին դարերում վանքն ունեցել է բարձր տիպի դպրոց և ընդարձակ կալվածքներ, բարգավաճել է XVII դ. և XVIII դ. սկզբին: 1650ին վանահայր Գրիգոր Մշեցին նորոգել է վանքի շենքերի տանիքները, եկեղեցիների գմբեթները և կառուցել արմ. պարսպին կից երկհարկ խցերը: 1707-ին Սարգիս վարդապետը նորոգել է եկեղեցիների ծածկերը, կառուցել վանքի պարիսպը: 1809-ին վարդապետ Մկրտիչ Խանումյանը վերակառուցել է Ս. Աստվածածին եկեղեցու գմբեթը: 1828-ին Ղազար վարդապետը, Պողոս խալիֆայի բարերարությամբ, միաբանների ու թեմի գյուղացիների օգնությամբ, գավթին հս-ից կից կառուցել է վանքի քառամույթ զանգակատունը, որից մուտք է բացվում դեպի Ս. Սարգիս մատուռը: 1866-ին վանքի շինությունները երկրաշարժից զգալի վնասվել են: Ե. վ. նշանակալի դեր է խաղացել նաև նոր ժամանակներում: XIX դ. և XX դ. սկզբին վանքն ունեցել է ընդարձակ վարելահողեր, արոտավայրեր ու անտառներ: Նրա նոր դպրոցը բացվել է 1870-ին՝ Գարեգին վրդ. Սրվանձտյանցի ջանքերով: Այն սկզբում ունեցել է 20 աշակերտ, իսկ 1909-ին արդեն վերածվել որբանոց-դպրոցի՝ 40 աշակերտով: Վանքի Ս. Ստեփանոս եկեղեցու մոտ եղել է XIII–XIX դդ. տապանաքարերով գերեզմանոց:

Գրկ. Էփրիկյան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վնտ., 1905: Ոսկյան Հ., Տարոն-Տուրուբերանի վանքերը, Վնն., 1953: Թիերի Ժ. Մ., Արևելյան Թուրքիա կատարած հնագիտական ճանապարհորդության նոթեր, «Հուշարձան», տարեգիրք 1, Ե., 1987:

Մուրադ Հասրաթյան

ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ, եպիսկոպոսություն (հուն. ἐπίσκοπος – տեսուչ, վերակացու), քրիստոնեական եկեղեցու նվիրապետական կարգի հիմնական աստիճաններից բարձրագույնը: Հայ առաքելական եկեղեցում եպիսկոպոսությունը մի կարգ ցածր է կաթողիկոսությունից: Ե. թեմի (վիճակի) կամ համայնքի հոգևոր պետն է: Ըստ Պողոս առաքյալի՝ «պետք է, որ եպիսկոպոսն անբասիր լինի, որպես Աստծու տնտես. ոչ հանդուգն, ոչ բարկացող, ոչ անարգող, ոչ կռվարար, ոչ շահասեր, այլ՝ հյուրասեր, բարեսեր, խոհեմ, արդար, սուրբ, ժուժկալ, ամուր կապված վարդապետության հավատի խոսքին, որպեսզի կարողանա հորդորել ողջամիտ վարդապետությամբ և կշտամբել հակառակորդներին» (Տիտ. 1.7–9):

Ե. իր առաքինությամբ, հեզությամբ, սիրով, ողջախոհությամբ, սրբությամբ պետք է նմանվի Հիսուս Քրիստոսին, քանզի նա է բոլոր «Հոգիների հովիվը և տեսուչը» (Ա Պետր. 2.25): Ե-ներն առաքյալներից տարբերվում են նրանով, որ եթե առաքյալները կոչված էին իրականացնելու Քրիստոսի Ընդհանրական եկեղեցու հիմնադրումը, որի համար ավելի մեծ շնորհներով էին օժտված, ապա Ե-ները, առաքյալներից փոխանցված սուրբ շնորհներով, կառավարում են ստեղծված տեղային եկեղեցիները: Առաքյալներն ընտրվել (Ղուկ. 6.13) և իրենց շնորհներն ու իշխանությունը ստացել են Հիսուս Քրիստոսից, իսկ Ե-ները՝ առաքյալներից:

Եպիսկոպոս. իշխանությունը տրվում է ձեռնադրությամբ և օծումով՝ կանոնական քննությունից հետո և ժողովրդի ներկայացուցիչների ու հոգևոր դասի վկայությամբ: Հայ եկեղեցում Ե. ձեռնադրելու և օծելու իրավունքը վերապահված է կաթողիկոսին: Օծելուց հետո նվիրյալի գլխին դրվում է խույրը, և կաթողիկոսը նրան տալիս է գավազան, մատանի և Ավետարան՝ իբրև կանոնական իրավասություն: Ձեռնադրության և օծման արարողությունից հետո տրվում է եպիսկոպոս. պանակե՝ հայրապետ. օրհնությամբ և մաղթանքով: Կաթողիկոսը նորընծա եպիսկոպոսին հրահանգում է խղճմտորեն ծառայել՝ պահելով եկեղեցու ուղղափառ դավանությունը, խոհեմությամբ վարել եպիսկոպոս. իշխանությունը և եպիսկոպոս. աստիճանի տված իրավասություններով զեղումներ չգործել:

Ըստ եկեղեց. կանոնի, Ե. ձեռնադրվում է թեմի վրա, որի տեսուչն է և թեմի հավատացյալ ժողովրդի հոգևոր-բարոյական կարիքների մատակարարը: Նա նաև եկեղեց. ունեցվածքի և տնտեսության տնօրինողն է, հնում ունեցել է դատական գործառույթներ: Թեմակալ առաջնորդ Ե. իր թեմի սահմաններում կրում է եպիսկոպոսական ասա (գավազան), կատարում ձեռնադրություններ, ղեկավարում իր իշխանության ներքո գտնվող եկեղեցու պաշտոնեությունը, օծում եկեղեցի, տերունական և սրբերի պատկերներ, եկեղեցու սպասք:

Հայ եկեղեցում կաթողիկոսը, ի գնահատումն Ե-ների ծառայությունների, նրանց շնորհում է արքության պատիվ և տիտղոս: Արքեպիսկոպոսությունը և պատրիարքությունը Հայ եկեղեցում նվիրապետ. հատուկ աստիճաններ չեն: Արքեպիսկոպոսը (տես Պատվո աստիճաններ և պարգևատրումներ Հայաստանյայց առաքելականեկեղեցու հոդվածում) և պատրիարքը ձեռնադրությամբ և օծումով Ե-ներ են:

ԵՊԻՓԱՆ ԿԻՊՐԱՑԻ, սուրբ Եպիփան [315, ք. Ելևթերուպոլիս (Հրեաստան) – 403], Ընդհանրական եկեղեցու նշանավոր վարդապետներից, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի համաքրիստոնեական ս. հայրերից, որոնք հայտնի են «երկոտասան վարդապետք» անունով (տես Եկեղեցու հայրեր): Պատանեկան տարիներին ուսանել է հրեական գիտությունն ու ավանդությունները, ձեռք բերել բազմակողմանի գիտելիքներ, տիրապետել եբր-ին, ասոր-ին, հուն-ին, լատ-ին: Լեզուների իմացությունը հնարավորություն է ընձեռել օգտվելու բազմաբնույթ աղբյուրներից:

Ե. Կ. աչքի է ընկել բացառիկ աղքատասիրությամբ, անապատական պարզ, խստաբարո կենցաղավարությամբ, եղել վանական-ճգնավոր. շարժման հռչակավոր ներկայացուցիչներից: Ճգնավորական կյանքը, վանական կանոնադրություններն ուսումնասիրելու և իր վանական միաբանությունն ունենալու նպատակով այցելել է ժամանակի քրիստ. վանքերը, հանգամանորեն ծանոթացել մանավանդ Եգիպտոսի մենաստաններին և ճգնավորների կյանքին: Եգիպտոսում պայքար է մղել գնոստիկյան աղանդավորների դեմ: Փյունիկիայում հիմնել է մենաստան և մինչև 367-ը մնացել այնտեղ իր աշակերտների ու հետևորդների հետ: Նրա համբավը շուտով տարածվել է Եգիպտոսում, Պաղեստինում, Միջագետքում, Եդեսիայում: Բազմաթիվ գիտնականներ, անվանի անապատականներ եկել են նրա մոտ աշակերտելու: Հռոմում ծանոթանալով Արևմուտքի եկեղեցու ս. հայրերից Հերոնիմոսի (342–420) հետ՝ միասին հանդես են եկել Որոգինեսի մի շարք դավան. տեսությունների դեմ: Ձեռնադրվել է սարկավագ, 367-ին ընտրվել Կիպրոսի եպիսկոպոս և կղզու մետրոպոլիտ: Իր եռանդուն գործունեությամբ բարձրացրել է Կիպրոսի աթոռի հեղինակությունը: Ե. Կ. թողել է հարուստ մատենագր. ժառանգություն: Նրա հաղորդած տեղեկությունները, սակայն, միշտ չէ, որ հավաստի են, քանզի եղել է չափազանց դյուրահավատ, դավան. նախանձախնդրության մեջ՝ ծայրահեղ հախուռն: Այդ մասին ինքն իսկ վկայել է, թե ականջալուր լինելով է ներկայացրել այս կամ այն տեղեկությունը:

Նշանավոր են Ե. Կ-ու «Անկյուրոտոս» («Խարիսխ», 374) և «Պանարիոն» («Դեղատուփ», 375–377) պատմադավան. աշխատությունները: «Անկյուրոտոսը» նպատակաուղղել է հավատացյալներին, որպեսզի նրանք «չտարուբերվեն հերձվածողական վարդապետության հողմերից»: Իբրև նիկիական դավանության ջերմ պաշտպան (տես Նիկիայի Ա տիեզերական ժողով 325)՝ Ե. Կ. անդրադարձել է աստվածային դեմքերի համագոյությանը (տես Երրորդություն), Բանի մարմնավորմանը, մեռելներից հարություն առնելուն, հավիտենական կյանքին ու դատաստանին, հերքել արիոսական (տես Արիոսականություն), հոգեմարտների և ապողինարյան (տես Ապողինարիզմ) հերձվածների վարդապետությունը, հեթանոսությունն ու հրեությունը: «Պանարիոնը» (բաղկացած է երեք գրքից, յուրաքանչյուր գիրք բաժանված է 7 մասի) պարունակում է նախաքրիստ. 20 և քրիստ. 80 աղանդների պատմությունն ու հերքումը: Նախաքրիստ. աղանդները դասակարգել է հետևյալ կերպ. բարբարոսություն (Ադամից մինչև Ջրհեղեղ), սկյութականություն (մինչև աշտարակաշինություն), հեթանոսություն, սամարյանականություն և հրեություն: Քրիստ. աղանդների քննությունն ավարտել է մեսալյան աղանդի (տես Մծղնեություն) հերքումով: Երրորդ գրքի վերջին մասում թվարկել է հուն. և արլ. փիլ. հոսանքները, այնուհետև շարադրել քրիստ. հավատի առաքելական գլխ. սկզբունքները: Բազմահարուստ տեղեկություններ ամփոփած այս երկը կարևոր սկզբնաղբյուր է աղանդների պատմության հետազոտման համար:

Ե. Կ-ու գրչին են պատկանում կամ վերագրվում Աստվածաշնչի մեկնություններ. Աստվածաշնչում եղած չափերի և կշիռների (թվարկվում են նաև Հին կտակարանի կանոնական գրքերը) բացատրությունը, հրեաների քահանայապետի ծիսական հանդերձի վրայի 12 քարերի խորհրդանշական հատկությունների մեկնաբանությունը, Բարոյախոսը (սա Աստվածաշնչում հանդիպող կենդանիների հատկությունների խորհրդանշական և բարոյաբան. բացատրությունն է) ևն: Ե. Կ. չի ընդունել Ս. Գրքի բացատրության և մեկնության Ալեքսանդրյան դպրոցի այլաբանական մեթոդը (տես Մեկնողական գրականություն): Ե. Կ-ու անունով մեզ հասած մի շարք ճառերի հեղինակային պատկանելությունը տակավին ճշտված չէ: Նրա ճառերը պահպանվել են հայերեն և ասոր. ձեռագրերում (հուն. բնագրերը կորած են): Ե. Կ-ու անունով հայերեն թարգմանությամբ հայտնի են «Մեկնութիւն սաղմոսացը» [որը, սակայն, պատկանում է Թեոդորետոս Կյուրացու (393–457) գրչին, լույս է տեսել Կ. Պոլսում, 1801-ին՝ Աթանաս Ալեքսանդրացու և Դավիթ Անհաղթի մեկնությունների հետ], «Առաջաբան Թագաւորութեանց», «Յաճախապատում ԻԲ արարչագործութեանց եւ ԻԲ Նահապետաց…», «Վասն նախապատիւ եկեղեցեաց», «Անուանք Մարգարէից», «Յաղագս ականց», «Բարոյախաւս» աշխատությունները, բազմաթիվ ճառեր ու ներբողներ: Հիշատակելի է հատկապես Քրիստոսի անձեռագործ պատկերին նվիրված նշանավոր ճառը («Յաղագս սուրբ և նկարագրեալ Տէրունական պատկերին ի դաստառակի սրբոյ», «Արարատ», 1869, № 8, 1870, № 9, 10), որն իր բովանդակությամբ կապված է հայ իրականության հետ: Հիշյալ երկերի մեծ մասը հայերեն է թարգմանվել V դ.: Ե. Կ-ու Ավետարանների մեկնության հայերեն թարգմանությունն («Ի սկզբնագիր Արարածոց եւ աւետարանական քարոզութեանց…») ունի սկզբնաղբյուրի արժեք (հուն. բնագիրը կորած է): Երկի հայերեն թարգմանությունը վերագրվում է Մովսես Խորենացուն: Նրա աշխատություններն արդեն V դ. օգտագործել են հայ մատենագիրները (Եզնիկ Կողբացի, Մովսես Խորենացի), աշխատություններից հատվածներ են վկայաբերվել հայ դավան. և մեկնաբան. գրականության մեջ: Հայ եկեղեցին Ե. Կ-ու հիշատակը տոնում է տարին 2 անգամ՝ Հոգեգալստյան տոնի 3-րդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի օրը և հոկտեմբերի վերջի շաբաթ օրը՝ «երկոտասան վարդապետաց» հետ:

Գրկ. Զար բ հ անալ յ ան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց (Դ–ԺԳ դդ.), Վնտ., 1889, էջ 401–418: Քյոսեյան Հ., Ս. Եպիփան Կիպրացու Աւետարանի մեկնութեան հայերէն թարգմանութիւնը, «Գանձասար», 6, 1996, էջ 148– 159: Նույնի, Ս. Եպիփան Կիպրացու՝ Ս. Մարիամ Աստվածածնին նվիրված ներբողի հայերեն թարգմանությունը, «Էջմիածին», 1997, № 10: Վարդան Այգեկցի, Գիրք հաստատութեան եւ Արմատ հաւատոյ, աշխատասիր. Շահե քհն. Հայրապետյանի, Ե., 1998, էջ 30–32, 136–139: Migne, PG, t. 41–43; Geerard M., Clavis Patrum Graecorum, v. II, Brռpols-Turnout, 1974, p. 324–341 (դ 3744–3807).

Հակոբ Քյոսեյան

ԵՍԱՅԻ Ա ԵՂԻՊԱՏՐՈՒՇԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Եղիպատրուշ (Նիգ գավառ) – 788, Դվին], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 775-ից: Հաջորդել է Սիոն Ա Բավոնեցուն: Ե. Ա Ե-ու հայրապետ. գործունեության մասին ոչինչ չի ավանդվել: Սովորել է Դվինի կաթողիկոսարանի դպրանոցում: Օծվելով եպիսկոպոս՝ նշանակվել է Գողթն գավառի հոգևոր առաջնորդ: 768-ին մասնակցել է Պարտավի եկեղեցական ժողովին:

Կաթողիկոս. գահին Ե. Ա Ե-ուն հաջորդել է Ստեփանոս Ա Դվնեցին:

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմութիւն, Ե., 1996: Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Օրմանյ ան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ԵՍԱՅԻ ՀԱՍԱՆ-ՋԱԼԱԼՅԱՆ (ծ. թ. անհտ – 1728), Գանձասարի կաթողիկոս 1701-ից, ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ և ղեկավար, պատմիչ: Սերում է Արցախի ՀասանՋալալյան իշխանական տոհմից: 1702-ին, Սիմեոն Դ Խոտորաշենցի հակաթոռ կաթողիկոսի մահից հետո, միավորել է Աղվանից պառակտված կաթողիկոս. աթոռը: Ե. Հ-Ջ-ին են ենթարկվել Ղարաբաղը, Բարդան (Պարտավը), Շամախին, իսկ 1720-ից, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Աստվածատուր Ա Համադանցու կոնդակով՝ նաև Գանձակը, Շաքին, Ղաբալան (Կապաղակը) ևն: Միաժամանակ, կաթողիկոսի հատուկ կոնդակով նա իրավունք է ստացել հանգանակություն կատարել Գողթնի, Թիֆլիսի, Կապանի և Նախիջևանի թեմերից: Ստորագրել է «Գանձասարայ, Ղարապաղի և Շիրուանայ կաթողիկոս», «Պատրիարք Աղուանից, որ է Ալանաց, Շիրուանայ և Գանջայու, և մասին Հայոց»:

1710–11-ին հայ ազատագր. շարժման գործիչ Իսրայել Օրու՝ պարսկ. դեսպանագնացության ժամանակ Ե. Հ-Ջ. հանդիպել է նրան և Պետրոս I-ից օգնություն խնդրելու նպատակով Իսրայել Օրու հետ մեկնել Մոսկվա: Աստրախանում Իսրայել Օրու հանկարծամահ լինելուց (1711) հետո Ե. Հ-Ջ. չի շարունակել ճանապարհը, վերադարձել է Գանձասար՝ կազմակերպելու «անհավատների լծի տակ հեծող» իր քրիստոնյա ժողովրդի ազատագր. պայքարը: Այցելել է Պարսկաստան (Ղում, Սպահան, Նոր Ջուղա), նամակներ առաքել Լեհաստանի Օգոստոս թագավորին, Հռոմի Կղեմես X պապին: Հայաստանի ազատագրության հարցը կապելով Ռուսաստանի հետ՝ գործուն բանակցություններ է վարել Պետրոս I-ի և ռուս. կառավարության հետ: 1716-ին Գանձասարում ընդունել և եպիսկոպոս է ձեռնադրել Այսրկովկաս Պետրոս I-ի ուղարկած Մինաս վրդ. Տիգրանյանին և նրան կարգել ռուսահայոց հոգևոր առաջնորդ: Միաժամանակ, Ղարաբաղի հայության անունից, հատուկ նամակով Պետրոս I-ին է փոխանցել Ռուսաստանի հովանավորությունը «յօժար սրտիւ» ընդունելու ցանկությունը (նույնը կրկնել է 1718-ի սեպտ. 25-ի նամակում):

Ե. Հ-Ջ. ղեկավարել է Ղարաբաղի հայության ազատագր. պայքարը, վճռական դեր կատարել հայկ. զինված ուժերի միավորման և սղնախների (Արլ. Հայաստանում լեռնային բերդերի և բնական ամրությունների անվանումը) կազմավորման գործում: 1722-ի գարնանը նրա գլխավորությամբ սղնախների զինվորականությունը հակահարված է հասցրել Ղարաբաղ ներխուժած Դաղստանի լեռնականների հրոսակներին: Գանձասարում, այնուհետև Թիֆլիսում, Ե. Հ-Ջ. բանակցել է Վրաց Վախթանգ VI թագավորի հետ, քննարկել Պետրոս I-ի պարսկ. («կասպիական») արշավանքին համատեղ ուժերով մասնակցելու հարցը: Կատարելով ստանձնած պարտավորությունները, թողնելով կաթողիկոս. աթոռը՝ Ե. Հ-Ջ. 1722-ի սեպտ. 22-ին մելիքների հրամանատարությամբ, արցախահայոց 10 հզ-անոց գործող զորագնդով, քահանաների ուղեկցությամբ Գանձակին մերձ Չոլակ վայրում միացել է Վախթանգ VI-ի բանակին: 25 օր սպասելուց հետո, երբ պարզվել է, որ Պետրոս I-ը դադարեցրել է արշավանքը, վրաց. բանակը շտապել է Թիֆլիս, իսկ Ե. Հ-Ջ. հայոց զորքի հետ վերադարձել է Ղարաբաղ: Այս անհաջող ձեռնարկումից հետո ամրացել է հայրենի լեռներում, կազմակերպել հակապարսկ. պայքարը, որի շնորհիվ կարճ ժամանակում ազատագրվել է ողջ երկրամասը, ստեղծվել անկախ հայկ. իշխանություն:

Մեծ է Ե. Հ-Ջ-ի ավանդը հատկապես օսմ. բանակների դեմ սղնախների պայքարը կազմակերպելու գործում: Երբ ռուսները տիրել են պարսից ծովեզրյա գավառներին, թուրքերը սկսել են առաջանալ դեպի Հայաստանի խորքերը (1723): Գրավելով Նախիջևանը, Երևանը, Թիֆլիսը, Գանձակը՝ հասել են Ղարաբաղ: Ե. Հ-Ջ. մերժել է թուրքերին հպատակվելու՝ Հայոց կաթողիկոս Աստվածատուր Ա Համադանցու առաջարկը: 1724-ի փետր. Ե. Հ-Ջ. և մի քանի մելիքներ Պետրոս I-ին հղած նամակում պատրաստակամություն են հայտնել դիմագրավելու թշնամուն՝ մինչև ռուս. զորքերի ժամանումը Ղարաբաղ: Հոկտ. 18-ի նամակով նա ծանուցել է թուրք. զորքերի առաջխաղացման մասին՝ օգնական ուժեր ստանալու ակնկալիքով: 1724-ի մարտին նոր խնդրագրեր են կազմվել, այս անգամ արդեն ոչ միայն Ե. Հ-Ջ-ի, այլև մելիքների, հարյուրապետների ստորագրություններով, որտեղ օգնական զորքեր ստանալու խնդրանքը հիմնավորել են մարտի 1-ին օսմ. 4700-անոց զորքի դեմ իրենց տարած հաղթանակով: Պետրոս I-ի մահից հետո էլ Ե. Հ-Ջ. շարունակել է փնտրել ռուս. արքունիքի օժանդակությունը: Սակայն, վերջինիս երկդիմի քաղաքականությունից հուսախաբված, հակվել է թուրքերի հետ բանակցություններ վարելու և համաձայնության գալու մտքին: 1726-ի հուլիսին Ե. Հ-Ջ. Ղարաբաղի մելիքների և տանուտերերի ուղեկցությամբ մեկնել է Բարդա՝ սերասքեր Սարու-Մուստաֆա փաշայի մոտ՝ հավանաբար բանակցելու նպատակով: Պայքարը շարունակելու կողմնակիցները նրան մեղադրել են դավաճանության և խաբեության մեջ, ինչի հետևանքով Ե. Հ-Ջ. ինքնասպան է եղել:

Ե. Հ-Ջ. կաթողիկոսը՝ «զինվոր հոգևորականը», հայ մշակույթի նշանավոր ներկայացուցիչներից է: 1718-ին նա հավաքել է Ղարաբաղի վանքերի (Դադիվանք, Խաթրավանք, Գոշավանք, Ծարի, Ս. Աստվածածին, Գանձասար ևն) արձանագրություններ, Ավետարանների, Հայսմավուրքների հիշատակարաններ: Արձանագրությունների հավաքածուի հիման վրա կազմել է Ծարի (Վերին Խաչեն) իշխանական տան տոհմաբանությունը: XVIII դ. 1-ին քառորդի հայոց պատմության արժեքավոր սկզբնաղբյուր է նրա հեղինակած «Պատմութիւն Աղուանից»-ը (1839), որն իր ժամանակի դեպքերի նկարագրությունն է և հասնում է մինչև 1723-ը: Երկը լույս է տեսել ֆրանս. (1876), վրաց. (1971), ռուս. (1989):

Երկ. Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի, 2 հրտ., Երուսաղեմ, 1868:

Գրկ. Սիմեոն Երեվանցի, Ջամբռ, Վաղ-պատ, 1873: Հովհաննիսյան Ա., Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, հ. 2, Ե., 1959: Րաֆֆի, Խամսայի մելիքությունները, Երկ. ժող., հ. 9, Ե., 1987:

Պավել Չոբանյան

ԵՍԱՅԻ ՆՉԵՑԻ (1260, Սասունի Նիչ գյուղ – մոտ 1338, Գլաձոր), մատենագիր, մեկնիչ, քերական, րաբունապետ: Սովորել է Մուշի Առաքելոց դպրեվանքում, ապա՝ Քաջբերունյաց գավառում և Վայոց ձորի Աղբերց վանքում՝ Ներսես Մշեցու մոտ: Ստացել է ծայրագույն վարդապետ. գավազան, իսկ 1284-ից գլխավորել Աղբերց վանքի դպրության աշխատանքները:

Ե. Ն. հիմնադրել է Գլաձորի համալսարանը, եղել նրա րաբունապետը: Ժամանակակիցները նրան բնութագրել են որպես «սրբակեաց անձ», «անյաղթ հռետոր», «մեկնիչ դժուարիմաց բոլոր խօսքերի և գրքերի»: Դասավանդել է «յոթ ազատ արվեստներ»՝ քերականություն, ճարտասանություն, աստղաբաշխություն, երաժշտություն ևն: Նրան աշակերտել են Հովհան Արճիշեցին, Մխիթար Երզնկացին, Հովհան Որոտնեցին, Գրիգոր Երզնկացին և ուր.: Ե. Ն. պայքարել է պապական նկրտումների, ինչպես նաև ունիթորական (միարարական) շարժման (տես Ունիթորություն) դեմ՝ հանուն Հայ եկեղեցու ինքնուրույնության: Նրանից մեզ է հասել հարուստ գրակ. ժառանգություն (դավան. թղթեր, մեկնություններ, ճառեր, քարոզներ ևն): Լավագույն գործերից են «Մեկնութիւն Եզեկիէլի» (Մատենադարան, ձեռ. դ 5566, 5717, 5906 ևն, ավելի քան 30 ձեռագիր) և «Վերլուծութիւն քերականութեան»-ը: Առաջինը գրել է 1303-ին, Ստեփանոս արք. Օրբելյանի խնդրանքով: Երկը շարադրելիս հիմնվել է Ընդհանրական և Հայ եկեղեցու ս. հայրերի (Որոգինես, Հովհան Ոսկեբերան, Կյուրեղ Ալեքսանդրացի, Եփրեմ Ասորի, Ստեփանոս Սյունեցի ևն) համապատասխան մեկնությունների վրա: «Վեր լուծութիւն քերականութեան» համալսարանական դասագիրքն իր բնույթով բանաքաղական երկ է, ընդգրկում է Դավիթ Քերականի, Համամ Արևելցու, Արիստակես Գրչի, Գևորգ Սկևռացու և այլոց քերակ. մեկնությունների հիմն. դրույթներն ու հարցադրումները: Եկեղեցու դավանությանը, կարգերին և խորհուրդներին նվիրված գործերից են՝ «Դաւանութիւն և խոստովանութիւն ի Սուրբ Երրորդութիւն» (Մատենադարան, ձեռ. դ 614, 8389, 7255 ևն), «Սուղ ինչ պատճառ ձեռնադրութեան քահանայի» (Մատենադարան, ձեռ. դ 3937, 3276 ևն), «Յաղագս կարգաց եկեղեցւոյ» (Մատենադարան, ձեռ. դ 3276), «Յաղագս եկեղեցւոյ խորհրդեան» (Մատենադարան, ձեռ. դ 9622, Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 69, 1279): Ե. Ն-ու դավան. բովանդակության թըղթերից հայտնի են մի քանիսը. «Թուղթ վասն կարգաց եկեղեցւոյ և ժամուց» (Մատենադարան, ձեռ. դ 1326, 1327, 5154 ևն): Այս թուղթն արժեքավոր է Հայ եկեղեցու ժամակարգության պատմության, ինչպես նաև եկեղեց. շենքի բաղկացուցիչ մասերի խորհրդապաշտության ուսումնասիրման տեսանկյունից: Գրվել է Սյունյաց վարդապետների և վանահայրերի խնդրանքով, որոնք ցանկացել են հստակ տեղեկություններ ստանալ Հայ եկեղեցու ժամակարգության մասին: «Թուղթ Եսայեայ վարդապետին պատասխանի ընդդէմ պարոն Հեթմոյ» (1321, Մատենադարան, ձեռ. դ 573, 9622) գրությունը մի նմուշ է այն թղթակցություններից, որոնք տեղի են ունեցել XIII դ. վերջին և XIV դ. սկզբին արևելյան վարդապետների և Գրիգոր Է Անավարզեցի կաթողիկոսի (1293– 1307), Կիլիկիայի լատինամետ հոգևորականների ու իշխանների միջև: Այս թղթով Ե. Ն. պատասխանել է Կիլիկիայի Օշին պայլի և նրա որդի Հեթումի նամակին: Թղթում հեղինակը խոսել է երեք կարևոր հարցերի՝ ա. Քրիստոսի աստվածային և մարդկային բնության, բ. Հաղորդության բաժակի մեջ ջուր խառնելու սովորության, գ. Ս. Ծննդյան ու Մկրտության տոների կատարման օրվա մասին և հիմնավորել Հայ եկեղեցու վարդապետ. սկզբունքները: Այնուհետև անդրադարձել է արիոսականության և նեստորականության հարցերին, ներկայացրել դրանց երևան գալու պայմանները, ապա տվել եկեղեցու ուղղափառ վարդապետությունն այդ հարցերում: Ե. Ն-ու «Թուղթ Եսայեայ ի Տէր Մատթէոսն» (Մատենադարան, ձեռ. դ 2776, 8245, 10008) գրությունն ուղղված է Թավրիզի առաջնորդ տեր Մատթեոսին և Ատրպատականի ողջ հայությանը՝ նրանց ունիթորական վտանգից պաշտպանելու նպատակով: Ընդ որում հեղինակը ոչ թե ատելություն և անհանդուրժողականություն է սերմանում Կաթոլիկ եկեղեցու հոգևորականների հանդեպ, այլ կոչ է անում, որ նրանց, ինչպես նաև հույն և ասորի քահանաներին ու աշխարհականներին ընդունեն քրիստ. սիրով, պատվով՝ «իբրև զեղբայրս և ծառայակիցս ի Քրիստոս… յաղագս միաբանութեան հաւատոյ», միաժամանակ պահանջում փոխադարձ սեր և հարգանք Հայ եկեղեցու վարդապետության, կարգերի և ավանդության հանդեպ: Այս թղթում հեղինակը խորհուրդներ է տալիս Մկրտության, Պսակի և Հաղորդության մասին, որոնք արժեքավոր են ծեսի պատմության և նրա զարգացման փուլերի ուսումնասիրման համար: «Թուղթ շրջաբերական յաղագս ողորմութիւն տալոյ ի նպաստ Ս. Կարապետին Տարօնոյ» (Մատենադարան, ձեռ. դ 848) թղթում Ե. Ն., հյուսելով Հովհաննես Մկրտչի գովքը, հիշեցնում է, որ նրա նշխարները «իբրև զգանձս երկնային և պարգևս անմահութեան» Հայաստան է բերել Գրիգոր Լուսավորիչը և ամփոփել Տարոնում՝ «ի սիրտ Հայաստան աշխարհին»: Դրանց պահպանության համար էլ հիմնել է Ս. Կարապետ վանքը: Հեղինակը կոչ է անում ժողովրդին նվերներով օգնել և զորավիգ կանգնել հայերի և օտարների մեղքով տուժած ու նեղության մեջ գտնվող Ս. Կարապետ վանքին:

Երկ. Թուղթ Եսայեայ վարդապետի առ տէր Մատթէոս, «Ճռաքաղ», 1860, հ. 2, տետրակ 7, էջ 157– 164 (և շար.): [Քարոզ ի բանն]. «Որդիք մարդկան մինչեւ յե՞րբ էք խստասիրտք…», «Սիոն», 1866, էջ 27–30: Վերլուծութիւն քերականութեան, աշխատասիր. Լ. Խաչերյանի, Ե., 1966:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք հայոց պատմութեան մէջ, մաս 2, Երուսաղեմ, 1942: Խաչերյան Լ., Գլաձորի համալսարանը հայ մանկավարժական մտքի զարգացման մեջ (13–14-րդ դդ.), Ե., 1973: Պետրոսյան Ս., Եսայի Նչեցու թղթերը, «Էջմիածին», 1985, № 11–12:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ [մոտ 346–347, ավան Իբերիս (Հելլեսպոնտոսի մոտ) – մոտ 400–401], եկեղեցական մատենագիր: Ուսանել է Կեսարիայում, աշակերտել Բարսեղ Կեսարացուն, ապա՝ Գրիգոր Նազիանզացուն, բարեկամական սերտ կապեր է ունեցել նաև Գրիգոր Նյուսացու հետ: Նրանցից սովորել է բնական գիտություններ, իմաստասիրություն, աստվածաբանություն, Սուրբ Գրոց գիտություն և հռետորություն: 379–380-ին Գրիգոր Նազիանզացին նրան ձեռնադրել է գլխ. սարկավագ, միասին մասնակցել են Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովին: 381–385-ին եռանդուն գործունեություն է ծավալել Բյուզանդիայում: Իբրև ուղղափառության ջատագով պայքարել է ժամանակի տարածված աղանդների՝ արիոսականների, ապողինարիանների, եվնոմիանների դեմ: Կապադովկյան հայրերի պես հրապուրվել է Որոգինեսի ժառանգությամբ, կատարել թարգմանություններ նրա երկերից: 385-ին գնացել է Երուսաղեմ, ապա առանձնացել Եգիպտոսի Սկիտ անապատում, աչքի ընկել իր խստակեցությամբ:

Ե. Պ. գրել է ճգնակեց. բնույթի բազում գործեր: Նրա գրչին են պատկանում հարատև պայքարը զանազան կրքերի դեմ պատկերող «Պրակտիկ» ճգնակեց. հրահանգները: Սրա շարունակությունն է «Գնոստիկը». այստեղ նկարագրել է վանական–«գնոստիկի» բարձրագույն ճանապարհը, որը տանում է դեպի Աստծո ճանաչողություն: Աղոթքի և հայեցողության հարաբերակցությանն է նվիրված «Աղոթքի մասին» երկը: «Հարիւրաւորքն վեցերորդք» 600 կարճառոտ խորհրդածություններից բաղկացած ժողովածուում քննարկել է դավան. և ճգնակեց. խնդիրներ: Ե. Պ-ու քրիստոսաբանությունը ներկայացնող այս երկը մեզ է հասել հայ. և ասոր. թարգմանություններով:

Ե. Պ-ու վարդապետության մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցնում աղոթքի տեսությունը: Ճգնակյաց վանականի գլխ. զբաղմունքը աղոթքն է: Քրիստոսին հետևել նշանակում է անդադար աղոթել՝ ինչպես ավանդել է Պողոս առաքյալը (Ա Թեսաղոն. 5.17): Ե. Պ-ուն է պատկանում «մտային աղոթք» հասկացությունը, որ «բանականության հարատև հաղորդակցումն է Աստծուն» («Աղոթքի մասին»):

Ե. Պ-ու հոգևոր ժառանգությունը հայերեն է թարգմանվել V դ., հուն-ից: Նրա հոգեղեն խրատներն ու հրահանգներն իրենց որոշակի ազդեցությունն են թողել հայ միջնադարյան մտքի վրա: Նրանից մեծապես օգտվել են Սահակ Ա Պարթևը, Եզնիկ Կողբացին, Հովհաննես Ա Մանդակունին, Վարդան Արևելցին, Գրիգոր Տաթևացին և ուր.: Նրա երկերի հետևողությամբ հայ հեղինակներ Գրիգոր Բ Վկայասերը, Մատթեոս Ջուղայեցին, Կիրակոս Երզնկացին գրել են աշխատություններ, հորինել լուծմունքներ:

Ե. Պ-ու երկերից իմաստախոս. բնույթի քաղվածքներ են բերված Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցու կազմած «Վկայութիւնք պիտանիք եւ հարկաւորք…» աշխատության մեջ:

Երկ. Վարք եւ մատենագրութիւնք…, աշխատասիր. Բարսեղ վրդ. Սարգիսյանի, Վնտ., 1907: Մատթեոս Ջուղայեցի, Վասն քարոզութեան բանի՝ առեալ ի վարդապետութենէ սուրբ հօրն Եւագրեայ…, տես Գիրք ութն խորհրդոց մեղաց…, ԿՊ, 1750: Աղեքսանդր Ջուղայեց ի, Վկայութիւնք ի պէտս քարոզութեանց, աշխատասիր. Հ. Քյոսեյանի, Ս. Էջմիածին, 1998, էջ 75–86:

Գրկ. Զար բ հ անալ յ ան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889, էջ 421–432: Geerard M., Clavis Patrum Graecorum, t. 2, Brռpols-Turnhout, 1974, p. 78–97.

Հակոբ Քյոսեյան

ԵՎՍԵԲԻՈՍ ԿԵՍԱՐԱՑԻ, Ե վ սեբ ի ո ս Պամփիլեա (մոտ 260, Պաղեստին – մոտ 340), քրիստոնյա պատմագիր, աստվածաբան, Պաղեստինյան Կեսարիայի եպիսկոպոս (313/ 314-ից): 309-ին, քրիստոնյաների դեմ հռոմ. կայսր Դիոկղետիանոսի հալածանքների ժամանակ ձերբակալվել է: Բանտից ազատվելուց հետո գլխավորել է Պաղեստինյան Կեսարիայի քրիստ. վարժարանը: Մասնակցել է 325-ի Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովին, իր ստորագրությունը դրել նիկիական Հավատո հանգանակի տակ, սակայն հետագայում հանդես է եկել որպես Արիոսի ուսմունքի (տես Արիոսականություն) չափավոր հետևորդ և հականիկիական ընդդիմության երևելի ներկայացուցիչ: Ե.Կ. եղել է իր ժամանակի ամենակրթված և ամենահեղինակավոր աստվածաբաններից, բեղմնավոր հեղինակ, որը թողել է հարուստ գրական ժառանգություն:

Աստվածաբան. երկերում («Ավետարանական նախապատրաստություն», «Ավետարանական ապացուցում», «Աստծո երևման մասին», «Եկեղեցական աստվածաբանության մասին» ևն) Ե.Կ. առաջ է քաշել ելակետային այն դրույթը, ըստ որի՝ քրիստ. ուսմունքը նորություն չէ մարդկության համար: Այն քողարկված ձևով արդեն իսկ առկա է Հին կտակարանում և փիլիսոփաների ուսմունքներում: Ե.Կ., հետևելով Փիլոն Ալեքսանդրացուն, Սուրբ Գրոց ուս մունքի և փիլիսոփայության միջև բովանդակային զուգադիպությունները բացատրել է կա՛մ հույների՝ եբրայեցիներից կատարած ուղղակի փոխառություններով, կա՛մ էլ նրանով, որ և՛ հույները, և՛ հրեաները հետևություններ են արել բնածին հասկացություններից, որոնց «հեղինակը» նույն Աստվածն է, որն աշխարհն ու մարդուն արարել է իր միածին Որդու՝ Բանի միջոցով: Բանը մասնակից է մարդու արարմանը և հենց ինքն է, որ նախաքրիստ. ժամանակներում ներկայացել է արդարներին՝ Աբրահամին, Հակոբին, Մովսեսին, Հոսիային: Սակայն այդ շրջանում մարդկությունն ի վիճակի չէր ըմբռնել Որդու Բանի ուսմունքը: Միայն մարմնացած և մարդացած Հիսուս Քրիստոսն է՝ Բան Աստվածը, որ ցույց է տվել մարդկանց իր էությունը՝ երկըրպագելու և աղոթելու ճշմարիտ ուղին: Եվ եթե քրիստ. ուսմունքը նորություն չէ, ապա նորություն է քրիստոնյաների հավաքը՝ եկեղեցին, որն Աստծո օգնությամբ պայքար է մղում բոլոր աղանդավորների և հալածիչների դեմ: Վարքագր. բնույթի երկերից են «Պաղեստինյան վկայաբանությունները», «Կոստանդին կայսրի վարքը» և «Սրբերի հանրահավաքին ուղղված ճառը» (վերջին երկի պատկանելությունը Ե. Կ-ու գրչին՝ վիճելի է):

Ե. Կ-ու պատմագր. երկերից են «Քրոնիկոնը», նշանավոր «Եկեղեցական պատմությունը», Հիերոնիմոսի լատ. թարգմանությամբ մեզ հասած քառամաս «Աստվածաշնչային հնություններ» երկի երկու մասերը՝ «Տոպիկա» և «Օնոմաստիկոն»: «Քրոնիկոնը», որն ընդգրկում է աշխարհի ժամանակագրությունը մինչև 325-ը, ամբողջությամբ պահպանվել է միայն հայերեն թարգմանությամբ (թարգմանության ժամանակի վերաբերյալ կան տարբեր կարծիքներ): «Եկեղեցական պատմությունը» հիմն. աղբյուր է քրիստոնեության առաջին երեք դարերի (դեպքերի շարադրանքը հասնում է մինչև 324-ը) պատմության ուսումնասիրության համար: Ըստ Մովսես Խորենացու՝ «Եկեղեցական պատմությունը» V դ. հավանաբար (416–420ին) Մեսրոպ Մաշտոցի կարգադրությամբ թարգմանել են նրա աշակերտները: Աշխատությունը թարգմանվել է ասորերենից՝ թերևս միտումնավոր, քանի որ ասոր. թարգմանության մեջ բաց են թողնվել կամ մեղմացվել արիոսական ուսմունքին հարազատ արտահայտությունները: Հայ քրիստոնյաների և հոգևորականների մասին ամենահին տեղեկությունը պահպանվել է Ե. Կ-ու այս երկում: Հեղինակը վկայում է, որ հայազգի Մեհրուժան եպիսկոպոսին III դ. կեսին (248–265) նամակ է գրել Ալեքսանդրիայի Դիոնիսիոս եպիսկոպոսը: Հայ քրիստոնյա համայնքների մասին Ե.Կ-ու մյուս վկայությունը վերաբերում է հռոմ. կայսր Մաքսիմինոս Դայայի (305–313)՝ քրիստոնյաների դեմ հալածանքների շրջանին, երբ 298-ի Մծբինի պայմանագրով Հռոմ. կայսրությանը միացված Անդրտիգրիսյան երկրամասերի (Ծոփք, Անգեղտուն, Աղձնիք, Կորդուք, Միջագետքի մի շարք գավառներ, Մոկք) քրիստոնյա հայ բնակիչներն իրենց իշխանների հետ դիմագրավել են հեթանոս կայսրի հալածանքներին: Ե. Կ-ու պատմագր. երկերից և հատկապես «Քրոնիկոնից» օգտվել են հայ պատմիչներ Ագաթանգեղոսը, Մովսես Խորենացին, Թովմա Արծրունին, Ասողիկը և շատ ուրիշներ:

Երկ. Ժամանակականք երկմասնեայ, հրտ. Մկրտիչ Ավգերյանց, մաս 1, Ժամանակագրութիւն պատմական, մաս 2, Քրոնիկոն կանոն, Վնտ., 1818: Պատմութիւն եկեղեցւոյ յեղեալ յասորւոյն ի հայ ի հինգերորդ դարու, հրտ. Աբրահամ Ճարյան, Վնտ., 1877:

Գրկ. Զար բ հ անալ յ ան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889, էջ 54–57, 434–443: Մանանդյան Հ., Քաղվածքներ Եվսեբիոսի Կեսարացու Քրոնիկոնից մի հին ձեռագրում, Վնն., 1905: Տեր-Մկրտչյան Գ., Հայագիտական ուսումնասիրություններ, գիրք 1, Ե., 1979, էջ 388–400: Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. III, Freiburg, 1959, s. 1195–97: A l t a n e r B., Prècis de patrologie, adapt. par H. Chirat, CastermanP.-Tournai, 1961, p. 336–344.

Օլգա Վարդազարյան

ԵՎՍՏԱԹԵՈՍ, Հիսուսի 72 առաքյալներից մեկը: Թադեոս առաքյալի աշակերտներից: Եղիշեի հետ ուղեկցել է Թադեոս առաքյալին՝ նրա քարոզչական շրջագայության ժամանակ: Թադեոսը Ե-ին ձեռնադրել է Սյունիքի առաջին եպիսկոպոս: Հանգչում է Տաթևի վանքի տեղում, որը և կրում է նրա անունը:

Գրկ. Սիմեոն Երեվանցի, Ջամբռ, Վաղ-պատ, 1873, էջ 11: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912, էջ 16:

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ԵՎՏԻՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, Եվտիքեսականություն, V դարի քրիստոնեական հերձվածողական վարդապետություն: Հայտնի է նաև միաբնակություն (մոնոֆիզիտիզմ) անվամբ: Կոչվել է Կ. Պոլսի վանքերից մեկի վանական Եվտիքեսի անունով: Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովում և նեստորականության դեմ պայքարում Եվտիքեսը բազմիցս հանդես էր եկել Նեստորի վարդապետության դեմ, սակայն, Նեստորին հակառակ ուսուցանելով, ընկել էր մեկ այլ ծայրահեղության մեջ: Եվտիքեսի քարոզածը «Մի բնութիւն Աստծոյ Բանին մարմնացելոյ» ալեքսանդրյան (տես Ալեքսանդրիա) բանաձևի «մի բնություն» դրույթի ուղղակի և տառացի ըմբռնումն էր: Ըստ Եվտիքեսի, Քրիստոսը միայն Աստված է՝ օժտված միայն աստվածային բնությամբ: Հիսուսի մարդկային բնությունը միավորությունից հետո խառնվել է աստվածայինի հետ ու ոչնչացել, դարձել մեկ բնություն՝ սոսկ աստվածային: Եվտիքեսն ընդունում էր երկու բնությունների գոյությունը միայն միավորությունից առաջ: Նա Քրիստոսի մեջ մարդկայինը ձուլում էր աստվածության մեջ այնպես, որ մարդեղությունը՝ ճշմարիտ մարդը, դառնում էր երևութական (տես Երևութականություն), ու իրական էր մնում լոկ ճշմարիտ Աստվածը: Ս. Կույս Մարիամն Աստվածամայր է (հակառակ Նեստորի), բայց եթե Նեստորը քարոզում էր, թե Մարիամը լոկ մարդ ծնեց, ապա Եվտիքեսը պնդում էր, որ Քրիստոսը մարմնով մեզ՝ մահկանացուներիս էակից և համագոյակից չէ, այսինքն ժխտում էր Քրիստոսի մարդեղությունը և մարդկային բնության համագոյությունը: Բանը մարմին չառավ ս. Կույսից, այլ նրա մարմինը երկնային է՝ «յերկնից եբեր զմարմինն, և ոչ ի սրբոյ Կուսէն»: Եվտիքեսը տարբերակում էր «մարդու մարմինը» «մարդկային մարմնից»: Ըստ նրա, Քրիստոսի մարմինը «մարդկային» է և մարմնավորվել է ս. Կույսից, բայց «մարդու մարմին» չէ: Աստվածածնից Քրիստոսը միայն մարդու նմանություն և կերպարանք առավ, բայց ոչ երբեք՝ մարմին, և չդարձավ մարդացած Աստված:

Հայ եկեղեցին (ինչպես և Արևելյան ուղղափառ մյուս եկեղեցիները) երբեք չի հետևել Ե-յանը: Սկսած V դարից նա դատապարտել և նզովել է Եվտիքեսին՝ նրա ուսմունքում տեսնելով ալեքսանդրյան աստվածաբան. մտքի ծայրահեղացում և Արևելքի քրիստոնեաբանական ըմբռնումների աղավաղում: Հայ մատենագրության մեջ Եվտիքեսն առաջին անգամ հիշատակվում է V դ. պատմիչ Ղազար Փարպեցու «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան» նամակում, որտեղ նզովվում է Արիոսի (տես Արիոսականություն), Նեստորի, Մանիի (տես Մանիքեություն) և մյուս աղանդավորների հետ միասին: V դ. վերջին և VI դ. սկզբին Հայ եկեղեցին ընդունել է

Զենոն կայսրի «Հենոտիկոնը» («Միության գիր»), որտեղ նզովվում է Եվտիքեսը, և հավաստել իր տարբեր ընկալումը եվտիքական միաբնակությունից: Հայ դավան. գրվածքներում առաջին անգամ Եվտիքեսը, ի թիվս այլ աղանդավորների, նզովվում է VI դ. սկզբին, Բաբկեն Ա Ոթմսեցի կաթողիկոսի «Թուղթ Հայոց ի Պարսս առ ուղղափառս» 2-րդ թղթում:

Հայ եկեղեցին ալեքսանդրյան վարդապետությունն ընկալում է կյուրեղյան-եփեսոսյան դավանության դիրքերից: Նա, «մի բնության» ուսումը պաշտպանելով, Քրիստոսի մեջ աստվածային կողմն առհասարակ ավելի է շեշտում, սակայն «մի բնություն» ասելով՝ միայն աստվածայինը չի հասկանում և մարդկայինը անտեսում: Հայ եկեղեցու քրիստոսաբան. այս ըմբռնումը լավագույնս ձևակերպել է Հովհաննես Գ Օձնեցի կաթողիկոսն իր «Ընդդէմ երևութականաց» ճառում. «Քրիստոս ոչ է սոսկ մարդ, բայց և ոչ Աստուած մերկ, այլ՝ մանաւանդ Աստուած և մարդ միանգամայն»:

Գրկ. Կնիք հաւատոյ…, հրտ. Կ. Տեր-Մկրտչյան, Էջմիածին, 1914: Սոկրատ Սքոլաստիկոս, Եկեղեցական պատմութիւն, Վաղ-պատ, 1897: Տիմոթեոս Աղեքսանդրացի, Հակաճառութիւն առ սահմանեալսն ի ժողովոյն Քաղկեդովնի, Էջմիածին, 1908: Տեր-Մինասյան Ե., Ընդհանուր եկեղեցական պատմութիւն, հ. 1, Էջմիածին, 1908: П о с н о в М.Э., История Христианской церкви, Брюссель, 1964; H a n s – G e o r g B e c k, Kirche und theologische Literatur im Byzantinischen Reich, München, 1959.

Արտաշես Ղազարյան

ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ, տես Հոգևոր երաժշտություն:

ԵՐԱՆԻՆԵՐ ինը, Լեռան քարոզ, Հիսուս Քրիստոսի խորհրդավոր պատգամախոսությունը՝ նրա քարոզչության սկզբում, անապատի փորձությունից հետո. այն խոսքերը, որ նա ասաց իր աշակերտներին լեռան վրա (Մատթ. 5.3–12, Ղուկ. 6.20–23): Ե-ին նախորդող խոսքը, թե՝ «Ապաշխարեցե՛ք, որովհետև երկնքի արքայությունը մոտեցել է» (Մատթ. 4.17), և այն բժշկությունները, որ նա արեց, պայմանավորեցին հոգևոր կատարելության հաջորդ՝ առավել բարձր աստիճանը, որ Ե. են: Սուրբ հայրերը ինը Ե. համեմատում են Հակոբին (Իսրայելին) տեսիլքով երևացած երկնային սանդուղքի հետ և Ե-ի քանակը համարում են հրեշտակների ինը դասերի խորհրդաբանությունը: Հոգևոր առավել բարձր, կատարյալ աստիճան է խորհըրդանշում այն հանգամանքը, որ Հիսուսը, Ե. ասելուց առաջ, անվերջ բժշկություններ ու հրաշքներ սպասող ժողովրդից առանձնացավ, բարձրացավ լեռը և նստեց այնտեղ, ինչը նշանակում է, թե այդ լեռը (հոգևոր բարձրությունը) հաղթահարողները և Հիսուսին մոտեցողները (աշակերտողները) կարող են լինել երանելի՝ ժառանգել երկնային արքայությունը ու կոչվել Աստծո որդիներ: Ե. հետևյալներն են.

–Երանի՜ հոգով աղքատներին, որովհետև նրանցն է երկնքի արքայությունը:

–Երանի՜ սգավորներին, որովհետև նրանքպիտի մխիթարվեն:

–Երանի՜ հեզերին, որովհետև նրանք երկիրը պիտի ժառանգեն:

–Երանի՜ նրանց, որ քաղցն ու ծարավն ունեն արդարության, որովհետև նրանք պիտի հագենան:

–Երանի՜ ողորմածներին, որովհետև նրանքողորմություն պիտի գտնեն:

–Երանի՜ նրանց, որ սրտով մաքուր են, որովհետև նրանք Աստծուն պիտի տեսնեն:

–Երանի՜ խաղաղարարներին, որովհետև նրանք Աստծու որդիներ պիտի կոչվեն:

–Երանի՜ նրանց, որ հալածվում են արդարության համար, որովհետև նրանցն է երկնքի արքայությունը:

–Երանի՜ է ձեզ, երբ ձեզ նախատեն ու հա-լածեն և իմ պատճառով ձեր մասին ամեն տեսակ չար խոսք՝ սուտ ասեն: Ցնծացե՛ք և ուրախացե՛ք, որովհետև երկնքում ձեր վարձը շատ է, քանի որ այսպես հալածեցին մարգարեներին, որոնք ձեզնից առաջ են եղել:

Եկեղեցու հայրերն ու վարդապետները դարեր շարունակ մեկնաբանել են այս խորախորհուրդ Ե.: Հոգով աղքատները նրանք են, որ միայն Աստված են տենչում՝ հոգևորապես թոթափած լինելով անձնական նկրտումները, հպարտությունը, փառասիրությունը (իրենց հոգևոր ունեցվածքը՝ ժառանգած մեղավոր Ադամից): Նրանք իրենց անկատարությունն ու մեղսավորությունը ճանաչող և խոնարհաբար աստվածային շնորհը խնդրողներն են: Սգավորները նրանք են, որ արտասուքով զղջում են իրենց մեղքերի համար և իրենց մեջ ճշմարիտ հարազատին՝ կենդանի Աստծուն մեռցրած լինելու համար. նրանք ապաշխարությամբ կմաքրվեն և Սուրբ Հոգով (որ կոչվում է Մխիթարիչ) կվերստանան իրենց հարազատներին՝ աստվածային կյանքն ու սուրբ շնորհները: Հեզերը, Հիսուսին պատկերակից լինելով, կժառանգեն երկիրը՝ Հիսուսի հետ թագավորելով: Արդարության (Հիսուս Քրիստոսի) քաղցն ու ծարավն ունեցողները, հաղորդվելով Հիսուսի մարմնին ու արյանը, կհագենան հավիտենական հացով ու հավիտենական ջրով: Կարծես հիշեցվում կամ հաստատվում է սաղմոսը՝ «Աստվա՛ծ, Աստվա՛ծ իմ, ես առավոտից քեզ եմ դիմում. հոգիս ծարավ է քեզ, առավել ևս մարմինն իմ» (Սաղմ. 62.1–2): Ողորմածները մերձավորի հանցանքները ներողներն ու գթություն ցույց տվողներն են: Նրանք Աստծուց ողորմություն կգտնեն (կմտնեն շնորհի տակ): Սրտ ո վ մաքուրները նրանք են, որ խորհուրդների դուռը՝ սիրտը ապաշխարությամբ, աղոթքով և ս. Հաղորդությամբ մաքրել են չար խորհուրդներից: Նրանց սրտերի մեջ կիջնի շնորհի լույսը, իսկ միտքը կպայծառանա աստվածային խորհուրդների ճառագայթումով և Աստծո փառքի մեծությամբ: Խաղաղարար է նա, ով իր սրտում ունի Աստծուն՝ հանձինս Որդու և Սուրբ Հոգու (Հիսուսը խաղաղություն գործեց, օրինակ՝ խաղաղեցնելով ծովը): Արդարության համար հալածվողները սուրբ Աստծու պատճառով հանիրավի չարչարվողներն են, որոնք հավիտյանս հավիտենից ապրելու են երկնքի թագավորության մեջ: Հանուն Աստծո չար խոսք, նախատինք կրողները Տիրոջ արքայության մեջ մեծ շնորհների, պարգևների ու դիրքի են արժանանալու, ինչպես որ իրենց հավատքի առաջնորդն ու կատարողը, որ հարություն առավ և բազմեց Աստծո աջ կողմը:

Նախ «անապատում կանչողի ձայն»-ի՝ Հովհաննես Մկրտչի, ապա և Տիրոջ՝ Հիսուս Քրիստոսի կողմից ազդարարված երկնային արքայությանը, երանությանը արժանանալու համար հարկավոր է քայլել ինը Ե-ի սանդուղքներով: Ընդ որում Ե. ոչ թե քրիստ. ուսմունքի հայեցակետեր են, այլ՝ բուն Աստծո բնույթի արտահայտությունները. ով ջրից (ապաշխարությամբ) ու Սուրբ Հոգուց (Աստծուց) վերստին է ծնվում, նա կարող է բարձրանալ Աստծո լեռը (սիրո և կատարելության բարձունքը) և դառնալ երկնային արքայության քաղաքացի՝ բնութենակից լինելով և ճանաչելով իր Հորը՝ կենդանի Աստծուն:

Հիսուսն ասում էր այն, ինչ կար իր մեջ, և այն, ինչը պիտի ցույց տար գործով. դրանք էին՝ աղքատացումը՝ հանուն Աստծո, սուգը՝ հանուն անկյալ մարդու, հեզությունը, հնազանդությունը առ Աստված, արդարության՝ աստվածայինի քաղցն ու ծարավը, ողորմածությունը, գթածությունը՝ ախտավոր, բորոտավոր և դևերից բռնված մարդկանց հանդեպ, նրանց բժշկելը, սրտով մաքուր լինելը և դրա համար մշտապես Աստծուն տեսնելը, հալածանքներն ու չարչարանքները կրելը ևն: Սուրբ հայրերը Ե. անվանել են Ավետարան՝ Ավետարանի մեջ, Քրիստոսի սրբարար ու փրկարար տնօրինություններից մեկը: Ե-ին հետևում են քրիստոսյան պատվիրանները՝ լինել երկրի աղը և աշխարհի լույսը, լիովին բացառել ոչ միայն չար գործերը (սպանություն, շնություն ևն), այլև չար խորհուրդները, չարի փոխարեն չար չհատուցել մարդկանց, այլ բարիով հաղթել չարին, այսինքն՝ լինել կատարյալ. «Արդ, կատարյա՛լ եղեք դուք, ինչպես որ ձեր երկնավոր Հայրն է կատարյալ» (Մատթ. 5.48): Ե. փաստորեն Աստծո բնույթի ներդրումն են մարդու մեջ: Ե-ի աստվածային բնույթն ու նպատակն է հանրագումարի բերվում Ե-ին հաջորդող Տերունական աղոթքի մեջ (Մատթ. 6.9–13):

Լևոն Սարգսյան

ԵՐԳ, հայ հոգևոր երաժշտության մեջ օգտագործվել է ինչպես լայն, ընդհանուր, այնպես էլ նեղ, մասնավոր իմաստներով՝ որպես հատուկ երաժշտաբանաստեղծական տեսակ: Վաղ միջնադարում Ե. են կոչվել առհասարակ և՛ սաղմոսներն ու օրհնությունները («Երգ Սաղմոսից», «Երգ Օրհնութեան»), և՛ V–VIII դդ. ստեղծված ինքնուրույն հոգևոր երգասացությունները: Ե. են կոչվել նաև ժամերգության ընթացքում կատարվող «Փառք ի բարձունս» և «Լույս զվարթ» հնագույն համաքրիստոնեական երգասացությունները, որոնք դեռևս Բարսեղ Կեսարացին հիշատակել է որպես վաղուց ի վեր ընդհանրացած երգեր: Այդ վերջինների օրինակով XII դ. Ներսես Շնորհալին ներմուծել է համանուն մի նոր երաժշտաբանաստեղծ. տեսակ, որը, ի տարբերություն հին շարականների, աչքի էր ընկնում իր հանրամատչելիությամբ ու հուզականությամբ, ձևի դասական պարզությամբ և ժող. երգարվեստից սերող մի շարք հատկանիշներով, որոնցից նշելի են երգային մեղեդայնությունը և որոշ կշռութային բանաձևերի կիրառությունը: Ներսես Շնորհալու գրչին են պատկանում նախապես արտածիսական նպատակներով գրված և հետագայում ժամերգության մեջ կանոնացված, ձայնագրյալ ժամագրքում զետեղված գիշերային ժամի «Յիշեսցուք ի գիշերի»-ն և «Զարթիք փառք իմ»-ը, «Աշխարհ ամենայն»-ը և «Առաւոտ լուսոյ»-ն, առավոտյան ժամի «Նորաստեղծեալ»-ն ու «Արարչական»-ը, Արևագալի երգերը, երրորդ ժամի «Օրհնեմք զքեզ», «Խաւարեցաւ», «Չարչարակցեալ» և «Նահապետին Աբրահամու», խաղաղական ժամի «Նայեաց սիրով» և «Ի քէն հայցեմք» Ե-երը: Նույն ժանրին են պատկանում Ներսես Շնորհալու Չարչարանաց «Այսօր անճառ»-ը՝ բոլոր պատկերներով, «Նորոգող տիեզերաց»-ը, Ննջեցելոց «Աստուած անեղ»-ը ու «Արարիչ և մարդասեր, անոխակալ և բարեգութ» Ե-երը (իրենց բոլոր պատկերներով), որոնք հարստացրել են հայ հոգևոր երգարվեստը բարձրարժեք նմուշներով:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Շնորհալի և պարագայ իւր, Վնտ., 1873, էջ 444–445: Թահմիզյան Ն., Ներսես Շնորհալին երգահան և երաժիշտ, Ե., 1973, էջ 31, 45–47, 75–90:

Աննա Արևշատյան

«ԵՐԵՎԱԿ», կրոնաբանասիրական ուսումնական կիսամսյա հանդես: Լույս է տեսել 1857– 1866-ին, Կ. Պոլսում: Խմբագիր՝ Հ. Չամուռճյան (Տերոյենց): Տպագրել է քրիստ. կրոնին, Հայ եկեղեցուն, նրա պատմությանը, ծեսերին ու տոներին, խորհուրդներին նվիրված հոդվածներ, դավանաբան. բնույթի նյութեր, բարոյախրատ. զրույցներ, արձակ գործեր ևն: Կաթոլիկության նկատմամբ համակրանքի պատճառով ենթարկվել է ժամանակի հայ հաս. մտքի, ինչպես և ազգ. եկեղեցու ներկայացուցիչների քննադատությանը: Փաստորեն ընդունել է Հռոմի եկեղեցու գերիշխանությունը Հայաստանյայց եկեղեցու նկատմամբ, ինչը դրսևորվել է մասնավորապես կաթոլիկ. կրոնը դրվատող ինքնուրույն և թարգման. հոդվածների տպագրությամբ, երկու եկեղեցիների սերտ մերձավորության և ավանդույթների, խորհուրդների և այլնի նույնության քարոզներով: Հատկանշական է, որ Չամուռճյանը «Ե.»-ում քննադատության է ենթարկել Կ. վրդ. Շահնազարյանի՝ «Դաշանց գրի» հերքմանը նվիր ված աշխատությունը, պնդելով, որ Գրիգոր Լուսավորիչը Հռոմի հայրապետ Սեղբեստրոսից է ստացել իր կաթողիկոս. կոչումը, ուրեմն և ստույգ է Հայ եկեղեցու հանդեպ Հռոմի գերակայությունը վկայող «Դաշանց գիրը»: Միաժամանակ, ի պաշտպանություն Հայ առաքելական եկեղեցու, «Ե.» հակադրվել է բողոքականությանը և հանձին Չամուռճյանի անվերապահորեն պաշտպանել Գ. Այվազովսկու «Վարդապետարան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ» գիրքը բողոքականների քննադատությունից: «Ե.» XVIII դ. ֆրանս. լուսավորիչների տեսական ժառանգությունը համարել է կեղծ գիտություն: Հայ հաս. մտքի ասպարեզում իր հակառակորդներին՝ Մ. Նալբանդյանին, Հ. Սվաճյանին, Ստ. Ոսկանյանին, Գր. Չիլինկիրյանին, հեղինակազրկելու միտումով Չամուռճյանը փորձել է բացահայտել նրանց գաղափար. աղերսները ֆրանս. լուսավորիչների հետ (Չամուռճյանը, ի դեպ, նույնացրել է ֆրանս. լուսավորիչներին ու մասոններին և սրանց քննադատությունը տարածել արևմտահայ ժող. գործիչների վրա, որոնք, մասնակի բացառությամբ, մասոններ էին՝ միավորված Կ. Պոլսի «Հայկ-Օրիոն» և Զմյուռնիայի «Տիգրան» մասոնական օթյակներում): Ժամանակին «Ե.» ընթերցողին հետաքրքըրել է իր խմբագրի հիրավի բազմակողմանի իմացությամբ, ինչպես և Հայ եկեղեցուն, կրոն. գործիչներին, եկեղեցաշինական արվեստին ևն վերաբերող հարուստ լրատվությամբ:

Ալբերտ Խառատյան

ԵՐԵՎԱՆԻ ԿԱԹՈՂԻԿԵ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, գտնվում է քաղաքի կենտրոնում, Աբովյան և Սայաթ-Նովա փողոցների խաչմերուկի անկյունում: Կառուցվել է XIII դ., տեղական տուֆի սրբատաշ քարով, մեկ զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով: Հվ. պատին մեծահարուստ Սահմադինի արձանագրությունն է՝ 1264-ին Երևանը իր «հողով և ջրով» գնելու մասին: 1284-ին եկեղեցին որպես նվիրատվություն ստացել է հողամաս, 1301-ին՝ ներքնատներով երկու կրպակ, 1318ին Նորագավիթում՝ հողեր, 1598-ին՝ այգի: 1604-ին Պարսից շահ Աբբասի կողմից Երևանը գրավելու մարտերի ժամանակ եկեղեցին վնասվել է հրազենային գնդակներից և թնդանոթի արկերի բեկորներից: 1609-ին Խոջա Գրիգորը եկեղեցուն արմ. կողմից կից ժամատուն է կառուցել, նվիրել ձեռագրեր, թանկարժեք եկեղեց. սպասք ու իրեր: Ե. Կ. Ս. Ա. ե. XVII դ. ունեցել է օթևան, որտեղ իջևանել և մինչև Էջմիածնի Մայր տաճարի նորոգման ավարտը ապրել է Մովսես Գ Տաթևացի կաթողիկոսը: Այստեղ 1666-ին գրիչ Ավետիք Երեցը բնագիր ձեռագրից ընդօրինակել է XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու Պատմությունը՝ հեղինակի հսկողությամբ: 1679-ի երկրաշարժից ավերվել է ժամատունը, սակայն Կաթողիկեն՝ Երևանի միջնադարյան եկեղեցիներից միակը, կանգուն է մնացել: 1693–95-ին ժամատան տեղում երկու զույգ խաչաձև մույթերով խոշոր եռանավ բազիլիկ են կառուցել, որի համար որպես Ավագ խորան ծառայել է XIII դ. եկեղեցին: Վերջինիս արմ. պատը 1819-ին զարդարվել է Պողոս և Պետրոս առաքյալներին, ս. Հռիփսիմե և ս. Գայանե կույսերին պատկերող որմնանկարներով: Եկեղեցու բազիլիկ կցակառույցը քանդել են 1937-ին: Այժմ Ե. Կ. Ս. Ա. ե. քաղաքի Կենտրոն համայնքի գործող եկեղեցիներից է:

Գրկ. Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1842: Շահազիզ Ե., Հին Երևանը, Ե., 1931: Ղաֆադարյան Կ., Երևան. միջնադարյան հուշարձանները և վիմական արձանագրությունները, Ե., 1975: С и в к о в А. В., Об одном сооружении XIII века в Ереване, ՊԲՀ , 1962,, № 3:

Մուրադ Հասրաթյան

ԵՐԵՎԱՆԻ Ս. ԱՆԱՆԻԱ ԱՌԱՔՅԱԼ ԱՆԱՊԱՏ, Զորավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցի, հին Երևանի Շահար քաղաքամասի հյուսիսային կողմի այգեստանում: Ըստ XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու, XVII դ. 1ին քառորդում Մովսես վարդապետը (ապագա Մովսես Գ Տաթևացի կաթողիկոս) Երևանի Ամիրգունա խանի հորդորով և քաղաքի բնակիչների ու վաճառականների միջոցներով ս. Անանիայի գերեզմանի վրայի մատուռի շուրջը հիմնել է անապատ և կառուցել պարիսպներով շրջապատված համալիր՝ բաղկացած ժամատնից, առաջնորդարանից, խցերից (բոլորն էլ՝ փայտածածկ): Այստեղ կազմավորված միաբանությունում ղեկավարվել են Սյունյաց Մեծ անապատի կանոնադրությամբ: Ե. Ս. Ա. ա. ա-ում Մովսես վարդապետը հիմնել է նաև դպրոց: Անապատի և դպրոցի համբավը, ըստ Առաքել Դավրիժեցու, տարածվել է մինչև Հունաստան, Թուրքիա, Վրաստան, Պարսկաստան: 1635–36-ին՝ թուրք-պարսկ. պատերազմի ժամանակ, ավերվել են անապատի բոլոր շինությունները, բացի մատուռից: Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսը 1637-ին քարով վերակառուցել է անապատի բոլոր շենքերը՝ հավելելով նաև սեղանատուն: 1679-ի հունիսի 4-ի երկրաշարժից անապատն ամբողջովին ավերվել է: 1693-ին Երևանի մեծահարուստ Խոջա Փանոսը մինչև հիմքերը քանդել է անապատի մատուռը և նույն տեղում սրբատաշ տուֆով կառուցել մեկ զույգ խաչաձև մույթերով եռանավ բազիլիկի հորինվածքով Ս. Աստվածածին եկեղեցին և նրա արմ. ճակատին կից՝ եռակամար բաց սրահ, որի կենտրոնում բարձրանում է զանգակատան վեցասյուն ռոտոնդան: Եկեղեցու ներսում, հս-արմ. մույթի կողքից, սրահի հս. կողմում մուտք է բացվել դեպի ս. Անանիայի թաղածածկ, ստորգետնյա ոչ մեծ դամբարանը: 1731-ին Ավետիք վարդապետը պատրաստել է տվել եկեղեցու խաչկալը: 1793-ին Գաբրիել հարյուրապետը նորոգել է եկեղեցու տանիքը: 1835-ին Ե. Ս. Ա. ա.ա. դադարել է մենաստան լինելուց, և նրա եկեղեցին դարձել է շուրջը բնակություն հաստատած մարաղացի գաղթականների համար ծխական եկեղեցի: Այնտեղ պահվող, հրաշագործ համարվող և «Զորավոր» կոչվող Ավետարանի անունով եկեղեցին սկսել է կոչվել Զորավոր Ս. Աստվածածին: 1873-ին երևանցի մեծահարուստ Աֆրիկյան եղբայրների միջոցներով ս. Անանիայի գերեզմանի վրա կառուցվել է քառակուսի հատակագծով, երկհարկ, ութասյուն գմբեթով մատուռ, որի ներքնահարկում սրբի գերեզմանն է: Փակվել է եկեղեցու ներսից դեպի դամբարան տանող մուտքը, և մատուռի արմ. կողմից նոր մուտք է բացվել: 1889-ին երեսփոխան Մ. Սարգսյանի միջոցներով նորոգվել է եկեղեցին, հվ. կողմից նոր դուռ և ճակատներում ուղղանկյուն լուսամուտներ են բացվել, ներսում, արմ. կողմում՝ վերնասրահ շինվել: 1974–78-ին ֆրանսահայ բարերար Սարգիս Պետոյանի նվիրատվությամբ Զորավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցին վերանորոգվել է, հատակը՝ մարմարապատվել, Ավագ խորանում սեղան է տեղադրվել, հս. որմում մկրտարանի ավազան շինվել, Ս. Անանիայի մատուռ-դամբարանի գմբեթը նորոգվել, շրջապատը բարեկարգվել: Այժմ Ե. Ս. Ա. ա. ա. քաղաքի Կենտրոն համայնքի գործող եկեղեցիներից է:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Շահազիզ Ե., Հին Երևանը, Ե., 1931: Ղաֆադարյան Կ., Երևան. միջնադարյան հուշարձանները և վիմական արձանագրությունները, Ե., 1975: Հարությունյան Վ., Եկայք շինեսցուք, Էջմիածին, 1988:

Մուրադ Հասրաթյան

ԵՐԵՎԱՆԻ Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ ՄԱՅՐ ԵԿԵՂԵՑԻ, կառուցվել է 1996–2001ին: Ճարտ.` Ստ. Քյուրքչյան: Կառուցումը մտահղացել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանը: 1989-ի հուլիսի 14-ին Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի Գերագույն Հոգևոր խորհրդի և ճարտ. հանձնաժողովի համատեղ նիստում որոշվել է ի նշանավորումն Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելու 1700-ամյակի՝ «… մայրաքաղաք Երևանում կառուցել մի մեծաշուք եկեղեցի հայկական դասական ճարտարապետական ոճի հիման վրա, որտեղ շուրջ երկու հազար հինգ հարյուր հավատացյալներ կարողանան միատեղ աղոթել» («Էջմիածին», 1989, № 7): 1990-ին Երևանի քաղաքապետարանը Մայր եկեղեցու կառուցման համար Օղակաձև զբոսայգում, Երվանդ Քոչարի փողոցի հարևանությամբ հատկացրել է 1,5 հա տարածք: 1990-ի մարտի 31-ին Վազգեն Ա կաթողիկոսի օրհնությամբ հուշաքար է դրվել Մայր եկեղեցու կառուցման տեղում: Իր խոսքում Վեհափառն ասել է. «Իմ հայացքն ուղղելով դեպի մոտ ապագան, մոտ տասը տարի հետո, իմ հոգու աչքերով տեսնում եմ այն հոյակապ տաճարը, որ պիտի բարձրանա այստեղ, և սուրբ խաչը պիտի սլանա դեպի երկինք: Հավանաբար ես այստեղ չեմ լինելու, բայց գուցե կհիշեք ինձ այդ օրը» («Էջմիածին», 1990, № 1–2): 1990-ի ապրիլին հայտարարվել է Մայր եկեղեցու նախագծի մրցույթ. ներկայացվել է 33 նախագիծ Հայաստանի Հանրապետությունից և սփյուռքից: 1991-ի փետր. մրցութային հանձնաժողովը մրցանակի է արժանացրել Ստ. Քյուրքչյանի և Ա. Ղուլյանի (Հ. Ասատրյանի մասնակցությամբ) նախագծերը: Հեղինակներին հանձնարարվել է նախագծերն ըստ արված դիտողությունների վերամշակել: 1992-ի հոկտ. 8-ին մրցութային հանձնաժողովը, Վազգեն Ա կաթողիկոսի մասնակցությամբ և հավանությամբ, ընտրել է Ստ. Քյուրքչյա նի նախագիծը: 1996-ի փետր. 29-ին սկսվել են շինարարության նախն. աշխատանքները: 1997-ի ապրիլի 7-ին, Աստվածածնի Ավետման տոնակատարության օրը, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի հանդիսապետությամբ կատարվել է Ե.Ս.Գ.Լ.Մ.ե-ու հիմնարկեքը: 2000-ի հունիսի 26-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ Ներսիսյանը օծել է եկեղեցու խաչերը, 2001-ի սեպտ. 23-ին՝ եկեղեցին և մատուցել առաջին Պատարագը:

Ե.Ս.Գ.Լ.Մ.ե. ծավալատարածական ամբողջություն կազմող, Անիի տուֆով երեսապատված տարբեր կառույցների համալիր է՝ բաղկացած եկեղեցուց, նրա հս-արմ. կողմում՝ Ս. Տրդատ և հվ-արմ. կողմում՝ Ս. Աշխեն մատուռներից, եկեղեցուն արմ-ից կից գավթից ու զանգակատնից: Համալիրում գերիշխող և նրա ճարտ. կերպարի հիմն. որոշիչ ծավալը կենտրոնագմբեթ եկեղեցին է՝ ամենախոշորը հայկ. եկեղեցիների շարքում (արտաքին չափերն են 58×58 մ, բարձրությունը մինչև խաչի տակ՝ 56 մ): Նրա հատակագծային ու ծավալային հորինվածքի հիմքը քրիստ. կրոնի խորհրդանշան խաչն է: Ծածկն իրականացված է երկու զույգ փոխհատվող, երկաթբետոնե կամարների համակարգի միջոցով (կամարներն ունեն 38մթռիչք և միմյանցից հեռու են 16 մ), որի կենտրոնում բարձրանում է ութանիստ թմբուկով, հովանոցաձև վեղարով գմբեթը: Ծածկի նման լուծումը հնարավորություն է տվել եկեղեցու ներսն ազատել առանձին կանգնած հենարաններից և ստանալ միասնական ներքին տարածություն: 1800 մ2 մակերեսով աղոթասրահում կարող են միաժամանակ տեղավորվել 3000 մարդ, 1700-ը՝ նստատեղերով: Ընդարձակ Ավագ խորանի (180 մ2 մակերեսով) երկու կողմերում տեղադրված են խոշոր ավանդատները: Աղոթասրահի արմ. կողմում երգչախմբի ու երգեհոնի համար նախատեսված վերնահարկն է: Եկեղեցու տակ, նրա ողջ մակերեսով, 4մբարձրությամբ կառուցված է ներքնահարկ, որտեղ գտնվում են ս. Գրիգոր Ա Լուսավորչի հուշահամալիրը, գրադարան, դահլիճներ՝ հանդեսների և դասախոսությունների համար, աշխատասենյակներ: Նույն հորինվածքն ու նույն չափերն ունեցող Ս. Տրդատ և Ս. Աշխեն՝ կենտրոնագմբեթ մատուռները նախատեսված են ծիսակատարությունների՝ պսակադրության, մկրտության, հոգեհանգստի համար: Դրանք խաչաձև են, հովանոցաձև վեղարով ութանիստ թմբուկ ունեցող գմբեթով (մատուռների բարձրությունը մինչև խաչի տակ՝ 29 մ) և ունեն եկեղեցիներին բնորոշ բաղադրամասեր:

Եկեղեցու և մատուռների միջև տեղադրված գավիթը նրանց միմյանց կապող հանգույցն է: Ութանիստ սրահ է, որից մուտքեր կան դեպի եկեղեցու աղոթասրահ, վերնահարկ և ներքնահարկ, զույգ մատուռներ: Գավթում են պահվում 2000-ին Նեապոլի Ս. Գրիգոր Հայի եկեղեցուց Գարեգին Բ Ներսիսյան Ամենայն հայոց կաթողիկոսի բերած Գրիգոր Ա Լուսավորչի մասունքները: Գավթին արմ-ից կից է քառակուսի հատակագծով զանգակատունը (8×8 մ), 22մբարձրությամբ աշտարակ, որը պսակվում է 5մբարձր. ունեցող քարե թևավոր խաչով:

Գրկ. Հարությունյան Վ., Խորան լուսո և հավատքի, «Էջմիածին», 1992, № 8, 1993, № 1–3: Վարդանյան Մ., Գործը՝ հավատքի հայելի… Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու հիմնօրհնեքը, «Էջմիածին», 1997, № 4–5:

Մուրադ Հասրաթյան

ԵՐԵՎԱՆԻ Ս. ՍԱՐԳԻՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, քաղաքի կենտրոնի հարավային կողմում, Հրազդան գետի ձախափնյա ձորեզրին, նախկին Ձորագյուղ թաղամասում: Հիմնադրման ժամանակը հայտնի չէ: Եղել է Ձորագյուղի անապատի, ապա՝ Երևանի թեմական առաջնորդարանի եկեղեցի: Ավերվել է 1679-ի հունիսի 4-ի երկրաշարժից և վերաշինվել կաթողիկոս Նահապետ Ա Եդեսացու գահակալության տարիներին (1691– 1705): XIX դ. սկզբին եկեղեցին խարխլվել է, և Արարատյան թեմի առաջնորդ Հովհաննես եպս. Շահխաթունյանցը, կաթողիկոս Հովհաննես Ը Կարբեցու հրամանով, լրիվ քանդել է այն և նույն տեղում, 1835–42-ին կառուցել ավելի մեծ չափերի նոր եկեղեցի՝ քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածքով, ներսից և դրսից սվաղած պատերով: XX դ. Ե. Ս. Ս. ե., դառնալով Արարատյան հայրապետական թեմի առաջնորդանիստ, արտաքին անշուք տեսքով չի համապատասխանել իր նշանակությանը: Վազգեն Ա Պալճյան կաթողիկոսի հրամանով եկեղեցին 1971–76-ին վերակառուցվել է՝ պահպանելով իր հատակագծային հորինվածքը և կարևոր կոնստրուկցիաները (ճարտ. Ռ. Իսրայելյան): Արտաքին ճակատները երեսպատվել են Անիի նարնջագույն տուֆի սրբատաշ քարերով, ներսում՝ արմ. կողմում, երգչախմբի համար վերնասրահ է շինվել, ողջ մակերեսով, եկեղեցու տանիքի վրա վերնահարկ է ավելացվել, քանդվել է գմբեթը, և փոխարենը կառուցվել նորը՝ ավելի բարձր ու գեղեցկատես: Շքեղորեն հարդարվել է գլխավոր՝ արմ. ճակատը, որի շքամուտքի բարավորին՝ Աստվածածնի, պատին Գաբրիել և Միքայել հրեշտակապետների հարթաքանդակներն են, վերևում՝ զարդագոտի (քանդ. Ա. Հովսեփյան): Ներսում՝ գմբեթատակ առագաստներին, քանդակվել են չորս ավետարանիչների խորհրդանշանները՝ կրկնելով Արենիի Ս. Աստվածածին եկեղեցու՝ Մոմիկի կերտած բարձրաքանդակները: Եկեղեցին վերակառուցվել է լոնդոնաբնակ բարերար Սարգիս Քյուրքճյանի նվիրատվությամբ: Ե. Ս. Ս. ե. հիմնովին վերակառուցվելուց հետո օծվել է 1976-ի նոյեմբ. 3-ին, որի ժամանակ Վազգեն Ա կաթողիկոսը քարոզում նշել է՝ «Քաղաքամայր Երևանն օժտվեց մի նոր զարդով, հայկ. ճարտարապետության մի նոր կոթողով, աղոթքի սքանչելի մի նոր սրբավայրով»: 2000-ի նոյեմբ. 2-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ Ներսիսյանի հանդիսապետությամբ օծվել է Ե. Ս. Ս. ե-ուն կից նորակառույց զանգակատունը:

Գրկ. Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1842: Ղաֆադարյան Կ., Երևան. միջնադարյան հուշարձանները և վիմական արձանագրությունները, Ե., 1975: Հարությունյան Վ., Եկայք շինեսցուք, Էջմիածին, 1988:

Մուրադ Հասրաթյան

ԵՐԵՎՈՒԹԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, դոկետիզմ (հուն. δοκεvω – թվում եմ բառից), I դարից սկիզբ առած հերետիկոսական ուսմունք, ըստ որի, Հիսուս Քրիստոսի Մարդեղությունը և չարչարանքներն իրական չեն, այլ՝ երևութական, թվացյալ, «առաչօք», իսկ Քրիստոսն անմարմին էակ է: Ե-ի վարդապետությունը շարադրում և այն գնոստիկյան (տես Գնոստիցիզմ) աղանդ է համարում Հիպպոլիտոս Բոստրացին (մահ. 235) «Ընդդեմ հերձվածների» երկում (8, 8–11): Ուսմունքի հիմքում ընկած են մի շարք հեթանոս. պատկերացումներ Աստծո և նյութ. աշխարհի մասին: Ե. արմատացել է հատկապես գնոստիկյանների ուսմունքներում: Ըստ երևութականների, Քրիստոսն իրականում չի խաչվել և մեռել, այլ հրաշքով ազատվել է, իսկ նրա փոխարեն խաչվել է Հուդա Իսկարիովտացին կամ Սիմոն Կյուրենացին, որին Քրիստոսն իր պատկերն էր տվել, իսկ ինքը նրա պատկերով կանգնած էր խաչի մոտ: Ըստ գնոստիկյան մի ուղղության, Գերագույն հայրը հրեաների աստծուն գահընկեց անելու, չար մարդկանց ու չար ոգիներին ոչնչացնելու և բարի մարդկանց փրկելու համար ուղարկում է փրկիչ Քրիստոսին, որը երևան է գալիս Հիսուսի մեջ որպես մարդ՝ երևութաբար, առանց ծնվելու և մարմնական կերպարանք ստանալու: Դրանով նրանք ուրանում էին Քրիստոսի Մարդեղությունը, նրան վերագրում գերմարդկային բնություն և երևութական մարմին: Ե. առավել բնորոշ է եղել գնոստիկյան Վալենտինի (Վաղենտիանոս) և նրա դպրոցի ուսմունքին: Ըստ Վալենտինի, Քրիստոսը մարմին է ընդունել միայն տեսանելի դառնալու համար. նա Մարիամի միջով անցել է ինչպես ջուրը խողովակի միջով, առանց նյութի հետ առնչվելու կամ նրանով պղծվելու: Հետևաբար Քրիստոսի ամբողջ երկրային գոյությունը՝ ծնունդը, կյանքը, չարչարանքները, խաչելությունն ու մահը, միայն երևութական է և ոչ իրական: Հետագա եկեղեց. հայրերը, այդ թվում՝ հայ, քննադատելով քրիստոնյա երևութականներին, հաճախ համեմատության եզրեր են մատնանշել նրանց և հատկապես Վալենտինի ուսմունքների միջև:

Պավլիկյանները ևս կրել են երևութական գաղափարներ: Ինչպես գնոստիկյանները, նրանք ևս չեն ընդունել, որ Քրիստոսը մարմին է առել Մարիամից, այլ իր հետ երկնքից բերած մարմնով, ինչպես ջուրը խողովակի, անցել է Կույս Մարիամի միջով: Ե., լինելով գնոստիկյան երևույթ, հետագայում զանազան ձևերով հանդես է եկել քրիստ. աղանդավորների ուսմունքներում: Քրիստոսաբանության մեջ Տիրոջ Մարդեղության որևէ թերի կամ ոչ իրական խոստովանություն անխուսափելիորեն հանգեցրել է երևութական ծայրահեղությունների, որոնց դրսևորումներից են Եվտիքեսի (տես Եվտիքականություն) և հուլիանոսականների վարդապետությունները: VI–VIII դդ. Ե. աշխուժացել է հուլիանոսականների շնորհիվ, Հայաստանում տարածվել է VII–VIII դդ. և կոչվել «Մայրագոմեցու աղանդ» (հուլիանոսականության հայ հետևորդ Սարգիս Մայրագոմեցու անունով):

Հայ եկեղեցին սուր պայքար է ծավալել Եյան դեմ: Մանազկերտի եկեղեցական ժողովում (726) դատապարտել է Հայաստանում նրա դրսևորումներից մեկը՝ հուլիանոսականությունը: Ե-յան դեմ առանձին աշխատություններով հանդես են եկել Թեոդորոս Քռթենավորը, Հովհաննես Գ Օձնեցին, Խոսրովիկ Թարգմանիչը: Ավելի ուշ՝ XII դ., Հայաստանում երևութականների գոյության մասին փաստել է Ներսես Շնորհալին: Հայոց կաթողիկոսը, խոսելով երևութական աղանդավորների մասին, նրանց ուսմունքի մի շարք կետեր նմանեցրել է Եվտիքեսի, Ապողինարիոսի (տես Ապողինարիզմ), մանիքեցիների (տես Մանիքեություն), գնոստիկյան Վալենտինի երևութական գաղափարներին:

Գրկ. Տեր-Մինասյան Ե., Միջնադարյան աղանդների ծագման և զարգացման պատմությունից, Ե., 1968: Արամյան Մ., Հայ եկեղեցու քրիստոսաբանական մտքի ուրվագծեր (Դ–Ը դդ.), «Գանձասար», 2, 1992:

Արտաշես Ղազարյան

ԵՐԵՐՈՒՅՔԻ Ս. ԿԱՐԱՊԵՏ ՎԿԱՅԱՐԱՆ, ՀՀ Շիրակի մարզի Անիպեմզա գյուղի արևելյան կողմում: Կառուցվել է V դ. վերջին, տեղական նարնջագույն տուֆի սրբատաշ քարով, 3 զույգ խաչաձև մույթերով եռանավ բազիլիկի հորինվածքով, արլ. և արմ. զույգ, երկհարկանի սենյակներով, հս-ից, հվ-ից և արմ-ից՝ սյունասրահներով (քանդված են ծածկերը և սրահները): Հվ. պատին, արլ. կողմում հունարեն փորագրված է 92-րդ սաղմոսի 5-րդ երգի 2-րդ մասը՝ «Սրբությունը վայել է քո տանը, Տեր, երկար օրեր» (արձանագրությունը ժամանակակից է վկայարանի կառուցմանը): Ե. Ս. Կ. վ-ի հարուստ և նրբագեղ հարդարանքը (արմ. և հվ. շքամուտքերը, լուսամուտների երեսակալները, որմնասյուների խոյակները և խարիսխները), հատակագծային ու ծավալատարած. հորինվածքն ընդհանրություններ ունեն վաղ քրիստ. ասոր. արվեստի հետ: VI–VII դդ. վերակառուցվել է արմ. սրահը: X դ., ըստ Ավագ խորանի արձանագրության, Հակոբ քահանան նորոգել է «Սուրբ Կարապետին վկայարանս»: Հվ. ճակատի արլ. շքամուտքի արձանագրության համաձայն, Հովհաննես-Սմբատ Բագրատունի թագավորի կինը 1038-ին Երերույքը ազատել է հարկից: 1045-ին Երերույքն անցել է բյուզ. տիրապետության տակ, 1064-ին՝ սելջուկների: 1199ին Երերույքն ազատագրել են Զաքարե և Իվանե Զաքարյան իշխանները: 1201–12-ին ամիրսպասալար Զաքարեն Երերույքը նվիրել է Անիին: Ուշ միջնադարում Ե. Ս. Կ. վ. դարձել է Ս. Երրորդություն վանքի եկեղեցի: 1908-ին Ն. Մառը պեղել է Ե. Ս. Կ. վ-ի ներսը, 1948ին ամրացվել են նրա պատերը: Ե. Ս. Կ. վ. զգալի տուժել է 1988-ի ավերիչ երկրաշարժից և վթարային վիճակում է:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, 2, Ե., 1942, 1948: Կույումջյան Տ., Երերույքի բազիլիկայի պատմության հետքերով, «Հասկ», հ. 43, Անթիլիաս, 1973: М а р р Н., Ереруйская базилика, Е., 1968; Paboudjan P., Alpago-Novello A., Ererouk, Milano, 1977 (Documenti di architettura armena, 9).

Մուրադ Հասրաթյան

«ԵՐԶՆԿԱՅԻ ԱՍՏՎԱԾԱՇՈՒՆՉ», հայկական մանրանկարչության մագաղաթե ձեռագիր մատյան: Գրվել և ծաղկվել է 1269–70-ին, Բարձր Հայքի Ավագ վանքի գրչատանը: Գրիչներն են Մխիթարը, Հակոբը և Մովսեսը, պատվիրատուները՝ Երզնկայի արքեպիսկոպոս տեր Սարգիսն ու իր որդին՝ պարոն Հովհաննեսը: Նրանց ջանքերով է կառուցվել Երզնկայի Ս. Փրկիչ եկեղեցին, նրանց անունները պահպանվել են նաև Ներսես Ա Մեծի մասունքների համար պատրաստված թանկարժեք մասնատուփի արձանագրության մեջ: «Ե. Ա.» մեզ հայտնի առաջին ձեռագիր Աստվածաշունչն է, որը պարունակում է Հին կտակարանի թեմաներով նկարներ: Մինչ այդ Հին կտակարանի գրքերի սկիզբը զարդարել են գլխազարդերով կամ դրանց հեղինակների պատկերներով: «Ե. Ա.»-ում նույնպես կան հեղինակների պատկերներ, բայց որոշ գրքերի սկզբում զետեղված են թեմատիկ նկարազարդումներ: Օր., Նավեի որդու Հեսուի գրքի սկզբում պատկերված է հրեշտակի հայտնությունը նրան, Դատավորաց գրքի սկզբում՝ Գոթոնիելը, Գեդեոնը, նաև Սամսոնը՝ ավանակի ծնոտը ձեռքին, որով նա սպանել էր 1000 փղշտացու: Առավել հաջողված են Հոբի և Դանիելի գրքերի սկզբներում տրված մանրանկարները: Յուրատիպ են ներկայացված տեքստերի հեղինակ-մարգարեները՝ պատկերված դիմացից, ոմանք՝ տեքստի սկզբնատառը գրելիս: Ուշագրավ են նրանց հագուստների խոշոր, ազատ ուրվագծերով ծալքերը: Կիսատոների օգտագործումը պատկերներին որոշակի ծավալայնություն է հաղորդում: Գեղեցիկ է ձեռագրի օրնամենտալ հարդարանքը, որը շատ զուգահեռներ ունի կիլիկյան լավագույն օրինակների հետ:

Ճոխ զարդարված, ոսկու առատ կիրառմամբ, բարձրորակ մագաղաթի վրա գեղեցիկ բոլորգրով գրված այս ձեռագիրը հայկ. մանրանկարչության գոհարներից է: XVII դ. ձեռագիրը գերվել է, ապա գնվել թուրք. փաշայից՝ Զիրաք անունով մի վաճառականի օգնությամբ, և տեղափոխվել Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, որտեղ պահվում է առ այսօր (ձեռ. դ 1925): Իբրև Աստվածաշնչի Բարձր Հայքի բնագրային ավանդույթը կրող լավագույն նմուշ «Ե. Ա.» ընդգրկվել է Հին կտակարանի հայ. թարգմանության քննական բնագրերի կազմման աշխատանքներում:

Գրկ. Մուրատ Ֆ., Հովհաննու Հայտնությունը, Երուսաղեմ, 1905: Տեր-Ներսեսյան Ս., Երզնկայի 1269 թվի Աստվածաշունչը, Երուսաղեմ թիվ 1925, «Էջմիածին», 1966, № 11–12: Der Nersessian S., La Bible d’Erznka de l’an 1269, լtudes byzantines et armeniennes, t. 1, Louvain, 1973, p. 603–610; Armenian Art Treasures of Jerusalem, Jerusalem, 1979, p. 66.

Էմմա Կորխմազյան

ԵՐԻՑ ՄԱՆԿԱՆՑ ՎԱՆՔ, ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի Տոնաշեն գյուղից 10 կմ հարավարևմուտք, Մռավ լեռնաշղթայի հարավային անտառածածկ լանջին: Հիմնադրվել է XVII դ. վերջին քառորդում՝ որպես Գանձասարին հակաթոռ կաթողիկոսության կենտրոն: Ե. Մ. վ-ի եկեղեցին 1691-ին կառուցել է Սիմեոն Ա Խոտորաշենցի հակաթոռ կաթողիկոսը (1675– 1704) Սարգիս ճարտարապետի ձեռքով, որը ձգտել է քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածքով եկեղեցին արտաքուստ նմանեցնել Գանձասարի վանքի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցուն:

Կաթողիկոս. ապարանքը տեղադրված է ձորալանջին, և նրա տանիքը վանքի բակի շարունակությունն է կազմում: Բաղկացած է գլանաձև աշտարակից և դրան կից երկու թաղածածկ դահլիճներից: Հս. կողմում վանքի ուղղանկյուն, թաղածածկ սեղանատունն է՝ խոհանոցով և նախասրահով: Վանքի շուրջը տարածվում է XVII–XVIII դդ. տապանաքարերով գերեզմանոցը: Ե. Մ. վ. Արցախի հայտնի գրչության կենտրոններից էր:

Ե. Մ. վ-ի հիմնադրումից ի վեր սկսվել է դրա և Գանձասարի կաթողիկոսության հակամարտությունը, որը ստիպել է Ամենայն հայոց կաթողիկոսներին հանդես գալ հաշտարար միջնորդությամբ: Նահապետ Ա Եդեսացին Ե. Մ. վ-ի Սիմեոն Ա և Գանձասարի Երեմիա կաթողիկոսներին հրավիրել է Էջմիածին և պարտավորեցրել Սիմեոնին, որ նրան այլևս նոր կաթողիկոս չհաջորդի: Սակայն 1705-ին նրան հաջորդել է ազգական Ներսեսը, որը սկիզբ է դրել նոր հակամարտության՝ Գանձասարի կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանի հետ: 1707-ին Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցին երկու կաթողիկոսներին կանչել է Էջմիածին, նզովել Ներսեսին և օրինական կաթողիկոս հայտարարել Եսայուն: 1763-ին Ներսեսին հաջորդել է նրա ազգական Իսրայելը (1763–1808), որին բանադրել է Սիմեոն Ա Երևանցին և Գանձասարի կաթողիկոս հաստատել Հովհաննես Հասան-Ջալալյանին: 1819-ին, հակաթոռ կաթողիկոս Սիմեոն Բ-ի (Սիմեոն Փոքր) մահով, Ե. Մ. վ-ի կաթողիկոսությունը վերացել է: Ե. Մ. վ. որպես վանքամրոց մեծ դեր է խաղացել XVIII դ. սկզբին Արցախում ծավալված ազատագր. պայքարում:

Գրկ. Բարխուդարյանց Մ., Պատմութիւն Աղուանից, հ. 2, Թ., 1907: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 5, Ե., 1982: Կարապետյան Ս., XVII դարի վանական երկու համալիր Արցախում, ՊԲՀ, 1985, № 1:

Արտակ Ղուլյան

ԵՐԿԲՆՈՒԹՅՈՒՆ, տես Քաղկեդոնականություն:

ԵՐԿՅՈՒՂ, աստվածավախություն, ճշմարիտ աստվածապաշտությանն ուղեկցող զգացում: Ե. պետք է հասկանալ դրական իմաստով՝ որպես ակնածության, զգաստության, խոնարհության և ցնծության խառը զգացում՝ տածած սուրբ, արդար և ամենակալ Արարչի, Աստծո նկատմամբ: Ինչպես հավաստում է Սողոմոնը՝ «Իմաստության սկիզբը Տիրոջ երկյուղն է, որ բարի հանճար է բոլոր նրանց համար, ովքեր առաջնորդվում են նրանով…» (Առակներ 1.7):

Ե. բխում է Աստծո անաչառ դատաստանի ներկայության զգացողությունից, և մարդկանցից նա՛ է իմաստուն, ո՛վ գիտակցում է Աստծո երկյուղազդու սրբությունը և դատաստանի անվրեպ արդարությունը. «Եվ ահա լսի՛ր իմ բոլոր խոսքերի վերջաբանը. վախեցի՛ր Աստծուց և պահի՛ր նրա պատվիրանները. ահա այս է մարդն ամբողջովին, որովհետև Աստված պիտի բոլոր արարածների դատաստանն անի նրանց կատարած բոլոր թաքուն գործերի համար՝ լինեն դրանք չար թե բարի» (Ժողովող 12.13–14): Աստծո նկատմամբ տածած Ե. կերտում է հավատացյալին հոգևորապես՝ առաջնորդելով նրան դեպի անձն. սրբություն և Աստծո հանդեպ հնազանդություն, հեռու պահելով փորձությունից և մեղքից, որ հարուցում է չարը՝ մղելով աներկյուղության, հանդգնության և, վերջապես, անմտության: Ե. Հիսուս Քրիստոսով սրբերի հատկանիշն է, որն արգելակում է մարդու մեղանչական հակումները և հակառակը՝ զորացնում լավ հակումները, ամրացնում սիրտը հույսի, հավատի և սիրո շնորհներով: Այսպիսով, Տիրոջ նկատմամբ տածած Ե. աստվածային ողորմածության և շնորհի պատուհան է բացում քրիստոնյայի համար: Աստծո հանդեպ Ե-ի էությունը, որպես աստվածապաշտությանն ուղեկցող սրբարար հոգետարերք, ցայտուն է արտահայտվել հատկապես Դավթի սաղմոսներում.

«Աստվածավախնե՛ր, օրհնեցե՛ք Տիրոջը…» (Սաղմ. 21.24), «Իրենից ակնածողների կամքը կատարում է Տերը, լսում է նրանց աղոթքն ու փրկում նրանց» (Սաղմ. 144.19),

«Թող երկյուղ կրի Տիրոջից ողջ երկիրը, և նրանից թող դողան բոլոր բնակիչներն աշխարհի» (Սաղմ. 32.8), «Բայց Տիրոջ ողորմությունը հավիտյանս հավիտենից իրենից երկյուղ կրողների վրա է…» (Սաղմ. 102.17), «Տիրոջ երկյուղը սուրբ է և սուրբ է մնում հավիտյան…» (Սաղմ. 18.10) ևն:

Լևոն Սարգսյան

ԵՐԿՆԱՅԻՆ ԱՐՔԱՅՈՒԹՅՈՒՆ, Աստծո թագավորություն, Հիսուս Քրիստոսի թագավորությունը՝ տրված Հայր Աստծուց:

Ե.ա. արտահայտվում է հիմնականում երկու կերպով. թագավորություն, որը հանուն Հիսուս Քրիստոսի Սուրբ Հոգին է հաստատում փրկյալ մարդու մեջ՝ Պենտեկոստեից ի վեր, և աստվածային թագավորություն՝ նոր երկինք ու նոր երկիր, որ իջնելու է Աստծուց (Հայտն. 21), փոխանակ հին երկնքի և երկրի, որոնք անցնելու են: Ե. ա. է կոչվում նաև Քրիստոսի Հազարամյա թագավորությունը երկրի վրա (Հայտն. 20)՝ Քրիստոսի Երկրորդ գալստյան ժամանակ՝ մարդկային բոլոր թագավորությունների (տերությունների) ու չարի կործանումով և նոր՝ հավիտենական դրախտ ընծայելով նրա՛նց, ովքեր արդարացված, փրկված ու սրբված են Հիսուս Քրիստոսով: Տերունական աղոթքի՝ «Հայր մեր»-ի մեջ ասվում է՝ «Հա՛յր մեր, որ երկնքում ես. սո՛ւրբ թող լինի քո անունը. քո թագավորությո՛ւնը թող գա. քո կա՛մքը թող լինի երկրի վրա, ինչպես որ երկնքում է…» (Մատթ. 6.9–10), ուստի Ե. ա. հենց Աստծո կամքի հաստատումն է երկրի վրա: Հովհաննես Մկրտիչը Ե. ա-յան ավետիսն էր տալիս մարդկանց, ի դեմս մարդեղացյալ Աստվածորդու. «Ապաշխարեցե՛ք, որովհետև երկնքի արքայությունը մոտեցել է» (Մատթ. 3.2):

Ե. ա. Հին կտակարանում հիշատակվում է որպես աստվածային հավիտենական թագավորություն («…Նրա արքայությունը հավիտենական արքայություն է…», Դանիել 7.27) ևն: Մարգարեները, խոսելով գալիք Մեսիայի ծննդյան, փրկչական գործունեության, չարչարանքների, մահվան, հարության և այլնի մասին, նշում են նաև, որ նա թագավոր է՝ սերված Դավթի թագավորական տոհմից (որը ճշմարիտ է մարդեղացյալ Հիսուսի վերաբերյալ, քանի որ նա ծնվեց Դավթի ցեղից սերված Կույս Մարիամից՝ Սուրբ Հոգու զորությամբ), որ նա Աստված է՝ բոլոր թագավորությունների վրա («…Տե՛ր Աստված Իսրայելի, դու, որ նստած ես քերովբեների վրա, աշխարհի բոլոր թագավորությունների մեջ միայն դո՛ւ ես Աստված…», Դ Թագ. 19.15), որ նա է արքայության Տերը («…քանզի Տիրոջն է արքայությունը…», Սաղմ. 21.29) ևն:

Քրիստոսը, որպես Աստծուց լիազորված ժառանգորդ, ազդարարում էր երկնային իշխանության երևան գալը երկրի վրա: Քրիստոսի տնօրինական-փրկչական գործունեության նպատակը Ե.ա-յան հաստատումն էր, որ կենսագործվում է նախ՝ Աստծո Որդուն հավատացողների և հնազանդվողների մեջ՝ Սուրբ Հոգու մկրտությամբ, իսկ ժամանակների վախճանին Ե.ա. կտարածվի համայն երկրի վրա: Ուստի և մինչև Օծյալ Փրկչի Երկրորդ գալուստը, հավատացյալ մարդկությունը Ե. այան մեջ է հոգևորապես՝ գտնվելով Սուրբ Հոգու ներկայության մեջ: Վերևից՝ Սուրբ Հոգուց վերստին ծնված մարդկանց հոգիներում է Ե. ա., որի համար էլ նրանք կոչվում են երկնքի քաղաքացիներ: Այժմ երկրի վրա Քրիստոսի թագավորությունը տեսանելի ձևով դրսևորվում է հանձինս սուրբ եկեղեցու:

Նոր կտակարանի Երանիների շարքում առաջինը հիշատակվում է Ե. ա. («Երանի՜ հոգով աղքատներին, որովհետև նրանցն է երկնքի արքայությունը», Մատթ. 5.3), այնուհետև երկրորդվում է մեկ այլ իմաստային դրսևորմամբ՝ «Երանի՜ նրանց, որ հալածվում են արդարության համար, որովհետև նրանցն է երկնքի արքայությունը» (Մատթ. 5.10):

Ե. ա. Ինքը Հիսուսն է հաստատում մարդու մեջ, որպես աներևույթ թագավորություն («Աստծու արքայությունը դրսից տեսանելի կերպով չի գալիս, և չեն ասի, թե՝ ահավասիկ այստեղ է կամ այնտեղ, որովհետև ահա Աստծու արքայությունը ներսում, ձեր մեջ է», Ղուկ. 17.20–21): Նա առակախոսությամբ ակնարկում է Ե. ա-յան՝ ամենայն ինչից բարձր, սուրբ և գերադաս լինելը, համեմատում է այն գտնված գանձի, մարգարտի, խոշոր ձկան, մանանեխի հատիկի և այլնի հետ, ներկայացնում Ե.ա-յան հասնելու պայմանները. «Նախ խնդրեցե՛ք Աստծու արքայությունը և նրա արդարությունը…» (Մատթ. 6.33): «Ոչ ամեն մարդ, որ ինձ «Տե՜ր, Տե՜ր» է ասում, երկնքի արքայություն կմտնի, այլ նա՛, ով կատարում է կամքը իմ Հոր, որ երկնքում է» (Մատթ. 7.21):

Ե. ա-յան մեջ, ըստ Սուրբ Գրքի, տեղ չունեն Աստծուն անարգողները, անհավատները, գողերը, մարդասպանները, կռապաշտները, հայհոյողները, ստախոսները, վաշխառուները, պոռնիկները, արվամոլները, գոռոզները, դաժանները, ամբարտավանները, հանձնապաստանները, մոլորեցնողները, առհասարակ՝ սատանայի չար կամքը կատարողները, որոնց վերջին հանգըրվանը դժոխքն է:

Ե. ա-յան մեջ տեղ ունեն Հիսուս Քրիստոսին հավատքով որպես Աստծո Որդի և Աստված ընդունողները, նրա քավչարար արյամբ մաքրվածները, հեզերը, խաղաղարարները, Սուրբ Հոգով վերստին ծնունդ ունեցողները, ովքեր հավատում են Հորը, Որդուն և Սուրբ Հոգուն և կատարում են հավատի գործը, այդպիսով կենդանացնելով հավատը: Նրանք Ե. ա-յան մեջ պետք է լինեն թագավորներ ու քահանաներ՝ կոչվելով Աստծո որդիներ և թագավորելով Հիսուս Քրիստոսի հետ (Բ Տիմ. 2.12, Հայտն. 22.5):

Ե.ա-յան հաստատումը երկրի վրա երկնային Փեսայի (Հիսուսի) իղձն է և երկնային Հարսի (Եկեղեցու) ակնկալությունը: Քանի որ Հայր Աստծո կամքի համաձայն ամենայն իշխանություն հանձնված է Որդուն՝ խաչյալ և հարուցյալ Հիսուս Քրիստոսին, ուստի նա է Ե. ա-յան արքան, որի թագավորությունն անվախճան է (տես Ելք 15.18, Սաղմ. 92.1, 98.1, 145.10, Եսայի 32.1, Հայտն. 17.14, 19.16 ևն):

Գրիգոր Տաթևացին իր «Ոսկեփորիկ» (1995, հ. 1, էջ 3–6) երկում, վերլուծելով սուրբգրային համապատասխան ասույթները, գալիս է այն եզրակացության, որ Ե. ա. են կոչվում. 1. Սուրբ Երրորդությունը, 2. Ինքը Քրիստոս՝ Որդին Արքայի, 3. Հիսուս Քրիստոսի Առաջին գալուստը, 4. Սուրբ Գրքերը և Արքայի Ավետարանը՝ Նոր կտակարանը, 5. Սուրբ Եկեղեցին, 6. Եկեղեցու խորհուրդները, 7. Հավատքը, 8. Մարդու հոգին, 9. Տիրոջ Երկրորդ գալուստը, 10. Երկնքի ժառանգությունը՝ թաքցրած գանձը, այն, «որ աչքը չտեսավ և ականջը չլսեց» (Ա Կորնթ. 2.9):

Լևոն Սարգսյան

ԵՐԿՐՊԱԳՈՒԹՅՈՒՆ, տես Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ հոդվածում:

ԵՐՐՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆ, Ամենասուրբ Երրորդություն, Սուրբ Երրորդություն, Ինքն Աստված: Համաձայն քրիստ. աստվածաբանության՝ Աստված Երրորդություն է՝ Հայր և Որդի և Սուրբ Հոգի: Այլ երրորդություններից (եռյակներից) տարբերելու համար նրան կոչում ենք նաև Սուրբ կամ Ամենասուրբ Ե.: Հայր Աստված, Որդի Աստված և Սուրբ Հոգի Աստված՝ երեք Անձերն են միասնական մեկ Աստվածության՝ Սուրբ Ե յան. ո՛չ երեք աստվածներ, այլ մե՛կ Աստված՝ Եռանձնյա: Սուրբ Ե-յան դավանությունը անդրանցական (տրանսցենդենտալ) է և հայտնութենական. հայտնված է Քրիստոսով:

«Երրորդություն» եզրն առաջին անգամ օգտագործել է Թեոփիլոս Անտիոքացին (180)՝ հունարեն τριαςv ձևակերպմամբ, սակայն Սուրբ Ե-յան կամ առանձնակի՝ նրա Անձերից յուրաքանչյուրի հայտնության բազմաթիվ ստվերակերպ օրինակներ տրված են դեռևս Հին կտակարանում. «Ի սկզբանե Աստված [Հայրը] ստեղծեց երկինքն ու երկիրը: Երկիրն աներևույթ ու անպատրաստ էր, և անդունդի վրա խավար կար, և Աստծո Հոգին [Սուրբ Հոգին] շրջում էր ջրերի վրա: Աստված ասաց [Որդին՝ իբրև Աստծո Խոսք՝ Բան]. «Եղիցի լույս». և եղավ լույս» (Ծննդ. 1.1–3): «Աստված ասաց. «Արարենք մարդուն մեր [Սուրբ Երրորդության] պատկերով ու նմանությամբ…» (Ծննդ. 1.26): Դավթի սաղմոսներում. «Տերն [Հայրը] ասաց իմ Տիրոջը [Որդուն]. «Նստի՛ր իմ աջ կողմում…» (Սաղմ. 109.1): Իմաստության գրքերում՝ Աստծո Իմաստությունը խորհրդանշում է Որդուն (տես Առակ. 1.1–4, 5.1–2, 8.1–9, 10.1, Իմաստ. 7.22–30, 10.1–11, 11.1 ևն): Եզեկիել մարգարեի տեսիլքում. «Հոգին [Սուրբ Հոգին] եկավ վրաս, բարձրացրեց ինձ ու կանգնեցրեց ոտքերիս վրա: Ու լսում էի, որ նա խոսում էր ինձ հետ…», «Տիրոջ Հոգին [Սուրբ Հոգին] առավ բարձրացրեց ինձ, և բարձրացած՝ առաջ էի գնում իմ հոգով…» (Եզեկ. 2.2–3, 3.14) ևն: Սուրբ Ե-յան՝ երեք Անձերի կատարյալ հայտնությունը տրված է Նոր կտակարանում. առաջին անգամ՝ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի մկրտության ժամանակ. «Եվ երբ Հիսուս մկրտվեց, իսկույն դուրս ելավ ջրից. և ահա երկինքը բացվեց նրան, և տեսավ Աստծո Հոգին, որ իջնում էր իբրև աղավնի և գալիս էր իր վրա: Եվ ահա՝ մի ձայն երկնքից, որ ասում էր. «Դա՛ է իմ սիրելի Որդին, որին հավանել եմ» (Մատթ. 3.16–17): Այսինքն՝ Հայր Աստված՝ ձայնով, Որդի Աստված՝ մարդեղությամբ, Սուրբ Հոգի Աստված՝ աղավնակերպ:

Դեռ դրանից առաջ Սուրբ Ե-յան մասին նշված է ավետաբեր Գաբրիել հրեշտակապետի խոսքում. «Սուրբ Հոգին կգա քեզ վրա, և Բարձրյալի [Հոր] զորությունը հովանի կլինի քեզ, քանզի նա, որ ծնվելու է քեզանից, սուրբ է և Աստծու Որդի կկոչվի» (Ղուկ. 1.35): Սուրբ Ե-յան կատարյալ հայտնություն է նաև Քրիստոսի այլակերպության պահը. «Եվ մինչդեռ նա խոսում էր, ահա մի լուսավոր ամպ հովանի եղավ նրանց. ամպից մի ձայն եկավ և ասաց. «Դա՛ է իմ սիրելի Որդին, որին հավանել եմ, դրա՛ն լսեցեք» (Մատթ. 17.5): Այսինքն՝ Հայրը՝ ձայնով, Որդին՝ մարդեղությամբ, Սուրբ Հոգին՝ լուսավոր ամպով:

Սուրբ Ե-յան մասին կամ Ե-յան Անձերից յուրաքանչյուրի և նրանց միջև ներաստվածային հարաբերությունների մասին Հովհաննեսի Ավետարանում խոսում է Ինքը Քրիստոս (տես Հովհ. 14, 16 գլուխները): Սուրբ Եյան Անձերին միասին Քրիստոսը հանվանե հիշում է նաև Մատթ. 28.19-ում. «Գնացե՛ք այսուհետև, աշակե՛րտ դարձրեք բոլոր հեթանոսներին, մկրտեցե՛ք նրանց Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու [Սուրբ Երրորդության] անունով»: Դեռ ավելին՝ այստեղ Սուրբ Ե. ներկայացված է մեկ միասնական անունով, որը հստակորեն ցույց է տալիս աստվածային Անձերի մեկ Աստվածությունը:

Սուրբ Ե-յան մասին ասված է նաև առաքելական թղթերում: Պետրոսի Ա ընդհանրական թղթում. «Ըստ Հայր Աստծո կանխագիտության, Հոգու սրբագործմամբ, Հիսուս Քրիստոսի հնազանդությամբ և արյան հեղմամբ…» (Ա Պետր. 1.2). Պողոսի Ա և Բ Կորնթ. թղթում. «Թեև շնորհները զանազան են, բայց Հոգին [Սուրբ Հոգին] նույնն է: Թեև սպասավորությունները զանազան են, սակայն Տերը [Որդին] նույնն է: Թեև ներգործությունները զանազան են, սակայն Աստված [Հայրը] նույնն է, որ ներգործում է ամենը ամենքի մեջ» (Ա Կորնթ. 12.4–6), «Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի [Որդու] շնորհը, Հայր Աստծու սերը և Սուրբ Հոգու հաղորդությունը ձեզ հետ լինի» (Բ Կորնթ. 13.13) ևն:

Սուրբ Ե-յան հայտնությունն ունի զարգացողական (դիալեկտիկական) բնույթ: Զարգացողականության էությունն այն է, որ պահելով և հաստատելով նախկին հայտնությունները, դրանց ավելանում են նորերը: Այսպես՝ Հին ուխտի շրջանի (մարդու ստեղծումից մինչև Բանն Աստծո մարդացում՝ մոտ 1 թ-ին) հայտնություններն առավելապես վերաբերում են Հորը, Քրիստոսի երկրային կյանքի շրջանինը (մոտ 1–34-ին)՝ առավելապես Որդուն, իսկ Հոգեգալուստից (մոտ 34-ին) սկսած մինչև Քրիստոսի Երկրորդ Գալուստ՝ առավելապես Սուրբ Հոգուն: Սուրբ Ե-յան հայտնութենական զարգացումը շարունակվեց նաև նշված շրջաններից վերջինում, որտեղ այժմ գտնվում ենք մենք: Մասնավորապես՝ ամբողջ IV դ. անցել է բուռն աստվածաբան. վեճերի մեջ, և նախ և առաջ՝ ընդդեմ արիոսականության, որը, ուրանալով Հիսուս Քրիստոսի Աստվածությունը, դրանով իսկ ժխտել է Ե.: 325-ի Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովը իմաստասիր. սահմանումների միջոցով մերժել է արիոսականությունը: Աստվածային հայտնությամբ տրվել և ընդունվել է «318 սուրբ հայրերի հանգանակը» (Նիկիական հանգանակ = Հավատամք = Credo), որի երկու կարևորագույն աստվածաբան. եզրերն են՝ համագո (էակից) և նույն բնությունից (էությունից), որոնք բնորոշում են Որդու համագոյությունը կամ Որդու՝ նույն Հոր բնությունից լինելը (տես Հավատո հանգանակ): «Համագոյության» ժխտումը փլուզում էր փրկության իսկությունը, արարածի և Աստծո միացման ու առնչման իրականությունը: Այս տեսանկյունից քննվել ու մերժվել է նույն արիոսական աղբյուրից առաջացած «հոգեմարտությունը»՝ Սուրբ Հոգու համագոյության և կատարյալ Աստվածության նսեմացումը կամ ժխտումը, քանզի Հոգին արարածի աստվածացման և օծության (տես Օծում) սկիզբն ու զորությունն է և, հետևաբար, եթե նա կատարյալ Աստված չէ, ապա նրա տված օծությունն ու օրհնությունն ունայն են և անբավարար: Հոգեմարտությունը հենց սկզբից մերժվել է նիկիական հայրերի, ինչպես նաև 381-ի Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովի կողմից, որն ընդունել է Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու համագոյությունը և վերահաստատել Նիկիական հանգանակը:

Ամենասուրբ Ե-յան դավանությունն առանցքային նշանակություն ուներ նիկիական հայրերի համար՝ լինելով ոչ միայն անսասան հիմք հավատքի շինության համար, այլև՝ աստվածճանաչողական և հայեցողական սկզբունք: Ե-յան հայտնութենական աստվածաբանությունը հստակ ձևակերպում է ստացել Աթանաս Ալեքսանդրացու, Կյուրեղ Երուսաղեմացու, Եփրեմ Ասորու և այլոց գործերում և իր զարգացման գագաթնակետին հասել կապադովկյան հայրերի մոտ (Բարսեղ Կեսարացի, Գրիգոր Նյուսացի, Գրիգոր Նազիանզացի) և հատկապես՝ Գրիգոր Նազիանզացու (Աստվածաբան) գործերում, որի համար նա կոչվել է «Երրորդության աստվածաբան»: Գրիգոր Նազիանզացին առանձնահատուկ հստակությամբ և ներթափանցությամբ է ձևակերպել Ե-յան դավանությունը. «Մեկ Աստվածություն և զորություն՝ Երեքի մեկությամբ, և Երեքը միասին վերցրած՝ առանց բաժանելու, ո՛չ բնությունների և էությունների առավելությամբ, ո՛չ աճող կամ նվազող գերազանցությամբ և կամ ենթակայությամբ: Բոլոր կողմերից որպես երկնային Մեկ գեղեցկություն և Երեք անբավների մեծության անբավ բնակցություն. Յուրաքանչյուրն ինքնին Աստված՝ որպես Հայր և Որդի և Սուրբ Հոգի՝ Յուրաքանչյուրը պահելով իր առանձնավորությունը: Աստված՝ Երեքը իրար միացած…: Չեմ հասցնում ճանաչել «Մեկ»-ը, Երեքով եմ պայծառանում, չեմ հասցնում Երեքը բաժանել և առ «Մեկ»-ն եմ բարձրացվում…» («Յերախայից վարդապետութիւն», տես «Կնիք հաւատոյ», 1914, էջ 35): Մեկ Աստվածությունն անբաժանելիորեն բաժանվում է երեք Անձերի, երեք Անձինք առանձնաբար և անշփոթ կերպով միավորվում են Մեկ Աստվածության մեջ. «… բաժանվում է անբաժանաբար և… միավորվում է զատվելով, որովհետև Մեկ է Եռյակ Աստվածությունը, և Երեքը Մեկ է, որոնցում է Աստվածությունը» («Դարձեալ իմ Յիսուս», նույն տեղում, էջ 33), «…Մեկ է Հայր Աստված, Որից ամեն ինչ, Մեկ է Տեր Հիսուս Քրիստոս, Որով ամեն ինչ, և Մեկ է Սուրբ Հոգին, Որում ամեն ինչ» (նույն տեղում): «Երբ խոսում եմ Աստծո մասին, նկատի ունեմ Հորը և Որդուն և Սուրբ Հոգուն, քանի որ Աստվածությունը սրանով չի ցնդում. և աստվածների բազմաստվածություն չներմուծենք և այս սահմանից այն կողմ չանցնենք…» («Ի յայտնութիւն Տեառն», նույն տեղում, էջ 32): Երրորդաբանական եզրաբանության համակարգի ստեղծումն ամենից առաջ կապված է կապադովկյան հայրերի անունների հետ: Նրանց աշխատանքների շնորհիվ բյուրեղացել է երրորդաբանական հիմն. ձևակերպումը՝ «Մեկ էություն (բնություն) և Երեք Անձինք»:

Հայրը, Որդին և Սուրբ Հոգին զանազանվում են Անձերով և նույնանում՝ բնությամբ, համագոյակից են միմյանց: Ե-յան Անձերի բնութենական նույնությունն արտահայտվում է նաև այլ եզրերով՝ բնութենակից, էակից, փառակից, երկրպագակից, տիրակից, համազոր, նույնապատիվ, համապատիվ, համաբուն, նույնագո: Համագոյությունը բացառում է որևէ ժամանակային պատճառականություն Ե-յան Անձերի միջև: Հայրը անժամանակ պատճառն է Որդու՝ ծննդյամբ, և Սուրբ Հոգու՝ բխմամբ: Ծնունդը և բխումը ներբնութենական ակտեր են և ոչ թե աստվածային բնությունից դուրս ժամանակային առաջացումներ (ընդդեմ Արիոսի) կամ միևնույն Աստվածային Անձի տարակերպություններ (ընդդեմ Սաբելիոսի):

Գրկ. Տես Դավանանք Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոդվածի գրկ.:

Մեսրոպ քհն. Արամյան

ԵՐՈՒՍԱՂԵՄ (Hierosolyma, սեպագրերում՝ Ursalimmu, գաղափարագրերում՝ Schalam, եբր.՝ Jeruschalajim – խաղաղության բնակավայր), Ավետյաց երկրի (Քանանի երկիր) նշանավոր քաղաքը, սուրբ քաղաք հրեաների, քրիստոնյաների ու մահմեդականների համար: Գտնվում է Մեռյալ ծովից արմ., կիսաանապատային սարահարթի վրա, շրջապատված է լեռներով: Իր հնությամբ հասնում է մինչև «հավատքի հոր»՝ Աբրահամի ժամանակները (Ք. ծ. ա. 3000, ըստ այլոց՝ 2000) և ենթադրվում է, որ նույն Սալեմ կամ Սաղեմ, նաև Շաղեմ կոչված քաղաքն է, որի թագավորը և քահանայապետը՝ Մելքիսեդեկը (անունը թարգմանվում է՝ արդարության թագավոր, թագավոր խաղաղության), հաց ու գինի է հյուրասիրել և օրհնել պատերազմից հաղթությամբ վերադարձած Աբրահամին, որը դեռևս Աբրամ էր. վերջինս Մելքիսեդեկին տասանորդ տվեց իր ունեցած ամեն ինչից (Ծննդ. 14.17–20, տես նաև Եբր. 7.1–2): Ե-ի սուրբ կամ խաղաղության քաղաք անվանվելը կապված է Հիսուս Քրիստոսի ստվերակերպ նախօրինակը եղող խաղաղության թագավորի՝ Մելքիսեդեկի [«Դու հավիտյան քահանա ես, ըստ Մելքիսեդեկի կարգի» (Եբր. 7.17)], նաև՝ Հիսուս Քրիստոսի երուսաղեմյան գործունեության, ապա՝ Փրկչի Երկրորդ գալուստի հետ, երբ երկնքից իջնելու է Նոր (երկնային) Ե.: Նոր կամ Վերին Ե. Քրիստոսի Եկեղեցին է և Աստծո քաղաքը. հավատացյալները՝ երկնային Ե. մուտք ունեցող երկնաքաղաքացիներն են (Հայտն. 21.1–4, Գաղ. 4.26, Եբր. 12.22): Ըստ Հին կտակարանի՝ Դավիթ թագավորը գրավում է Սիոն լեռը (որ մտնում է Ե-ի տարածքի մեջ) և նրա վրա գտնվող հեբուսացիների ամրոցը (Բ Թագ. 5.6–7), ինչի համար էլ Ե. կոչվել է նաև Դավթի քաղաք, երբեմն անվանվել է նաև Սիոն: Դավթի օրոք Ե. դարձել է հրեական թագավորության կենտրոն. այստեղ Դավթի որդին՝ Սողոմոն Իմաստունը, Ք. ծ. ա. X դ. կեսին կառուցել է Ե-ի նշանավոր Տաճարը (Սողոմոնի տաճարը), որտեղ դրվել է Ուխտի տապանակը (Գ Թագ. 8.6): Ե. այնուհետև Սողոմոնի տաճարի շնորհիվ դարձել է սրբավայր: Այն ավերել են բաբելոնացիները Ք. ծ. ա. 587-ին՝ հրեաների բաբելոնյան գերության ժամանակ: Գերությունից հետո կրկին կառուցված, ավելի ուշ՝ վերակառուցված Տաճարն այլևս չի ունեցել Ուխտի տապանակը և նախկին փառքը:

Սաղմոսներում և մարգարեություններում Ե. բազմիցս հիշատակվում է իբրև Աստծո բարեհաճությանը սպասող քաղաք (Սաղմ. 50.20), Տիրոջ տուն (Սաղմ. 121.1–2), աթոռակալ քաղաք («Այնտեղ են դրված դատաստանի աթոռները՝ աթոռներ դրված Դավթի տան մեջ», Սաղմ. 121.5), Տիրոջ ժողովրդի խորհրդանշան («Ինչպես որ նա շրջապատված է լեռներով, այնպես Տերն իր ժողովրդի շուրջն է՝ այսուհետև մինչև հավիտյան», Սաղմ. 124.2), Տիրոջ հաճությունն ունեցող (Սաղմ. 127.5), Տիրոջը օրհնելու սրբավայր (Սաղմ. 133), Տիրոջ բնակավայր (Սաղմ. 134.21), ամենապաշտելի (Սաղմ. 136.5–6), քաղաք, որ կառուցվում է Աստծո ձեռքով (Սաղմ. 146.2), Աստծուն օրհներգող և օրհնվող քաղաք (Սաղմ. 147.12–13), Բարձրյալի պատվիրանները լքող, ուստի և պատըժվող, ապա վերականգնվող և իր փառքի ու աստվածապաշտության մեջ հաստատվող քաղաք (Եսայի 3, 4, 27.13, 31.5 ևն): Մարգարեություններում մշտապես հայտնվում է նույն տեսիլը՝ Ե-ի կործանումը՝ Տիրոջ ուխտի նկատմամբ անհավատարիմ լինելու պատճառով, Ե-ի զավակների սփռվելը հեռավոր երկրներ (ողբացյալ Ե.) և ապա, Աստծո բարեհաճությամբ՝ վերադարձ դեպի Իսրայել, դեպի նոր կամ փառավորյալ Ե., երբ նա անվանվելու է մխիթարված ու երանելի: Երեմիա մարգարեն ասում է. «Այն օրերին ու այն ժամանակ Երուսաղեմը Տիրոջ աթոռ են կոչելու…» (Երեմ. 3.17): Զաքարիա մարգարեն «միայն Տիրոջը հայտնի» օրվա մասին մարգարեանում է. «Այն օրը կենդանի ջուր է բխելու Երուսաղեմում…» (Զաք. 14.8): Ե-ի մասին տես նաև Եսայի 51.9, Երեմ. 4.14, 9.11, 51.50, Ողբ Երեմ. 1.7, Դանիել 9.25, Հովել 3.1, 3.18, Զաք. 1.17, 2.2, 8.22 ևն:

Ե-ի հետ են կապված Հիսուս Քրիստոսի կյանքի, վարդապետության, չարչարանքների, մահվան, հարության և համբարձման իրողությունները: Իր խաչելությունից առաջ Հիսուսը մարգարեանում է Ե-ի և Տաճարի կործանումը. «Հիսուս տաճարից դուրս ելած՝ գնում էր. և աշակերտները մոտեցան՝ նրան ցույց տալու տաճարի շինությունները: Եվ նա պատասխանեց ու նրանց ասաց. «Տեսնո՞ւմ եք այդ ամենը. ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, այդտեղ չպիտի մնա քար քարի վրա, որ չքանդվի» (Մատթ. 24.1–2): Վերջին այս մարգարեությունը կատարվում է Ք. ծ. հ. մոտ 70-ին, երբ Տաճարը հիմնահատակ ավերվում է հռոմ. զորքերի կողմից. հետագայում նրա տեղում բարձրանում են երկու մզկիթ:

Ե-ի հետ են կապված նաև առաքյալների գործունեության կարևոր դրվագներից շատերը: Ե-ի Վերնատանն են առաքյալները հաստատել առաջին եկեղեցին, որը կոչվել է Աշխարհամատուռ, մոտ 50–51-ին գումարել առաքելական հայտնի ժողովը, որտեղ քննարկվել են քրիստոնյաներին հուզող մի շարք հարցեր՝ մովսիսական օրենքները պահելու, թլփատության, կուռքերին զոհ արվածի ևնի վերաբերյալ: Հրեական թագավորության անկումից հետո Ե-ին տիրել են Ալեքսանդր Մակեդոնացին, Սելևկյանները, Հին Հռոմը, Բյուզանդիան, Արաբական խալիֆայությունը, խաչակիրները, Այուբյանների և մամլուքների պետությունները, օսմ. կայսրությունը: 1917-ին Ե. գրավել են անգլ. զորքերը, 1920–47-ին այն դարձել է Պաղեստինի անգլ. մանդատային տարածքի վարչ. կենտրոն: ՄԱԿ-ի Գլխ. ասամբլեայի 1947-ի նոյեմբ. 29-ի որոշմամբ, Պաղեստինի անգլ. մանդատը վերացնելուց հետո, Ե. դառնալու էր միջազգ. հատուկ ռեժիմով ինքնուրույն վարչ. միավոր: 1948–49-ի արաբա-իսրայելական պատերազմից հետո Ե-ի արլ. մասն անցել է Հորդանանին, արմ-ը՝ 1948-ի մայիսին ստեղծված Իսրայելին: Ե-ի կարգավիճակը իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտության կարևորագույն հարցերից է:

Հայերի այցելությունները Ե. հիշատակվում են դեռևս քրիստոնեության արշալույսին, իսկ IV դ. արդեն նրանք հիմնել են եկեղեցիներ ու վանքեր: Ե-ի առաջին ուխտավորներից են եղել նաև հայերը՝ իրենց կարևոր նպաստը բերելով Սուրբ երկրում քրիստ. առաջին շինությունների կառուցմանը: IV–V դդ. Ե-ում կառուցված հայկ. եկեղե ցիներն ու վանքերը թվարկել և նկարագրել են Մովսես Կաղանկատվացին և VII դ. հեղինակ Անաստաս Վարդապետը: Վերջինս 70 վանք, եկեղեցի և մատուռ է հիշատակում Եում՝ ասելով, թե դա կատարում է Համազասպ Պահլավունի Կամսարական իշխանի խնդրանքով, որը ցանկացել է ունենալ հայ իշխանների հովանավորությամբ և հայ ուխտավորների նվիրատվություններով պահվող հայկ. վանքերի ցուցակը: Ավելի ուշ Սիոն լեռան վրա, Գլխադիր կոչվող մատուռ-գերեզմանի տեղում, որտեղ թաղվել է Հակոբոս Զեբեդյան առաքյալի գլուխը, հայերը կառուցել են Ս. Հակոբյանց վանքը (տես Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանք):

VII դ. հիմնադրվել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը, որի տարածքը (Հայկական թաղամաս) ընդգրկում է հին Ե-ի չորս թաղամասերից (Քրիստոնեական, Մահմեդական, Հրեական և Հայկական) մեկը: Ե-ի համաքրիստ. գլխ. սրբատեղիների՝ Ս. Հարություն տաճարի, Բեթղեհեմի Ս. Ծննդյան տաճարի, Գեթսեմանիի Ս. Աստվածածին եկեղեցու, Ձիթենյաց լեռան Համբարձման մատուռի և այլ սրբավայրերի երեք ավագ պահապաններն են Հայ, Հույն և Լատին եկեղեցիները՝ հավասար իրավունքներով: Ե-ի Ս. Հարություն տաճարը (գտնվում է քրիստ. թաղամասում) IV դ. կառուցել է բյուզ. կայսր Կոստանդիանոս Մեծը՝ Քրիստոսի գերեզմանի, Գողգոթայի խաչելության տեղի, Խաչգյուտ քարայրի (այդպես է անվանվում, քանի որ Կոստանդիանոս Մեծ կայսրի մայրը՝ Հեղինեն, ըստ ավանդության, այդտեղ է գտել Քրիստոսի Խաչափայտը) և մի շարք այլ սրբավայրերի վրա: Ս. Հարություն տաճարի կենտր. սրբավայրը Քրիստոսի Ս. Գերեզմանն է, որի վրա կառուցված է 12 սյուներով և Մերձավոր Արևելքի ամենամեծ գմբեթով տաճարը: Վերջինիս ընդարձակ գավիթը, ներքին մուտքը, մուտքի՝ Քրիստոսի պատանավայրը և շրջափակը, Քրիստոսի Ս. Գերեզմանը համատեղ տնօրինում են Հայ, Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիները: Այդ սրբավայրերի եկեղեց. սպասքն ու առարկաները հավասար չափով բաժանված են երեք ավագ պահապանների միջև: Հայ եկեղեցու իրավասությունների շրջանակում մասնավոր իրավունքներ ունեն նաև ղպտիները և ասորիները:

Ամեն գիշեր, ժամը 12-ից մինչև առավոտյան 7-ը, նախ՝ հույները, ապա՝ հայերը, հետո կաթոլիկները ս. Պատարագ են մատուցում Քրիստոսի Ս. Գերեզմանի վրա: Ս. Հարություն տաճարում հայերը շաբաթը երեք օր՝ ուրբաթ, շաբաթ և կիրակի, երեկոյան մասնավոր թափոր կազմելով, այցելում են այն ս. սեղաններին, որոնք նվիրված են Քրիստոսի չարչարանքներին և տնօրինական այլ հիշատակների: Տաճարի՝ հայերի, հույների և կաթոլիկների համար ընդհանուր սրբատեղիներից բացի, միայն հայերին են պատկանում նաև Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Գողգոթայի Վերնատան եկեղեցիները, Երաշխավոր Ս. Աստվածածին մատուռը, Յուղաբերից Ս. Սեղանը, Աստվածածնի ուշաթափման սրբավայրը, Հովսեփ Արիմաթացու և Նիկոդեմոսի գերեզմանները և մատուռը, Քրիստոսի հանդերձների բաժանման մատուռը, Ս. Հովհաննես Ավետարանչի մատուռը եկեղեցու գավթում: Բեթղեհեմի (եբր. Բեթ-լեհեմ՝ տուն հացի, արաբ.՝ Բեթլահում) Ս. Ծննդյան տաճարը նույնպես կառուցել է Կոստանդիանոս Մեծը. հետագայում այն ենթարկվել է փոփոխությունների և դարձել բազիլիկ սյունազարդ մեծ եկեղեցի: Բացի ընդհանուր սրբատեղիներից միայն հայերին է պատկանում եկեղեցու հս. թևը, ինչպես նաև պատարագամատույց երկու սեղան: Հիսուսի ծննդյան վայրում գտնվում է Պատարագի մի սեղան, որը պատկանում է հայերին ու հույներին. նրանք դրա վրա ամեն օր հաջորդաբար Պատարագ են մատուցում: Բեթղեհեմի Ս. Ծննդյան տաճարի սյունազարդ մեծ գավթի գեղաքանդակ փայտե դուռը պատրաստել են հայ վարպետները 1227-ին՝ Կիլիկյան Հայաստանի Հեթում Ա թագավորի ժամանակ: Ըստ ավանդության՝ տաճարի սյուներից մեկի վրա Գրիգոր Ա Լուսավորիչը խաչ է նկարել, ինչի համար այն կոչվում է Լուսավորչի խաչ: Ս. Ծննդյան տաճարին կից գտնվում են Բեթղեհեմի հայկ. Ս. Ծննդյան վանքը և Ս. Աստվածածին եկեղեցին:

Գեթսեմանիի Ս. Աստվածածին եկեղեցին գրեթե ամբողջությամբ թաղված է հողի մեջ և Ե-ի ամենաինքնատիպ շինություններից է: Եկեղեցու վերին մասը քանդվել է, սյուների խարիսխները ծածկված են 2–3մհաստությամբ հողի շերտով, այդ պատճառով ներս են մտնում իջնելով 45 լայնանիստ աստիճաններով: Եկեղեցու կենտրոնից դեպի արլ. է գտնվում Ս. Կույսի գերեզմանը՝ առնված առանձին, փոքր մատուռի մեջ, որտեղ ամեն առավոտ հաջորդաբար ս. Պատարագ են մատուցում հույներն ու հայերը: Շաբաթվա ընթացքում երկու անգամ պատարագում են նաև ղպտիները և ասորիները: Ձիթենյաց լեռան Համբարձման մատուռում, որի գավթում իրենց քարակերտ սեղաններն ունեն հայերը, հույները, ղպտիներն ու ասորիները, Համբարձման տոնին Պատարագ են մատուցում: Համբարձման սրբատեղիին կից հողերի և շենքերի մի կարևոր մասը Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության սեփականությունն է: Ե-ի հայկ. նշանավոր վանքերից են, բացի Ս. Հակոբյանց վանքից, նաև Ս. Հրեշտակապետացը, Ս. Փրկիչը, Ս. Պետրոսը ևն:

Գրկ. Հովհաննես Հաննա, Գիրք պատմութեան Սրբոյ և մեծի քաղաքիս Աստուծոյ Երուսաղէմիս, ԿՊ, 1731: Աղավնունի Մ., Միաբանք և այցելուք հայ Երուսաղէմի, Երուսաղեմ, 1929: Նույնի, Հայկական հին վանքեր և եկեղեցիներ Սուրբ երկրին մէջ, Երուսաղեմ, 1931: Սավալանյանց Տ., Պատմութիւն Երուսաղէմի, հ. 1–2, Երուսաղեմ, 1931: Օրմանյ ան Մ., Հայկական Երուսաղէմ, Երուսաղեմ, 1931: Կեոքչյան Վ., Հայ Երուսաղէմը դարերու մէջէն, Երուսաղեմ, 1965: Դեվրիկյան Վ., Երուսաղեմի հայ ուխտավորը, Ս. Էջմիածին, 1999:

ԺԱՐԱՆ, կրոնական, գիշերօթիկ ուսումնական հաստատություն: Հիմնվել է 1843-ին, Ռամլեում, Զաքարիա Կոփեցի պատրիարքի օրոք: Մեկ տարի անց տեղափոխվել է Երուսաղեմ: Գտնվում է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության տնօրինության ներքո: Պատրաստում է եկեղեցու սպասավորներ: Ունի երկու բաժանմունք՝ երկրորդական վարժարան (5 տարով) և ընծայարան (3 տարով): Երկրորդականում դասավանդում են գրակ., լեզվաբանություն, պատմություն, ընծայարանում՝ աստվածաբանություն, իմաստասիրություն, եկեղեց. արարողություններին վերաբերող առարկաներ: 1875-ին կառուցվել է վարժարանի նոր շենք: 1851–65ին և առաջին համաշխ. պատերազմի ընթացքում (1914–18) փակվել է և վերաբացվել միայն 1920-ին: Սովորողների թիվը տատանվել է 30– 35-ի միջև: 1976-ին Ալեք Մանուկյանի բարերարությամբ կառուցվել է 100 տեղանոց նոր շենք: 1992-ից ի վեր Ե. ժ. վ-ում սովորելու են մեկնում հայաստանցի երիտասարդներ: Վարժարանում դասավանդել են Ե. Դուրյանը, Թ. Գուշակյանը, Բ. Կյուլեսերյանը, Ե. Տերտերյանը, Տ. Ներսոյանը, Հ. Օշականը, Ն. Պողարյանը և ուր.: Դասավանդում են նաև Հայաստանի Հանրապետությունից հրավիրված՝ հայոց լեզվի և գրակ-յան, պատմության մասնագետներ, մշակույթի գործիչներ:

ԵՐՈՒՍԱՂԵՄԻ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՐԻԱՐՔՈՒԹՅՈՒՆ, Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու նվիրապետական աթոռներից: Հիմնադրվել է VII դ.: Աթոռանիստը՝ Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանք: Պատրիարքարանի տարածքը (Հայկ. թաղամաս) զբաղեցնում է հին Երուսաղեմի չորս թաղամասերից մեկը (1/6 մասը՝ 150 հզ. մ2):

Երուսաղեմում հայերը (հիմնականում հոգևորականներ) բնակություն են հաստատել քրիստոնեության տարածման առաջին դարերից: Արդեն IV դ. Երուսաղեմում կային հայկ. վանքեր ու եկեղեցիներ: Սիոն լեռան վրա հիմնվել է Ս. Հակոբյանց վանքի միաբանությունը: Երուսաղեմի եկեղեցու առաջին հայրապետը եղել է Հակոբոս Տյառնեղբայրը: Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովի (381) որոշմամբ Երուսաղեմի եպիսկոպոսությունը դարձել է պատրիարքություն: Համաձայն Ընդհանրական եկեղեցու նվիրապետ. կարգի, հայկ. վանքերն իրենց առաջնորդներով, վանականներով մինչև VI դ. կեսը գտնվել են Երուսաղեմի պատրիարքի իշխանության ներքո: Երբ Երուսաղեմի պատրիարքությունը բյուզ. կայսրության ճնշման տակ VI դ. կեսին վերջնականապես ընդունել է քաղկեդոնական դավանանք, Երուսաղեմի Հայ եկեղեցին առանձնացել է, և VII դ. ձևավորվել է Ե. հ. պ.: Երուսաղեմի հայոց պատրիարքի նվիրապետ. աստիճանն արքեպիսկոպոսությունն է, իսկ պատրիարք կոչումը վարչական անվանում է, որը քաղ. իշխանությունները տվել են Երուսաղեմի հայոց արքեպիսկոպոսներին՝ նրանց ինքնավարությունն ու անկախությունն այլ եկեղեց. աթոռից հաստատելու և Երուսաղեմի հայ վանքերի ու եկեղեցիների գործերը տնօրինելու համար: Այդ պատճառով էլ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքները հաճախ կոչվել են Երուսաղեմի արքեպիսկոպոսներ: Բյուզ. տիրապետության շրջանում, մինչև արաբների կողմից Երուսաղեմի գրավումը (636), Երուսաղեմի Հայ եկեղեցին հալածվել է քաղկեդոնականներից:

VII դ. արաբները Երուսաղեմի հայոց միաբանությանը տվել ենհունաց ուղղափառ պատրիարքին հավասար իրավունքներ: Երուսաղեմի հայոց հոգևոր առաջնորդ, առաջին պատրիարք Աբրահամը (638–669) մեկնել է Մուհամմեդ մարգարեի մոտ և նրանից ստացել մի հաստատագիր, որով Ե. հ. պ. անջատվել է հունականից, հայոց սեփականություն են ճանաչվել Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքն իր կալվածներով, Բեթղեհեմի Ս. Ծննդյան տաճարը, Ս. Հարություն տաճարի մի կարևոր մասը, ինչպես նաև Ձիթենյաց լեռան ստորոտին գտնվող Ս. Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին, Գողգոթայի բարձունքը ևն: Եթովպացիները, ղպտիները և ասորիները ենթարկվել են Ե. հ. պ-յան իրավասությանը: Հայերին նաև տրվել է զանգ հնչեցնելու իրավունք: Պատրիարքը խոստացել է վճարել սահմանված տուրք և ենթարկվել միայն մահմեդ. իշխողներին: Այդ հաստատագիրը նորոգվել է հետագա ժամանակներում: Իրար հաջորդած բոլոր իշխանությունները (արաբների, խաչակիրների, մամլուքյան, օսմանյան, բրիտ., հորդանանյան, իսրայելական) վերահաստատել են հույների և լատինների հետ հայերի հավասարազոր իրավունքները Երուսաղեմի և ամբողջ Սուրբ երկրի քրիստ. սրբատեղիների նկատմամբ: Մինչև XI դ. վերջը տևած արաբ. տիրապետության առաջին շրջանում արաբները բարյացակամ են վերաբերվել տեղի քրիստոնյաների, հատկապես Ե. հ. պ-յան հանդեպ՝ ի հակակշիռ Բյուզանդիայի: Այդ շրջանում Հայոց պատրիարքության դիրքը, իբրև բոլոր Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների (ասոր., ղպտ., եթովպ.) ներկայացուցչի, հավասարվել է հուն. պատրիարքությանը: Հաջորդ դարերում, չնայած հրովարտակներով ապահովված առանձնաշնորհումներին, հայկ. վանքերն ու եկեղեցիները հետզհետե ենթարկվել են ծանր հարկումների, թալանի և ավերածությունների: Ե. հ. պ-յան վիճակը հատկապես ծանրացել է Եգիպտոսի Ֆաթիմյան արաբ. դինաստիայի տիրապետության շրջանում: 969-ին գրավելով Երուսաղեմը՝ ֆաթիմյանները մեկ դարից ավելի շարունակ կռիվներ են մղել սելջուկների դեմ, և քաղաքը մի քանի անգամ ձեռքից ձեռք է անցել, մինչև 1099-ին այն գրավել են խաչակիրները: Կիլիկիայի Հայկ. իշխանության և թագավորության շրջանում (XI–XIV դդ.), հայոց իշխանների և թագավորների քաղ. պաշտպանության և նվիրատվությունների շնորհիվ Ե. հ. պ. ամրապնդել է իր իրավունքները սրբատեղիների նկատմամբ և բարձրացրել իր հեղինակությունը:

Հռոմկլայի 1178-ի ժողովին մասնակցել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Սահակը, որը ստորագրել է ժողովի որոշումների տակ Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Դ Տղայից, Աղվանից Ստեփանոս կաթողիկոսից, Անիի Բասիլիոս արքեպիսկոպոսից և Անտիոքի Գրիգորիս արքեպիսկոպոսից հետո՝ «Սահակ արքեպիսկոպոս աստվածակոխ քաղաքին Երուսաղեմի»: 1187-ին Եգիպտոսի սուլթան Սալահեդդինը գրավել է Երուսաղեմը՝ վերջ տալով խաչակիրների իշխանությանը Սուրբ քաղաքում: Սալահեդդինը ոչ միայն վերահաստատել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Աբրահամի (1180–91) ներկայացրած քրիստ. սրբավայրերի նկատմամբ Ե. հ. պ-յան իրավունքները, այլև դրանք տարածել նաև խաչակիրների մի քանի եկեղեցիների և վանքերի վրա:

Մինչև 1311-ը Ե. հ. պ. գտնվել է Կիլիկիայի Հայոց թագավորների և Սսում նստող Հայոց կաթողիկոսների իշխանության ներքո: Չընդունելով Օշին թագավորի, Գրիգոր Է Անավարզեցի և Կոստանդին Գ Կեսարացի կաթողիկոսների լատինամոլ քաղաքականությունը և չենթարկվելով 1307-ի Սսի ժողովի որոշումներին՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Սարգիսը, Հայ եկեղեցու վարդապետությունը անաղարտ պահելու համար Եգիպտոսի սուլթանից հրովարտակ ձեռք բերելով, անջատել է իր Աթոռը Կիլիկիայի քաղ. և եկեղեց. իշխանությունից: 1311-ից Ե. հ. պ. դարձել է անկախ, ինչը հիմք է տվել որոշ ուսումնասիրողների կարծելու, թե Ե. հ. պ. հիմնադրվել է այդ թվին:

Օսմ. տիրապետության տարիներին Ե. հ. պյան գերիշխանությունը տարածվել է Սիրիայի, Լիբանանի, Կիպրոսի և մինչև 1839-ը՝ Եգիպտոսի թեմերի վրա: 1664-ին Եղիազար Այնթապցին Երուսաղեմում հաստատել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնին հակաթոռ կաթողիկոսություն, իրեն ենթարկել օսմ. տերության տարածքում գործող եկեղեց. թեմերը: 1682-ին, Եղիազար Ա Այնթապցու՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրվելուց (1681) հետո, Երուսաղեմի կաթողիկոսությունը վերացվել է:

1702-ին Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Ավետիք Եվդոկացին զբաղեցրել է նաև Ե. հ. պյան աթոռը, և մինչև 1715-ը Ե. հ. պ. կառավարել են Կ. Պոլսից նշանակված փոխանորդները: Պատրիարքությունն ընկել է պարտքերի տակ: 1715-ին Կ. Պոլսի պատրիարք Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցին վերահաստատել է Երուսաղեմի ինքնուրույն պատրիարքությունը: Գրիգոր Շղթայակիր պատրիարքը (1715– 1749) մարել է պարտքերը, ձեռնամուխ եղել շին. աշխատանքների: 1833-ին Ս. Հակոբյանց վանքում հիմնադրվել է տպարան. այստեղ են տպագրվել Հովհաննես Դրասխանակերտցու «Պատմագրութիւն Հայոց» (1843), Եսայի Հասան-Ջալալյանի «Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի» (1868) և այլ գրքեր:

XIX դ. Երուսաղեմում բացվել և հայոց պատրիարքարանի նյութ. միջոցներով գոյատևել են տղաների Մեսրոպյան և աղջիկների Գայանյանց վարժարանները: 1843-ին Ռամլեում (Ս. Գևորգ վանքում) Զաքարիա Կոփեցի պատրիարքի ջանքերով բացվել է ժառանգավորաց վարժարանը, որը հաջորդ տարի փոխադրվել է Երուսաղեմ և ցայսօր գործում է պատրիարքարանի տնօրինության ներքո (տես Երուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարան): 1928-ին Եղիշե Դուրյան պատրիարքի ջանքերով բացվել է Սրբոց Թարգմանչաց վարժարանը և նրա առաջարկով էլ անվանակոչվել ի հիշատակ ս. Մեսրոպ Մաշտոցի և ս. Սահակ Ա Պարթևի: Մինչև XIX դ. Ե. հ. պ. առավել կամ նվազ հաջողությամբ պայքարել է սրբատեղիների հանդեպ հույների և լատինների ոտնձգությունների դեմ: Օսմ. կայսրության թուլացմանը զուգընթաց փոխվել է քաղ. կացությունը, և օտար տերությունները, միջամտելով կայսրության ներքին գործերին, Երուսաղեմի սրբավայրերի վրա իրավունքների հարցում պաշտպան են կանգնել հույներին և կաթոլիկներին: Հուն. պատրիարքությանը զորակցել է Ռուսաստանը, իսկ լատիններին՝ Արևմուտքը, մասնավորապես՝ Ֆրանսիան: Հույներին նույնիսկ կարճ ժամանակով հաջողվել է տիրանալ Ս. Հակոբյանց վանքին, սակայն Կ. Պոլսի հայ ամիրաների նյութ. և քաղ. օգնության շնորհիվ հայերը վերստին ձեռք են բերել Ս. Հակոբյանց տաճարը: Հակառակ դժվարությունների և անհավասար պայքարի, Ե. հ. պ. կարողացել է պաշտպանել հայոց իրավունքները Հույն և Լատին երկու մեծ եկեղեցիների և նրանց պաշտպան տերությունների ոտնձգություններից: Երուսաղեմի համաքրիստ. երեք գլխ. սրբատեղիների երեք ավագ պահապանները՝ Հայ, Հույն և Լատին եկեղեցիները, 1917ին, երբ Երուսաղեմն անցավ բրիտ. հովանավորության ներքո, պաշտոնապես հաստատվեցին Երուսաղեմի Ս. Հարություն տաճարի, Գեթսեմանիի պարտեզի և Բեթղեհեմի Ս. Ծննդյան տաճարի երեք իրավատերեր: Սահմանվեցին յուրաքանչյուրի իրավունքները, բաժինները, պաշտամունքի օրերը և ժամերը, յուրաքանչյուր տեղի սրբազան իրերի քանակը, Ս. Տեղիների պատասխանատվությունը: Հայերը կաթոլիկ և ուղղափառ պատրիարքարանների հետ պահպանեցին համահավասար իրավունքներ: 1929-ին Երուսաղեմի բրիտ. ներկայացուցիչը և Երուսաղեմի կառավարիչը բրիտ. կառավարությանն է ներկայացրել «Սրբատեղիների իրավական վիճակը» անունով մի վավերաթուղթ, որտեղ ամփոփված են յուրաքանչյուր քրիստոնյա համայնքի իրավունքները: Մինչև օրս պահպանվում է իրավական այդ վիճակը:

1916-ին երիտթուրք. կառավարությունը հաստատել է Թուրքիայի հայ առաքելականների համար մեկ կաթողիկոս-պատրիարքություն՝ Երուսաղեմ նստավայրով: Կաթողիկոս-պատրիարքի պաշտոնը հանձնվել է Կիլիկիո աթոռի կաթողիկոս Սահակ Խապայանին: Առաջին համաշխ. պատերազմում օսմ. Թուրքիայի պարտությունից հետո Կիլիկիայի կաթողիկոսությունը և Կ. Պոլսի ու Երուսաղեմի պատրիարքությունները շարունակել են իրենց գոյությունը: Ե. հ. պ. ծաղկել է Եղիշե արք. Դուրյան (1921–30) և Թորգոմ արք. Գուշակյան (1931–38) պատրիարքների օրոք: Վերաբացվել է ժառանգավորաց վարժարանը, մեծ ուշադրություն դարձվել տպարանին, որտեղ լույս են տեսել հայագիտ., կրոն., պատմ. և այլ բնույթի մեծարժեք գրքեր: Պատրիարքությանը կից բացվել է Աստվածաբանական սեմինարիա, որտեղ պատրաստվում են հոգևորականներ: Ս. Հակոբյանց վանքում է գտնվում Երուսաղեմի ձեռագրատունը (ձեռագրերի թիվը՝ շուրջ 4 հզ.)՝ աշխարհում հայ. ձեռագրերի երկրորդ հավաքածուն (Մատենադարանից հետո): Ելնելով որոշ ձեռագրերի ստեղծման թվականից՝ ենթադըրվում է, որ հավաքածուն սկզբնավորվել է XII– XIII դդ.: 1866-ից լույս է տեսնում Ե. հ. պ-յան պաշտոնական «Սիոն» ամսագիրը (1877–1927ին ընդհատվել է):

1929-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոսության համաձայնությամբ Ե. հ. պ. Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսու Կիպրոսի թեմերը: Ներկայումս Ե. հ. պ-յան իրավասության տակ են միայն Իսրայելի և Հորդանանի հայկ. եկեղեցիները: Պատրիարքը Ս. Հակոբյանց վանքի հոգևոր և վարչ. պետն է, Երուսաղեմի քաղ. իշխանությունների առջև հայ համայնքի ներկայացուցիչը: Նրան ընտրում է Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց միաբանության ընդհանուր ժողովը, որին և հաշվետու է: Ընտրությունը հաստատում են Ամենայն հայոց կաթողիկոսը և Երուսաղեմի վրա իշխող պետության ղեկավարը: Երուսաղեմի հայոց պատրիարքն է Թորգոմ արք. Մանուկյանը (1990-ից): Հորդանանի հոգեվոր հովվություն, կենտրոնը՝ Ամմանի Ս. Թադևոս եկեղեցի: Գաղութը ձևավորվել է Մեծ եղեռնից հետո: Հայերը հիմնականում բնակվում են Ամմանում, սակավ թվով՝ Ռուսեյֆա, Մատարա, Աքաբա քաղաքներում: Համագաղութային բնույթի բոլոր միջոցառումները կազմակերպվում են Ազգային առաջնորդարանի սրահում: Ամմանում լույս է տեսնում Ազգ. առաջնորդարանի «Սուրբ Թադէոս» թերթը (1997-ից): Առաջնորդին նշանակում է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքը: Հորդանանի հայ համայնքի ազգ-եկեղեց. գործերով զբաղվում է տեղական խորհուրդը (Թաղականությունը): Հորդանանի հայ համայնքի հոգևոր հովիվն է (առաջնորդը) Վահան եպս. Թոփալյանը:

Երուսաղեմի հայոց պատրիարքների անվանացանկ (ըստ Մ. Օրմանյանի) Աբրահամ (638–669), Գրիգոր Եդեսացի (669– 696), Գևորգ (696–708), Մկրտիչ (708–730), Հովհաննես (730–758), Ստեփանոս (758–774), Եղիա (774–797), Անհայտ են (797–885), Աբրահամ (885– 909), Անհայտ են (909–981), Գրիգոր (981–1006), Արսեն (1006–38), Մեսրոպ (1008-ին), Անհայտ են (1038–90), Սիմեոն (1090–1109), Մովսես (1109–33), Եսայի (1133–52), Սահակ (1152–80), Աբրահամ Երուսաղեմցի (1180–91), Մինաս (1191–1205), Աբրահամ (1205–18), Առաքել (1218–30), Հովհաննես Կարնեցի (1230–38), Կարապետ Երուսաղեմցի (1238–54), Հակոբ (1254–81), Սարգիս (1281–1313), Աստվածատուր (1313–16), Դավիթ (1316–21), Պողոս (1321–23), Վարդան Արևելցի (1323–32), Հովհաննես Ճոսլին (1332–41), Բարսեղ (1341–56), Գրիգոր (1356–63), Մկրտիչ (1363–78), Հովհաննես Լեհացի (1378–86), Գրիգոր Եգիպտացի (1386– 1391), Եսայի (1391–94), Սարգիս (1394–1415), Մարտիրոս (աթոռակից, 1399), Մեսրոպ (աթոռակից, 1402), Պողոս Գառնեցի (1415–19), Մարտիրոս Եգիպտացի (1419–30), Մինաս (աթոռակից, 1426), Եսայի (աթոռակից, 1430–31), Հովհաննես (1431– 1441), Մյուռոն (աթոռակից, 1436–37), Աբրահամ Մսրցի (1441–54), Մեսրոպ (1454–61), Պետրոս (1461–76), Մկրտիչ Իլովցի (1476–79), Աբրահամ Բերիացի (1479–85), Հովհաննես Մսրցի (1485–91), Մարտիրոս Պրուսացի (1491–1501), Պետրոս (1501– 1507), Սարգիս (1507–17), Հովհաննես (Թլկուրանցի, 1517–22), Աստվածատուր Մերդինցի (1532–42, 1550–51), Փիլիպպոս (1542–50), Անդրեաս Մերդինցի (1551–83), Դավիթ Մերդինցի (1583–1613), Գրիգոր Գանձակեցի (Պարոնտեր, 1613–45), Աստվածատուր Տարոնեցի (1645–64, 1665–66, 1668– 1670), Եղիազար Հռոմկլայեցի (աթոռակից, 1664– 1665), Եղիազար Այնթապցի (1666–68, 1670–77), Մարտիրոս Ղրիմեցի (1677–80, 1681–84), Հովհաննես Ամասիացի (Թոփալ, հակաթոռ, 1680-ին), Հովհաննես Կոստանդնուպոլսեցի (1684–97), Սիմեոն (հակաթոռ, 1688–91), Մինաս Համդեցի (1697– 1704), Կ. Պոլսի պատրիարքությանը միացված շրջան (1704–15), Գրիգոր Շիրվանցի (Շղթայակիր, 1715–49), Հակոբ Նալյան Զմմարացի (1749 – հրժրվ. 1752), Թեոդորոս Խորենացի (1752–61), Կարապետ Գանձակեցի (1761–68), Պողոս Վանեցի (1768–75), Հովակիմ Քանաքեռցի (1775–93), Պետրոս Եվդոկացի (1793–1800), Թեոդորոս Վանեցի (1800–18), Գաբրիել Նիկոմիդացի (1818–40), Պողոս Ադրիանուպոլսեցի (1824–47), Զաքարիա Կոփեցի (1840–46), Կիրակոս Երուսաղեմցի (1846–50), Հովհաննես Զմյուռնացի (1850–60), Վրթանես (տեղապահ, 1860–64), Եսայի Թալասցի (1864–85), Երեմիա Սահակյան (տեղապահ, 1885–89), Հարություն Վեհապետյան (Եգիպտացի, 1885–1910), Տեղապահություն (1910–21), Եղիշե Դուրյան (1921–30), Թորգոմ Գուշակյան (1931–38), Մեսրոպ Նշանյան (1939–44), Կյուրեղ Իսրայելյան (1944–49), Եղիշե Տերտերյան (տեղապահ, 1949–56, 1960–90, պատրիարք), Թորգոմ Մանուկյան (1990-ից):

Գրկ. Հովհաննես Հաննա, Գիրք պատմութեան Սրբոյ եւ մեծի քաղաքիս Աստուծոյ Երուսաղէմիս, ԿՊ, 1731: Աղավնունի Մ., Միաբանք և այցելուք հայ Երուսաղէմի, Երուսաղեմ, 1929: Նույնի, Հայկական հին վանքեր ու եկեղեցիներ Սուրբ երկրին մէջ, Երուսաղեմ, 1931: Սավալանյանց Տ., Պատմութիւն Երուսաղէմի, հ. 1, 2, Երուսաղեմ, 1931: Օրմանյան Մ., Հայկական Երուսաղէմ, Երուսաղեմ, 1931: Հակոբյանց Ս., Մանուկյան Մ., Հայ Երուսաղէմը, Բոստոն, 1943: Կեոքչյան Վ., Հայ Երուսաղէմը դարերու մէջէն, Երուսաղեմ, 1965: Պետրոսյան Ե., Հայ եկեղեցու պատմություն, մաս 1, Էջմիածին, 1995:

ԵՐՈՒՍԱՂԵՄԻ Ս. ՀԱԿՈԲՅԱՆՑ ՎԱՆՔ, գտնվում է Երուսաղեմի հարավ-արևմտյան մասում, Սիոն լեռան բարձունքում, ըստ ավանդության, Հակոբոս Տյառնեղբոր տան տեղում: Նվիրվել է Հակոբոս առաքյալին (նահ. 44-ին) և Հակոբոս Տյառնեղբորը (նահ. 60ին): Վանքի կառուցման վերաբերյալ պատմ. ստույգ տեղեկություններ չեն պահպանվել: Ազգ. ավանդությունը վերագրում է Տրդատ Գ Մեծին և Գրիգոր Ա Լուսավորչին: Վանքը պատված է ամուր, բերդանման պարիսպներով, որոնց ներսում են Սրբոց Հակոբյանց Մայր տաճարը՝ կից մատուռներով, եկեղեցիներով, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանը, հոգևորականների, աշխարհականների և ուխտավորների բնակության թաղերը: Ս. Հակոբյանց Մայր տաճարը, ինչպես և Երուսաղեմի մյուս սրբավայրերն ավերվել են, երբ Պարսից Խոսրով II Ափարվեզ արքան գրավել է (614) Երուսաղեմը: Արաբները, Երուսաղեմը գրավելուց հետո (636), հայոց միաբանությանը հույների ուղղափառ պատրիարքին հավասար իրավունքներ են վերապահել, հայոց սեփականություն ճանաչել վանքն իր կալվածքներով: 1099-ին Երուսաղեմը գրավել են խաչակիրները, իսկ 1187-ին՝ Եգիպտոսի սուլթան Սալահեդդինը: Ավանդության համաձայն, երբ նա Երուսաղեմ է մտել, նկատել է Ս. Հակոբյանց Մայր տաճարի փառահեղ գմբեթը. մզկիթի տեղ դնելով խոնարհվել է ու երկրպագել, սակայն երբ պարզվել է իրողությունը, վճռել է կա՛մ հիմնահատակ անել վանքը, կա՛մ մզկիթ դարձնել: Բայց պատրիարք Աբրահամ Երուսաղեմցու և ժողովրդի թախանձագին խնդրանքներից զգացվել է՝ ասելով. «Այս վանքը թող ձեզ մնա, բայց գմբեթը պետք է մի քիչ իջեցնեք»: Գմբեթը «իջեցվել է», իսկ եկեղեցու դուռը յոթ տարով կնքվել: Սալահեդդինը իր հաջորդներին պատվիրել է, որ ոչ ոք հայերին չզրկի այս վանքից: XIII դ. Լևոն Գ թագավորը այցելել է Երուսաղեմ, նորոգել Ե. Ս. Հ. վ. և մյուս հայկ. եկեղեցիներն ու վանքերը: Չնայած վանքը բազմիցս ենթարկվել է Երուսաղեմը նվաճողների ավերածություններին ու հարվածներին, այն երբեք չի դադարել հայ ուխտավորի սրբատեղի լինելուց: Ս. Հակոբյանց Մայր տաճարը քառամույթ գմբեթավոր կառույց է՝ զարդարված հախճասալերով, նկարներով, ավելի քան 500 արծաթե կանթեղներով, չորս բյուրեղյա հսկա ջահերով, ոսկեդրվագ խաչկալով, սադափակերտ դռներով, գեղաքանդակ փայտե առարկաներով, դարերի հնություն ունեցող ձեռագործներով: Պատերի ստորին մասը ծածկված է Քոթահյայի (Կուտինա) նկարազարդ հախճասալերով, վերին մասը մեծադիր նկարներ են, որոնք հիմնականում հեղինակել է Հովհաննես տիրացուն: Եկեղեցու կենտր. սյուների վրա վեր են խոյացած հոյակերտ կամարներով առաստաղն ու գեղազարդ գմբեթը: Մայր տաճարի շուրջը՝ նրան կից և նրանից բացվող մուտքերով, ինը մատուռ կա ս. Պատարագի 21 սեղաններով՝ Ս. Էջմիածնի, Գլխադիր Ս. Հակոբոս (այստեղ է ամփոփված Հակոբոս առաքյալի գլուխը), Ս. Մինասի (նվիրված է ս. Մինասին և ս. Սարգիս զորավարին), Ս. Մակարի (նվիրված է Երուսաղեմի պատրիարք ս. Մակար հայրապետին), Ս. Ստեփանոսի, Ս. Նշան (այսպես է կոչվում, որովհետև մատուռում մի խաչ է պահվել, որում Տիրոջ Խաչափայտից մասունք է եղել), Ս. Առաքելոց, Ս. Համբարձման, Ս. Պողոսի և Ս. Պետրոսի: Սրբոց Հակոբյանց վանքի հս. կողմում է գտնվում Ս. Թորոս եկեղեցին, որը կառուցել է Հայոց Հեթում Ա թագավորը Մառիի ճակատամարտում զոհված իր որդու՝ Թորոսի հիշատակին:

Ե. Ս. Հ. վ. նաև մշակութ. նշանավոր կենտրոն է: Այս համալիրում է Զաքարիա Կոփեցու ջանքերով 1833-ին ստեղծվել Երուսաղեմի հայկ. տպարանը, որտեղ կրոն., եկեղեց., պատմաբանասիր., գրականագիտ. բնույթի ուսումնասիրություններից զատ տպագրվել են Ռ. Սևակի, Դ. Վարուժանի, Մ. Զարիֆյանի ժողովածուները, Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության»-ը, Ն. Պողարյանի «Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Հակոբեանց» հատորները (1966–91) ևն: Այստեղ է տպագրվում «Սիոն» ամսագիրը: Վանքի ձեռագրատանն է պահվում աշխարհում երկրորդ (Երևանի Մատենադարանից հետո) հայերեն շուրջ 4 հզ. ձեռագիր պարունակող հավաքածուն: Ենթադրվում է, որ այն սկզբնավորվել է XII–XIII դդ.: Ձեռագրացուցակների կազմմանն ու հրատարակմանը ձեռնամուխ են եղել Տ. Սավալանյանը (1865), Ա. Սյուրմեյանը, Ն. Պողարյանը: Վանքում գործում է Երուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարանը: 2000-ի հունվարին Երուսաղեմում գտնվող Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ Ներսիսյանը և ՀՀ նախագահ Ռ. Քոչարյանն այցելել են Ե. Ս. Հ. վ.:

Գրկ. Ս ի մե ոն Լեհացի, Ուղեգրություն, Ե., 1997: Աղավնունի Մ., Միաբանք և այցելուք հայ Երուսաղէմի, Երուսաղեմ, 1929: Սավալանյանց Տ., Պատմութիւն Երուսաղէմի, հ. 1, 2, Երուսաղեմ, 1931: Ղազարյան Մ., Հայ կերպարվեստը XVII– XVIII դարերում, Ե., 1974: Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմության, հ. 1, Ե., 1983: Դեվրիկյան Վ., Երուսաղեմի հայ ուխտավորը, Էջմիածին, 1999: Thierry J.M., Les arts arme՛niens, P., 1987.

Մուրադ Հասրաթյան

ԵՓԵՍՈՍԻ Գ ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ 431, գումարվել է հունիսի 22-ին, Հոգեգալստյան տոնի օրը, բյուզանդական Թեոդոսիոս II Փոքր կայսրի հրամանով: Մասնակցել է 200 եպիսկոպոս: Առիթը Կ. Պոլսի պատրիարք Նեստորի (428–431) վարդապետությունն էր (տես Նեստորականություն) և Քրիստոսի մարդկային ու աստվածային բնությունների շուրջ դավան. վեճը, որ եկեղեցու պատմության մեջ մտել է «Քրիստոսաբանական մեծ վեճ» անունով: Վեճին սկիզբ էին դրել Ալեքսանդրիայի աստվածաբան. դպրոցի ներկայացուցիչ, Ալեքսանդրիայի պատրիարք Կյուրեղ Ալեքսանդրացին և Անտիոքի աստվածաբան. դպրոցի ներկայացուցիչ, Կ. Պոլսի պատրիարք Նեստորը: 430-ին երկու կողմերը դիմել են Հռոմին, նույն թվականին Հռոմում գումարված ժողովում Կղեստիանոս պապն իբրև Կյուրեղ Ալեքսանդրացու կողմնակից սպառնացել է բանադրել Նեստորին: Դրանից հետո Կյուրեղ Ալեքսանդրացին Ալեքսանդրիայում ժողով է գումարել, դատապարտել Նեստորին և ժողովի որոշումին կցել իր 12 նշանավոր նզովքները: Դրանց ի պատասխան Նեստորը հրապարակել է իր 12 հականզովքները: Նեստորի կողմն են անցել Անտիոքի պատրիարք Հովհաննես Անտիոքացին, Սամոսատի Անդրեաս և Կյուրոսի Թեոդորետ եպիսկոպոսները: Հայտնի է Թեոդորետ եպիսկոպոսի հակակյուրեղյան նամակը: Ալեքսանդրիայի դեմ ոտքի է կանգնել ողջ Անտիոքի դպրոցը: Հակամարտությունը գնալով բորբոքվել է, և բյուզ. կայսրը հրավիրել է տիեզերական ժողով՝ հարթելու համար Ընդհանրական եկեղեցու ներսում ծագած վեճերը: Կյուրեղ Ալեքսանդրացին, որի կողմն էր անցել Եփեսոսի Մեմնոն եպիսկոպոսը, չսպասելով Հռոմի և Ասորիքի եպիսկոպոսների ժամանելուն, բացել է ժողովը, բանադրել Նեստորին և նրա կողմնակիցներին՝ որպես «հայհոյիչ Որդւոյն Աստուծոյ Յիսուսի Քրիստոսի և սուրբ Աստուածածին Մարիմայ»: Մի քանի օր անց, հունիսի 26-ին, տեղ է հասել Հովհաննես Անտիոքացին Ասորիքի 34 եպիսկոպոսների հետ միասին, տեղի ունեցած ժողովը հայտարարել է անօրինական, գումարել առանձին ժողով, դատապարտել Կյուրեղ Ալեքսանդրացուն ու Մեմնոնին և իր որոշումն ուղարկել Թեոդոսիոս II կայսրին: Կայսրը մի թղթով ընդունել է երկու ժողովների վճիռներն էլ և աթոռներից զրկել և՛ Նեստորին, և՛ Կյուրեղին, ինչպես նաև՝ Եփեսոսի եպիսկոպոս Մեմնոնին: Սակայն Կյուրեղի կողմնակիցները, չհամաձայնելով այդ որոշման հետ և վստահ իրենց հաղթանակին, ստիպել են կայսրին վերանայել իր վճիռը: Կայսրի վերջնական որոշման վրա ազդել է Կյուրեղի կողմնակիցների հզորությունը, նաև այն, որ Հռոմն այդ ժամանակ կողմ էր Կյուրեղ Ալեքսանդրացուն և հանձնարարել էր բանադրել Նեստորին: Թեոդոսիոս II-ը ի վերջո ընդունել է Կյուրեղ Ալեքսանդրացու նախագահած ժողովի որոշումները, այն հռչակել է տիեզերական, աքսորել Նեստորին, իսկ Կյուրեղին և Մեմնոնին կրկին բազմեցրել իրենց աթոռներին: Ե. Գ տ. ժ. Հավատո նոր հանգանակ չի հաստատել, այլ հավանություն է տվել Կյուրեղ Ալեքսանդրացու նզովքներին՝ որպես հավատքի սահման և ուղղափառ դավանություն: Ժողովի որոշումներն ընդհանրապես անտիոքյան աստվածաբանության մերժումն էին, քան սոսկ Նեստորի վարդապետության դատապարտում: Քրիստոս Որդին Աստված է ըստ բնության, թեև եղավ մարդ (մարդացյալ Աստված), և նրանում գործում են միավորված երկու բնությունները: Քրիստոսի աստվածային և մարդկային բնությունները գոյություն չունեն առանձին-առանձին, այլ միավորված են Աստծո Բանին, անշփոթ, անխառն, անփոփոխ և անայլայլելի ձևով: Ոչ թե երկու որդի և երկու Քրիստոս, մեկը՝ շնորհիվ որդեգրության՝ Աստված, ճշմարիտ և երկրպագելի (աստվածացած մարդ), մյուսը՝ ծնունդով մարդ, ոչ երկըրպագելի, ոչ թե երկու առանձին, իրարից անջատ բնություններ (Նեստոր), այլ՝ Աստվածամարդ՝ բնությունների անշփոթ և անբաժանելի միավորությամբ. մի Տեր, մի Հիսուս, մի դեմք և միացյալ աստվածամարդկային բնություն (ընդդեմ Նեստորի): Ս. Կույս Մարիամն Աստվածածին է և ոչ թե սոսկ մարդածին ու Քրիստոսածին (հակառակ Նեստորի), քանզի նա ոչ թե սկզբնավորեց Աստվածազգեստ մարդու, այլ՝ ծնեց Մարմնացյալ Բանին, այսինքն՝ մարդու կերպարանք տվեց հավիտենությունից առաջ ծնված Աստծո Որդուն՝ Հիսուսին (Կյուրեղ-եփեսոսյան դավանություն): Ժողովն ընդունել է 6 կանոն՝ բոլորն ուղղված Նեստորի և նրա համախոհների դեմ: Կանոններն արգելել են որևէ մի հոգևորականի հաղորդություն ունենալ նրանց հետ կամ քարոզել նեստորականների գրվածքներ, հակառակ դեպքում օրինազանցներին սպառնում էր աստիճանազրկում և եկեղեցուց արտաքսում:

Հայ եկեղեցին չի մասնակցել Ե. Գ տ. ժ-ին, սակայն նախորդ երկու տիեզեր. ժողովների հետ միասին ընդունել է նրա տիեզեր. հեղինակությունը: Կորյունի, Մովսես Խորենացու վկայությամբ, Հայոց Սահակ Ա Պարթև կաթողիկոսը և Մեսրոպ Մաշտոցը 435-ին, Աշտիշատի ժողովում (տես Աշտիշատի եկեղեցական ժողովներ) ընդունել են Ե. Գ տ. ժ-ի 6 կանոններն ու որոշումները, որոնք Եփեսոսից բերել էին Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտները՝ Աստվածաշնչի հայ. թարգմանության օրինակի հետ միասին: Հայ եկեղեցին Ե. Գ տ. ժ-ի և 200 հայրապետների հիշատակը տոնում է Վարդավառի հինգերորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը կամ Վարդավառին հաջորդող առաջին շաբաթ օրը՝ օգոստոս ամսին:

Գրկ. Սոկրատ Սքոլաստիկոս, Եկեղեցական պատմութիւն, Վաղ-պատ, 1897: Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Աբրահամ Մամիկոնեից եպիսկոպոսն եւ իւր առ Վաչագան գրած թուղթն, հրտ. Բ. Սարգիսյան, Վնտ., 1899: Տեր-Մինասյան Ե., Ընդհանուր եկեղեցական պատմութիւն, հ. 1, Վաղպատ, 1908: Migne J.P., Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, t. 84, Sinodicon, t. 68– 77, 137, P., 1857–66; Hans-Georg Beck, Kirche und theologische Literatur im Byzantinischen Reich, München, 1959; Dumeige G., Histoire de Concile Oecumռniques, P., 1962.

Արտաշես Ղազարյան

ԵՓՐԵՄ Ա ՁՈՐԱԳԵՂՑԻ [Տեր-Հովհաննիսյան, 1748, Ձորագյուղ (Երևանի շրջագծում) – 1835, Էջմիածին], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1809–30-ին: Հաջորդել է Դանիել Ա Սուրմառեցուն՝ ռուսաց կայսրի և պարսից գահաժառանգ Աբաս Միրզայի համաձայնությամբ: 1801–09-ին՝ ռուսահայ թեմի առաջնորդ: Ե. Ա Ձ. զգալի դեր է խաղացել 1813-ի Գյուլիստանի հաշտության պայմանագիրը կնքելիս՝ որպես միջնորդ հանդես գալով Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև: Նրա օրոք ուժեղացել են խանական կառավարության բռնություններն Էջմիածնի նկատմամբ, վանքը պարտքերի տակ է ընկել: Պարտքերը վճարելու և խանական սպառնալիքներից ազատվելու համար Ե. Ա Ձ. 1821-ին մեկնել է Շուշի՝ ռուսահայոց կողմերում միջոցներ հանգանակելու: Նրան ուղեկցողների մեջ էր նաև գրող, հրապարակախոս Մ. Թաղիադյանը: Քանի որ կաթողիկոսը ծածուկ էր անցել ռուս. սահմանը, և պարսիկներն էլ պահանջում էին հետ վերադառնալ, Ե. Ա Ձ. լարվածություն չստեղծելու նպատակով առանձնացել է, Հաղպատի վանքում: Երևան) 1828-ին, Արլ. Հայաստանը Ռուսաստանին միացվելուց հետո, վերադարձել է Էջմիածին: 1830-ին հրաժարվել է կաթողիկոսությունից:

Ե. Ա Ձ. վերաբացել է (1813) Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի հիմնած Էջմիածնի ժառանգավորաց դպրոցը, կառուցել Օշականի ճակատամարտի (1834) հերոսների հուշարձանը Էջմիածնում: Ունեցել է շեշտված ռուս. կողմնորոշում և ցանկացել Ռուսաստանի օգնությամբ ազատագրել Հայաստանը, վերականգնել հայոց պետականությունը: Այդ նպատակով սերտ կապեր է պահպանել ռուսահայ և հնդկահայ գործիչների հետ: Կաթողիկոս. գահին Ե. Ա Ձ-ուն հաջորդել է Հովհաննես Ը Կարբեցին:

Վալտեր Դիլոյան

ԵՓՐԵՄ ԱՍՈՐԻ, սուրբ Եփրեմ Ասորի, Խուրի, Խուրին, Խորին (306, Եդեսիա – 373, Եդեսիա), Ընդհանրական եկեղեցու նշանավոր հայրապետներից, Հայ առաքելական եկեղեցու համաքրիստոնեական տոնելի սուրբ հայրերից, որոնք հայտնի են «երկոտասան վարդապետք» անունով (տես Եկեղեցու հայրեր): Սերել է ասոր. ընտանիքից: Նախն. կրթությունն ստացել է Մծբինում, այստեղ էլ մկրտվել իր ուսուցչի՝ Հակոբ Մծբնացու ձեռքով: Ե. Ա. համակողմանի կրթություն է ստացել քրիստ. մշակույթի նշանավոր կենտրոն Եդեսիայի «Պարսից» դպրոցում: Ըստ ավանդության՝ Ե. Ա. Հակոբ Մծբնացուն ուղեկցել է Նիկիա և 325ին նրա հետ մասնակցել առաջին տիեզերաժողովին: Ավելի քան տասը տարի ապրել և ստեղծագործել է Եդեսիայում, այստեղ գրել իր առաջին գործերը, կրթել բազում աշակերտներ: Պարսից Սասանյան Շապուհ II թագավորի (311–380)՝ քրիստոնյաների նկատմամբ գործադրած հալածանքներից խուսափելու համար՝ Ե. Ա. 360-ական թթ. իր աշակերտների և քրիստոնյա հայրենակիցների հետ տեղափոխվել է Մծբին: Հակոբ Մծբնացին նրան նշանակել է տեղի քրիստ. դպրոցի տեսուչ: Սակայն 363-ին, երբ պարսիկները գրավել են Մծբինը, Ե. Ա. հարկադրված վերադարձել է Եդեսիա, կարճ ժամանակ անց մեկնել Եգիպտոս, որտեղ 8 տարի ճգնել է Թեբայիդի նշանավոր մենաստաններում: 370–371-ին այցելել է Կապադովկյան Կեսարիա, հանդիպել Բարսեղ Կեսարացուն, որը, ըստ ավանդության, նրան սարկավագ է ձեռնադրել:

Ե. Ա-ու գրչին են պատկանում կամ վերագրվում սուրբգրային բազմաթիվ մեկնություններ, այդ թվում՝ Տատիանոսի Համաբարբառի մեկնությունը, դավան. աշխատություններ, ճառեր, աղոթքներ, ներբողներ, կցուրդներ, որոնք շարադրված են արևելաքրիստ. մտքին հատուկ խորհրդապաշտ. ոգով, հայտնութենական թափանցումներով, քնարականությամբ: Ե. Ա-ու մեկնություններում Աստվածաշնչի պատմ., տառացի իմաստը գերիշխող է այլաբանականի նկատմամբ: Դավան. աշխատություններն ուղղված են իր ժամանակի զանազան աղանդների և հոսանքների դեմ: Այդպիսիք են՝ «Ընդդեմ հանդուգն փորձարարների», «Ընդդեմ բարդածանական, մարկիոնական և մեսալյան աղանդի», «Յաղագս մարգարտին…», «Կամքի ազատության մասին և ընդդեմ կույր ճակատագրի պաշտպանների», «Ապաշխարության մասին՝ ընդդեմ նովացիանների» և այլ երկեր, որոնք շարադրված են ոչ թե նպատակադիր քննադատության, այլ՝ խորհրդածության, սրտաբուխ հորդորի եղանակով: Ե. Ա. գրեթե երբեք չի խորացել հերձվածների գաղափար. ակունքների բացահայտման մեջ, որովհետև դրանք ուղղված են եղել գլխավորապես ժողովրդի լայն զանգվածներին և մասամբ էլ՝ գրվել (տաղաչափված) եկեղեցում երգելու նպատակով: Ե. Ա. գրել է բազմաթիվ հոգևոր երգեր՝ նվիրված Ս. Ծննդյան տոնին, Մկրտությանը, Հարությանը, Համբարձմանը, պահքին ևն: Երգերի հորինման շարժառիթը գնոստիկյան Բարդայծան Եդեսացու (154–222) երգերի և Ե. Ա-ու ժամանակ Միջագետքում լայն տարածում գտած մեսալյան աղանդի (տես Մծղնեություն) աղոթամատույցների հոգևոր կիրառությունից դուրսմղումն էր և եկեղեց. արարողությունների կարգավորումը: Ե. Ա-ու գրչին են պատկանում նաև Ս. Ծննդյան, Քրիստոսի չարչարանքների և Հարության մասին, թաղման կարգի, ապաշխարության երգաշարեր: Ե. Ա-ու երկերի մեծ մասը հայացվել են V դ., գրչագրվել և շրջանառության մեջ մտել բազմաթիվ ընդօրինակություններով: Թարգմանվել են Հին և Նոր կտակարանների մեկնություններ, կցուրդներ, աղոթքներ, կանոններ, խրատներ, քարոզներ, ճառեր: Միայն հայերեն թարգմանությամբ պահպանվել են հոգևոր երգերի ժողովածուն (Մադրաշա), «Նիկոմեդիական եղերերգությունները», Գործք առաքելոցի, Պողոս առաքյալի 14 թղթերի մեկնությունները, Տատիանոսի Համաբարբառի մեկնության զգալի մասը, Հնգամատյանի, Հեսուի, Դատավորաց, Թագավորությանց, Մնացորդաց Ա և Բ գրքերի մեկնությունների համառոտ տարբերակները: Ե. Ա-ու աշխատությունների հայերեն թարգմանություններն ունեն երկու կարևոր նշանակություն: Նախ՝ դրանք ներկայացնում են արմ. ազդեցությունից զերծ մնացած բնիկ արամեախոս քրիստ. աստվածաբանության յուրահատուկ գծերը և երկրորդ՝ դրանք շահեկան են աստվածաշնչյան բնագրերի, հատկապես Նոր կտակարանի ուսումնասիրության համար, որովհետև ստեղծված են ավելի վաղ, քան Նոր կտակարանի՝ մեզ հասած հուն. և ասոր. հնագույն ընդօրինակությունները: Ե. Ա-ու գործերի հայերեն թարգմանությունների զգալի մասը, հատկապես մեկնություններն ու աղոթքները, բազմիցս վերահրատարակվել են: Հայ եկեղեցին ս. Ե. Ա-ու հիշատակը տոնում է տարին 2 անգամ՝ հունվարի 1-ի մերձակա շաբաթ օրը և հոկտեմբերի վերջին շաբաթ օրը՝ «երկոտասան վարդապետաց» հետ:

Երկ. Յաղագս ապաշխարութեան, ԿՊ, 1703: Գիրք Աղօթից, ԿՊ, 1734: Մատենագրութիւնք, հ. 1–4, Վնտ., 1836: Մեկնութիւն Գործոց առաքելոց, աշխատասիր. Ն. Ակինյանի, Վնն., 1921:

Գրկ. Ավգերյան Մ., Լիակատար վարք և վկայաբանութիւն սրբոց, հ. 10, Վնտ., 1814: Զարբհանալյան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889, էջ 443–446: ՏերՊետրոսյան Լ., Հայ հնագույն թարգմանությունների մատենաշարը, տես Գիրք Ծննդոց, քննական բնագիր, աշխատասիր. Ա. Զեյթունյանի, Ե., 1985: Geerard M., Clavis Patrum Graecorum, v. 2, BrռpolsTurnhout, 1974, p. 366–468.

Հակոբ Քյոսեյան

ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ, եկեղեցուն կից, գավթի տանիքին կամ առանձին կանգնած ճարտարապետական կառույց՝ զանգ կախելու և ժամերգությունը սկսվելուց առաջ զանգերի ղողանջով հավատացյալներին եկեղեցի հրավիրելու համար: Զանգեր են հնչեցվում նաև եկեղեցի ննջեցյալ բերվելու, ինչպես նաև բարձրաստիճան հոգևորականների ժամանման առիթով: Որոշ խոշոր եկեղեցիների Զ-երում օծված սեղան է տեղադրվել, և Համբարձման ու Հոգեգալստյան օրերին ս. Պատարագ է մատուցվում:

Հայաստանում առաջին Զ-երը կառուցվել են X դ. 2-րդ կեսից սկսած, երբ Հայ եկեղեցին ընդունել է զանգի գործածությունը (մինչ այդ կոչնակ է կիրառվել): X դ. Զ-երը փայտաշեն, քառասյուն աշտարակներ էին: Հայկ. վանքերում XIII դ. կառուցվել են սյունակազմ ռոտոնդայով պսակված միահարկ (Քոբայրավանք, Սրբանեսի վանք) և երկհարկ (Հաղպատի վանք, Սանահինի վանք) առանձին կանգնած Զ-եր, կամ դրանք զուգակցվել են գավթի գմբեթի հետ (Հոռոմոսի վանք, Գանձասարի վանք, Աղբակի Ս. Բարդուղիմեոս վանք, Հովհաննավանք, Սաղմոսավանք ևն): XIV դ. երկհարկ, եռաստիճան եկեղեցիները նաև ծառայել են իբրև Զ. (Եղվարդի Ս. Աստվածածին, Կապուտանի Ս. Մինաս, Նորավանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցիներ):

Զ-երի շինարարությունը Հայաստանում լայնորեն ծավալվել է XVII–XIX դդ., երբ մշակվել է նոր՝ քառամույթ, կամարակապ բացվածքներով երկաստիճան, սյունազարդ ռոտոնդայով ավարտվող տիպը, որի նախօրինակն է եղել Էջմիածնի Մայր տաճարի արմ. ճակատին կից Զ. (1654–58, ճարտ.՝ Սահակ Հիզանցի): Զ-երը կառուցվել են եկեղեցիների արմ. և հվ. ճակատներին կից (բացառություն է Օշականի Ս. Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցու արլ. ճակատին կից Զ.): Վասպուրականում Զ-եր կցվել են նաև գավիթների արմ. ճակատին (Նարեկավանք, Մշո Ս. Առաքելոց վանք և Մշո Ս. Կարապետ վանք, Լիմ անապատ): XVII դ. ստեղծվել է գավիթ-սրահի և Զ-ան զուգակցված հորինվածք (Երևանի Ս. Անանիա առաքյալ անապատ, Շողակաթ եկեղեցի, Մուղնու Ս. Գևորգ վանք ևն): Հայկ. վանքերի համալիրներում Զ-երը գլխ. եկեղեցիների նկատմամբ ստորադաս դեր են խաղում և նրանց առաջնությունն ու վեհությունը շեշտում իրենց տեղադրությամբ, ծավալով և ուրվագծով:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Х а л п а х ч ь я н О. Х., Национальные особенности архитектуры армянских колоколен, “Архитектурное наследство”, т. 21, М., 1973.

Մուրադ Հասրաթյան

ԶԱՎԵՆ Ա ՄԱՆԱԶԿԵՐՏՑԻ (ծ. թ. անհտ – 381, ամփոփվել է ք. Մանազկերտում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 377-ից: Հաջորդել է Շահակ Ա Մանազկերտցուն: Սերել է Աղբիանոսյանների տոհմից: Եղել է Մանազկերտի եպիսկոպոսը: Զ. Ա Մ-ու օրոք Պապ թագավորի անչափահաս որդի Արշակ Գ-ն օծվել է Հայոց թագավոր (378– 389), և 7 տարի Հայաստանում եղել է խաղաղ ժամանակաշրջան: Կաթողիկոս. գահին Զ. Ա Մ-ուն հաջորդել է Ասպուրակես Ա Մանազկերտցին:

ԶԱՏԻԿ, սուրբ Զատիկ, Յարութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, Հայ առաքելական եկեղեցու հինգ Տաղավար տոներից: Նվիրված է Հիսուս Քրիստոսի Հարությանը: Հին կտակարանի Պասեքի տոնը քրիստոնեության մեջ վերածվել է Քրիստոսի Հարության տոնի, որը հայոց մեջ հաճախ կոչվել է Զատիկ Հարության: Քրիստոսի Հարությունը հիշատակվում է Զ. անվամբ: Պասեք բառը, որը V դ. Աստվածաշնչի հայ թարգմանիչները թարգմանել են Զ., ծագում է եբրայերեն բիսախ (բեսախ) բառից, որը նշանակում է անցում, ելք կամ զատում: Զ. բառի վերջնական բացատրություն ցայսօր չկա, այն մե՛րթ մեկնաբանվում է իբրև բիսախ բառի հայ. թարգմանություն՝ զատվելու, ազատվելու իմաստով, մե՛րթ իբրև դիցաբանական անուն՝ սերված հին եգիպտ. Սադի, հին հնդկ. Սատի աստծո անունից (Ղ. Ալիշան), երբեմն էլ մեկնաբանվում է երկու նշանակությամբ՝ և՛ որպես զոհ, և՛ որպես ուրախության տոն, ազատություն (Հ. Աճառյան): Իր բարձրագույն իմաստով՝ Հին ուխտի Պասեքը խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսին, նրա թափած սուրբ քավչարար արյունը և հառնումը մեռելների միջից՝ հանուն Աստծո ժողովրդի փրկության ու ազատության: Ըստ Հայր Աստծո կամքի և մարգարեությունների՝ Աստծո Որդին պիտի մարմնանար, չարչարվեր, խաչվեր, թաղվեր և երրորդ օրը հարություն առներ (Սաղմ. 15.9– 11, 29.4, 40.11–13, 117.16–17, Օսէէ 6.2–3 ևն), ինչը և կատարվեց:

Հին ուխտում Զ. սկզբնավորվում է Մովսեսի և Ահարոնի միջոցով, Աստծո պատգամի համաձայն, Եգիպտոսում, իսրայելացիների ելքից առաջ, հրեից նիսան կամ աբիբ ամսի (մարտ կամ ապրիլ) տասնչորսերորդ օրը, երեկոյան (Ելք 12): Իսրայելացիները, առաջին Զից հետո և մինչև Ավետյաց երկրում հաստատվելը, հատուկ ծիսակարգով, ցայսօր կատարում են Զ-ի տոնը՝ իբրև փրկության և ազատագրության տոն: Հին կտակարանի գրքերում բազմիցս հիշատակվում է Զ. (դրա հետ առընչված՝ նաև Զ-ի գառը), որը, եկեղեցու մեկնաբանական ընթերցվածի համաձայն, Հիսուս Քրիստոսի նախօրինակն է կամ նրա խորհըրդաբանությունը:

Ինչպես որ Իսրայելը (Աստծո ժողովուրդը), գերի լինելով Եգիպտոսում (խորհրդաբանորեն՝ մեղքի ծառայության մեջ), նոխազի արյան (խորհրդաբանորեն՝ Հիսուսի արյան) միջոցով ճանաչվեց Տիրոջ կողմից, և զատված լինելով, խուսափեց Ոչնչացնողի (Ելք 12.23) հարվածներից ու դուրս եկավ Եգիպտոսից դեպի Ավետյաց երկիր (խորհրդաբանորեն՝ Աստծո թագավորություն), այդպես էլ Հիսուս Քրիստոսը՝ «Գառն Աստուծո» (Հովհ. 1.29), հեղեց իր սուրբ արյունը՝ հանուն մարդկության փրկության և հարություն առավ՝ զատվեց մեռելներից, մեզ ևս շնորհելով հավիտենական կյանքի ավետիսը՝ Սուրբ Հոգու միջոցով:

Եկեղեցին Հիսուսի հրաշափառ Հարությունը տոնում է որպես Զ., որովհետև նա է հավիտենական այն զոհը կամ պատարագը, որի միջոցով մարդն ստանում է մեղքերի թողություն, ապա՝ կյանք և հարություն: Պողոս առաքյալը Հիսուսին հենց այդպես էլ կոչում է՝ Զ., «…քանզի Քրիստոս՝ մեր զատիկը, մորթվեց…» (Ա Կորնթ. 5.7–8):

Զ-ի տոնը քանիցս հիշվում է նաև Նոր կտակարանում: Ընդ որում՝ այդ տոնին մասնակցել է նաև ինքը՝ Հիսուսը. առաջին Զ-ին, մտնելով Երուսաղեմի տաճարը, վտարել է առևտուր անողներին (Հովհ. 2.13–23): Վերջին Զ. Հիսուսը կատարել է իր երկրային ընթացքի վերջին տարին, Զ-ի (Բաղարջակերաց) տոնին, հենց Պասեքի երեկոյան (ինչպես զատկական առաջին գառը՝ Հին ուխտում), մատնությունից և խաչելությունից առաջ (Մատթ. 26.17–30, Մարկ. 14.12–24, Ղուկ. 22.1–21): Առաքյալները Հիսուսին և՛ Զ., և՛ Զ-ի գառ են անվանում՝ նկատի առնելով նրա փրկարար զոհագործությունը և ս. Հարությունը: «Ես իսկ եմ հարություն և կյանք»՝ իր մասին վկայել է Հիսուսը (Հովհ. 11.25):

Ըստ Նոր կտակարանի (Մատթ. 28, Մարկ. 16, Ղուկ. 24, Հովհ. 20, 21)՝ խաչյալ և թաղյալ Հիսուսը երրորդ օրը (միաշաբթի կամ կիրակի) առավոտյան հարություն է առել, երևացել Մարիամ Մագդաղենացուն, ապա առաքյալներին՝ Պետրոսին, Հովհաննեսին և մյուսներին՝ Երուսաղեմում: Ութ օր հետո դարձյալ հայտնվել է աշակերտներին՝ Թովմասին հավատքի մեջ հաստատելու համար: Երրորդ անգամ հարուցյալ Հիսուսը աշակերտներին երևացել է Գալիլիայում, ծովեզերքին: Քառասուն օրերի ընթացքում նա հայտնվել է շատերին, այդ թվում նաև Էմմավուսի ճամփորդներին՝ հավաստելով իր հարությունը մարմնով, ապա Ձիթենյաց լեռան վրայից համբարձվել երկինք (տես Համբարձում):

Զ-ի տոնախմբության օրը (Հարության ճշգրիտ թվականը) քննարկման առարկա է դարձել եկեղեցիների միջև: Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովը (325) որոշել է Զ-ի օրը առանձնացնել հրեական Պասեքից և որպես շարժական տոն, ըստ Ալեքսանդրյան կանոնի, տոնել գարնանային օրահավասարին հաջորդող առաջին կիրակի օրը: Հետագայում, երբ տոմարը փոփոխության է ենթարկվել, օրթոդոքս եկեղեցին հավատարիմ է մնացել հուլյան տոմարին, որով Զ. կատարում են 13 օրվա տարբերությամբ:

Մինչև Զ. լինում է պահք (քառասնօրյա պաս՝ շաբաթ-կիրակիները հանած), որը սկսվում է Բուն Բարեկենդանին հաջորդող երկուշաբթի օրվանից (տես Մեծ պահք):

Զ-ի նախընթաց երեկոյան եկեղեցում կատարվում է Ճրագալույց: Որպես բեղմնավոր կյանքի, փրկության և ուրախության խորհըրդանշան՝ ներկվում է կարմիր ձու (հավկիթ):

Գրիգոր Տաթևացին ձուն համարել է աշխարհի խորհրդանշանը. դրսի կեղևը՝ երկինքը, թաղանթը՝ օդը, սպիտակուցը՝ ջուրը, դեղնուցը՝ երկիրը: Իսկ կարմիր ներկելը նշանակում է, թե ամբողջ աշխարհը փրկագնվել է Քրիստոսի արյունով:

Ենթադրվում է, որ ձվի գործածությունը հրեաներից է փոխանցվել քրիստոնյաներին, որովհետև Պասեքի տոնի սեղանին զատկական գառան մսի հետ դրվել է նաև խաշած ձու: Ըստ ավանդություններից մեկի՝ Մարիամ Մագդաղենացին մեկնել է Հռոմ՝ քարոզելու: Ներկայանալով Տիբերիոս կայսրին՝ նրան նվիրել է կարմիր ձու և ավետել. «Քրիստոս հարյավ ի մեռելոց»:

Զ-ի օրը, վաղ առավոտյան սկսվում է ժամերգությունը, որի ավարտին ընթերցվում են հատվածներ չորս Ավետարաններից, երգվում շարականներ, կատարվում է անդաստան (տես Հոգևոր-բարեպաշտական արարողություններ հոդվածում), ապա սկսվում է Պատարագը: Հավատացյալները միմյանց ողջունում են «Քրիստոս հարյավ ի մեռելոց» ավետիսով և ստանում «Օրհնյալ է հարությունը Քրիստոսի» և «Փառք Քրիստոսի ամենազոր հարության» պատասխանները: Զ-ի հաջորդ օրը լինում է մեռելոց. Հիսուսի Հարության ավետիսը հայտնըվում է նաև ննջեցյալներին, որոնք ևս պիտի հառնեն Փրկչի Երկրորդ գալստյան ժամանակ: Զ-ից մինչև Հոգեգալուստ ընկած ժամանակամիջոցը կոչվում է Հինունք (Հիսունք), այսինքն՝ հիսուն օր, որոնք բոլորն էլ նվիրված են Քրիստոսի Հարությանը, և այդ ընթացքում պասի օրեր չեն նշանակված: Հինունքի շրջանի բոլոր կիրակիներն էլ տոնական են և ունեն առանձին անուններ: Տարվա բոլոր կիրակիները ևս Հարության տոներ են, և երբ ուրիշ Տերունի տոն է հանդիպում, Հարությունը չի ջնջվում, այլ խառնվում է մյուս Տերունի տոնի հետ: Մեծ պահքի յոթ կիրակիների մեջ ևս Հարության հիշատակը չի ջնջվում, բայց Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի կարգադրությամբ Հարությանը պատշաճեցված տոները նվազեցվել են:

Ներկայումս Հայ եկեղեցին Զ. նշում է գարնան գիշերահավասարին հաջորդող լուսնի լրման առաջին կիրակի օրը (35 օրվա շարժականությամբ, մարտի 21-ից հետո՝ մինչև ապրիլի 26-ը):

Երաժշտություն: Հարության օրհնությունները Ստեփանոս Սյունեցունն են (VIII դ.): Ութ հարցնակարգերի մեծ մասի (ըստ Ն. Թահմիզյանի՝ 186 երգ) հեղինակն Անանիա Շիրակացին է (VII դ.): Հարցնակարգերն ընդմիջարկող Տապանակի կանոնը հեղինակել է Հովհաննես Ա Մանդակունին (V դ.): Հարության և Ծննդյան մի շարք մեծացուսցեների մեծ մասը վերագրվում է Բարսեղ Ճոնին (VII դ.): Տոնը ներառում է նաև այլ հոգևոր երգեր, որոնցից հիշարժան է Ներսես Շնորհալու (XII դ.) «Գովեա Երուսաղեմ» ստեղծագործությունը: Օրվա սրբասացությունն է՝ «Ով է որպէս Տէր»-ը: Հարությանը նվիրված տաղերից են Գրիգոր Նարեկացու «Հաւուն, հաւուն»-ը, «Սայլն այն իջանէր»-ը, Ներսես Շնորհալու «Նոր ծաղիկ»-ը ևն: Հարության տոնին է նվիրված նաև Գրիգոր Նարեկացու թերևս միակ շարականը՝ «Փառք Քրիստոսի ամենազօր յարութեանն» Հարության տեր երկնիցը, որն ունի մի շարք զուգահեռներ «Սայլն այն իջանէր» տաղի հետ: Պատկերագրություն: «Հարության» պատկերներն ի հայտ են եկել III դ.: Հնագույնը ասոր. Դուրա Եվրոպոսի մկրտարանի որմնանկարն է (235): Հայկ. արվեստում «Հարության» տեսարանի վաղագույն օրինակներն են Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարները (X դ.), որտեղ Յուղաբեր կանանց հետ պատկերված են Պետրոս և Հովհաննես առաքյալները:

«Հարության» տեսարանում սովորաբար պատկերվում են հրեշտակը, գերեզմանը, որից մի փոքր հեռու կամ արդեն մոտեցած՝ Մարիամ Մագդաղենացին, երկու (երբեմն ավելի) կանայք՝ յուղի սրվակներով: Մարիամ Մագդաղենացին երբեմն պատկերվում է միայնակ, և այդ տեսարանը հայտնի է «Քրիստոսի հայտնությունը Մարիամ Մագդաղենացուն» անունով՝ ի տարբերություն «Հրեշտակի հայտնությունը Յուղաբեր կանանց» առավել հնավանդ խորագրի և հորինվածքային կառուցվածքի: Վերևի կամ կենտր. հատվածում պատկերված են հրեշտակները, իսկ ներքևում՝ քնած զինվորները: Հրեշտակների ձեռքերին շեփորներ կամ գավազաններ կան: Վերածննդի արվեստում «Հարության» տեսարանը պատկերվում է Հիսուսի անմիջական մասնակցությամբ, մինչդեռ բյուզ. և հայկ. մանրանկարչության մեջ Հիսուսը բացակայում է՝ Հարությունն առավել խորությամբ արտահայտելու նպատակով: Հայտնի են Թորոս Ռոսլինի, Սարգիս Պիծակի, Ռստակեսի և այլ հայ մանրանկարիչների «Հարության» պատկերները:

Գրկ. Ղազարյան Վ., Սյուժետային մանրանկարը Կիլիկիայում, Ե., 1984: Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Մաթեվոսյան Կ., Ավետ ի սյ ան Ա., Ավետարանական պատկերներ, Ե., 1993: Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, 6րդ հրտ., Թեհրան, 1999: Վարդանյան Ռ., Հայոց Տոնացույցը (4–18-րդ դարեր), Ե., 1999: Chevalier J., Cheerbrant A., Dictionnaire des Symboles, P., 1982; Schiller G., Iconography of Christian Art, v. I, L., 1971.

Լևոն Սարգսյան

Մհեր Նավոյան

Մարտին Միքայելյան

ԶԱՔԱՐԻԱ Ա ՁԱԳԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – 876), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 855-ից: Հաջորդել է Հովհաննես Դ Ովայեցուն: Գահակալել է քաղ. ծանր կացության պայմաններում, երբ երկիրը գտնվում էր արաբ. տիրապետության ներքո: Զ. Ա Ձ-ուն հաջողվել է մեղմել արաբ Բուղա ոստիկանի՝ հայերի նկատմամբ գործադրած հալածանքներն ու բռնությունները: Գործուն մասնակցություն է ունեցել հայ-բյուզ. եկեղեց. հարաբերություններում, պաշտպանել Հայ եկեղեցու դավան. սկզբունքները Հույն եկեղեցու նկրտումներից: Նրա օրոք Կ. Պոլսի Փոտ պատրիարքը (858–867, 877–886) բազմիցս փորձել է միացնել Հայ եկեղեցին բյուզանդականին՝ պարտադրելով ընդունել քաղկեդոնականություն: Ի պատասխան՝ Զ. Ա Ձ. նամակ է հղել Փոտ պատրիարքին, որով մերժել է Հայ եկեղեցուն հասցեագրված մեղադրանքները և հիմնավորել, որ նրա վարդապետությունը համահունչ է երեք տիեզերաժողովների դավանությանը: Փոտ պատրիարքը նամակով մեկ անգամ ևս փորձել է ապացուցել Քաղկեդոնի ժողովի ուղղափառությունը և առաջարկել քաղկեդոնականություն ընդունել: 862-ին Շիրակավանում Զ. Ա Ձ-ու և Աշոտ Իշխանաց իշխանի նախագահությամբ տեղի ունեցած ժողովը մերժել է Փոտի առաջարկը: Բյուզ. կողմը հետագայում ևս դիվանագիտ. ճիգեր է գործադրել՝ գլուխ բերելու եկեղեց. միությունը: Այս խնդրին են նվիրված 864–867-ին Զ. Ա Ձ-ու և Փոտի միջև փոխանակված նամակները:

Զ. Ա Ձ-ու գրչին են պատկանում մի շարք (14) ճառեր, որոնք տեղ են գտել Ճառընտիրների և Տոնապատճառների մեջ: Դրանք ընթերցվել են եկեղեց. տոների ժամանակ: Ճառերից մի քանիսը («Ի Մկրտութիւնն», «Ի չարչարանս Քրիստոսի», «Ի մեծի աւուր շաբաթուն թաղմանն Տեառն», «Ի Յարութիւն Քրիստոսի») շարադրված են Նիկոդեմոսի պարականոն Ավետարանի, Եղիշեի, Հովհան Ոսկեբերանի աշակերտ Թեոփիլոսի, Գրիգոր Նազիանզացու, Բարսեղ Կեսարացու, Եպիփան Կիպրացու համաբնույթ ճառերի հետևողությամբ: Ճառերի մեծ մասն ունի մեկնողական ուղղվածություն, ինչը հատուկ էր վաղ շրջանի ճառերին: Զ. Ա Ձ-ու ճառերը կարևոր սկզբնաղբյուր են Հայ եկեղեցու աստվածաբանության, քրիստոսաբանության, աստվածաշնչական պարականոնների (տես Պարականոն գրքեր), եկեղեց. ավանդության հետազոտման համար: Այդ ճառերում կան ուշագրավ մանրամասներ, որոնք հաճախ յուրովի լրացնում են պարականոններից արդեն հայտնի պատումները: Զ. Ա Ձ-ու ճառերը կարևոր են հայոց լեզվի բառագանձի ուսումնասիրման համար: Դրանց մեջ առկա բազմաթիվ բառամիավորներ բացակայում են «Նոր բառգիրք հայկազյան լեզվի» բառարանում (հ. 1–2, 1836–37): Ճառերն աչքի են ընկնում լեզվաոճական արժանիքներով, հռետորական ձևերի զուսպ, ճաշակավոր կիրարկմամբ:

Կաթողիկոս. գահին Զ. Ա Ձ-ուն հաջորդել է Գևորգ Բ Գառնեցին:

Երկ. Ճառք, աշխատասիր. Պ. Անանյանի, Վնտ., 1995:

Գրկ. Պողարյան Ն., Հայ գրողներ, Երուսաղեմ, 1971:

Հակոբ Քյոսեյան

ԶԱՔԱՐԻԱ Բ ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1520), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1515-ից: Հաջորդել է Սարգիս Գ Մյուսայլին: Զ. Բ Վ-ու հայրապետ. գործունեության մասին ոչինչ չի ավանդվում: Կաթողիկոս. գահին Զ. Բ Վ-ուն հաջորդել է Սարգիս Դ Վրաստանցին:

ԶԱՔԱՐԻԱ ՓՈՔՈՒԶՅԱՆ, Կաղզվանցի, Խըլլը (1719–99, ամփոփվել է Կ. Պոլսի Գուրուչեշմեի եկեղեցում), Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք 1773–81 և 1782–99-ին: Պայքարել է Կաթոլիկ և բողոքական եկեղեցիների ազդեցության դեմ: Այդ նպատակով 1778-ին հրավիրել է Ազգային ժողով, որը եվրոպ. տերությունների դեմ բողոքագիր է ներկայացրել սուլթան. կառավարությանը: Նրա պաշտոնավարության ընթացքում Մայր դպրատանը 1790-ին հիմնըվել է տպարան, բացվել է Կ. Պոլսի առաջին թաղային վարժարանը Ֆըշըճի փողոցում (Գումգափուում): Ապա թաղային վարժարաններ են բացվել Պալաթում, Օրթագյուղում, Գուրուչեշմեում, Սամաթիայում: Զ. Փ-ի միջոցներով կառուցվել է Մայր եկեղեցու մեծ ավազանը, ապա՝ Գուրուչեշմեի Երևման Ս. Խաչ եկեղեցին, որի օծումը տեղի է ունեցել 1798-ին:

Ալվարդ Ղազիյան

ԶԱՔԱՐԻԱ ՔԱՆԱՔԵՌՑԻ (1626, Քանաքեռ – 1699, Հովհաննավանք), պատմիչ, մատենագիր: 13 տարեկանում անդամագրվել է Հովհաննավանքի միաբանությանը, որտեղ և անցկացրել է իր ողջ կյանքը: Սովորել է Հովհաննավանքի վանական դպրոցում, աշակերտել առաջնորդներ Զաքարիա վրդ. Վաղարշապատցուն և Հովհաննես վրդ. Կարբեցուն: Իր ուսուցիչն է համարել նաև Առաքել Դավրիժեցուն, որին Էջմիածնում օգնել է սրբագրելու «Գիրք պատմութեանց» աշխատությունը: Վանքի բարձրագույն դպրոցում սովորելուն զուգընթաց Զ. Ք. ուսուցչություն է արել նրան կից, մանուկների համար բացված դպրատանը: Հովհաննավանքում աշխատել է որպես դպիր, սարկավագ, ապա՝ սարկավագապետ: Եղել է կաթողիկոս Հակոբ Դ Ջուղայեցու հավատարիմ գործակիցը, ուղեկցել նրան արտասահմանյան ուղևորությունների ժամանակ, հատուկ հանձնարարականներով այցելել Ղազվին (1675), Զմյուռնիա (1682), Կ.Պոլիս (1684) ևն: Հովհաննավանքի առաջնորդ Սարգիս վրդ. Կարբեցու հանձնարարությամբ 1687-ին գրել է «Կոնդակ սուրբ ուխտին Յովհաննուվանից» աշխատությունը, որտեղ ներկայացրել է վանքի պատմությունը՝ հիմնադրումից մինչև իր օրերը: Հեղինակը ժամանակագր. կարգով ներկայացրել է վանքի առաջնորդների ճշգրտված ցանկը և մանրամասն անդրադարձել իր ժամանակի երեք նշանավոր առաջնորդների՝ Զաքարիա վրդ. Վաղարշապատցու, Հովհաննես վրդ. Կարբեցու և Սարգիս վրդ. Կարբեցու գործունեությանը: Երկում Զ. Ք. զետեղել է նաև վանքի վիմական արձանագրությունները, որոնց շնորհիվ ուսումնասիրությունը պատմագիտ. և հնագիտ. մեծ արժեք է ձեռք բերել: 1651-ին իր ընդօրինակությամբ կազմել է հայ պատմիչների երկերի ժողովածու, ապա ընդօրինակել Ավետարան, վերակազմել և նորոգել բազմաթիվ ձեռագրեր: Մատենադարանում է պահվում ձեռագրագիտ., հնագիտ. արժեքով լայն ճանաչման արժանացած, 1687-ին նորոգված «Մարտիրողոգ Ճառընտիր» կոչվող ձեռագիրը:

1699-ին Զ. Ք. ավարտել է իր երկհատորանոց «Պատմագրութիւն» աշխատությունը, որն ընդգրկում է Հայաստանի պատմությունը պարթև և հայ Արշակունիների ժամանակներից մինչև 1699-ի դեպքերը: Այն եզակի սկզբնաղբյուր է հատկապես հեղինակի ապրած դարաշրջանի Հայաստանի և հարևան երկրների քաղ. ու տնտ. պատմության ուսումնասիրման համար: Որպես ժամանակակից և ականատես Զ. Ք. գրի է առել պատմ. նշանակություն ունեցող իրադարձությունները, նշանավոր դեմքերի հետ կապված անցուդարձերը, ժող. զրույցներն ու առասպելախառն ավանդությունները: Հայ եկեղեցու պատմության ուսումնասիրման համար կարևոր են Հայոց կաթողիկոսների գործունեության, հոգևորականության, վանքերի ու եկեղեցիների վիճակի մասին Զ. Ք-ու հաղորդած տեղեկությունները, աղանդավոր. շարժումներին (Մեխլուի և այլոց) վերաբերող դրվագները: Հեղինակն աշխատությանը կցել է «Հովհաննավանքի պատմությունը» (որպես երրորդ հատոր) և գործը ներկայացրել իբրև մեկ ամբողջություն: Գիրքը թարգմանվել է ֆրանս. (1876) և ռուս. (1969):

Երկ. Պատմագրութիւն, հ.1–3, Վաղ-պատ, 1870:

Գրկ. Աբեղյան Մ., Երկ., հ.4, Ե., 1970, էջ 525– 530: Բաբայան Լ., Դրվագներ Հայաստանի XIV– XVIII դարերի պատմագրության, Ե., 1984, էջ 132–161:

Էլեոնորա Հարությունյան

ԶԳԵՍՏ եկեղեցական, հանդերձ եկեղեցական, խորհրդաբանական իմաստ ունեցող, դեռևս Հին կտակարանով ավանդված քահանայական հանդերձանք: Ինչպես Ընդհանրական եկեղեցում, այնպես էլ նրա անքակտելի մաս կազմող Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցում հնուց ի վեր գործածվել են եկեղեց. զանազան Զ-ներ, որոնք իրենց ձևով ու նշանակությամբ տարբերվել են աշխարհիկ հագուստներից: Ավանդության համաձայն, Հայ եկեղեցու սպասավորների Զ-ների ձևը գլխավորապես վերցված է Կեսարիայի և Երուսաղեմի եկեղեցիներից, սակայն, ինչպես բնորոշ է Հայ եկեղեցուն, այդ Զ-ները պատշաճեցվել են հայ ոգուն՝ ստանալով ազգ. յուրահատուկ ձև ու տեսք: Եկեղեց. Զ-ները դարերի ընթացքում ենթարկվել են մասնակի փոփոխությունների՝ ձևի կամ նյութի առումով, այնուհետև մնացել են անփոփոխ ընդհուպ մինչև մեր օրերը: Հայ եկեղեցում գործածվող եկեղեց. Զ-ներն ըստ օգտագործման կերպի կարելի է բաժանել երկու տեսակի՝ ընդհանուր Զ-ներ և աստվածապաշտական Զ-ներ:

Ընդհանուր Զ-ներ. առօրյա կենցաղում գործածվող եկեղեց. Զ-ներ: Սքեմ: Բոլոր ձեռնադրված և օծված, խորհրդակատար հոգևորականները՝ կաթողիկոսից մինչև սարկավագ, կրում են ամենօրյա միևնույն եկեղեց. Զ., որը վերարկու կամ սքեմ է կոչվում: Կարված է սև կտորից: Վեղար: Կուսակրոն հոգևորականներին հատուկ գլխադիր է, գլխի քող, որով նրանք տարբերվում են կանամբի (ամուսնացյալ) քահանաներից: Վեղարը սրածայր է՝ գմբեթանման, ներսից նույն ձևով գլխանոց ունի, իսկ վրան՝ սև գույնի ասվե կտորից մի ծածկույթ, որը գլուխը ծածկելով իջնում է մինչև հոնքերը, իսկ մեջքի կողմից՝ մինչև գոտկատեղ: Վեղարը գործածության մեջ է մտել հավանաբար XI դարից հետո, քանի որ մինչ այդ հայ մատենագիրներից ոչ մեկը չի ակնարկել վեղարի գործածության մասին:

Ամենայն հայոց հայրապետի վեղարի ճակատային մասի վրա ավելացվել է ադամանդակուռ խաչ: Սկսած Հովսեփ արք. Արղությանից վեղարի խաչը եղել է ռուսահայոց թեմի առաջնորդների մենաշնորհը, իսկ Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսից սկսած, որպես Ռուսաց կայսրի շնորհած պատվո նշան, դարձել է Ամենայն հայոց կաթողիկոսների խորհրդանշանը և փոխանցվել ամեն նորընտիր կաթողիկոսի: Վեղարի տվչության ժամանակ եպիսկոպոսն ընթերցում է հետևյալ աղոթքը. «Աստուած զգեցուցանէ քեզ զնոր մարդն՝ որ ըստ Աստուծոյ հաստատեալ է արդարութեամբ եւ սրբութեամբ եւ ճշմարտութեամբ, եւ եղիցիս դու հպատակ եւ հնազանդ Եկեղեցւոյ, կանխեալ ի սէրն Աստուծոյ հոգւով ի տուէ եւ ի գիշերի. ամէն» («Մաշտոց Ձեռնադրութեան»): Փիլոն: Մարմինը փաթաթող և կրծքի վրա ճարմանդով ամրացվող սև կտավից կարված Զ. է: Գործածվում է ժամերգությունների և աստվածապաշտ. այլ արարողությունների ժամանակ: Ծայրագույն վարդապետները և եպիսկոպոսները (ինչպես և կաթողիկոսը) որպես պատվո նշան կրում են մանուշակագույն ծաղկյա, իսկ վարդապետները՝ սև ծաղկյա փիլոններ: Սև ծաղկյա փիլոնները, որպես պատվո նշան, հայրապետ. կոնդակով շնորհվում են նաև ավագ քահանաներին:

Աստվածապաշտական Զ-ներ. ծիսակատարությունների ժամանակ գործածվող եկեղեց. Զ-ներ. Դպիրի,կի սասար կավագ իեվ սարկավագի Զ-ներ. Շապիկը, որ սրբության և անարատության խորհրդանշան է, կրում են և՛ դպիրները, և՛ կիսասարկավագները, և՛ սարկավագները: Այն մինչև կոշիկները հասնող և խաչանիշ ուսանոցով Զ. է: Կարող է լինել զանազան երանգների:

Ուրարը նեղ ու երկայն, մոտ 3մերկարությամբ և 10–12 սմ լայնությամբ գունավոր և ծաղկավոր երիզ է, որն ուրարակիրն ու սարկավագը կրում են իրենց ձախ ուսի վրա: Ուրարը սովորաբար ունենում է 3 խաչ. մեկը ուսի վրա՝ մեջտեղում, մյուս երկուսը՝ հետևից ու առջևից: Ձախ ուսին ուրար կրելը նշան է, ըստ որի՝ այդ կրոնավորը Քրիստոս Աստծո լուծը միայն կիսով չափ է իր վրա կրում և տակավին կարողություն չունի ամբողջությամբ ստանձնելու:

Բազկուրարը ուրարի փոքր տեսակ է, որը կիսասարկավագը կրում է իր ձախ դաստակի վրա: Սա նշանակում է, որ նա դեռ ամբողջովին չի կարող իր վրա վերցնել Հիսուս Քրիստոսի լուծը:

Քահանայի, եպիսկոպոսի և կաթողիկոսի Զ-ներ. Հողաթափ: Ս. Պատարագի ժամանակ թե՛ պատարագիչը և թե՛ խորհրդակատարության ժամանակ նրան սպասարկող խոնարհ դասի աստիճանավորները ս. Խորան բարձրանում են հողաթափերով: Պատարագի ընթացքում, վերաբերումից առաջ, քահանան հանում է իր հողաթափերը: Պատարագչի հողաթափերի ներսի կողմը իժի ու քարբի կերպարանքներ են ասեղնագործված՝ ի խորհուրդ սաղմոսի հետևյալ խոսքերի. «Դու կքայլես իժերի ու քարբերի վրայով, ոտքով կկոխոտես առյուծին ու վիշապին» (Սաղմ. 90.13): Ի տարբերություն եկեղեց. այլ արարողությունների, Պատարագի ժամանակ քահանան, եպիսկոպոսն ու կաթողիկոսն զգեստավորվում են բոլորովին այլ՝ առավել շքեղ ու գեղեցկահյուս Զ-ներով, որպեսզի Տիրոջ սպասավորությունն ավելի շքեղ և փառավոր կատարվի: Սաղավարտ: Գնդաձև, կերպասից ասեղնագործված կամ մարգարտազարդ գլխանոց է, որի գագաթին ամրացված է քառաթև փոքր խաչ: Սաղավարտի չորս բոլորը պատկերված են Քրիստոսի փրկագործական տնօրինության չորս գլխ. դեպքերը (Ծնունդ, Մկրտություն, Հարություն, Համբարձում): Սաղավարտի գործածությունը վերցված է Հին ուխտի եկեղեցուց: Այն խորհրդանշում է նաև Հիսուս Փրկչի կրած փշե պսակն ու վարշամակը: Պատարագի ժամանակ սաղավարտը գործածվում է որպես զրահ՝ սատանայական զորության դեմ պատերազմելու: Հայ եկեղեցում Պատարագի ժամանակ սաղավարտը գործածում են քահանաներն ու վարդապետները:

Շապիկ: Ի տարբերություն խոնարհ աստիճանավորների գործածած շապիկների, Պատարագի ժամանակ բարձրաստիճան եկեղեցականներն օգտագործում են առանց ուսանոցի, ճերմակ կտավից, մինչև հողաթափերը հասնող շապիկներ: Ճերմակ գույնը խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսի անարատ Ծնունդը և անմեղ ու մաքրամաքուր կյանքը, նաև՝ Տիրոջ Հարությունն ավետող Փորուրար: Ուրարի կրկնակի լայնքով ասեղնագործված Զ-ի մաս է, որը ծածկում է հոգևորականի կուրծքը սպիտակ շապիկի վրայից: Երկարությունը մարդահասակ է, վերնամասով՝ կլոր, գլխից հագնելու համար: Փորուրարը խորհրդանշում է այն ծանր լուծը, որ քահանան ամբողջապես առնում է իր ուսերի վրա. «Իսկ քահանայիցն եւս քան զնոսա գերազանցութիւն, զի երկու ուսովքն զնոյնն բառնայ զքաղցր տէրունական լծոյն ապացոյցն…» (Ներսես Լամբրոնացի):

Գոտի: 5–7 սմ լայնություն ունեցող ամուր և գեղեցկահյուս կտորից ժապավեն է, որն առջևից ամրանում է ակնազարդ կամ մարգարտապատ զույգ ճարմանդով: Գոտու գործածությունը ևս վերցված է Հին ուխտից: Գոտի կրելու իրավունքը քահանայական աստիճան ունեցողների մենաշնորհն է: Պատարագիչը գոտին կապում է փորուրարի վրայից: Գոտին միևնույն ժամանակ Հիսուս Քրիստոսի ողջախոհության խորհուրդն ունի: Թաշկինակ: Գոտու հետ պատարագիչ քահանան կրում է նաև թաշկինակ (սրբիչ), ղենջակ, որը հիմնականում ծառայում է պատարագչի ձեռքերը և սկիհը լվացումից հետո չորացնելու համար: Բազպաններ: Զույգ կարճ թևնոցներ են, որոնք կոճկվում են պատարագիչ եկեղեցականի դաստակների վրա: Բազպանները Զ-ի առանձին մասեր լինելով հանդերձ՝ կարվում են Զ-ի կերպասից (այսինքն՝ այն կտորից, որից կարվել են փորուրարը, շուրջառը, գոտին): Բազպանների հիմն. նպատակը պատարագչի շապիկի թևերի ծայրերը հավաքելն է: Վակաս (վարշամակ): Պատարագչի ուսանոցն է, որը կիսաբոլորակ ձևով պատում է քահանայի պարանոցը՝ թիկունքի կողմից: Վակասի վրա ընդհանրապես ձուլված կամ ասեղնագործված են լինում 12 առաքյալների պատկերները, իսկ դրանց մեջտեղում՝ Հիսուսի՝ Աստծո Գառան Վակասը ևս վերցված է Հին ուխտից: Խորհրդանշում է մոլորյալ ոչխարին, իմա՝ մոլորյալ մարդկությանը, որին Քրիստոսն իր ուսերի վրա առնելով՝ դեպի փրկություն և հավիտենական կյանք առաջնորդեց: Վակասը միևնույն ժամանակ հավատացյալներին հիշեցնում է Հիսուս Փրկչի քաղցր լուծը և թեթև բեռը:

Շուրջառ (նափորտ): Փիլոնաձև, անթև և գեղեցկահյուս վերարկու է, որը, ամբողջ հասակը ծածկելով, առջևից կրծքի վրա ամրանում է մետաղե զույգ ճարմանդով: Գործածվում է Պատարագի, սրբազան խորհուրդների կատարման, նախատոնակների, թափորի և Ավետարանն ընթերցելու ժամանակ: Խորհրդանշում է աստվածային շնորհների այն զրահը, որով պատարագիչը պատսպարվում է չարի նետերից և հարձակումներից:

Եպիսկոպոսական Զ-ներ: Եպիսկոպոսը բացի քահանայական Զ-ներից կրում է նաև սաղավարտի փոխարեն խույր կամ թագ, արտախուրակներ, եմիփորոն և գավազան: Խույր կամ թագ: Խույրը գեղեցկահյուս, նկարազարդ ու գոհարազարդ, երկու տափակ երեսներից բաղկացած թագ է: Գլխին դնելիս վերևի սրածայր մասերը բացվելով՝ կազմում են երկճղի խույր: Յուրաքանչյուր ծայրին ամրացված է մեկական փոքր խաչ: Խույրը հատուկ է եպիսկոպոսին ու կաթողիկոսին: Հայ եկեղեցում սկսել է գործածվել XII դարից:

Արտախուրակներ: Խույրի հետևից կախված երկու երկար կապեր են, որոնք խույրը գլխին ամուր պահելուն են ծառայել, սակայն հետզհետե վերածվել են զարդարանքի: Այժմ արտախուրակները 50 սմ երկարությամբ և 6 կամ 7 սմ լայնությամբ, ներքևի կողմն ավելի լայն, խույրի նմանությամբ պատրաստված երկու կտորից զարդեր են, որոնք կախվում են վակասից՝ թիկունքի կողմից: Եմիփորոն: Լայն ուսանոց-ուրար է, որը հետևից և առջևից ծածկում է եպիսկոպոսի կամ կաթողիկոսի կուրծքն ու թիկունքը, իսկ եմիփորոնի ծոպավոր ծայրերը հասնում են մինչև շուրջառի ծայրերը: Եմիփորոնը խորհըրդանշում է եպիսկոպոսի կամ կաթողիկոսի ամբողջապես խաչված լինելը իրենց հինգ զգայարաններով, մեղքերի և աշխարհիկ ցանկությունների համար մեռնելը և միայն Քրիստոսի խաչն իրենց անձերում կրելը:

Հայրապետական Զ.: Ամենայն հայոց կաթողիկոսը, բացի քահանայական և եպիսկոպոսական Զ-ներից, գործածում է նաև կաթողիկոսին հատուկ հանդերձանքի մի զարդ՝ կոնքեռը: Կոնքեռ: Ոսկեթել զարդ է՝ տարանկյուն զուգահեռագծի ձևով՝ ասեղնագործված կամ ընտիր կերպասից պատրաստված: Կոնքեռի վրա ավանդաբար ասեղնագործվում է խաչակիր մի գառնուկ, որը Աստծո Գառի՝ Հիսուս Քրիստոսի խորհուրդն ունի: Կոնքեռի երեք անկյուններում կան փոքր ծոպեր, իսկ չորրորդ անկյունից նեղ երիզով կախվում է հայրապետի գոտուց՝ ձախ մասում՝ «որպէս հովուական մախաղ, կամ ի նշան ղենջակին Յիսուսի, կամ բոցեղէն սրոյ սրովբէին»:

Նվիրական առարկաներ: Որպես պատվո նշան քահանայական կարգ ունեցողներին շնորհված իրեր: Մատանի: Հայ եկեղեցում մատանու գործածությունը գալիս է շատ հնուց: Մատանին ձեռնադրության ժամանակ տրվում է նորընծա եպիսկոպոսին՝ իբրև Ս. եկեղեցու հետ փեսայացման խորհրդանիշ: Նաև իշխանության նշան է: Եպիսկոպոս. մատանին լինում է ոսկեօղակ՝ զարդարված թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերով: Եպիսկոպոսները մատանի կրում են աջ ճկույթին, իսկ կաթողիկոսը՝ աջ ձեռքի մատնեմատին:

Լանջախաչ: Եկեղեցականներին կաթողիկոսի կողմից շնորհված պատվո նշան է: Լինում է քահանայական և վարդապետական: Քահանայականը պարզ, ոսկեզօծ, արծաթե խաչ է, 10 սմ երկարությամբ, զարդարուն, որը ոսկեզօծ շղթայով կախվում է պարանոցին: Վարդապետականը նույն մեծությամբ մի խաչ է, որի մեջ խաչելության պատկեր կա: Լանջախաչն իրենց պարանոցին քահանաներն ու վարդապետները կրում են տոնական և հանդիսավոր օրերին: Պանակե: Հիմնականում լինում է բոլորակի ձևով: Օգտագործում են եպիսկոպոսներն ու կաթողիկոսը՝ շղթայով իրենց կրծքին կրելով: Պանակեների կենտրոնում լինում է Աստվածածնի կամ որևէ Տնօրինական դեպքի պատկերը՝ զարդարված կիսաթանկարժեք և հասարակ քարերով: Ձեռաց խաչ: Սովորական խաչ է, որը, սակայն, ներքևի կողմից մի քիչ երկար բռնակ ունի: Քահանայական աստիճան ունեցողներն օգտագործում են աստվածապաշտ. արարողությունների, ծիսակատարությունների և եկեղեց. հանդիսությունների ժամանակ:

Գրկ. Ներսես Լամբրոնացի, Խորհրդածութիւնք ի կարգս Եկեղեցւոյ…, Վնտ., 1847: Հովհաննես Արճիշեցի, Մեկնություն պատարագի, Ս. Էջմիածին, 1999: Կարգ Աստուածապաշտութեան Հայաստանեայց Ս. Եկեղեցւո, Թ., 1907: Հացունի Վ., Պատմութիւն հին հայ տարազին, Վնտ., 1924: Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան Արթուր Կարապետյան

ԶԵՆՈԲ ԳԼԱԿ, Զենոբ Գլակ Ասորի, Զենոբ Ասորի (ծ. և մ. թթ. անհտ), IV դ. պատմիչ: Կապադովկիայի Կեսարիա քաղաքից Հայաստան է եկել Գրիգոր Ա Լուսավորչի հետ: Ձեռնադրվել է Մամիկոնյան նախարարության տիրույթ Տարոնի եպիսկոպոս և Իննակնյան կամ Ս. Կարապետ վանքի (հետո նրա անունով կոչվել է նաև Գլակավանք) վանահայր: Իր «Պատմութիւն Տարօնոյ» աշխատությունը գրել է Գրիգոր Ա Լուսավորչի հանձնարարությամբ, ասորերեն կամ հունարեն: Այն հայերեն թարգմանել և իր Պատմությանն է կցել VII դ. պատմիչ Հովհան Մամիկոնյանը: Դա հիմք է տվել որոշ ուսումնասիրողների (Գ. Խալաթյան և ուր.) Զ. Գ-ին համարելու VII դ. պատմիչ: Զ. Գ. իր աշխատության մեջ պատմում է Հայաստանում քրիստոնեության տարածման, հեթանոս. մեհյանների կործանման և քրիստ. եկեղեցիների հիմնադրման մասին: Որպես ականատես՝ նա մանրամասն նկարագրում է Տարոնի իրադարձությունները, հատկապես Տարոնի քրմապետ Արձանի, նրա որդի Դեմետրի համառ կռիվները Գրիգոր Ա Լուսավորչի ու նոր կրոնի կողմնակիցների դեմ: Զ. Գ-ի աշխատությունն առաջին անգամ հրատարակվել է Կ. Պոլսում, 1719-ին: Ֆրանս. թարգմանել և հրատարակել է (1867) Վ. Լանգլուան:

Երկ. Պատմութիւն Տարօնոյ, Ե., 1941:

Գրկ. Խալաթյան Գ., Զենոբ Գլակ. Համեմատական ուսումնասիրութիւն, Վնն., 1893: Հովհանն ի սյ ան Մ., Զենոբ Գլակ. հանդէպ արդիական քննադատութեան, ԿՊ, 1912:

ԶՄՄԱՌԻ ՎԱՆՔ, Լիբանանի մայրաքաղաք Բեյրութից 30 կմ հյուսիս-արևելք, Քեսրուանի լեռան լանջին: Հայ կաթողիկե պատրիարքության աթոռանիստը: Հիմնադրվել է 1749ին: 1750–51-ին կառուցվել են վանքի առաջին խցերը, Վեհարանը, մատուռը, 1771-ին՝ ջրհորը և Ս.Աստվածածին եկեղեցին, որի երկայնական պատերին մոտ դրված սյուների վրա բարձրացող գմբեթը զարդարված է Հռոմից 1780-ական թթ. բերված 12 առաքյալների յուղանկարներով: Պատերին չորս ավետարանիչների նկարներն են, որոնցից առավել տպավորիչ է Հովհաննես ավետարանիչի պատկերը (1785, նկարիչ՝ Վինչենցո Միլոնե): Ավագ խորանին Տիրամոր Վերափոխման մեծադիր կտավն է (1780, նկարիչ՝ Պիետրո Լաբրոցցի): XVIII–XIX դդ. Ավագ խորանի առջև թաղված են Հայ կաթողիկե եկեղեցու հինգ կաթողիկոս-պատրիարքներ: Աղոթասրահի հս. և հվ. պատերին Գրիգոր Ա Լուսավորչին և Հովսեփին նվիրված խորաններն են: Հս-արլ. սյան առջև սև էբոնիտից քանդակազարդ պատրիարքական գահն է: 1783-ին կառուցվել է վանքի հյուրանոցը, 1791-ին՝ ժառանգավորաց վարժարանի երկհարկանի շենքը, 1799–1810-ին՝ քարոզիչների խցերը: 1802-ին կայծակից կործանվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցու գմբեթը, որը նույն տարում նորոգվել է ավելի փոքր ծավալով և պարփակվել եկեղեցու երկթեք տանիքի տակ:

1834-ին կառուցվել է վանքի սեղանատունը: 1867-ին պատրիարքական աթոռը Զ. վ-ից տեղափոխվել է Կ.Պոլիս (1929-ից կրկին հաստատվել Զ. վ-ում): 1901-ին կառուցվել է վանքի բարձր, սլացիկ զանգակատունը, 1908-ին՝ մեծ դահլիճը: Առաջին համաշխ. պատերազմի տարիներին Զ. վ-ում տեղակայվել է թուրք. զորամաս, որը կողոպտել է վանքը: Այստեղ պահվող ձեռագրերը փրկելու համար թաքցրել են մարոնիտ Մար Շալլիթայի վանքում, սակայն խցերի խոնավությունից շատ մագաղաթներ փչացել են: Մեծ եղեռնի ժամանակ նահատակվել է վանքի 15 միաբան: Զ. վ. ապաստան է տվել Կիլիկիայից տարագիր 400 որբի, սատարել Լիբանանում հաստատված բազմահազար հայ գաղթականների:

1940-ին կառուցվել է Զ. վ-ի Ս. Ցավագին Տիրամոր մատուռը, որի սեղանին զետեղվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցուց տեղափոխված Տիրամոր Մատուռն օծել է Գրիգոր-Պետրոս ԺԷ կաթողիկոս-պատրիարքը (կարդինալ Գ. Աղաջանյան): 1945-ին Ս. Աստվածածին եկեղեցին նկարազարդել է Հ. Կալենցը: 1946-ին նորոգվել է եկեղեցին, կառուցվել միաբանների դամբարանը, որը 1948-ին պսակվել է Հարուցյալ Հիսուսի արձանով: 1961-ին կառուցվել է վարժարանի նոր շենքը, 1963-ին՝ թանգարանը, 1975-ին զանգակատան գագաթին դրվել է հայաոճ, սյունազարդ գմբեթ: 1976-ին Զ. վ-ի մոտ կառուցվել է վանքի կազդուրման կայանը, 1979-ին Զ. վ. ամբողջովին նորոգվել է: Վանքը տարբեր վայրերում բազմաթիվ կալվածքներ ունի:

Զ. վ-ի մատենադարանում պահվում է ձեռագրերի հարուստ հավաքածու (շուրջ 1500 ձեռագիր, որոնցից 1300-ը՝ հայերեն, շատերը՝ մանրանկարներով): Զ.վ-ի հավաքածուն առանձնապես հարուստ է Տաղարաններով ու Բժշկարաններով: Այստեղ են պահվում Մխիթար Գոշի «Դատաստանագրքի» հնագույն ձեռագիրը (1240), «Գիրք թղթոցի» միակ օրինակը (1288) ևն: Զ. վ-ում է Մերձավոր Արևելքի հայկ. ամենախոշոր գրադարանը՝ մոտ 30 հզ. կտորով, հայկ. առաջին տպագիր գրքերից մինչև Հայաստանի Հանրապետության նորագույն հրատարակությունները: Զ. վ-ի թանգարանում գտնվում են Հայաստանի հետ աղերս ունեցող բազմաթիվ ցուցանմուշներ՝ նախապատմ. ժամանակներից մինչև XX դ.: Հատկապես հարուստ է դրամագիտ. բաժինը: Եկեղեց. իրերի բաժնում կան կիրառ. արվեստի արժեքավոր գործեր՝ Ավետարանների արծաթե հին պահպանակներ և մասնատուփեր, սադափե, փղոսկրե վարդապետ. գավազաններ, լանջախաչեր, ասեղնագործ շուրջառներ, մարգարտաշար թագեր և արծաթե սաղավարտներ, սկիհներ, մեդալիոններ ու շքանշաններ, իտալ. գեղանկարչության կտավներ, սրբապատկերներ ևն:

Գրկ. Կռանյան Ա., Զմմառ դարերու ընթացքին, [Բեյրութ, ա.թ.]:

Մուրադ Հասրաթյան

ԶՈՀԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆ, պատարագ, ըն ծ ա, ո ղ ջակեզ, առ Աստված նվիրումի, խոստման, ուխտի, ակնկալիքի, տուրքի կամ սրբագործման արտահայտություն: Ծննդոց գրքում հիշատակվում են Աբելի (4.3–4), Նոյի (8.20–21), Աբրահամի (22.1–13) կատարած Զ-ները: Հին կտակարանն առանձնացրել է Զյան կամ ողջակեզի տեսակներ՝ տարբեր նպատակների համար. Զ.՝ մեղքի թողության համար (մեղքի ողջակեզ), Զ.՝ խաղաղության համար (խաղաղության Զ. կամ ընծա), Զ.՝ գոհության համար (գոհության Զ. կամ պատարագ), Զ.՝ ողորմության համար, Զ.՝ զատկական, Զ.՝ մաքրագործության համար ևն: Ընդ որում զոհաբերվել կամ ընծայվել են ոչ միայն անարատ կենդանիներ (այծ, գառ, արջառ, թռչուն ևն), այլև հաց (հացի ընծա), ալյուր (ալյուրի ընծա), պտուղներ ևն: (Տես Ելք 12.27, Ղևտ. 1.3, 2.4, 3.3, 5.15, 7.37, Սաղմ. 39.7 ևն): Հիշյալ ընծայումները կամ Զ-ները խորհըրդանշել են գալիք Մեսիայի՝ Հիսուս Քրիստոսի պատարագվելը և հակադրված էին կուռքերին կամ դևերին նվիրված Զ-ներին և մարդազոհությանը:

Հիսուս Քրիստոսի՝ Գողգոթայի խաչի վրա պատարագումով նոր՝ քրիստոնյա մարդու համար ավարտվեց զոհաբերությունն ու զոհի մատուցումը: Հին Զ-յանը ինչ-որ ձևով փոխարինել է մատաղը, որը Հայ եկեղեցին ընդունում է ոչ իբրև Զ., այլ ողորմություն աղքատներին կամ հոգու հաց, որը հնում կոչվել է նաև ագապե (սիրո ճաշ):

Լևոն Սարգսյան

ԶՈՀՐԱՊՅԱՆ Հուսիկ [1871, գ. Մեծ Սալա (այժմ՝ ՌԴ Ռոստովի մարզում) – 23.10.1942, Բուխարեստ], արքեպիսկոպոս, մանկավարժ, պատմաբան: Աստվածաբանության դ-ր: Սկզբ. կրթությունն ստացել է Մեծ Սալայի ծխական, ապա՝ թեմական դպրոցում: Ավարտել է Ս. Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանը, Լայպցիգի համալսարանի պատմափիլ. ֆակ-ը (1900) և Մոսկվայի համալսարանի իրավաբ. ֆակ-ը (1916): 1894-ից՝ Ս. Էջմիածնի միաբանության անդամ, 1900-ին ձեռնադրվել է վարդապետ, 1924-ին՝ եպիսկոպոս, 1932-ին՝ ստացել արքության պատիվ: 1900–04-ին՝ ս. Սինոդի քարտուղար, 1904-ին՝ Քիշնևի վիճակային Ատյանի անդամ, 1904–05-ին՝ կաթողիկոս. դիվանի, 1905–13-ին՝ Մայր աթոռի դիվանապետ, Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմական դպրոցի տեսուչ: 1905–12-ին դասավանդել է Գևորգյան, 1913–17-ին՝ Լազարյան ճեմարաններում, 1922–40-ին՝ Բուխարեստի հայոց վարժարանում: 1913–18-ին՝ Մոսկվայի և Պետրոգրադի հայկ. եկեղեցիների հոգևոր հովիվ, 1918–20ին՝ Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի, 1920– 1942-ին՝ Ռումինիայի հոգևոր թեմերի առաջնորդ: Զ. մասնակցել է Ռումինիայի հայոց թեմի կազմավորման գործին, թեմական կանոնադրության (կառավարությունը վավերացրել է 1931-ին) մշակմանը: Կարևոր դեր է խաղացել գերմանացիների ծրագրած՝ ռումինահայերի արտաքսումը կանխելու գործում: Հեղինակ է «Հայոց եկեղեցու պատմություն» (1934) ռումիներեն մենագրության, որտեղ շարադրել է առաքելական քարոզչությունից մինչև Խորեն Ա Մուրադբեկյանի ժամանակներն ընկած Հայ եկեղեցու համառոտ պատմությունը: Արժեքավոր են նաև նրա հուշերը Մկրտիչ Ա Վանեցի (Խրիմյան) կաթողիկոսի մասին («Էջմիածին», 1971, № 2) և ռումինական ու ռումինահայ պարբ. մամուլում տպագրած հոդվածները Հայ եկեղեցու բարեկարգման, հայ նշանավոր հոգևոր-եկեղեց. գործիչների մասին: Երկ. Istoria Biserici Armenie, Bucarest, 1939. Գրկ. «Նոր կյանք», Բուխարեստ, 1992, № 12:

Աղավնի Ութուջյան

ԶՈՎՈՒՆՈՒ Ս. ՊՈՂՈՍ-ՊԵՏՐՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀՀ Արագածոտնի մարզի Ապարանի արհեստական ջրամբարի կղզում (1962–67-ին ջրամբարի շինարարության պատճառով տեղափոխված Զովունի գյուղի արևելյան եզրի բարձունքի վրա): Կառուցվել է V դ., որպես բազիլիկ: VI դ. 1-ին քառորդում իշխան Գրիգոր Գնթունին այն վերակառուցել է ներսից՝ պայտաձև, դրսից ուղղանկյուն խորանով գմբեթավոր եկեղեցու՝ երկայնական պատերին հզոր գմբեթակիր որմնամույթեր կցելով: Զ. Ս. Պ-Պ. ե. հայ ճարտ-յան մեջ եկեղեց. շենքի նոր տիպի՝ գմբեթավոր դահլիճի առաջին օրինակն է: Հիմնովին վերանորոգվել է 1896-ին: XX դ. քանդվել են ծածկը և հվ. պատը: Նրա արլ. կողմի IV–V դդ. Թուխ Մանուկ միանավ եկեղեցին և հվ. կողմի V դ. Ս. Վարդան մատուռ-դամբարանը ջրամբարի կառուցման պատճառով 1965– 1967-ին տեղափոխվել են բարձրադիր վայր:

Գրկ. Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի և մշակույթի պատմության, պր. 3, Նյու Յորք, 1944: Սահինյան Ա., Զովունիի ճարտարապետական խումբը, ԼՀԳ, 1968, № 1:

Մուրադ Հասրաթյան

ԶՈՐԱԴԻՐԻ Ս. ԷՋՄԻԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, Ձորադիրի Ս. Էջմիածին, Սորադիրի Ս. Էջմիածին, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Մեծ Աղբակ գավառում, Մեծ Զաբ (Աղբակ) գետի վերին հոսանքի շրջանում, Աղբակի Ս. Բարդուղիմեոս վանքի մոտ: Նույնացվում է Արծրունիների տոհմ. տապանատան՝ Աղբակի Ս. Խաչ եկեղեցու հետ: Երբեմնի վանքային համալիրի մաս կազմող Զ. Ս. Է. ե., ըստ ավանդության, կառուցել է Ս. Բարդուղիմեոս վան սանը (VI դ. 1-ին կես): Վաղքրիստ. շրջանի քառախորան, երեք քառորդ հատվածքի անկյունախորշերով կենտրոնագմբեթ կառույցներից է՝ Ավագ խորանի երկու կողմերի ավանդատներով: Արմ. կողմում նույնատիպ սենյակներ չկան, և անկյունային խորշերն արտաքուստ արտահայտված են եռանիստ ծավալներով: Արլ. ճակատը մշակված է զույգ «հայկ. խորշերով»: Ներսում որմնասյուների խոյակները զարդարված են բուս. ոճավորված քանդակներով: Ըստ մուտքի ճակատի արձանագրության, 1682-ին Մահտեսի Սարոյի բարերարությամբ վերակառուցվել են երկու զույգ խաչվող կամարներով խոշոր, խորանարդաձև ծավալով գմբեթը և արմ. դռան շքամուտքը:

Գագիկ Արծրունի թագավորի պատվերով, Մանուել ճարտարապետը Զ. Ս. Է. ե-ու հորինվածքով կառուցել է Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցին (X դ.)՝ դրանով խորհրդանշելով Արծրունյաց թագավոր. տան հնավանդությունը և Վասպուրականի ճարտ. դպրոցի նվաճումների շարունակականությունը:

Գրկ. Միրախորյան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մաս 2, ԿՊ, 1885: Բրեչչիա Ֆրատադոկի Տ., Զորադիրի Սբ. Էջմիածին եկեղեցին, Ե., 1986: C u n e o P., L’église de Saint-Etchmiadzine á Soradir dans le Vaspurakan, “Revue des études arméniennes”, t. V, P., 1968; T h i e r r y J. M., Monuments arméniens du Vaspurakan, P., 1989.

Մուրադ Հասրաթյան

ԶՈՐԱՎՈՐ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, տես Երևանի Ս. Անանիա առաքյալ անապատ:

ԶՈՐԱՑ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Եղեգիս գյուղի արևելյան եզրին: Ըստ արլ. պատի շին. արձանագրության՝ կառուցել է Սյունյաց Ստեփանոս Տարսայիճ եպիսկոպոսը XIV դ. 20-ական թթ.: Եկեղեցին ունի հայկ. ճարտ. մեջ եզակի հորինվածք. բաղկացած է միայն խորանից և երկու ավանդատնից: Աղոթասրահին փոխարինում է եկեղեցու առջևի պարսպապատ հրապարակը: Ենթադրվում է, որ Զ. Ս. Ա. ե. ծառայել է պատերազմ մեկնող զորքերի համար. հայկ. եկեղեցու կանոնների համաձայն, ժամասացություն թույլատրվում է միայն անշարժ պատա րագամատույց սեղանի առկայությամբ: Զ. Ս. Ա. ե-ու շուրջը XIV դ. տապանաքարեր են: 1977-ին նորոգվել է եկեղեցու արմ. ճակատը:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Լալայան Ե., Վայոց ձոր. նշանավոր վանքեր, ԱՀ, Թ., 1916, գիրք 26: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967: Թամանյան Յու., Քարե տարեգրության վերականգնումը, Ե., 1981: Материалы по археологии Кавказа, в. 13, М., 1916.

Մուրադ Հասրաթյան

ԶՎԱՐԹՆՈՑ, Զ վարթն ո ց ի տաճար, Վաղարշապատի Ս. Գրիգոր եկեղեցի, Առապարի Ս. Գրիգոր, Էջմիածին (Վաղարշապատ) քաղաքից 3 կմ հարավ: Պատմիչների վկայությամբ և ըստ պահպանված հուն. արձանագրության, Զ. կառուցել է Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսը, որի Տայքում գտնվելու տարիներին (653–659) շին-յունը շարունակել է նրա փոխանորդ Անաստաս Ա Ակոռեցին: Ըստ Մովսես Կաղանկատվացու, Զ. օծվել է 652-ին: Տաճարը «Զվարթնոց» է անվանել VII դ. պատմիչ Սեբեոսը, ըստ նրա, այստեղ են հանդիպել Տրդատ Գ Մեծը և Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: Զ. կանգուն է եղել մինչև X դ. վերջը և, հավանաբար, ավերվել է երկրաշարժից: Տաճարի հողածածկ ավերակների պեղումները կատարվել են (1901–07) Խաչիկ վրդ. Դադյանի նախաձեռնությամբ, 1904ից գիտ. ղեկավարը եղել է Թ. Թորամանյանը: Պեղումներով հայտնաբերվել են հնագույն և IV–V դդ. կառույցների մնացորդներ, ուրարտ. Ռուսա Բ թագավորի սեպագիր արձանագրությամբ կոթող, տաճարն ու նրանից հվարմ. գտնվող կաթողիկոս. պալատի համալիրը, ոչ հեռու, հվ-արլ. մասում՝ քարաշեն խաղողի հնձան ևն: Անաղարտ պահպանվել են տաճարի հատակը, սյուների խոյակները, բեկվածքավոր որմնակամարներ, քանդակազարդ արևի ժամացույց, խճանկարի, որմնանկարի մնացորդներ և այլ մանրամասներ:

Զ. կառուցվել է յոթաստիճան բազմանիստ պատվանդանի կենտրոնում: Ըստ Թ. Թորամանյանի վերակազմության (1905), տաճարն արտաքուստ եռաստիճան, հաջորդաբար նվազող երեք գլանային (բազմանիստ) ներդաշնակված ծավալների միասնական հորինվածք է: Ըստ կառուցվածքի, կենտրոնակազմ գմբեթավոր շինություն է, որի ծավալատարած. հորինվածքի կորիզը քառակոնքն է՝ ստորին աստիճանում ընդգրկված երկհարկ պարարկյալ սրահով: Քառակոնքի խորանները (ստորին մասում՝ կամարակազմ) միմյանց ներդաշնակվում են բարդ կտրվածքի 4 զանգվածեղ մայր մույթերով, որոնք վերին՝ կապող 4 կամարների ու առագաստների հետ կազմում են գմբեթակիր միաձույլ համակարգ: Մայր մույթերի դիմաց (պարարկյալ սրահում) տեղադրված են 4 միակտուր խոշոր սյուներ (տրամագիծը՝ 0,8 մ, բարձր.՝ մոտ 2,25 մ)՝ պսակված թևատարած արծվաքանդակ խոյակներով, թաղակամարներով կապված մայր մույթերին:

Տաճարի 5 շքամուտքերը տեղադըրված են հս., հս-արմ., արմ., հվ-արմ., հվ. շառավղային առանցքներով: Ընդհանուր 112 պատուհանից 80-ը (համաքանդակ են նիստերին)՝ վերձիգ համաչափությամբ, կիսաշրջան ավարտով, ներառված են որմնային սյունակամարակազմ խորաններում, 32-ը (լուսավորել են սրահի երկրոդ հարկը)՝ բոլորակ-քանդակազարդ պսակների մեջ: Անկասկած հվ. մասում է տեղադրված եղել արևային բոլորակ-ժամացույցը: Առաջին ծավալային աստիճանի խորանաշարի վերին մասը պարագծով ընդգրկող քանդակազարդ գոտին պարունակում է խաղողի որթ ու նռնազարդ ճյուղեր, ռիթմիկ տեղադըրված 32 խոշոր ծավալային նուռ, որմնակամարների հանդիպման անկյուններում՝ հոգևոր և աշխարհիկ (քարգործ վարպետների) անձանց 32 բարձրաքանդակ (պահպանվել են 9-ը)՝ արված որոշակի ընդհանրացմամբ ու ազատ հորինվածքով: Տաճարն ընդգրկող զարդագոտիների համակարգում ամենաարտահայտիչ հորինվածքային տարրերից է բոլորակ պատուհանների պսակազարդ պատը:

Զ-ի ուղղաձիգ և հորիզոն. առանցքների հարաբերությունը փոքր է (5:4, բարձր.՝ մոտ 45 մ, ստորին ծավալի տրամագիծը՝ 35,78 մ), սակայն եռաստիճան ծավալի համաչափության ուղղաձիգ առանցքով զարգացող ռիթմական կարգը կերպարին հաղորդում է հարաճուն վերսլացություն: Տաճարի ներսում խոյակների թևատարած արծիվները, որմնասյուների ռիթմը, խոյազարդ սյունակազմ խորանների պատը, մույթերի սլացքը, բարձրադիր լուսաշող գմբեթը ողջ դեկորի հետ ստեղծում են նույն վերսլացությունը: Սակայն տաճարի դինամիկան անսաստ սլացք չէր դեպի վեր, այլ՝ հավասարակշռված, հանդարտ ու սահուն վերելք: Զ-ի եռաստիճան ծավալը ամբողջական ձև է, որի արխիտեկտոնիկ կերպարը ներդաշնակ է կառույցի տարածական տեկտոնիկ համակարգին: Զ-ի կոթողային կերպարը Ներսես Գ Տայեցին մտահղացել է որպես հուշարձան՝ աստվածաշնչյան Արարատի համայնապատկերում: Իր գործառնական առումով լինելով տաճար և ամփոփելով Գրիգոր Ա Լուսավորչի մասունքները՝ հուշարձանը որպես հիմք և պատվանդան պետք է կրեր քրիստոնեության խորհըրդանշանը՝ խաչը: Տպավորիչ համաչափություններով ընդհանուր հորինվածքը, կուռ համակարգված կոմպոզիցիոն տարրերն ունեցել են որոշակի նպատակադրում՝ ստեղծել տարբեր դիտակետերից միատեսակ ընկալվող և ներգործող արխիտեկտոնիկ կերպար: Զ-ի համայնապատկերում գերիշխել են Հայկական պարն ու Մասիսը, Հռիփսիմեի տաճարը (618), հեռվից նշմարվել է Ս. Էջմիածինը:

Մեզ հասած հայկ. ճարտ-յան կոթողներից զվարթնոցատիպ են Ներսես Գ Տայեցու կառուցած Իշխանի և Բանակի եկեղեցին(VII դ.), Աղվանքում՝ Լյակիթի եկեղեցին (VII դ.), Անիում՝ Գագկաշեն Ս. Գրիգոր եկեղեցին: Հետագա դարերում հայկ. ճարտ-ը մեծապես կրել է Զ-ի ազդեցությունը: Տաճարը վաղ միջնադարյան հայկ. շին., դեկորատիվ արվեստների, քանդակագործության նվաճումների հանրագումար է, հայկ. մշակույթի ընդհանուր զարգացման արգասիք: 1980–90-ական թթ. վերականգնվել են խորանների սյունաշարերը, արծվախոյակ սյուները, առաջին աստիճանի պատերի ստորին մասը: 1999-ի մայիսի 2-ին, Մեսրոպ արք. Աշճյանի ղեկավարությամբ, Զ-ի կենտրոնում գտնվող մկրտության ավազանում, 11 դար հետո առաջին անգամ կատարվել է «Հավատք և ժառանգություն» շարժման՝ Հայաստանի և Արցախի վանքերի բարեկարգման աշխատանքների մասնակից պատանիների մկրտությունը:

Գրկ. Սեբեոս, Պատմութիւն, Ե., 1979: Մարության Տ., Զվարթնոց և զվարթնոցատիպ տաճարներ, Ե., 1963: Մնացականյան Ս., Զվարթնոցը և նույնատիպ հուշարձանները, Ե., 1971: Թորամանյան Թ., Զվարթնոց, Գագկաշեն, Ե., 1984:

Արա Ստեփանյան

ԷԿՈՒՄԵՆՅԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄ, էկումենիզմ (հուն. էյկումեն բառից, նշանակում է ամբողջ տիեզերքը, էկումենիկ – տիեզերական), քրիստոնեական եկեղեցիների միավորման շարժում: V դ. Քաղկեդոնի ժողովից հետո սկիզբ առած Ընդհանրական եկեղեցու պառակտումը, XI դ. Հույն և Հռոմի եկեղեցիների բաժանումը, XVI դ. Ռեֆորմացիայի արդյունքում ավետարանական եկեղեցիների սկզբնավորումը, այնուհետև՝ XVIII–XX դդ. նորանոր եկեղեցիների ծնունդը հանգեցրել են քրիստոնեական եկեղեցիների միության գաղափարի՝ փոխադարձ հարգանքի, վստահության, միջեկեղեց. գործակցության հիման վրա: Է. շ-ման սկզբունքն է՝ նախ լուծել եկեղեցիների միջև առկա տարաձայնությունները և խնդիրները, ապա՝ միավորվել: Միջեկեղեց. երկխոսության նպատակ էին հետապնդում ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի ավետարանական եկեղեցիների նախաձեռնությամբ 1910-ին Էդինբուրգում (Շոտլանդիա) ստեղծված Համաշխարհային ուսանողական քրիստոնեական ֆեդերացիան և Միջազգային միսիոներական խորհուրդը: Էկումենյան հարաբերությունների ձևավորման առաջին պաշտոն. առաջարկը կատարել է Կ. Պոլսի հունաց տիեզերական պատրիարքը: Նա 1920-ին «Քրիստոսի եկեղեցիներին ամենուրեք» խորագրով մի շրջաբերական գիր է հղել, որտեղ բոլոր քրիստոնյա եկեղեցիներին կոչ է արել հաղթահարել անվստահությունը և զարկ տալ համագործակցությանը՝ անտեսելով դավան. տարաձայնությունները: Եկեղեցիների հարաբերություններն ավելի սերտացնելու և գործնական քայլեր կատարելու համար առաջարկվում էր նաև ստեղծել մի «լիգա» կամ «ընկերակցություն»: 1937-ին որոշվել էր ստեղծել քրիստոնեական եկեղեցիների խորհուրդ, որի իրականացմանը խոչընդոտել է երկրորդ համաշխ. պատերազմը: Է. շ. կազմակերպ. ձևավորում է ստացել 1948-ի օգոստ. 30-ին Ամստերդամում գումարված իր առաջին համաժողովում, երբ ստեղծվել է Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդը (ԵՀԽ, նստավայրը՝ Ժնև): Է. շ-ման մասնակից եկեղեցիների գործունեությունը համակարգող այս կազմակերպության նպատակն է՝ զարգացնել քրիստ. եկեղեցիների համագործակցությունը, հաղթահարել տարաձայնությունները: ԵՀԽ բարձրագույն մարմինը համաժողովն է. գումարվում է յոթ տարին մեկ, ընտրում Կենտրոնական կոմիտե, որը հիմն. գործող մարմինն է համաժողովների միջև ընկած ժամանակաշրջանում: Գործադիր աշխատանքները ղեկավարում է գլխավոր քարտուղարը, որին ընտրում է Կենտրոնական կոմիտեն: ԵՀԽ 1961-ին Դելիում գումարված III համաժողովում ընդունել է հետևյալ դավան. բանաձևը. «ԵՀԽ եկեղեցիների մի ընկերակցություն է, որը դավանում է մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսին որպես Աստված և Փրկիչ ըստ Ս. Գրոց, և աշխատում է միասին իրագործել իր հասարակական կոչումը, ի փառս Աստծո՝ Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու»: Մինչև այժմ (2000) ԵՀԽ գումարել է ութ համաժողով, վերջինը՝ 1998-ին, Հարարեում (Զիմբաբվե): Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին ԵՀԽ անդամ չէ, բայց ունի իր մշտական դիտորդները կազմակերպությունում: Հայ առաքելական եկեղեցին մշտապես կողմ է եղել քրիստ. եկեղեցիների միությանը, դեմ՝ անհանդուրժող ոգուն, պառակտումներին, մեկը մյուսի վրա իշխելու ձգտումներին, «միակ ճշմարտությունը» դավանելու հավակնություններին: Միաժամանակ ձգտել է, որ յուրաքանչյուր եկեղեցի հավատարիմ մնա իր դավան., ծիս., ազգ. ավանդույթներին, աստվածաբան. և կանոնական մտածողության իր կերպին, պահպանի իր ինքնուրույն ղեկավարությունը: Եկեղեցիների միության հարցում Հայ եկեղեցու դիրքորոշումը եղել է «միութիւն ի կարևորս, ազատութիւն յերկբայականս և սէր յամենայնի» սկզբունքի պաշտպանությունը: Հայ աստվածաբան. միտքը դարեր ի վեր որոնել է այն ուղիները, որոնցով հնարավոր կլիներ կրկին միավորել եկեղեցիները: Եսայի Նչեցին, Ներսես Շնորհալին, Վարդան Այգեկցին, Ներսես Լամբրոնացին, Մխիթար Գոշը և ուր. հանգել են դավան. հանդուրժողականության, քրիստ. եկեղեցիների միավորման անհրաժեշտության գաղափարին: Ներսես Շնորհալին, որը եկեղեցիների միության ամենաջերմ ջատագովներից էր, հանգամանորեն շարադրել է Հայ եկեղեցու դիրքը և սկզբունքը եկեղեց. միության հարցում. «Հաւասար ընդ հաւասարի, և ոչ որպէս տէր ընդ ծառայի… յաղագս աստուածային սիրոյն հաղորդութեան և ոչ իբր ի մոլորութենէ դառնալով ի ճշմարտութիւն»:

Արդի շրջանում էլ Հայ եկեղեցին գործուն մասնակցություն է ունեցել միջեկեղեց. հարաբերություններին: 1927-ին Լոզանում (Շվեյցարիա) տեղի ունեցած «Հավատի և կարգի» շարժման համաշխարհային I վեհաժողովին մասնակցել են շուրջ 100 քրիստ. եկեղեցիների, այդ թվում՝ Հայ եկեղեցու ներկայացուցիչները: Հայ եկեղեցին մասնակցել է նաև 1937-ի Էդինբուրգի, 1952-ի Լունդի (Շվեդիա), 1963-ի Մոնրեալի և այլ «Հավատի և կարգի» ժողովներին: Հայ եկեղեցին ԵՀԽ-ին անդամակցել է 1962-ի օգոստոսին, փարիզյան նստաշրջանում, Վազգեն Ա Պալճյան կաթողիկոսի՝ նույն թվականի ապրիլի 26-ի դիմումով: ԵՀԽ-ին անդամակցելու խնդրանքով դիմել էր նաև Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունը: Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի պատվիրակները հայտարարություն են արել ԵՀԽ Փարիզի նստաշրջանի դիվանին՝ շեշտելով, որ Հայ եկեղեցին մեկ ամբողջություն է՝ Ս. Էջմիածնի հոգևոր գերագահությամբ և իշխանությամբ, իսկ նվիրապետ. աթոռներն ունեն իրենց իրավասության սահմանները: Ընդգծվել է նաև, որ երկու դիմումագրերը չպետք է թողնեն այն տպավորությունը, թե երկու տարբեր և անջատ եկեղեցիներ են դիմում անդամակցության համար: Հայտարարության տակ ստորագրել էր նաև Անթիլիասի ներկայացուցիչ Գարեգին վրդ. Սարգիսյանը (Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյան): Հայ եկեղեցու պատգամավորության այս հայտարարությունը թեև ընթերցվել է, սակայն ժողովն ընդունել է նաև Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության դիմումը՝ իբրև առանձին անդամ եկեղեցու դիմում: 1975-ին ԵՀԽ Նայրոբիի (Քենիա) V համաժողովում Գարեգին արք. Սարգիսյանն ընտըրվել է ԵՀԽ փոխատենապետ և պաշտոնավարել մինչև 1983-ը: 1991-ի Կանբերայի (Ավստրալիա) VII համաժողովում Արամ արք. Քեշիշյանը (1995-ից՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Արամ Ա) ընտրվել է ԵՀԽ ատենապետ՝ նույն պաշտոնում վերընտրվելով նաև 1998-ի Հարարեի համաժողովում:

Է. շ-ման շրջանակներում Հայ եկեղեցին խորհրդակցություններ է ունեցել Արևելյան ուղղափառ, Ուղղափառ, Կաթոլիկ, Բողոքական եկեղեցիների հետ: 1965-ին Ադիս Աբեբայում (Եթովպիա) հրավիրվել է Հայ առաքելական, Եթովպական, Ղպտի, Ասորի, Հնդկաստանի Մալաբար եկեղեցիների առաջնորդների ժողով, որը մեծ նշանակություն է ունեցել դավանակից եկեղեցիների համագործակցության ճանապարհին: Եկեղեցիների միջև աստվածաբան. երկխոսություն և փոխըմբռնում հաստատելու փորձերից, որոնց գործուն մասնակցություն է ունեցել Հայ եկեղեցին, հիշատակելի են Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների և Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու միջև աստվածաբան. երկխոսության Վիեննայի հինգ ոչ պաշտոն. խորհրդակցությունները (1971, 1973, 1976, 1978, 1988), Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների և Ուղղափառ եկեղեցու ոչ պաշտոն. չորս խորհրդակցությունները (1964, 1967, 1970, 1971) և երեք պաշտոն. համատեղ հանձնաժողովի հանդիպումները (Ս. Բիշո վանք՝ 1989, Չամբես՝ 1990, Ժնև՝ 1993): Դրանք զգալիորեն նպաստել են մեղմելու դավան. տարաձայնությունները, վերացնելու փոխադարձ նզովքներն ու դատապարտությունները, որոնք գոյություն ունեն Քաղկեդոնի ժողովից ի վեր: Հայ եկեղեցին մասնակցել է նաև Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների և Բարեկարգյալ բողոքական եկեղեցիների համաշխարհային միության ներկայացուցիչների համատեղ հինգ ժողովներին (վերջինը՝ 1999-ին, Դամասկոսի Ս. Եփրեմի աստվածաբան. ճեմարան), ինչպես նաև միջկրոն. համաժողովներին (վերջին, թվով 13-րդը՝ 1998-ին, Բուխարեստում), որոնց մասնակցել են բոլոր մեծ կրոնների ներկայացուցիչները, և քննարկվել են միջկրոն. ու միջազգ. կարևորագույն հիմնահարցեր: Քրիստ. եկեղեցիների հետ բազմաթիվ էկումենիկ հանդիպումներ են գումարվել նաև Ս. Էջմիածնում:

Է. շ-ման շրջանակներում քննարկվում են ոչ միայն եկեղեց., կրոն., աստվածաբան., այլև՝ մարդկությանը հուզող բազմաթիվ այլ խնդիրներ, մշակվում են ընկերային, մարդասիր., բարեգործ., կրթ. և այլ համատեղ ծրագրեր, ստեղծվում էկումենիկ կազմակերպություններ, տեղական խորհուրդներ: Այդպիսիներից է ԵՀԽ Հայաստանյան Կլոր սեղանը, որը 1997ից Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացնում է մի շարք ծրագրեր՝ Հայ առաքելական, Հայ կաթողիկե և Հայ ավետարանական եկեղեցիների ուժերով:

Արտաշես Ղազարյան

ԷՋՄԻԱԾԻՆ, տես Վաղարշապատ:

«ԷՋՄԻԱԾԻՆ», կրոնական, պատմաբանասիրական ամսագիր, Ամենայն հայոց կաթողիկոսության պաշտոնական հրատարակություն: Լույս է տեսնում 1944-ից՝ Գ. արք. Չորեքչյանի (Գևորգ Զ Չորեքչյան) նախաձեռնությամբ: Մինչև 1961-ը տպագրվել է Երևանում, այնուհետև՝ Էջմիածնում: «Արարատի» ավանդույթով ամսագրի խմբագրապետ է համարվել Ամենայն հայոց կաթողիկոսը: Խմբագիրներ՝ Ա. Առաքելյան, Լ. Կիսիբեկյան, Ա. Աբրահամյան, Ա. Հատիտյան, Ե. Մելքոնյան և ուր., 2000-ից՝ Ա. Զեյթունյան: Խմբագրությունն իր աշխատանքները կազմակերպել է ժամանակի քաղ. իրադրության ու գրաքննության մշտական պահանջներին համապատասխան: Սկզբ. շրջանում կրոն. բնույթի նյութեր գրեթե չի տպագրել: Ամսագրի բաժիններն են եղել՝ Օտարները հայերի և Հայաստանի մասին, Հայրենական պատերազմի ճակատում, Գաղութային կյանք, Մամուլի տեսություն, Հայոց եկեղեցին ևն: «Է.» սկզբից ևեթ մեծ նշանակություն է տվել հայրենիք-սփյուռք կապերի ամրապնդմանը, ինչն արտահայտվել է «Հայ եկեղեցու պարտքը իր ժողովրդի հանդեպ» անդրանիկ խմբագրականում. «Հայրապետական ամսագիրը այն միջոցն է, որը պետք է համախմբի սփյուռքի բոլոր հայերին իրենց սրբազան հայրենիքի շուրջը, Մայր աթոռի շուրջը… Հայը Հայաստանից դուրս չունի այլ հաստատուն կռվան, բայց եթե մայր հայրենիքը, Հայ եկեղեցին և նրան գլխավորող Ամենայն հայոց հայրապետությունը՝ Ս. Էջմիածնի հայրապետական աթոռով» («Էջմիածին», 1944, № 1, էջ 3): Ներգաղթը Հայաստան կազմակերպելու համար Գևորգ Զ Ամենայն հայոց և Գարեգին Ա Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսները Հայաստանի կառավարությանը խրախուսել և իրենց աջակցությունն են հայտնել «Ներգաղթը և հայ հոգևորականները», «Հայրենադարձության ուղիով» և այլ հոդվածներով ու խմբագրականներով: Ամսագրի հրապարակումից և Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանի վերաբացումից (1945) հետո պատմ. նշանակություն ունեցող մյուս իրադարձությունը, հայրապետ. գահի տևական թափուր մնալուց հետո, 1945-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոսի ընտրությունն էր և այդ առիթով հրավիրված ազգ-եկեղեց. ժողովը: «Է.» հրապարակել է հիշյալ իրադարձությունը լուսաբանող նյութեր, հոդվածներ, լուսանկարներ: 1950-ական թթ. քաղ. մթնոլորտի մեղմացման շնորհիվ նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվել ամսագրի (խմբագիր՝ Ա. Հատիտյան, 1956–82) բուն ուղղության ձևավորման համար: Հրատարակվել են բազմաթիվ և բազմաբնույթ կրոն., եկեղեց. հոդվածներ, և «Է.», ի վերջո, ստանձնել է կրոն. հանդեսի իր առաջնային դերը: Բացվել են նոր բաժիններ՝ Մայր աթոռում, Կրոնա-եկեղեցական, Հոգևոր ճեմարան, 1980–90-ականներին նաև՝ Աստվածաշնչական ընթերցումներ, հետագայում ավելացել է Էկումենիկ կյանք, Դիվան Մայր աթոռի, Թեմական կյանք, Քրիստոնյա աշխարհ: Այդ տարիների հոգևոր զարթոնքն իր բոլոր դրսևորումներով արձագանք է գտել ամսագրի էջերում (ղարաբաղյան տագնապ, եկեղեցիների կառուցում ու վերակառուցում, վերաբացում, քրիստ. դաստիարակության կենտրոնների հիմնում ևն): Խմբագրությունը պատշաճ տեղ է հատկացրել կաթողիկոսի արտասահմանյան ուղևորություններին, կարևորել դրանց ոչ միայն ազգային-եկեղեց., այլև միջեկեղեց., միջպետ. նշանակությունը: Հրապարակվել են հայրապետ. կոնդակներ, շրջաբերականներ, քարոզներ, թեմերի զեկույցներ, գրություններ (կաթողիկոսի և ազգ. մարմինների, առաջնորդների և թեմ. եկեղեց. խորհուրդների, կաթողիկոսի և քույր եկեղեցիների առաջնորդների միջև ևն): Հիշարժան են նաև Մայր աթոռի դիվանատան հաղորդագրությունները հոգևոր ճեմարանի, եկեղեց. ժողովների, բարձրաստիճան հոգևորականների հանդիպումների, քահանայական ձեռնադրումների վերաբերյալ: Ամսագիրը պարբերաբար հրատարակում է խրատներ, սուրբգրային նյութեր, համակողմանիորեն ներկայացնում Մայր աթոռի, սփյուռքի ու ներքին թեմերի եկեղեց. կյանքը, անդրադառնում միջեկեղեց., միջազգ. կրոն. և խաղաղության հարցերին: Հայ եկեղեցու անկախությունը տարատեսակ հարձակումներից, այլևայլ աղանդներից պաշտպանելը ամսագրի գլխ. խնդիրներից է:

«Է.» իր հրապարակումներում մշտապես անդրադարձել է Էջմիածին-Անթիլիաս երկարամյա հակամարտության պատճառներին, կաթողիկոս. կոնդակներով ու քարոզներով ջանացել վերականգնել խաղաղությունը և միաբանությունը: 1984–86-ին երկու աթոռների միջև բուռն քննարկման առարկա է եղել Հայ եկեղեցու վարչատնտ. կազմակերպչական միասնական կանոնադրության հարցը: «Է.» հրատարակել է կանոնադրության նախագիծը, երկու կաթողիկոսների միջև նամակագրությունն այդ խնդրի վերաբերյալ: Իր եռամյա գործունեության մասին զեկույցում Վազգեն Ա Պալճյան կաթողիկոսը եկեղեցու վերականգնման և հզորացման գործում կարևոր և պատասխանատու է համարել ընդհանրապես հայ կրոնական մամուլի և մասնավորապես՝ Մայր աթոռի պաշտոնաթերթի դերը: Նրա մեծ ցանկությունն էր «Է.» ամսագիրը հետզհետե դարձնել նաև հայ աստվածաբան. մտքի զարգացման կենտրոն: Ամսագիրը մեծ ուշադրություն է դարձրել Հայ եկեղեցու բարեկարգության հարցերին: 1980-ին հրատարակել է Երուսաղեմում այդ առիթով կայացած միաբանական ժողովի նյութերը: Եկեղեց. սահմանադրություն ունենալու հարցը բազմիցս քննարկվել է «Է.»-ի էջերում: Հրատարակվել են սահմանադրության նախագծեր:

Ամսագիրը բազմաթիվ արտատպություններ է արել «Արարատ», «Հասկ», «Շողակաթ», «Սիոն», «Հայաստանյայց եկեղեցի» հանդեսներից, վերահրատարակել Բ. Կյուլեսերյանի, Ե. Դուրյանի, Խրիմյան Հայրիկի, Մ. արք. Օրմանյանի քարոզները, իր էջերը հաճախակի տրամադրել լեզվաբանությանը, բանասիրությանը, եկեղեցու, մատենագրության պատմությանը, բնագրագիտությանը, ձեռագրերին, վիմագրությանը, հայ և օտար հայագետներին, տպագրել նրանց աշխատությունների մատենագիտություններ (Հ. Աճառյան, Հ. Ոսկյան, Ն. Բյուզանդացի, Վ. Բընըցեանու), հետաքրքրական արխիվային նյութեր հրապարակել Կ. Եզյանի, Մ. Սանասարյանի, Մ. Էմինի, Գ. Խալաթյանցի, Հ. Այվազովսկու, Պ. Ադամյանի, Խ. Աբովյանի, Ղ. Աղայանի մասին: Հրատարակության ավելի քան հիսունհինգ տարիների ընթացքում «Է.» ունեցել է եկեղեց. ու պետ.՝ համազգ. նշանակության տոներին և հիշատակի օրերին նվիրված բազմաթիվ բացառիկներ՝ կաթողիկոս. աթոռը Սսից Էջմիածին տեղափոխելու 500-ամյակ, Վարդանանց պատերազմի 1500-ամյակ, 1955-ին ազգեկեղեց. ժողովի գումարում, կաթողիկոս. ընտրություն և առաջին մյուռոնօրհնեք: Մեծ եղեռնի 50-ամյակին նվիրված 1965-ի միացյալ համարները լի են ականատեսներ Կ. ՄելիքՕհանջանյանի, Հ. Սերինկյուլյանի, Հ. Սիրունու, Հ. Մորգենթաուի հուշերով, նամակներով, դրանք լրացնում, ամբողջացնում է Ս. Քոլանջյանի «Հայկական կոտորածները և մեր ձեռագրական կորուստները» հոդվածաշարը: 1966-ին մեծ հանդիսությամբ նշվել է Աստվածաշնչի հայերեն տպագրության 300-ամյակը,1968-ին՝ «Արարատ» ամսագրի 100-ամյակը (նոյեմբ-դեկտ. միացյալ համարներ), 1970ին՝ Առաքել Դավրիժեցու մահվան 300-ամյակը, Ներսես Ե Աշտարակեցու ծննդյան 200 և Խրիմյան Հայրիկի՝ 150-ամյակները, 1998-ին՝ Սարդարապատի հերոսամարտի 80-ամյակը. այդ առիթով տպագրվել են ճակատամարտին հոգևորականների մասնակցությունը լուսաբանող նյութեր ևն: «Է.»-ին աշխատակցել են Հ. Աճառյանը, Ս. Մալխասյանը, Գարեգին Ա կաթողիկոսը, Կ. Ղաֆադարյանը, Լ. Մելիքսեթ-Բեկը, Ա. Ալպոյաճյանը, Ն. Պողարյանը, Ա. Սյուրմեյանը, Վ. արք. Տերյանը և ուրիշներ:

Կարինե Ավետյան

ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԱԶԳԱՅԻՆ-ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ 1441, Վաղարշապատի ազգային ժողով, հրավիրվել է Հայոց կաթողիկոսությունը Էջմիածնում վերահաստատելու նպատակով: Պատմաքաղ. դեպքերի բերումով 484-ից ի վեր Հայոց կաթողիկոսությունը թողել էր իր նախնական աթոռանիստ Վաղարշապատը և տեղից տեղ փոխադրվել (Դվին, Արգինա, Անի, 1105-ից՝ Կիլիկիա, Հռոմկլա, Սիս. տես Կաթողիկոսություն ամենայն հայոց): Կիլիկիայի Հայկ. պետության անկումից (1375) հետո Սսի Հայոց կաթողիկոսությունն ընկել է քաղ., տնտ., հոգևոր-մշակութ. ծանր վիճակի մեջ: Դժվարացել է պայքարը նաև Կաթոլիկ եկեղեցու ոտնձգությունների, ունիթորության և կաթոլիկ քարոզիչների (միսիոներների) դեմ: Այդպիսի աննպաստ պայմաններում Հայոց կաթողիկոսությունն անզոր էր օտար երկրներում ստեղծված հայկ. գաղութների հետ մշտական կապեր հաստատել, ուս. կենտրոններ ստեղծել և տարասփյուռ զանգվածներին ազգ. ավանդույթներով շաղկապել: Մեկուսանալով Կիլիկիայում՝ այն կտրվել էր բուն Հայաստանից ու ժողովրդից, կորցրել կրոն. ու քաղ. երբեմնի կենտրոնի նշանակությունը, ուստի հայ հասքաղ., կրոնաեկեղեց. ու մշակույթի գործիչները դեռևս XIII դ. վերջից ձգտել են Հայոց կաթողիկոսությունը տեղափոխել Հայաստան: Սակայն միայն XV դ. 1-ին կեսին, երբ կարակոյունլու Ջհանշահի տիրապետության (1437–67) օրոք համեմատաբար խաղաղ էր երկրի կենտրոն Այրարատում, հայ աշխարհիկ գործիչներն ու հոգևորականները միջոցներ են ձեռնարկել Հայոց կաթողիկոսությունը Վաղարշապատում վերահաստատելու: Ապագա կաթողիկոսանիստը տնտեսապես ամրապնդելու նպատակով Սյունյաց իշխան Ռուստամ Օրբելյանը 1431ին, վաճառքի անվան տակ, Էջմիածնի վանքին է նվիրել 7 գյուղ: Ստանալով Ջհանշահի հավանությունը և նրա հանձնարարությամբ՝ Երևանի ամիրա Յաղուբ բեկի աջակցությունը՝ Հովհաննես Հերմոնեցին և Թովմա Մեծոփեցին 1439-ից սկսել են նախապատրաստել Վաղարշապատի ժողովը: Նամակներ են հղել և ստացել հայ հոգևորականների ու աշխարհիկ խոշոր գործիչների, նաև Կիլիկիայի 4 թեմակալ եպիսկոպոսների գրավոր համաձայնությունը: Միաժամանակ, 1440-ի վերջին Սսի կաթողիկոսարանից անհայտացել է Լուսավորչի Աջը, ինչը հեշտացրել է կաթողիկոս. աթոռի տեղափոխության հարցը (Հայ եկեղեցու ավանդ. կանոնադրությամբ կաթողիկոսարանում պարտադիր է ս. Գրիգոր Լուսավորչի Աջի առկայությունը, որը համարվում է կաթողիկոս. աստիճանի խորհրդանիշը, և որի զորությամբ են տրվում օրհնություններն ու կատարվում օծումները): 1441-ի սկզբին Հովհաննես Հերմոնեցին Էջմիածնում կայանալիք ժողովին մասնակցելու համար շրջաբերական հրավիրագրեր է հղել հոգևոր-եկեղեց., հաս-քաղ. ու մշակույթի նշանավոր գործիչներին: Է. ա-ե. ժ. նշանակված էր ս. Զատկից (1441-ի ապրիլի 16-ից) հետո: Մայիսի սկզբին մասնակիցները հավաքվել են Երևանում և մեծ շուքով մեկնել Վաղարշապատ: Մայիսի 2-րդ կեսին տեղի է ունեցել Է. ա-ե. ժ., որին մասնակցել է ավելի քան 300 մարդ, այդ թվում հանվանե՝ 4 արքեպիսկոպոս, 12 եպիսկոպոս, 21 վարդապետ, ինչպես նաև այլ հոգևորականներ, աշխարհականներ և ժողովրդի ներկայացուցիչներ: Է. ա-ե. ժ-ի որոշումներին նախօրոք գրավոր համաձայնություն էին տվել Աղթամարի կաթողիկոս Զաքարիա Գ Աղթամարցին, 7 եպիսկոպոսներ և 16 վարդապետներ: Իր համաձայնությունն էր տվել նաև Գանձասարի կաթողիկոս Հովհաննես Հասան-Ջալալյանը: Հրավիրված էր և Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանցը, որը թեպետ մերժել էր հրավերը և չէր ցանկացել հեռանալ Սսից, սակայն արգելք չէր հարուցել: Է. ա-ե. ժ. կրել է համազգ. բնույթ և ընթացել հայ եկեղեց. կանոնների հիման վրա՝ օրինականության և վավերականության սահմաններում: Քանի որ Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանցը հրաժարվել էր ներկայանալ ժողովին և վերաօծվել կաթողիկոս, ապա առաջադրվել են ուրիշ թեկնածուներ (Զաքարիա Հավուցթառեցի, Հովհաննես Հերմոնեցի, Զաքարիա Աղթամարցի, Գրիգոր Արտազեցի), սակայն, հավանաբար կողմերի հավասար քվեների պատճառով, կաթողիկոս է ընտրվել չեզոք անձ՝ Կիրակոս վրդ. Վիրապեցին (տես Կիրակոս Ա Վիրապեցի): Է. ա-ե. ժ-ից որոշ ժամանակ անց հայտնաբերվել է նաև Լուսավորչի Աջը և վերահաստատվել Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնում, որով վավերականացվել է կաթողիկոս. գահակալությունը Վաղարշապատում:

Գրկ. Թովմա Մեծոփեցի, Յիշատակարան, Թ., 1892: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Հովսեփյան Գ., Թովմա Մեծոփեցու կյանքը, Վաղպատ, 1914: Լեո, Երկ. ժող., հ. 3, գիրք 1, Ե., 1969:

«ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», «Փղոսկրյա Ավետարան», հայ գրչության և մանրանկարչության ձեռագիր մատյան: Ընդօրինակել է Հովհաննես գրիչը՝ 989-ին, Բղենո Նորավանքի Ս. Ստեփանոս եկեղեցում: Պատվիրատու՝ Ստեփանոս քահանա: Բնագիրը պարունակում է 35×28 սմ չափի 233 մագաղաթե թերթ (Մատենադարան, ձեռ. դ 2374): Բաղկացած է գեղեցիկ երկաթագրով գրված չորս Ավետարաններից: Մատթեոսի Ավետարանին նախորդում է քառաթերթ մի պրակ՝ ամբողջ էջերն զբաղեցնող մանրանկարներով: 1ա–5ա էջերում Եվսեբիոսի թուղթն է և համաբարբառները՝ ճոխ խորանների մեջ առնված: 5բ էջում պատկերված է մի տաղավարիկ (tempietto), որին հաջորդում են թեմատիկ մանրանկարներ. գահին բազմած Հիսուսը (6ա), զույգ-զույգ կանգնած չորս ավետարանիչները (6բ, 7ա), Աստվածածինը՝ Մանուկը գրկին (7բ) և Աբրահամի զոհաբերությունը (8ա): Ձեռագրի վերջում ներմուծված է VI–VII դդ. երկու թերթ՝ 228, 229, որոնց վրա պատկերված են «Զաքարիայի ավետումը», «Մարիամի ավետումը», «Մոգերի երկրպագությունը» և «Մկրտություն» մանրանկարները: «Է. Ա.»-ի լուսանցքներում նույնպես կան պատկերներ: Ձեռագրի կազմը բաղկացած է 36,5×30,5 սմ մեծության փղոսկրե երկու կողքերից, որոնք VI դ. աշխատանք են համարվում: Կողքերից յուրաքանչյուրը բաղկացած է հնգական սալիկից, որոնցից յուրաքանչյուրի վրա պատկերված է առանձին տեսարան: Այդ կազմը վաղ քրիստ. հայկ. արվ-ի նշանակալից հուշարձաններից է: Բացառիկ արժեք ունեն VI–VII դդ. մանրանկարները: Չորս տեսարաններն էլ իրենց խորհրդանշական բնույթով վերաբերում են հայտնության թեմային: Հագեցված և փոքրինչ մուգ ու խաղաղ երանգները կանաչի, կապույտի և ոսկու ոչ շռայլ գործածությամբ ստեղծում են տպավորիչ գունագեղություն: Արտահայտիչ են դեմքերը՝ օժտված ազգ. ինքնատիպությամբ: Կատարողական որոշ առանձնահատկություններով ու երանգավորմամբ այդ աշխատանքները մոտենում են նույն շրջանի հայ որմնանկար օրինակներին (Արուճ, Լմբատ): Սկզբնաթերթերի մանրանկարները ոճական առանձնահատկություններով ու պատկերագրությամբ IX–X դդ. գեղանկարչության ավանդույթների արտահայտությունն են: Գեղեցիկ են խորանները: Օգտագործված են հիմնականում պայտաձև զույգ կամարներ, որոնց հորինվածքը երփներանգ զարդամոտիվների և լրացուցիչ մանրամասերի կիրառմամբ համահնչուն է մատյանի ընդհանուր բնույթին: Բացառիկ է «Է. Ա.»-ի մանրանկարների դերը հայ գեղանկարչության հետագա զարգացման գործում: «Է. Ա.»-ի ուսումնասիրությամբ զբաղվել են Ա. Ուվարովը, Վ. Ստասովը, Ն. Կոնդակովը, Յո. Ստրժիգովսկին, Գ. Վայցմանը, Ֆ. Մակլերը, Ս. Տեր-Ներսեսյանը և ուրիշներ:

Գրկ. Ստրժիգովսկի Յո., Էջմիածնի Ավետարանը, Վնն., 1892: Macler F., L’Evangile armenien edition phototypique du manuscrit № 229 de la bibliothè que d’Etchmiadzin (989 de J.C.), P., 1920; Der Nersessian S., The Date of the Initial Miniatures of the Etchmiadzin Gospel, Études byzantines et armeniennes, Louvain, 1973, p. 533–558.

Հրավարդ Հակոբյան

ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԴՊՐՈՑ, Վաղարշապատի դպրոց (վարդապետարան), հոգևոր-կրթական հաստատություն: Հիմնադրվել է IV դ. սկզբին՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի օրոք՝ եկեղեցու սպասավորներ և ուսուցիչներ պատրաստելու նպատակով: V դ. սկզբին Մեսրոպ Մաշտոցը և Սահակ Ա Պարթևը Վաղարշապատում աշակերտներ են հավաքել հայ գրի տարածողներ ու թարգմանիչներ պատրաստելու համար: Նրանց ջանքերի շնորհիվ Է. դ. դարձել է հայալեզու առաջին դպրոցը, վերափոխվել մայր վարժարանի և ժամանակի բարձրագույն կրթարանի, որտեղ հիմք է դրվել նաև գրչության արվեստին: Սկզբում դասավանդել են Մեսրոպ Մաշտոցն ու Սահակ Ա Պարթևը, այնուհետև՝ Եզնիկ Կողբացին, Աղան Արծրունին: Ուսուցանել են Սուրբ Գիրքը, վարքաբանություն, քերականություն, ճարտասանություն, գրչության արվեստ, երաժըշտություն, տրամաբանություն, հետագայում՝ նաև աստղաբաշխություն, բարոյագիտական, թվաբանական և այլ առարկաներ (հուն. բարձրագույն դպրոցի օրինակով): Է. դ-ի վրա էր դրված Հայաստանում կրթության կազմակերպման ու ծավալման գործը: Դպրոցն ունեցել է մատենադարան: V դ. վերջին դպրոցը կաթողիկոսարանի հետ փոխադրվել է Դվին և այլ վայրեր՝ կապված կաթողիկոս. աթոռի տեղափոխությունների հետ: Սաներից են Հովհան Եկեղեցացին, Հովսեփ Պաղնացին, Տիրայր Խորենացին, Թաթիկ Բասենցին, Դանան Եկեղեցացին, Եզնիկ Կողբացին, Ղևոնդ Վանանդեցին, Կորյուն Սքանչելին, Երեմիան, Մովսես Խորենացին, Վարդան Մամիկոնյանը, Տաճատ Գնթունին, Ներսես Քաջբերունին և ուրիշներ:

1441-ին կաթողիկոսարանը վերստին Էջմիածնում հաստատվելուց հետո դպրոցը վերաբացվել է. կազմակերպիչն ու ուսուցչապետը Թովմա Մեծոփեցին էր: Անբարենպաստ պայմանների պատճառով դպրոցը երկու տարի հետո փակվել է: 1640-ին Էջմիածնում Փիլիպոս Ա Աղբակեցու նախաձեռնությամբ բացվել է նոր դպրոց՝ Վարդապետարան անունով, որը որոշ ընդմիջումներով գոյատևել է մոտ երկու և կես դար՝ հետագայում հայտնի դառնալով Էջմիածնի ժառանգավորաց դպրոց անունով: Ուսուցանել են Ոսկան Երևանցին, Սիմեոն Ջուղայեցին, Ստեփանոս Լեհացին, Առաքել Դավրիժեցին, Պետրոս Նախիջևանցին և ուր.: Դասավանդվել են կրոն. գիտություններ, հայոց լեզու, փիլիսոփայություն, դասական գրակ., տրամաբանություն, քերականություն: Է. դ. կրկին հայտնի է դարձել Սիմեոն Ա Երևանցու օրոք: 1813-ին Ներսես Ե Աշտարակեցին կառուցել է դպրոցի նոր շենք (50 աշակերտի համար) և աշխատելու հրավիրել Պ. Ղարադաղցուն, որին աշակերտել են Մ. Թաղիադյանը (1832–34-ին դասավանդել է նույն դպրոցում) և Խ. Աբովյանը: Տարբեր տարիներ այնտեղ դասավանդել են Մ. Պատկանյանը, բժիշկ Կ. Վասակյանը, Կ. Շահնազարյանը և ուր.: 1836-ից ուսուցանել են ռուսաց լեզու, իսկ 1860-ական թթ.՝ լատ., ֆրանս., հայոց պատմություն: 1874-ին նրա հիմքի վրա ստեղծվել է Գևորգյան ճեմարանը:

Գրկ. Ալպոյաճյան Ա., Պատմութիւն հայ դպրոցի, հ. 1, Կահիրե, 1946: Սանթրոսյան Մ., Արևելահայ դպրոցը XIX դ. առաջին կեսին, Ե., 1964:

ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԺՈՂՈՎՆԵՐ 1547, 1677, գաղտնի խորհրդաժողովներ Հայաստանը պարսկա-թուրքական տիրապետությունից ազատագրելու ուղիներ գտնելու նպատակով: Մահմեդ. նվաճողների ազգ., կրոն., տնտ. ու հարկային ծանր քաղաքականությունը, պատերազմները, գերեվարություններն ու արտագաղթերը հայ ժողովրդին մղել են ազատագր. պայքարի: Ազատագր. շարժման կազմակերպման գործն ստանձնել է Հայ եկեղեցին: Հայոց կաթողիկոսներն ու հոգևորականները փութաջանորեն մասնակցել են շարժման գաղափարախոսության մշակմանը և անձամբ գլխավորել քաղ. բանակցությունները Արևմուտքի երկըրների հետ: Հայաստանի ազատագրության խնդիրը քննարկելու համար կաթողիկոս Ստեփանոս Ե Սալմաստեցին Ս. Էջմիածնում 1547ին հրավիրել է խորհրդաժողով՝ Արլ. Հայաստանի բարձրաստիճան հոգևորականության, տանուտերերի ու մելիքների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ: Ժողովն ընդունել է Վենետիկի դոժին ուղղված «Աղերսագիր տերանց Հայոց» փաստաթուղթը, որի հայերեն բնագիրը չի պահպանվել և հայտնի է միայն իտալ. թարգմանությամբ: Այդ թղթում հայ ազատագր. շարժման գործիչները, Վենետիկի Հանրապետությունը ներկայացնելով որպես «պաշտպան բովանդակ քրիստոնեության», ակնկալել են, որ նրանից պետք է սկսվի հայերի փրկությունն ու ազատագրումը: Առանձին դիմումագրեր են ընդունվել՝ ուղղված Պողոս III պապին, որը պետք է գլխավորեր ու հովանավորեր հայերի, ինչպես նաև արևմտաեվրոպ. մի քանի երկրների ազատագրության գործը: Էջմիածնի ժողովը կաթողիկոսի գլխավորությամբ կազմել է պատվիրակություն, որի անդամներ են ընտրվել Զաքարիա եպիսկոպոսը, Դավիթ վարդապետը, Գրիգոր վրդ. Վարագեցին և Լուսիկ սարկավագը: 1547-ին պատվիրակությունը ժամանել է Կ. Պոլիս, հանդիպումներ ունեցել Կ. Պոլսի պատրիարքի հետ, իսկ 1548-ի աշնանը մեկնել է Վենետիկ: Այստեղ պատվիրակությունը հանրապետության դոժին է ներկայացրել «Աղերսագիրը» և Հայաստանի ազատագրության հեռանկարների վերաբերյալ բանակցություններ վարել նրա հետ: 1549-ի գարնանը պատվիրակությունը ժամանել է Հռոմ, նրան է միացել Պետրոս Երեց Եթովպացին, որն էլ կաթողիկոսին ներկայացրել է Պողոս III պապին: Պատվիրակությունը Հռոմում մնացել է շուրջ մեկ տարի, որի ընթացքում Ստեփանոս Ե Սալմաստեցին մի շարք բանակցություններ է վարել Պողոս III-ի, իսկ վերջինիս մահից հետո՝ նաև Հուլիոս III պապի հետ: Քաղ. բանակցություններին նախորդել է կաթողիկոսի հայտարարությունը իր ենթակա 27 եպիսկոպոսների անունից՝ պապին հնազանդվելու և Հայ եկեղեցին լատինականին ենթարկելու վերաբերյալ: Սույն զոհողությունը նախապայման էր դիվանագիտ. հետագա բանակցությունների համար և ազգքաղ. նկատառումներով հանձնարարված էր Էջմիածնի ժողովի կողմից: Բանակցությունների նման ընթացքով բավարարված՝ Հուլիոս III պապը 1550-ի ապրիլի 25-ին հանձնարարական նամակներով Ստեփանոս Ե Սալմաստեցուն ուղարկել է Գերմանիայի Կառլոս V կայսրի և Լեհաստանի Սիգիզմունդ II Ավգուստոս թագավորի մոտ՝ բանակցությունները շարունակելու: Սակայն Վիեննայում ու Վարշավայում ևս հայ-արևմտաեվրոպ. բանակցությունները շոշափելի արդյունք չեն տվել:

Հայաստանի ազատագրության խնդրի շուրջ Էջմիածնի բանակցությունները կաթոլիկ Արևմուտքի հետ վերսկսվել են XVII դ. 2-րդ կեսին՝ Հակոբ Դ Ջուղայեցի կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ: 1662-ին նա Հռոմ է ուղարկել Նախիջևանի թեմի առաջնորդ Առաքել վրդ. Բոպիկ (Բոկոտն) Շոռոթեցուն, որը բանակցություններ է վարել պապական շրջանակների հետ: Հատուկ աղերսագրով դիմել է նաև Ռուսաց Ալեքսեյ Միխայլովիչ թագավորին: Հայկ. գրատպության գործը խթանելու նպատակով Արմ. Եվրոպա է ուղարկել Ոսկան վրդ. Երևանցուն, Մատթեոս վրդ. Վանանդեցուն և այլոց: Նրանք նաև հանձնարարականներ են ունեցել այդտեղ նպաստավոր կարծիք ստեղծելու Հայաստանի ազատագրության խնդրի շուրջ և հող նախապատրաստելու հայ-արևմտաեվրոպ. քաղ. ու կրոն. բանակցությունների համար: Այդ ակնկալությամբ նամակագր. կապ է հաստատվել Ալեքսանդր VII պապի, Ավստրիայի Լեոպոլդ I կայսրի և այլոց հետ: 1677-ի սկզբին կաթողիկոսը Ս. Էջմիածնում գումարել է գաղտնի ժողով, ներկայացուցչությամբ՝ բարձրաստիճան հոգևորականության, Արլ. Հայաստանի մելիքների և մեծատունների (թվով՝ 12) կամ, ինչպես նշված է Հովհան Վիլհելմին ուղղված գրության մեջ՝ «Մեծ Հայաստանի գլխավոր և ղեկավար իշխանների» (6 եկեղեցական և 6 աշխարհիկ գործիչներ): Վերջիններից հանվանե հայտնի են Սիսիանի մելիք Իսրայելը, Կոստան բեյը և Յավրու որդի Աղաջանը: Ժողովը որոշել է օգնության հայցով դիմել Հռոմի պապին և, հնազանդություն հայտնելով, նրա միջնորդությամբ բանակցություններ վարել Արևմուտքի հզոր տերությունների հետ: Քննարկվել է նաև Վրաստանի հետ համագործակցության հարցը: Որոշվել է պատվիրակություն ուղարկել նախ Վրաստան, ապա՝ Եվրոպա: Պատվիրակության կազմում ընդգրկվել է 6 հոգի, որոնցից հայտնի են կաթողիկոսը, Առաքել վրդ. Շոռոթեցին, Սիսիանի մելիք Իսրայելը: Վերջինս, օգտվելով առիթից, իր հետ է վերցրել որդուն՝ Իսրայել Օրուն՝ Եվրոպայում կրթության տալու նպատակով: 1677-ի հունիսին պատվիրակությունը Թիֆլիսում բանակցություններ է վարել Քարթլիի թագավոր Գեորգի XI-ի հետ՝ պայմանավորվելով, որ հայերը դիմեն Արևմուտքին, իսկ Վրաստանը՝ Ռուսաստանին: Հանգանակություն կազմակերպելու պատրվակով պատվիրակությունը անցել է Արմ. Հայաստան, եղել Տրապիզոնում, Կարինում, Երզնկայում, Սեբաստիայում, Թոքատում, Ամիդ-Դիարբեքիրում ևն, 1678-ի վերջին ժամանել Կ. Պոլիս: Այստեղ հանդիպումներ է ունեցել արևմտահայ նշանավոր ազգ-կրոն. գործիչների, Կ. Պոլսի և Երուսաղեմի հայոց պատրիարքների, ինչպես նաև արևմտաեվրոպ. մի շարք երկրների դիվանագիտ. ներկայացուցիչների և պապական նվիրակ Ֆրանցիսկո Ջիլիի հետ: Վատիկանի հետ բանակցություններ նախապատրաստելու համար կաթողիկոսը պատվիրակության անդամներից Առաքել վրդ. Բոպիկին 1679-ին ուղարկել է Հռոմ, իսկ ինքը գրական գործիչ ու պատմագիր Երեմիա Քյոմուրճյանի խորհրդով թղթակցել Ռեչ Պոսպոլիտայի թագավոր Յան Սոբեսկու հետ՝ ակնկալելով նաև նրա օգնությունը: Սակայն պատվիրակության գործունեությունն անսպասելիորեն ընդհատվել է Հակոբ Դ Ջուղայեցու կանխահաս վախճանի պատճառով (1680-ի օգոստ. 1): Պատվիրակության անդամները ստիպված վերադարձել են Հայաստան (բացառությամբ՝ Իսրայել Օրու): Հայ-արևմտաեվրոպ. բանակցություններն առժամանակ հետաձգվել են: Պատմագրության մեջ արտահայտված այն տեսակետը, թե իբր Է. ժ. մշակել են Հռոմի հանդեպ դավան. մերձեցման և զույգ եկեղեցիների միավորման սկզբունքներ, զուրկ է պատմ. հիմքից: Հռոմի հանդեպ դավան. մերձեցման անհրաժեշտության վերաբերյալ հայ կաթողիկոսների հայտարարությունները և հռոմեանպաստ արտահայտությունները արվել են ազգ-քաղ. նկատառումներով և սոսկ կաթոլիկ Եվրոպայի համակրանքը շահելու նպատակ են հետապնդել:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Հայ-Վենետ, Վնտ., 1896: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Հովհաննիսյան Ա., Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, հ. 2, Ե., 1959:

Աղավնի Ութուջյան

ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՀՈԳԵՎՈՐ ՃԵՄԱՐԱՆ, հոգևոր բարձրագույն գիշերօթիկ ուսումնական հաստատություն: Բացվել է 1945-ի նոյեմբ. 1-ին, Էջմիածնում, Մայրավանքի մատենադարանի նախկին շենքում՝ Գևորգ Զ Չորեքչյանի նախաձեռնությամբ: Է. հ. ճ. Գևորգյան ճեմարանի յուրատեսակ շարունակությունն էր, ուստի 1998-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի կարգադրությամբ վերանվանվել է Գևորգյան հոգևոր ճեմարան: Նպատակն է հոգևորականներ պատրաստել Հայ առաքելական եկեղեցու համար: Ուսման տևողությունը 6 տարի է, ունեցել է 2 բաժին՝ ընդհանուր կրթ. և լսարանական, այսօր՝ միայն լսարանական: Առաջին վերատեսուչ է նշանակվել Մինաս Մինասյանը (1945–54): Ճեմարան են ընդունվում միջն. կրթությամբ 17–24 տարեկան ՀՀ քաղաքացիներ և սփյուռքում հայկ. կրթություն ստացած երիտասարդներ՝ «ձայնեղ, լայնամիտ և առողջակազմ աշակերտներ, որոնք ավարտելուց հետո պետք է ծառայեն միայն Հայ առաքելական եկեղեցում» («Տաթև» տարեգիրք, 1996–97, էջ 14): Դասավանդվում են կրոնական (Հայ եկեղեցու պատմություն, ընդհանուր եկեղեցու պատմություն, քարոզխոսություն, մեկնություն Հին և Նոր կտակարանների, բարոյական աստվածաբանություն, 1962-ից՝ Էկումենիկ շարժման պատմություն ևն), հայագիտ. (գրաբար, հայոց լեզու և գրականություն, հայ ժողովրդի պատմություն ևն) առարկաներ, երաժշտություն (եկեղեց. և եվրոպ.), լեզուներ (ռուս., անգլ., հին հուն.):

Է. հ. ճ. իր գոյության առաջին տասը տարիներին (1945–55) կանոնադրություն չի ունեցել և գործել է վերատեսչի տված հրահանգներով ու հանձնարարականներով: 1955-ին, Գևորգյան ճեմարանի կանոնադրության հիման վրա, կազմվել է Է. հ. ճ-ի կանոնադրությունը, նշվել են վերատեսչի, տեսչի, վերակացուի, քարտուղարի, դասախոսների, ուսանողների իրավասություններն ու պարտականությունները: Ճեմարանը գտնվում է Ամենայն հայոց կաթողիկոսի գերատեսչության ներքո: Նրա հրամանով են հոգևորականներից նշանակվում վերատեսուչ, տեսուչ և վերակացու: Տեսուչներ են եղել Հայկազուն եպս. Աբրահամյանը, Ներսես արք. Պոզապալյանը, Եզնիկ քհն. Պետրոսյանը և ուր.: Դասավանդում են Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ Ներսիսյանը, Շահե արք. Աճեմյանը, Ներսես արք. Պոզապալյանը, ճեմարանի նախկին սաներ, աշխարհականներ, արտերկրից հրավիրված հոգևորականներ: Ճեմարանն ունի 120 սան, շուրջ 45 դասախոս (2001): Ճեմարանականները պարտավոր են մասնակցել ամենօրյա ժամերգություններին և ս. Պատարագին: Ճեմարանն ավարտելուց հետո նրանք աշխատում են գիտ. ավարտաճառի վրա (շուրջ մեկ տարի), որը պաշտպանելուց հետո միայն իրավունք են ստանում քահանա ձեռնադրվելու և օծվելու: Ճեմարանավարտին հնարավորություն է ընձեռվում ուսումը շարունակելու արտերկրի կրոն. կրթ. բարձրագույն ուս. հաստատություններում: Ճեմարանի սաների ջանքերով լույս է տեսնում «Տաթև» ուսանող. պարբերաթերթը: Է. հ. ճ-ի տեսուչն է Եղիշե ավ. քհն. Սարգըսյանը (2000-ից):

Արթուր Կարապետյան
Գևորգ Մակարյան

ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐ, Վաղարշապատի Ս. Կաթ ո ղ ի կեե կեղե ց ի, Շողակաթ Ս. Աստվածածին եկեղեցի, ՀՀ Արմավիրի մարզի Վաղարշապատ քաղաքում: Ամենայն հայոց կաթողիկոսության կենտրոնը: Ագաթանգեղոսի վկայությամբ՝ կառուցել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Տրդատ Գ թագավորի օժանդակությամբ, 302–303-ին, Հայաստանի մայրաքաղաք Վաղարշապատում, արքունի ապարանքի մոտ: Ըստ պատմիչի՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը հայոց առաջին եկեղեցին կառուցելու համար ընտրել է տեսիլքում հրեշտակի ցույց տված՝ ոսկե խարսխի վրա հառնող հրեղեն սյան լուսե խաչի տեղը: Հայոց հայրապետը նախ պարսպապատել է տվել վայրը և ապա կանգնեցրել Փրկչական ս. Նշանը [XIII դարից տեսիլքին վերագրվել է այլ բովանդակություն, համաձայն որի՝ Աստծո Միածին Որդին լուսեղեն կերպարանքով իջել (այստեղից՝ «Էջմիածին» անունը) և ձեռքի ոսկե մուրճով գետնին զարկելով՝ նշադրել է տաճարի հիմնադրման տեղը]: Համաձայն Գրիգոր Ա Լուսավորչի տեսիլքի՝ Է.Մ.տ-ի ներսում, ուղիղ գմբեթի տակ, հիմնադրվել է Իջման ս. Սեղանը (նրա կառուցման և ձևի մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել):

Ըստ ազգ. ավանդության՝ Համաշխ. ջրհեղեղից հետո Նոյ նահապետն այդտեղ է սեղան կանգնեցրել և գոհունակության պատարագ մատուցել: Հետագայում նույն տեղում կառուցվել է մեհյան:

Տարբեր տեսակետների համաձայն, տաճարի հորինվածքը եղել է եռանավ բազիլիկ (Թ. Թորամանյան, Ա. Սահինյան), ուղղանկյուն, քառամույթ գմբեթավոր (Ա. Երեմյան, Ա. Խաչատրյան), ս. Խաչի վրա կանգնած քառասյուն ամպհովանու տեսքով (Ստ. Մնացականյան), թաղածածկ դահլիճ (Ն. Տոկարսկի), սկզբիցևեթ կառուցվել է ներկայիս հորինվածքով (Վ. Գրիգորյան): 1950-ական թթ. Է.Մ.տ-ի պեղումների ընթացքում բացվել են IV դ. գմբեթակիր մույթերի խաչաձև խարիսխները, Ավագ խորանի տակ՝ Վանի թագավորության ժամանակների կոթող և նախն. խորանը՝ կենտրոնում թոնրաձև կրակարանով: Չեն հայտնաբերվել ենթադրյալ բազիլիկի հետքերը, ինչը հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ Է.Մ.տ., ի սկզբանե լինելով գմբեթավոր, աշխարհում առաջին գմբեթավոր եկեղեցին է: Է.Մ.տ-ի նախն. կառույցից պահպանվել են հս. և արմ. պատերի հատվածները, անկյուններում՝ մոդուլիոններով քիվերով փոքրիկ ճակտոնները, հս. պատին՝ Պողոս առաքյալին և ս. Թեկղեին պատկերող, հուն. մակագրություններով պատկերաքանդակ և շրջանի մեջ ներգծված հավասարաթև խաչով, երկու կողմերում թռչուններով հարթաքանդակ, որոնք քրիստ. Հայաստանի քանդակագործ. արվեստի վաղագույն նմուշներն են:

Է.Մ.տ-ի Ավագ խորանում Գրիգոր Ա Լուսավորիչը սեղան է կանգնեցրել և օծել Շողակաթ ս. Աստվածածնի անունով՝ եկեղեցու տոնը կարգելով օգոստոս ամսին, Վերափոխման շաբաթ օրը: Գրիգոր Ա Լուսավորիչն այդտեղ է հաստատել Հայոց քահանայապետությունը, կառուցել հայրապետանոց, կացարաններ, հիմնել Էջմիածնի դպրոցը՝ նորաստեղծ քրիստ. եկեղեցու սպասավորներ և ուսուցիչներ պատրաստելու համար:

360-ական թթ. Պարսից Շապուհ II արքան ներխուժելով Հայաստան, ըստ պատմիչ Փավստոս Բուզանդի, գրավել է Վաղարշապատը և ավերել բոլոր շինությունները: Պարսկ. արշավանքից հետո Հայաստանի ավերված վանքերը (նաև Է.Մ.տ.) վերանորոգել են կաթողիկոսներ Ներսես Ա Մեծը և Սահակ Ա Պարթևը: 484-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը Դվին տեղափոխվելուց հետո Է.Մ.տ. շարունակել է մնալ իբրև Հայ եկեղեցու սրբազնագույն կենտրոն: Պատմիչ Ղազար Փարպեցու վկայությամբ՝ Հայաստանի կառավարիչ, իշխան Վահան Մամիկոնյանը 483–484-ին հիմնովին վերակառուցել է Է.Մ.տ., որից հետո այն ստացել է հատակագծային ու ծավալատարածա կան իր այժմյան տեսքը: Նրա՝ քառակուսուն մոտ ուղղանկյուն աղոթասրահի արմ., հվ. և հս. կողմերում արտաքուստ շեշտված են ներսից կիսաշրջանաձև ու դրսից հնգանիստ խորանները: Է.Մ.տ-ի արլում դրսից եռանիստ Ավագ խորանի երկու կողմերում մեկական ավանդատներ են: Աղոթասրահի կենտրոնում, չորս հաստահեղույս մույթերի վրա ձգվող կամարները կրում են տաճարի գմբեթը: Է.Մ.տ-ի՝ խաչաձև-կենտրոնագմբեթ, քառամույթ, քառախորան այս հորինվածքը հայկ. եկեղեց. ճարտ-յան մեծ ավանդն է ողջ քրիստ. ճարտ-յան մեջ: Այն VII դ. Հայաստանում կրկնվել է Բագարանի Ս. Թեոդորոս եկեղեցում և Բյուզանդիայի միջոցով IX–XI դդ. տարածվել Եվրոպայում (Ֆրանսիա, Իտալիա, Հունաստան):

V դ., Ղազար Փարպեցու վանահայրության օրոք, Է.Մ.տ-ի փայտե ծածկը հրդեհվել է: Ըստ պատմիչ Սեբեոսի, VII դ. I-ին երեսնամյակին Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսը փայտե ծածկը փոխարինել է քարով: Տաճարը VII դ. կեսին նորոգել է Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսը: Համաձայն Ստեփանոս Տարոնեցու,

982-ին արաբ Աբլհաճ Ամիրան իջեցրել է Է.Մ.տ-ի գմբեթի խաչը: Է.Մ.տ. զգալի վնասվել է արաբների, սելջուկյան թուրքերի, թաթար-մոնղոլների արշավանքներից: XIII դ. Ստեփանոս արք. Օրբելյանը առաջին անգամ կիրառել է «Էջմիածին» անունը Մայր տաճարի համար: 1431-ին իշխան Ռուստամ Օրբելյանը Է.Մ.տ-ին 7 գյուղ է նվիրել՝ տնտ. հիմք ստեղծելով Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը 1441-ին Վաղարշապատում վերահաստատելու համար: Նորընտիր կաթողիկոս Կիրակոս Ա Վիրապեցին սկսել է Է.Մ.տ-ի նորոգումը, որն ավարտել է Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանց կաթողիկոսը: Տաճարի նորոգմանն աջակցել է Թովմա Մեծոփեցին: XV դարից տաճարը կոչվել է Է.Մ.տ.:

XVII դ. սկզբին Պարսից շահ Աբբաս I-ը որոշել է ամբողջապես քանդել Է.Մ.տ., քարերը տեղափոխել Պարսկաստան և Սպահանի մոտ կառուցել նոր տաճար՝ հայրենիքից տեղահանված տասնյակ հազարավոր հայերին նոր բնակատեղիին կապելու համար: Այդ ծրագիրը լրիվ չի իրագործվել, հետագայում որոշվել է տանել տաճարի հանգուցային քարերը, պատարագի ս. Սեղանը, Քրիստոսի իջման տեղի քարը, մկրտության ավազանը, բեմի քարերից, քարե աշտանակներ ևն, ինչպես նաև՝ Լուսավորչի Աջը: Տեղափոխված քարերը հետագայում դրվել են Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի եկեղեցու պատերի շարվածքում, և դարերի ընթացքում խարխլված տաճարն ավելի է քայքայվել:

XVII դ., ըստ պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու, Է.Մ.տ-ի ծածկը և գմբեթը քանդված են եղել, պատերի շատ քարեր՝ թափված, հիմքերը՝ վնասված, տաճարը՝ կողոպտված: Մովսես Գ Տաթևացի կաթողիկոսը հիմնովին նորոգել է Է.Մ.տ., նոր գմբեթ կառուցել, դրսից և ներսից ամրացրել պատերը և հիմքերը, վերակառուցել ծածկը: Նա Է.Մ.տ. շրջապատել է 7 բուրգով ամրացված պարիսպներով, նրանց կից խցեր և տնտ. շենքեր կառուցել: Մայր աթոռի համալիրում Է.Մ.տ. թողնվել է ազատ, բակի կենտրոնում, հավասարապես հեռու աշխարհիկ շենքերից: Կառուցապատման այս սկզբունքը հետագայում կիրառվել է XVII դ. հայկ. վանքերում և անապատներում: Է.Մ.տ-ի նոր գմբեթի թմբուկի 12 նիստերին մեդալիոնների ձևով քանդակված են առաքյալների դիմապատկերները: Նրանք պատկերված են լուսապսակով և կիսանդրիով, կերտված ամենայն մանրամասնությամբ. նրանցից յուրաքանչյուրի դիմագծերն օժտված են շեշտված անհատականությամբ:

Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսը վերակառուցել է 1635–36-ի թուրք-պարսկ. պատերազմի ժամանակ ավերված Էջմիածնի կաթողիկոսարանի շենքերը: Կառուցել է արլ. խցերը, ձիթհանքեր, փայտաշեն սեղանատունը վերաշինել քարով, սալարկել բակը, նորոգել Է.Մ.տ-ի տանիքը: 1654-ին, պոլսեցի մեծահարուստ Անտոն Չելեպիի բարերարությամբ, սկսվել է Է.Մ.տ-ի արմ. ճակատին կից զանգակատան շինարարությունը: 1655-ին Փիլիպոս Ա Աղբակեցու վախճանից հետո զանգակատան ընդհատված շինարարությունը 1657-ին շարունակվել է և 1658-ին ավարտվել՝ Հակոբ Դ Ջուղայեցի կաթողիկոսի օրոք: Այն կառուցել է ճարտ. Սահակ Հիզանեցին՝ մասնակցությամբ ուստա Մովսեսի (շինարարության ընթացքում ընկել է շենքից և զոհվել): Շին. աշխատանքները ղեկավարել է վերակացու Հովհաննեսը: Է.Մ.տ-ի եռաստիճան, սլացիկ համաչափություններով սյունազարդ զանգակատունը օրինակ է ծառայել XVII–XVIII դդ. հայկ. վանքերի և եկեղեցիների նույնատիպ կառույցների համար: Է.Մ.տ-ի զանգակատան արմ. ճակատին քանդակված է Քրիստոսի, հվ-ին՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի, հս-ին՝ Տրդատ Գ թագավորի պատկերները: 1664-ին զանգակատան որմնանկարները կատարել է Զաքարե Ոսկերիչը: Նույն թվականին 2-րդ հարկում Ս. Հրեշտակապետաց սեղան է օծվել: 1682-ին կաթողիկոս Եղիազար Ա Այնթապցին տաճարի հվ., արլ. և հս. խորանների տանիքներին փոքրիկ զանգակատներ է կանգնեցրել, 1684-ին Իջման ս. Սեղանի վեմ քարը վերցրել է մարմարակերտ չորս սյուների վրա կառուցված գեղեցիկ գմբեթի տակ, Ավագ խորանի բեմապատը երեսպատել մարմարե սալերով, նորոգել մույթերը, սալարկել աղոթասրահը, հվ. խորանում՝ ս. Հովհաննես Կարապետի, իսկ հս-ում ս. Ստեփանոսի սեղաններ օծել:

1720-ին Աստվածատուր Ա Համադանցի կաթողիկոսի պատվերով Է.Մ.տ-ի գմբեթը, Ավագ խորանը, թաղերն ու կամարները բազմերանգ և ոսկեզօծ զարդանախշերով է պատել նշանավոր տաղերգու և նկարիչ Նաղաշ Հովնաթանը: Պահպանվել են միայն գմբեթի վերնամասի նկարազարդումները, որոնցում նկատելի է պարսկ. արվեստի ազդեցությունը՝ արտահայտված զարդերի խիտ հյուսվածքներով, բուս. մոտիվներով արաբեսկային նկարվածքով, նոճիների կիրառումով: Արժեքավոր են Է.Մ.տ-ի պատերին Նաղաշ Հովնաթանի կատարած դիմանկարները և թեմատիկ որմնանկարները: Դրանցից մնացել է երեք հատված (այժմ գտնվում են ՀԱՊ-ում), որոնք պատկերում են Տրդատ թագավորին՝ Աշխեն թագուհու և քրոջ՝ Խոսրովիդուխտի հետ, աղոթող զինվորին և Հայկ Նահապետին: Է.Մ.տ-ի ներսի ձևավորման կարևոր տարրերն են եղել Նաղաշ Հովնաթանի գեղանկարչական, հաստոցային գործերը: Նա նկարել է սրբերի, հոգևորականների, բազմաֆիգուր թեմատիկ կտավներ («Ոտնլվա», «Խորհրդավոր ընթրիք» ևն): Կարապետ Բ Ուլնեցի կաթողիկոսը Ավագ խորանի բեմապատին նկարել է տվել ոսկեզօծ և ծաղկահյուս շրջանակների մեջ ներառված 12 առաքյալների դիմանկարները, կենտրոնում՝ մանուկ Հիսուսին գրկած ս. Աստվածածնին, եզրերին՝ ս. Ստեփանոս ու ս. Փիլիպոս նախասարկավագներին: 1734-ին Աբրահամ Գ Կրետացի կաթողիկոսը Ավագ խորանի երկու կողմերում սեղաններ է օծել, աջում՝ նվիրված Հակոբ և Հովհաննես առաքյալներին, ձախում՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչին, նկարազարդել է տվել պատերը և մույթերը:

Ղազար Ա Ջահկեցի կաթողիկոսի ջանքերով կառուցվել են Ղազարապատ հյուրանոցը և Վեհարանը: Նա Էջմիածին է հրավիրել Նաղաշ Հովնաթանի Հակոբ և Հարություն որդիներին, որոնք նկարազարդել են Է.Մ.տ. և Վեհարանը: 1766-ին Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսը Էջմիածնի Մայրավանքը պարսպապատել է երկրորդ շարքով, 1770-ին նորոգել Է.Մ.տ-ի տանիքը, միաբանության ամառային սեղանատունը, 1771-ին հնդկահայ բարերար Գրիգոր Խոջաջանյանի միջոցներով Մայր աթոռում հիմնել Արլ. Հայաստանում առաջին տպարանը: Է.Մ.տ-ի ներսը ձևավորելու համար նա հրավիրել է Հովնաթան Հովնաթանյանին, որն աշխատանքներն ավարտել է 1786-ին, Ղուկաս Ա Կարնեցի կաթողիկոսի օրոք: Հովնաթան Հովնաթանյանի՝ Է.Մ.տ-ի զարդարման աշխատանքները բաժանվում են երեք խմբի՝ Հին և Նոր կտակարանների թեմաներով արված առանձին նկարներ, սրբերի և պատմ. գործիչների դիմանկարներ և ծաղկանկարներ (հաստոցային նկարների մեծ մասը պահվում է ՀԱՊ-ում, իսկ զարդանկարները ծեփով ծածկել է տվել Մկրտիչ Ա Վանեցի կաթողիկոսը): Ի դեմս Է.Մ.տ-ի մույթերի, խորանների, պատերի առանձին հատվածների համար նախատեսված նկարների (Սահակ Ա Պարթևի, Մեսրոպ Մաշտոցի, Դավիթ Անհաղթի, Ներսես Շնորհալու, Գրիգոր Տաթևացու ևն) Հովնաթան Հովնաթանյանը տվել է հայկ. կերպարվեստում շքերթային դիմանկարի առաջին օրինակները: Իսկ թեմատիկ նկարներում («Աստվածընկալ Մարիամ», «Մոգերի երկրպագությունը», «Մուտք Երուսաղեմ», «Խորհրդավոր ընթրիք», «Խաչելություն») կրկին առաջինը հայ գեղանկարչության մեջ ստեղծել է դասական սկզբունքներով ստեղծված հորինվածքներ: Նրա՝ ս. Աստվածածնին պատկերող նկարների շարքում ակնառու է ավանդ. թեմայի ինքնատիպ լուծման հակումը: 1784-ին Ղուկաս Ա Կարնեցի կաթողիկոսը փոխել է Է.Մ.տ-ի արտաքին պատերի ներքևի չորս շարքի և որմնախարսխի քայքայված քարերը, 1785-ին՝ բակը սալահատակել, 1786-ին՝ նորոգել տվել տաճարի որմնանկարները և լրացրել նոր, ոսկեզօծ ծաղկանկարներով, ամրացրել գմբեթակիր հս. մույթերը:

1804–13-ին, ռուս-պարսկ. պատերազմի ընթացքում, ռուս. կողմը տաճարն իբրև բերդ է օգտագործել, որի համար խորանների զանգակատների շուրջը պատնեշներ են կառուցվել: Ռուս զինվորները տաճարի տանիքին շուրջօրյա պահակության ընթացքում կրակ են վառել, որի հետևանքով տանիքի սալերը ճաքճքել են, և անձրևաջրերը ներս են թափանցել: 1813-ին Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսը նորոգել է Է.Մ.տ-ի տանիքը և դպրատուն կառուցել: 1837-ին, Ռուսաց Նիկոլայ I կայսրի՝ Հայաստան այցելելու նախօրյակին, նորոգվել և բարեկարգվել են տաճարը և Մայրավանքը: 1866-ին Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ հանգանակություն է կազմակերպվել Է.Մ.տ-ի նորոգման համար: 1868– 1919-ին Մայրավանքում հրատարակվել է Հայաստանում առաջին պարբերականը՝ «Արարատ» ամսագիրը, իսկ 1874-ին բացվել հոգևոր բարձրագույն դպրոց (տես Գևորգյան ճեմարան): 1868–69-ին Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսը Է.Մ.տ-ի արլ. կողմում, նրա ողջ լայնությամբ, Ռուսաստանի հայ համայնքների միջոցներով կցաշենք է կառուցել Էջմիածնի եկեղեցապատմ. թանգարանի համար: Նրա արլ. ճակատի միջին մասում խորանաձև ծավալ է դուրս բերվել՝ տաճարի արտաքուստ խաչաձևությունը չխախտելու համար, սակայն կառույցն իտալ. Վերածնության իր ճարտ. ոճով անհարազատ է Է.Մ.տ-ի ընդհանուր կերպարին:

1888-ին ճարտ. Մ. Սալամբեկյանի ղեկավարությամբ սկսվել են Է.Մ.տ-ի նորոգման աշխատանքները: Տաճարի պատերի քայքայված եռաստիճան հիմնախարիսխը փոխարինվել է նորով: Մայրավանքի ընդարձակ բակը, որը զգալիորեն բարձր էր տաճարի հատակից, հողահեռացմամբ ցածրացվել է, և շենքն ազատվել վերգետնյա ջրերի ազդեցությունից: Մակար Ա Թեղուտցի կաթողիկոսը, ելնելով Է.Մ.տ-ի պատմաճարտ. և կրոնաազգ. բացառիկ կարևոր նշանակությունից, հրահանգել է նորոգման ժամանակ անաղարտ պահել տաճարի ավանդ. ձևերը: 1889-ին փոխվել են զանգակատան մույթերի վնասված քարերը, վերանորոգվել «Տրդատադուռ» դարպասը, բակում ծառուղիներ ստեղծվել: Է.Մ.տ-ի մուտքերի (երեքն են) դռները փոխարինվել են կաղնու փայտից պատրաստված, նրբորեն ու հայաոճ զարդաքանդակված դռներով: Մկրտիչ Ա Վանեցի կաթողիկոսը Է.Մ.տ-ի նորոգումը ղեկավարելու համար հրավիրել է նկարիչ Վարդգես Սուրենյանցին: Նա 1909-ին հրապարակել է տաճարի նորոգման իր մշակած գիտամեթոդ. սկզբունքները: 1909–10-ին Է.Մ.տ. մանրամասնորեն չափագրվել է: 1910-ի մայիսի 15-ին Գևորգ արք. Սուրենյանցի նախագահությամբ և Կոմիտաս վարդապետի քարտուղարությամբ կայացած խորհրդակցությունում որոշվել են վերանորոգման աշխատանքների մեթոդներն ու հերթականությունը: 1914ին, մեծահարուստ Ալեքսանդր Մանթաշյանի բարերարութամբ, Է.Մ.տ. մասնակի նորոգվել է: 1915-ին Էջմիածնի Մայրավանքը դարձել է Մեծ եղեռնից մազապուրծ հայ գաղթականների հավաքատեղի և ապաստան: 1921-ին Է.Մ.տ-ի հվ. խորանի գմբեթարդը և տանիքի զանգակատունը փլվել են: 1923-ին Ա. Թամանյանի և Թ. Թորամանյանի գիտ. ղեկավարությամբ հվ. խորանը վերականգնվել է, հանվել են թանգարանի տանիքի զույգ գմբեթները՝ տաճարի ընդհանուր կերպարին անհարիր լինելու պատճառով:

1945-ին կաթողիկոս Գևորգ Զ Չորեքչյանի առաջարկով ազգ-եկեղեց. ժողովը որոշում է ընդունել Է.Մ.տ-ի հիմնովին նորոգման մասին, որն իրականացվել է 1954–55-ին՝ Հայաստանի կառավարության հատկացրած միջոցներով: Աշխատանքները կատարվել են հատուկ հանձնաժողովի (գրողներ՝ Ա. Իսահակյան, Դ. Դեմիրճյան և Ս. Զորյան, նկարիչներ՝ Մ. Սարյան և Գ. Գյուրջյան, հնագետ՝ Կ. Ղաֆադարյան, ճարտ-ներ՝ Ս. Սաֆարյան, Ռ. Իսրայելյան, Մ. Գրիգորյան, Հ. Մարգարյան, Վ. Հարությունյան, Կ. Հովհաննիսյան, Լ. Սադոյան և ուր.) հսկողությամբ: Երկաթբետոնով ամրացվել են տաճարի կրող կոնստրուկցիաները՝ մույթերը և կամարները, նորոգվել ծածկի խաչվող թաղերը: Մ. Սարյանի գլխավորած հանձնաժողովի հսկողությամբ, արվեստաբան Լ. Դուռնովոյի ղեկավարությամբ 20 նկարիչներից բաղկացած խումբը մաքրել, ամրացրել ու լրացրել է տաճարի որմնանկարները:

Կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի գահակալության ժամանակաշրջանում մեծածավալ աշխատանքներ են կատարվել Է.Մ.տ-ի ուսումնասիրման, նորոգման և բարեզարդման ուղղությամբ: Այդ նպատակով միջոցներ է տրամադրել Գալուստ Կյուլպենկյան հիմնարկությունը: 1955–59-ին Է.Մ.տ-ի հատակը պեղվել է, շաղախի ներարկումով ամրացվել են տաճարի պատերը, տանիքը ծածկվել է կապարե թիթեղներով, աղոթասրահը սալահատակվել հայաստանյան մարմարով: Այցելուների համար մատչելի է դարձել Ավագ խորանի տակ բացված լուսավորչաշեն խորանը (մուտքը՝ թանգարանից), գմբեթակիր մույթերի նախն. խարիսխները ծածկվել են ապակիով: 1959-ին վերականգնվել է հվ. խորանի վրայի զանգակատունը: Վազգեն Ա կաթողիկոսը, հաշվի առնելով Իջման ս. Սեղանի չափերի անհարմարությունը Մայր տաճարի ներսում, գմբեթակիր սյունազարդ այդ կառույցը փոխարինել է ծավալով ավելի փոքր ու գեղեցիկ մարմարակերտ ս. Սեղանով, որն այլևս չի խանգարում հավատացյալներին՝ հետևելու Ավագ խորանի վրա մատուցվող ս. Պատարագին: Նոր՝ ս. Աստվածածնի պատկերով Իջման ս. Սեղանի ճարտարապետը Ռ. Իսրայելյանն է, նկարիչը՝ Գ. Խանջյանը: Իջման ս. Սեղանի XVII դ. ամպհովանին, նկատի առնելով նրա պատմագեղ. արժեքը, տեղափոխվել է Էջմիածնի Ս. Գայանե վանքի եկեղեցու Ավագ խորան: Տաճարի բարեզարդման մաս են կազմել բեմի վարագույրը և հվ. ու հս. խորանների սեղանները (ճարտ.՝ Ա. Գալիկյան), բյուրեղապակե ջահերը, պատուհանների երկաթե վանդակները (Գ. Խանջյան): Պատրաստվել է Մկրտության ավազան (ճարտ.՝ Ա. Գալիկյան), որն ունի Քրիստոսի մկրտությունը պատկերող որմնանկար (Հ. Մինասյան): Նորոգվել և հարդարվել է տաճարին կից թանգարանը, որտեղ պահվում և ցուցադրվում են 800-ից ավելի եկեղեց. կիրառ. արվեստի բացառիկ արժեքավոր իրեր (ոսկե ու արծաթե, ականակուռ ու մարգարտաշար խաչեր, խաչվառներ, սկիհներ, բուրվառներ, գավազաններ, գոտիներ, սաղավարտներ, թագեր, խույրեր, բազպաններ, մատանիներ, գորգեր, վարագույրներ, գրամատյաններ, ս. Մյուռոնի սափորներ, կաթսաներ, մասնատուփեր, շուրջառներ ևն): Է.Մ.տ-ում են պահվում Հայ առաքելական եկեղեցու կարևորագույն սրբություններ ս. Գեղարդը, Թադեոս առաքյալի Աջը, ս. Գրիգոր Ա Լուսավորչի Աջը, Գետարգելի ս. Նշանը, Նոյյան տապանից և Կենաց փայտից մասնիկներ, Հովհաննես Կարապետի, Պետրոս և Անդրեաս առաքյալների, Մատթեոս և Մարկոս ավետարանիչների, ս. Հռիփսիմեի և ս. Գայանեի մասունքները, ս. Հակոբ Մծբնա հայրապետի Աջը, ս. Արիստակես Ա Պարթևի Աջը, ս. Գևորգ Զորավարի, ս. Նիկողայոս Հրաշագործի մասունքները: XVIII դարից Է.Մ.տ-ի արմ. կողմը դարձել է Հայոց կաթողիկոսների բացօթյա հանգստարան: Զանգակատան երկու կողմերում են ամփոփվել կաթողիկոսներ Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցին, Աղեքսանդր Բ Բյուզանդացին, Դանիել Ա Սուրմառեցին, Հովհաննես Ը Կարբեցին, Ներսես Ե Աշտարակեցին, Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցին, Մակար Ա Թեղուտցին, Մկրտիչ Ա Վանեցին, Մատթեոս Բ Կոստանդնուպոլսեցին, Գևորգ Ե Սուրենյանցը, Խորեն Ա Մուրադբեկյանը, Գևորգ Զ Չորեքչյանը, Վազգեն Ա Պալճյանը, Գարեգին Ա Սարգիսյանը:

Է.Մ.տ-ի արմ. կողմի հրապարակում է կատարվում ս. Մյուռոն եփելու արարողությունը: Է.Մ.տ-ում է տեղի ունենում Ամենայն հայոց կաթողիկոսների ընտրությունը և օծումը:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Պատմություն Հայոց, Ե., 1983: Փավս տ ո ս Բուզանդ, Հայոց պատմություն, Ե., 1987: Ղազար Փարպեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Սիմեոն Երեվանցի, Ջամբռ, Վաղ-պատ, 1879: Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1842: Մխիթարյանց Ա., Կաթուղիկէ Մայր եկեղեցի Վաղարշապատայ ընդ չորից վանօրէից նորին, հ. 2, Վաղպատ, 1875: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Թորամանյան Թ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ. 1, 2], Ե., 1942, 1948: Սահինյան Ա., Էջմիածնի Մայր տաճարի սկզբնական տեսքը, ՊԲՀ, 1966, № 3: Ղազարյան Մ., Հայ կերպարվեստը XVII–XVIII դարերում, Ե., 1974: Գրիգորյան Վ., Էջմիածնի Մայր տաճար, ԼՀԳ, 1986, № 7: Հարությունյան Վ., Սուրբ Էջմիածնի շինարար գահակալները, Էջմիածին, 1996: Khatchatrian A., L’architecture armenienne du IVe au VIe siecle, P., 1971; Vagharchapat, V., 1998 (Documenti di architettura armena, 23).

Մուրադ Հասրաթյան

ԷՋՄԻԱԾՆԻ Ս. ԳԱՅԱՆԵ ՎԱՆՔ, Վաղարշապատ քաղաքի հարավային կողմում, ս. Գայանեի և նրա երկու ընկերուհիների (տես Գայանյանց կույսեր) նահատակման վայրում: Այնտեղ, ըստ Ագաթանգեղոսի, 301-ին Գրիգոր Ա Լուսավորչի ղեկավարությամբ և նրա գցած հիմքերի վրա Տրդատ Գ Մեծը, նրա քույր Խոսրովիդուխտը և Աշխեն թագուհին վկայարան են կառուցել: 395-ին Սահակ Ա Պարթևը վերակառուցել է Ս. Գայանեի վկայարանը: 630-ին Եզր Ա Փառաժնակերտցին քանդել է վկայարանը և տեղում սրբատաշ տուֆով շինել այսօր կանգուն Ս. Գայանե եկեղեցին, վանական միաբանություն հաստատել: Ս. Գայանե եկեղեցին ներդաշնակ համաչափություններով, տպավորիչ ինտերիերով քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկ է, որի Ավագ խորանի տակ գտնվում է սրբուհու՝ հվարլ. ավանդատնից մուտքով թաղածածկ դամբարանը: XVII դ. եկեղեցին եղել է կիսավեր ու լքված: XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին գրում է, որ Ս. Գայանե եկեղեցու միայն պատերն ու գմբեթակիր մույթերն են կանգուն եղել: Փիլիպոս Ա Աղբակեցին 1652-ին հիմնովին վերակառուցել է եկեղեցին, վերականգնել նրա ծածկը և գմբեթը: Միաժամանակ Ս. Գայանե եկեղեցու հիմքերը ստորգետնյա ջրերից պաշտպանելու համար վանքի հվ. պարսպից դեպի դաշտ ջրահեռացման համակարգ են ստեղծել, որպեսզի ջրերը նաև ոռոգման նպատակով օգտագործվեն: 1688-ին Եղիազար Ա Այնթապցին կառուցել է վանքի միաբանության շենքերը, պարիսպը, Ս. Գայանե եկեղեցուն արմ. կողմից կցել եռակամար գավիթսրահ, նրա հվ. և հս. ծայրերին պատարագամատույց սեղաններով Պողոս և Պետրոս առաքյալներին նվիրված մատուռներ շինել: Գավիթ-սրահը հետագայում ծառայել է որպես կաթողիկոսների տապանատուն: 1764-ին Սիմեոն Ա Երևանցին Է. Ս. Գ. վ-ի տարածքում կառուցել է ստորգետնյա խոշոր սառցատուն՝ վանքի մթերքները պահելու համար: Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու գահակալության տարիներին (1866–82) Է. Ս. Գ. վ-ի վանահայր Վահան Բաստամյանցը նորոգել է վանքը, կառուցել արմ. կամարակապ դարպասը, վանահոր և միաբանների բնակելի շենքերը, դպրոց, որտեղ ինքը դասավանդել է, հիմնել է տպարան և հրատարակել «Դըպրոց» ամսագիրը:

1910-ին Նոր Նախի ջևանի հայ համայնքը սև գրանիտից տապանաքար է բերել ս. Գայանեի գերեզմանի համար: 1959-ին Է. Ս. Գ. վ. նորոգվել է, եկեղեցու ներսը մաքրվել է սվաղից, հատակը սալարկվել, տարածքը բարեկարգվել, բակում կառուցվել է մատաղատուն, աղբյուր (ճարտ.՝ Ռ. Իսրայելյան): 1960-ին վանքի տարածքում Մայր աթոռի՝ 1920-ից հետո թաղված միաբանների գերեզմանների վրա դրվել են մարմարե սալիկներով տապանաքարեր: 1976-ին Ս. Գայանե եկեղեցու շուրջը դարերի ընթացքում կուտակված լիցքը հեռացվել է, պատերի մեջ շաղախ է ներարկվել, և քայքայված քարերը փոխարինվել են նորերով: 1977–80-ին լոնդոնահայ Հարություն Մութաֆյանի բարերարությամբ, վանքի միաբանության շենքերը նորոգվել են և օժտվել ժամանակակից հարմարություններով, քարե սալերով ծածկվել եկեղեցու տանիքը և գմբեթը: Է. Ս. Գ. վ-ի գավթում են ամփոփված Եղիազար Ա Այնթապցի, Աբրահամ Բ Խոշաբեցի, Ղազար Ա Ջահկեցի, Մինաս Ա Ակներցի, Հակոբ Ե Շամախեցի, Սիմեոն Ա Երևանցի, Ղուկաս Ա Կարնեցի, Դավիթ Ե Էնեգեթցի, Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսները, իսկ վանքի շուրջը՝ բազմաթիվ արքեպիսկոպոսներ, եպիսկոպոսներ, վանահայրեր, Մայր աթոռի բարերարներ, իշխաններ և նշանավոր այլ անձինք:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Ե., 1983: Սեբեոս, Պատմութիւն, Ե., 1979: Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 1, Էջմիածին, 1842: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Հարությունյան Վ., Սուրբ Էջմիածնի շինարար գահակալները, Էջմիածին, 1996:

Մուրադ Հասրաթյան

ԷՋՄԻԱԾՆԻ Ս. ՀՌԻՓՍԻՄԵ ՎԱՆՔ, Վաղարշապատ քաղաքի հյուսիս-արևելյան կողմում, ս. Հռիփսիմեի և նրա երեսուներկու ընկերուհիների (տես Հռիփսիմյանց կույսեր) նահատակման վայրում: Ըստ Ագաթանգեղոսի, այնտեղ 301-ին, Գրիգոր Ա Լուսավորչի ղեկավարությամբ ու նրա գցած հիմքերի վրա Տրդատ Գ Մեծը, նրա քույր Խոսրովիդուխտը և Աշխեն թագուհին կառուցել են վկայարան՝ կիսագետնափոր դամբարան, վրան՝ Մասիս լեռան լանջից Տրդատ Գ-ի բերած քարերից քառասյուն ամպհովանի: 395-ին Սահակ Ա Պարթևը վերակառուցել է Ս. Հռիփսիմեի վկայարանը, որն ավերել էր Պարսից Շապուհ արքան: Ըստ VII դ. պատմիչ Սեբեոսի, 618-ին Կոմիտաս Ա Աղցեցին քանդել է այդ վկայարանը՝ «ցած և մթին» լինելու պատճառով, և տեղում սրբատաշ տուֆից կառուցել այսօր կանգուն Ս. Հռիփսիմե եկեղեցին: Այն կենտրոնագմբեթ է, քառախորան, չորս անկյուններում երեք քառորդ խորշերով, որոնցից մուտքեր են բացվում դեպի ավանդատները: Արլ.՝ Ավագ խորանի տակ ս. Հռիփսիմեի թաղածածկ դամբարանն է, որի մուտքը հս-արլ. ավանդատնից է: Ս. Հռիփսիմե եկեղեցին իր ճարտարապետության բյուրեղյա հստակության և կատարյալ հորինվածքով այդ տիպի եկեղեցիների լավագույն օրինակն է: Հռիփսիմեատիպ կառույցների շարքին են պատկանում Հայաստանում Մոխրենիսի Օխտը դռնի վանքի (VI դ.), Ավանի Ս. Հովհաննես (VI դ.), Արամուսի Ծիրանավոր Ս. Նշան (VI դ.), Զորադիրի Ս. Էջմիածին (VI դ.), Գառնհովիտի Ս. Գևորգ (VII դ.), Այգեշատի Թարգմանչաց վանքի (VII դ.), Սյունի վանքի Ս. Հովհաննես (VII դ.), Արծվաբերի Ս. Աստվածածին (VII դ.), Արծվանիստի Ս. Աստվածածին (X դ.), Վարագավանքի Ս. Աստվածածին (X դ.), Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ (X դ.) եկեղեցիները, Վրաստանում՝ հայ քարգործ վարպետների մասնակցությամբ շինված Մցխեթի Ս. Խաչ (VII դ.), հայ ճարտ. Թոդոսակի կառուցած Աթենիի Ս. Սիոն (VII դ.), Շուամթայի (VII դ.) և Մարտվիլիի (X դ.) եկեղեցիները: Կոմիտաս Ա Աղցեցին թողել է շին. երկու արձանագրություն, որոնցից Ավագ խորանին փորագրվածում իրեն անվանել է եկեղեցու «շինող»: Հայկ. ճարտ. մեջ վաղ միջնադարում շինող բառը կիրառվել է ճարտարապետ իմաստով, հետևաբար՝ Կոմիտաս Ա Աղցեցին եղել է եկեղեցու ոչ միայն կառուցողը, այլև՝ ճարտարապետը: 628-ին կաթողիկոսը վախճանվել է և ամփոփվել ս. Հռիփսիմեի դամբարանի առջև, եկեղեցու ներսում (տապանաքարը հետագա նորոգումների ժամանակ ծածկվել է սալահատակի տակ): XVII դ. սկզբին Է. Ս. Հ. վ. եղել է կիսավեր և լքված: Այդ տարիներին, ըստ XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու, կաթոլիկ երկու միսիոներ քանդել են ս. Հռիփսիմեի դամբարանը և հափշտակել տապանում ամփոփված սրբուհու մասունքները: Էջմիածնի Գրիգոր և Վարդան եպիսկոպոսները Էջմիածնի Ս. Հռիփսիմե վանքի եկեղեցու հատակագիծը հետ են խլել մասունքները և նորոգել դամբարանը: Փիլիպոս Ա Աղբակեցին 1651–53-ին նորոգել է Ս. Հռիփսիմե եկեղեցու գմբեթը, տանիքը, պատերի որոշ հատվածներ, սալահատակել ներսը և արմ. մուտքի առջև քառամույթ սրահ կառուցել: 1655-ին վախճանված Փիլիպոս Ա Աղբակեցուն Երևանի Մահմադղուլի խանն արգելել է թաղել Էջմիածնի Մայր տաճարի մոտ, և կաթողիկոսին ամփոփել են Ս. Հռիփսիմե եկեղեցու ներսում: Եկեղեցու արմ. մուտքի առջև թաղված են Հայոց կաթողիկոսներ Աստվածատուր Ա Համադանցին (1715–25) և Կարապետ Բ Ուլնեցին (1726–29): Արլ. մասում Է. Ս. Հ. վ-ի վանահայրեր Ղազար վրդ. Աստապատցու (XVII դ.), Անտոն վարդապետի (XVIII դ.), ինչպես նաև XVII դ. աստվածաբան, փիլիսոփա Ստեփանոս Լեհացու շիրմաքարերն են: Եղիազար Ա Այնթապցին XVII դ. վերջին տասնամյակում նորոգել է Է. Ս. Հ. վ-ի շենքերը, հաստատել վանքի միաբանությունը: Սիմեոն Ա Երևանցին 1776ին կառուցել է վանքի աղյուսաշեն պարիսպները, հս. դարպասը և երկու շրջանաձև բուրգերը՝ Մկրտիչ եպիսկոպոսի միջոցներով: 1790-ին Ղուկաս Ա Կարնեցին կառուցել է եկեղեցու արմ. մուտքի առջևի սրահի վրայի զանգակատունը: Մկրտիչ Ա Վանեցին 1898ին վանքի հվ. կողմում կառուցել է միաբանության համար երկհարկանի շենք և չթրծված աղյուսից պարիսպների հվ. և արլ. հատվածները փոխարինել սրբատաշ տուֆից շինված պատերով: 1936-ին մասնակի նորոգվել են վանքի շենքերը: 1945-ին վանքի բակի հվ. մասում այգի է տնկվել: Վազգեն Ա Պալճյանի հայրապետության տարիներին բարեկարգվել է վանքի տարածքը, հվ. կողմում աղբյուր կառուցվել (ճարտ.՝ Ռ. Իսրայելյան): 1958-ին մաքրել են եկեղեցու ներսի ուշ շրջանի սվաղը, Ավագ խորանում նոր սեղան տեղադրել և կոփածո երկաթից ջահ պատրաստել: Պեղումներով Ս. Հռիփսիմե եկեղեցու հս-արլ. և հվարմ. որմնամույթերի տակ հայտնաբերվել են որպես խարիսխներ օգտագործված, հոնիական ոճի քանդակներով խոշոր քարեր, որոնք պատկանել են, ըստ երևույթին, հին Վաղարշապատի հեթանոս. տաճարներից մեկին (դրանց այդօրինակ տեղադրությունը խորհրդանշել է քրիստոնեության հաղթանակը հեթանոսության հանդեպ): 1979-ին Է. Ս. Հ. վ-ի արլ. կողմում պեղումներով բացվել են IV–V դդ. միանավ եկեղեցու հիմքեր, իսկ հս. պարսպից դուրս՝ վաղ միջնադարյան հնձան: 1987-ին հիմնովին վերակառուցվել է Է. Ս. Հ. վ-ի վթարային վիճակում գտնվող զանգակատունը:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Ե., 1983: Սեբեոս, Պատմութիւն, Ե., 1979: Առաքել Դավրի ժեց ի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 1, Էջմիածին, 1842: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Հարությունյան Վ., Եկայք շինեսցուք, Էջմիածին, 1988: Е р е м я н А., Храм Рипсимэ, Е., 1955.

Մուրադ Հասրաթյան

ԸՆԴՀԱՆՐԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, Կաթողիկե եկեղեցի, Տիեզերական եկեղեցի, եկեղեցու չորս հատկանիշներից կամ ստորոգելիներից (Մի, Ընդհանրական, Առաքելական և Սուրբ) մեկը, որը բանաձևված է Հավատո հանգանակում. «Հաւատամք ի Մի միայն Ընդհանրական և Առաքելական Սուրբ եկեղեցի»: Եկեղեցին որպես Հիսուս Քրիստոսի խորհրդավոր մարմին և Տիրոջ ներկայության և փրկագործության երկրային արտահայտություն՝ մեկ ամբողջություն է, Մի և Ընդհանրական իր հիմնադրով՝ Հիսուս Քրիստոսով, իր գլխով, որ է՝ Հիսուս Քրիստոս. «Քրիստոս գլուխն է եկեղեցու» (Եփես. 5.23), կամ «Մե՛կ մարմին և մե՛կ հոգի, ինչպես որ մե՛կ է ձեր հույսը, որին Աստված կոչեց մեզ: Մե՛կ Տեր կա, մե՛կ հավատ, մե՛կ մկրտություն, մե՛կ Աստված…» (Եփես. 4.4–5): Եկեղեցին Ընդհանրական է, որովհետև Քրիստոսն իր մեջ ունի համայն մարդկությունը, չի ճանաչում ազգ., աշխարհագր. կամ այլ սահմանափակում և կոչված է քրիստոնեությունը քարոզելու ամբողջ աշխարհում ու բոլոր ժողովուրդների մեջ. «Գնացե՛ք ամբողջ աշխարհով մեկ և քարոզեցե՛ք Ավետարանը բոլոր մարդկանց» (Մարկ. 16.15): Եկեղեցին Մի և Ընդհանրական է իր նպատակով և առաքելությամբ, այն է՝ Աստծո թագավորության հաստատումը և Աստծո կամքի կատարումը, Մի և Ընդհանրական է առ Քրիստոս իր հավատով, իր առաքելականությամբ՝ հաստատված նախ Քրիստոսով, ապա առաքյալների կողմից Երուսաղեմի Վերնատանը՝ Հոգեգալստյան իրադարձությամբ: Այդ եկեղեցին կոչվել է Աշխարհամատուռ, այսինքն՝ աշխարհին պատկանող մատուռ և առաջին եկեղեցի, որն այնուհետև առաքյալների տիեզերական առաքելությամբ աճել, տարածվել, հաստատվել է տարբեր վայրերում ու դարձել բազմաճյուղ: Առաքյալների և նրանց հաջորդների կողմից աշխարհի տարբեր ծայրերում հաստատված եկեղեցիներն Աշխարհամատուռ եկեղեցու ճառագայթումներն են: Եկեղեցին Մի և Ընդհանրական է իր էության և իսկության մեջ, բայց բազմաճյուղ ու բազմաճառագայթ է երկրի վրա. «Ինչպես մեկ է մարմինը և ունի բազում անդամներ, և մարմնի այդ բազում անդամները բոլորը մեկ մարմին են, այնպես էլ՝ Քրիստոս» (Ա Կորնթ. 12.12): Այս իմաստով հատկանշական է Իգնատիոս Անտիոքացու (I–II դդ.) այն միտքը, թե տեղական եկեղեցին ոչ թե մեկ մասնիկն է Ը. ե-ու, այլ հենց Ը. ե. է՝ գլուխ ունենալով Հիսուս Քրիստոսին և առաքյալներին:

Բազմաճյուղ Ը. ե. Մի և Ընդհանրական է եղել նաև Քրիստոսի խոսքի, մարմնի և արյան խորհրդի հաղորդությամբ, որով եկեղեցին ապահովում է Տիրոջ ներկայությունն իր մեջ և հավատացյալների միջև: Նա, ով դուրս է այդ հաղորդությունից, չի կարող քրիստ. եկեղեցու մաս կազմել: Աղանդավորներն ու հերետիկոսները, ենթարկվելով բանադրանքի, զրկվել են եկեղեցու հաղորդությունից: Եկեղեցու ընդհանրականությունն ու միությունն արտահայտվել են նաև ուղղափառ դավանանքով, դրսևորվել տիեզերական ժողովներում, որոնք բանաձևել են հայտնությամբ տրված դավանանքը: Այն եկեղեցիները, որոնք ընդունել են տիեզեր. երեք ժողովների (տես Նիկիայի Ա տիեզերական ժողով 325, Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողով 381, Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողով 431) հաստատած հավատի հիմն. սկզբունքները՝ Հոր և Որդու համագոյությունը, Որդու Աստվածությունը, Մարդեղության և Փրկագործության խորհուրդները, Սուրբ Հոգու Աստվածությունն ու Ամենասուրբ Երրորդության վարդապետությունը, Ս. Կույսի Աստվածածին կամ Աստվածամայր լինելը, կազմել են քրիստ. Ը. ե-ու ընտանիքը, միասնաբար պայքարել աղանդների և հերձվածների դեմ:

Ը. ե. ունեցել է տարբեր ժամանակներում հաստատված և հավասար իրավունքներով օժտված հինգ տիեզեր. աթոռներ՝ Հռոմի, Կոստանդնուպոլսի, Ալեքսանդրիայի, Անտիոքի և Երուսաղեմի: Եկեղեց. կարևորագույն գործերում նրանցից ոչ մեկն առանց մյուսների համաձայնության չէր կարող որևէ բան ձեռնարկել կամ թելադրել: Բացի այդ հինգ աթոռներից կային նաև այլ հայրապետություններ՝ առաքելահաստատ և առաքելական նույն իշխանությամբ, որոնցից է Հայոց աթոռը կամ հայրապետությունը՝ հաստատված Սուրբ Էջմիածնում: Սակայն հատկապես քրիստոսաբան. տարբեր ընկալումները, արևելաքրիստ. և արևմտաքրիստ. ավանդությունները, ուղղափառության սահմանների և հասկացության շուրջ դավան. տարաձայնությունները, ինչպես նաև պատրիարքական աթոռների հակամարտություններն ու քրիստոնյա աշխարհում գերիշխանության հասնելու նկրտումները պատճառ են դարձել Ը. ե-ու պառակտման: 451-ի Քաղկեդոնի ժողովը սկիզբ է դրել Ը. ե-ու բաժանմանը, ինչը խախտել է եկեղեցու միությունը, խզել եկեղեցիների միջև հաղորդությունը: Եթե Քաղկեդոնի ժողովից առաջ հայը Հույն կամ Լատին եկեղեցիներում և փոխադարձաբար օտարազգիները Հայ եկեղեցում կարող էին առանց այլևայլության հաղորդվել Տիրոջ մարմնի և արյան խորհրդով, ապա Քաղկեդոնի ժողովից հետո եկեղեցիների միջև ստեղծված դավան. տարբերությունները խախտել են այն ներդաշնակությունը և միությունը, որ ներկայացնում էր Ը. ե.: Եթե մինչև Ը. ե-ու պառակտումը բոլոր եկեղեցիները հավատի ավանդության առնչությամբ ունեցել են ընդհանրական և առաքելական համընդհանուր ակունք, այն է Աստվածաշունչը, տիեզեր. ժողովների դավան. բանաձևումները և վճիռները, համաքրիստ. եկեղեցու սուրբ հայրերի ուսուցումները, ապա բաժանումից հետո յուրաքանչյուր եկեղեցի կամ եկեղեցիների ընտանիք ունեցել է իր դավանանքը, համաքրիստ. եկեղեց. հայրերի ու տիեզեր. ժողովների սեփական ցանկը:

Քաղկեդոնի ժողովի դավան. վճիռները չընդունած եկեղեցիները, այդ թվում՝ Հայ եկեղեցին, կազմել են Ը. ե-ու Արևելյան ուղղափառ ընտանիքը: Ը. ե-ու պառակտումը դարերի ընթացքում ավելի է խորացել և հանգեցրել նորանոր բաժանումների: 1054-ին միմյանց նզովել և խզել են իրենց հաղորդությունը Կ. Պոլսի և Հռոմի աթոռները: Պատմության մեջ դա հայտնի է արլ. և արմ. եկեղեցիների մեծ բաժանում անունով: Առաջացել են ուղղափառ (օրթոդոքս) և արևմտյան (կաթոլիկ) եկեղեցիները: Ավելի ուշ, XVI դ. Ռեֆորմացիայի արդյունքում, երբ ի հայտ է եկել բողոքականությունը, ստեղծվել են նոր եկեղեցիներ և հարանվանություններ՝ ձևավորված դավան., վարդապետ., վարչ. և կազմակերպ. տարբեր հիմքերի վրա:

Հայ եկեղեցին ընդունել է տիեզեր. երեք ժողովների դավանությունը համապատասխան վճիռներով և իր Տոնացույցում առանձին հիշատակում է դրանք՝ տոնախմբելով այդ ժողովներին մասնակցած բոլոր եկեղեցիների հայրապետների հիշատակը: Հայ եկեղեցին իր առաքելական հաջորդականությամբ, առաքելությամբ, դավանանքով և ինքնուրույն նվիրապետությամբ Ը. ե-ու մեկ և անբաժան մասն է և ճանաչում է Քրիստոսի եկեղեցին իր միության, սրբության, առաքելականության և ընդհանրականության մեջ: Եկեղեցու ընդհանրականության և միության՝ Հայ եկեղեցու ըմբըռնումը խտացված է «Միութիւն ի կարեւորս, ազատութիւն՝ յերկբայականս, և սէր՝ յամենայնի» բանաձևում: Հայ եկեղեցին որպես անկախ և ինքնիշխան եկեղեցի մշտապես հաղորդակցվել է մյուս եկեղեցիների հետ. դրա արտահայտություններից է նաև քույր եկեղեցիների սրբերի (տես Սուրբեր Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու) և հայրապետների (տես Եկեղեցու հայրեր) ներկայությունը Հայ եկեղեցու Տոնացույցում ու ծիսական կյանքում: Հայ եկեղեցին ունի եկեղեցու հայրերի մի ցանկ՝ «երկոտասան վարդապետք» անվամբ, որն արլ. և արմ. քրիստ. մտածողության համադրություն է: Այնտեղ ընդգրկված են Ը. ե-ու հինգ տիեզեր. աթոռների, ինչպես նաև Աթենքի, Կեսարիայի, Կիպրոսի աթոռների մեծահռչակ հայրապետները:

Քաղկեդոնի ժողովը խախտել է եկեղեցու միությունը հաղորդության ու դավանանքի պարագայում, բայց եկեղեցու, որպես Քրիստոսի խորհրդավոր մարմնի, ընդհանրականությունն արտահայտվում է մի հոտ լինելու և մի հովիվ ունենալու իրողությամբ՝ «պիտի լինի մի հոտ և մի հովիվ» (Հովհ. 10.16), և հիմնադրի ու գլխի՝ Հիսուս Քրիստոսի հանդեպ բոլոր եկեղեցիների ու աթոռների ունեցած հավատարմությամբ, սիրով և հնազանդությամբ՝ «եկեղեցին հնազանդվում է Քրիստոսին» (Եփես. 5.24):

Արտաշես Ղազարյան

ԹԱԴԵՈՍ, Ղեբեոս, նաև Լեբե, Ադդե, առաքյալ: Ըստ Նոր կտակարանի՝ Հիսուսի տասներկու աշակերտներից մեկը՝ Հակոբոսի եղբայրը, որը քրիստոնեություն է քարոզել նաև Հայաստանում (43–66-ին): Ի թիվս տասներկուսի՝ Հիսուսն ընտրել է նաև նրանց՝ «…Ալփեոսի որդի Յակոբոս և Ղեբեոս, որ Թադեոս կոչվեց…» (Մատթ. 10.1–3, Մարկ. 3.13– 19): Տես Առաքյալներ: Համաձայն այլաբնույթ աղբյուրների՝ Թ. եղել է Քրիստոսի 72 (70) աշակերտներից մեկը (Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, գիրք Բ, գլ. ԼԳ: Յայսմաւուրք, դեկտ. ԻԳ, 1706, էջ 343–346, որտեղ նա հիշվում է իբրև «գլուխ ՀԲ [72] աշակերտացն Քրիստոսի»):

Ըստ Մովսես Խորենացու, Հիսուս Քրիստոսը խոստացել էր, որ իր առաքյալներից մեկին կուղարկի Եդեսիա քաղաք՝ Աբգար թագավորին բժշկելու և այնտեղ ավետարանագործելու, ինչը և կատարվել է Թ-ի միջոցով: Աբգարին բժշկելուց, քրիստոնեություն քարոզելուց, ինչպես նաև Ադդե անունով մեկին եպիսկոպոս ձեռնադրելուց հետո Թ. Աբգարի հրովարտակով ներկայացել է Հայոց թագավոր Սանատրուկին (I դ. 2-րդ կես), որը Աբգարի քեռորդին էր: Թ-ի քարոզչությամբ Սանատրուկը ևս ընդունել է քրիստոնեություն, բայց, զգուշանալով իշխանների սպառնալիքից, շուտով հետ է կանգնել:

Թ-ի հրաշագործ քարոզչությամբ քրիստոնեություն են ընդունել շատերը, այդ թվում՝ թագավորի դուստր Սանդուխտը: Շատ չանցած Սանատրուկի կարգադրությամբ Արտազ գավառի Շավարշավան գյուղաքաղաքում նահատակվել են Թ. և Սանդուխտ կույսը: Առաքյալի նահատակության վայրում կառուցվել է Արտազի Ս. Թադե վանքը: Թ-ի՝ Հայաստանում առաքելագործելու մասին վկայում են ոչ միայն հայկ., այլև ասոր. աղբյուրները (Ագաթանգեղոսի ասորերեն համառոտ խմբագրությունը՝ «Ադդեի վարդապետություն»-ը): Թ-ի կյանքի, քարոզչության և նրա անձի հետ կապված հարակից պարագաների մասին են պատմում հետևյալ բնագրերը. «Վկայաբանութիւն Թադէոսի առաքելոյն, քարոզութեանն եւ գալստեան ի Հայս եւ կատարմանն որ ի Քրիստոս», «Վկայութիւն սրբոյն Սանդխտոյ դստերն Սանատրկոյ արքայի» («Սոփերք հայկականք», 1853, հ. 8, էջ 9– 58, Յայսմաւուրք, 1834, մաս 1, էջ 63–70, մաս 2, էջ 302–303), «Գիւտ նշխարաց Թադէոսի առաքելոյ եւ Սամուէլի եւ Իսրայելի եւ այլոց, որ բազում ժամանակս կային ծածկեալ եւ էին ամբողջ եւ յայտնեցան առն ուրումն ճգնաւորի եւ սքանչելատեսի որ ի մանկութեան վարժեալ էր արժանաւոր կարգաւք Կիւրակոս անուն» («Սոփերք հայկականք», 1853, հ. 8, էջ 85–96):

Թ. առաքյալի անունով Հայոց կանոնագրքում առկա են անվավեր կանոններ («Սահմանք կանոնաց սուրբ առաքելոյն Թադէոսի ի քաղաքն Ուռհա ի լուսաւորել զնոսա» ևն), որոնք բովանդակում են քրիստ. բարոյականության, վարք ու բարքի ընդհանուր սկզբունք ներ և սահմանումներ («Կանոնագիրք Հայոց», 1971, հ. 2, էջ 19–40):

Թ-ի անունով հայտնի են նաև հետևյալ մատենագր. միավորները. «Սուրբ առաքելոյն Թադէոսի Յաղագս առաջին գիւտի Սրբոյ Խաչին…» (Ղեբուբնա Եդեսացի, «Թուղթ Աբգարու…», 1868, էջ 60–72), «Սրբոյն Թադէոսի առաքելոյն վասն յարութեան մեռելոց» («Անկանոն գիրք առաքելականք», 1904):

Իբրև Հայ եկեղեցու հիմնադրի՝ Թ-ին նվիրվել են ճառեր, գանձեր, տաղեր, աղոթքներ ևն: Թ. իր պատշաճ տեղն է զբաղեցրել նաև հայ միջնադարյան կերպարվեստում: Նա սովորաբար պատկերվել է մի ձեռքին դաշույն (որով նահատակվել է), մյուս ձեռքին՝ Հիսուսի կողը խրված գեղարդը (որն, ըստ ավանդության, նա բերել էր Հայաստան):

Հայ եկեղեցին Թ. և Բարդուղիմեոս առաքյալների հիշատակը տոնում է նոյեմբեր կամ դեկտեմբեր ամիսներին: Թ-ի հիշատակը նշում է նաև երկրորդ անգամ՝ ս. Սանդուխտի հետ:

Գրկ. Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997, գիրք Բ, գլ. ԼԳ, ԼԴ: Մելքոնյան Հ., Ասորական աղբյուրները Հայ եկեղեցու մասին, «Էջմիածին», 1978, № 7, № 10–12: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Հակոբ Քյոսեյան

ԹԱԹՈՒԼ ճգնավոր, սուրբ Թաթուլ (ծ. և մ. թթ. անհտ), տոնելի սուրբ, V դարի վերջի հայ ճգնավորության երևելի ներկայացուցիչ, Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից: Վարդանանց պատերազմից (451) հետո, շարունակվող պարսկ. հալածանքներից խույս տալով, ավագ եղբոր՝ Վարոսի հետ առանձնացել է Գաբեղենից (Գաբեղյանց) գավառի լեռներում, Վիշապաձոր կոչված վայրում (այժմյան Կաղզվան քաղաքի մոտակայքում), որտեղ վարել է «հրեշտակակրոն» կյանք և հռչակվել որպես աստվածառաք տեսիլների տեսանող: Առանձնական ճգնության նվիրվելու համար եղբայրները բաժանվել են. Թաթուլը մնացել է նույն տեղում, իսկ Վարոսը ճգնությունը շարունակել է Դիցամայր (Դիցմայր) կոչվող քարանձավում:

Թ-ի հռչակը լսելով՝ նրա մոտ հավաքվել են ճգնավոր. խմբեր և կազմել ուխտավոր ճգնակյացների միաբանություն: Այնտեղ կառուցել են եկեղեցի, որը միաբանության առաջնորդի անունով կոչվել է Թաթուլի վանք (Թաթլա կամ Թաթլո վանք): Իր աշակերտներից Թումասին (Թովմաս) առաջնորդ նշանակելով՝ Թ. ճգնակեցությունը շարունակել է Մայրաձոր կոչված մենարանում՝ մինչև իր վախճանը, որից հետո նրա մարմինը փոխադրվել և ամփոփվել է յուրանուն վանքում:

Հայ եկեղեցին ս. Թ-ի, ս. Վարոսի և ս. Թումասի հիշատակը տոնում է Խաչվերացից հետո՝ 5-րդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի օրը՝ ս. Անտոն և ս. Կրոնիդես ճգնավորների հիշատակի հետ միասին:

Գրկ. Ավգերյան Մ., Լիակատար վարք և վկայաբանություն…, հ. 7, Վնտ., 1813, էջ 22–33: «Սոփերք հայկականք», հ. 11, Վնտ., 1854, էջ 50–59: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997: Հայոց եկեղեցու սրբերը և սրբակենցաղ անձինք, կազմ. Ռ. Մաթևոսյան, Ս. Էջմիածին, 1999:

Լևոն Սարգսյան

ԹԱԼԻՆԻ ԿԱԹՈՂԻԿԵ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀՀ Արագածոտնի մարզի Թալին քաղաքի հյուսիսում: VII դ. կառուցել են Կամսարական իշխանները: Քառամույթ բազիլիկի հայկ. ճարտ-յան մշակած խաչաձև, եռախորան տարբերակն է, որի նախատիպն է VII դ. սկզբին վերակառուցված Դվինի Կաթողիկե եկեղեցին (տես Դվինի Ս. Գրիգոր եկեղեցի): Թ. Կ. ե. ունի Զվարթնոցի տաճարի ազդեցությունը կրող հարուստ արտաքին հարդարանք, խորանների և գմբեթի թմբուկի դեկորատիվ կամարաշարեր, լուսամուտների քանդակազարդ պսակներ, ցցուն բեկվածքներով քիվեր ևն: Ինքնատիպ է արմ. ճակատը, որի զույգ խորշերի միջի սյուների խոյակներին, հավանաբար, արձաններ կամ թևավոր խաչեր են կանգնեցվել: Թ. Կ. ե-ուց արմ. և հս. վաղմիջնադարյան գերեզմանոցն է, որտեղ կան V–VI դդ. քառանիստ կոթողներ՝ թեմատիկ հարթաքանդակներով, IX դ. խաչքարեր: 774-ին արաբները կողոպտել են Թալինը, սպանել և գերի տարել բնակչության մեծ մասին. այս աղետը հայոց պատմագրության մեջ հայտնի է «Թալնո կոտորած» անունով: 783-ին Թ. Կ. ե-ու պատին արձանագրություն է փորագրվել՝ Թալին ջուր անցկացնելու մասին: Բագրատունիների օրոք Թալինը բարգավաճել է: 1040-ին Հովհաննես Սմբատ թագավորը Թ. Կ. ե-ուն այգի է նվիրել: 1162ին Ելտկուզ ամիրան հանկարծակի հարձակվել է Թալինի և Աշնակի վրա, այրել ավանները և գերեվարել բնակիչներին: Թ. Կ. ե. ավերվել է 1840-ի հուլիսի 4-ի երկրաշարժից. քանդվել են գմբեթը և շենքի հվ-արմ. մասը: 1866-ին Թալինում Ս. Աստվածածին եկեղեցին կառուցելիս օգտագործել են Թ. Կ. ե-ու քանդակազարդ և այլ քարեր: 1947-ին Թ. Կ. ե. մասնակի վերանորոգվել է: 1970–74-ին վերակառուցվել է գմբեթի թմբուկը, նորոգվել են տանիքները, պեղումներով բացվել Թալինի Կաթողիկեի հս. խորանից մոտ 5մհեռու գտնվող V դ. միանավ բազիլիկ եկեղեցու հիմքերը:

Թ. Կ. ե-ու ներքին պատերն ամբողջությամբ նկարազարդ են եղել: Պահպանվել են բազմաթիվ մեծ ու փոքր հատվածներ Ավագ խորանում և շրջակա պատերին: Ավագ խորանի գմբեթարդում պատկերված է եղել «Քրիստոսը փառքի մեջ» հորինվածքի ինքնատիպ տարբերակ, որտեղ Քրիստոսի փոխարեն ներկայացվել է միայն նրա գահը: Պահպանվել է Տիրոջ գահի պատկերի աջ եզրը՝ բարձիկով և վրան դրված գրքով: Կենտր. պատերի երկու կողմերում նկարված են եղել քառակերպեր (տետրաթմորֆ): Հատվածաբար պահպանվել են վերջիններիս հսկայական ճերմակ թևերը: Ներքևում եղել են հասակով մեկ կանգնած առաքյալների պատկերները: Դեպի Ավագ խորան տանող կամարին տասը մեդալիոններում սրբերի դիմապատկերներ են, իսկ կենտր. մեդալիոնում՝ հավասարաթև խաչի պատկեր: Խորանի հվ. պատին դեռևս ուրվագծվում է «Մուտք Երուսաղեմ» հորինվածքը: Պահպանվել են նաև երկու հեծյալների, ինչպես նաև մարդկային ֆիգուրների, ճարտ. շինությունների և այլ հատվածային պատկերներ: Ուշագրավ է, որ Թ. Կ. ե-ու արտաքին հարդարանքի որոշ մասեր, ինչպես, օր., քիվերը և լուսամուտների պսակները, նույնպես եղել են գունազարդված: Եկեղեցու որմնազարդման պատվիրատուն է Մովսես Եկեղեցապանը. այդ մասին է վկայում եկեղեցու ձախ ավանդատան պատին պահպանված եզակի արձանագրությունը:

Ինչպես բուն կառույցի, այնպես էլ որմնանկարների թվագրման մասին որևէ ստույգ տեղեկություն չի պահպանվել: Տաճարը հավանաբար որմնանկարներով զարդարվել է շին. աշխատանքների ավարտից հետո, բայց ոչ ուշ քան VII դ. 80–90-ական թվականներին:

Գրկ. Էփրիկյան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 2, Վնտ., 1905: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, 2, Ե., 1942, 1948: Մանուչարյան Ա., Թալինի Կաթողիկե եկեղեցին, «Էջմիածին», 1988, № 8: Д у р н о в о Л., Краткая история древнеармянской живописи, Е., 1957; К о т а н д ж я н Н., Цвет в раннесредневековой живописи Армении, Е., 1978; Der Nersessian S., L’art arménien des origines au XVII siècle, P., 1977.

Մուրադ Հասրաթյան
Կարեն Մաթևոսյան
Աննա Լեյլոյան

ԹԱՆԱԴԵ ՎԱՆՔ, Թանատի վանք, ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Վերնաշեն գյուղից 7 կմ հարավ-արևելք: Հիմնադրվել է վաղ միջնադարում՝ որպես ճգնավորական մենաստան: Ըստ պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի, 735-ին Թ. վ-ում ամփոփել են Ստեփանոս Սյունեցու դին և գերեզմանի վրա փոքրիկ մատուռ կառուցել: 1273–79-ին մատուռի տեղում, Պռոշ իշխանի և նրա ընտանիքի հովանավորությամբ, շրջակայքի բնակիչների ուժերով մուգ կապտավուն բազալտի սրբատաշ քարերով կառուցվել է ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում ավանդատներով (արլ. կողմինները՝ երկհարկ), արտաքուստ ուղղանկյուն, գմբեթավոր հորինվածքով Ս. Ստեփանոս եկեղեցին: Գմբեթի հովանոցաձև վեղարով բազմանիստ թմբուկը զարդարված է բարձրաքանդակներով. հվ. լուսամուտից վերև Պռոշյանների զինանշանն է՝ թևատարած արծիվ, մագիլներում՝ խոյ, վեղարի տակ՝ եզան գլուխ, ցուլի վրա հարձակվող առյուծ, թռչուն, հվ. պատին՝ արևի ժամացույցի վրա քանդակված են գավաթից ջուր խմող երկու սիրամարգ, նրանցից ձախ՝ թռչունը ձագի հետ ևն: Ս. Ստեփանոս եկեղեցուն հս-ից կից է XIII դ., սրբատաշ բազալտից միանավ Ս. Նշան կամ Վարագա Ս. Նշան կոչվող եկեղեցին (հավանաբար, որոշ ժամանակ այստեղ է պահվել Վարագավանքի հռչակավոր ս. Նշանը): Նրա արմ. մուտքի ճակատակալ քարին քանդակված է Պռոշյան իշխանական տոհմից երիտասարդ հեծյալ, որը նիզակը խրել է առյուծի երախը, իսկ նրանցից վերև տարբեր թռչուններ են պատկերված: Թ. վ-ի քանդակները միջնադարյան հայկ. աշխարհիկ պատկերաքանդակների արժեքավոր նմուշներ են:

Թ. վ. XIV դ. ստացել է բազմաթիվ նվիրատվություններ՝ հողամասեր, այգիներ, դրամ: 1335-ին Հայրուտը վանքում «աղոթանոց» է կառուցել: Թ. վ-ի շուրջը կան XIII–XVI դդ. խաչքարեր և տապանաքարեր: 1971-ին Թ. վ-ի տարածքը պեղվել է, և բացվել են վանքի գավթի, հվ. կողմում՝ խոշոր միանավ եկեղեցու և նրա գավթի ու աշխարհիկ շինությունների հիմքեր (ենթադրվում է, որ այս շենքերում է գործել Գլաձորի համալսարանը): 1984-ին նորոգվել են Ս. Ստեփանոս և Ս. Նշան եկեղեցիները, և Թ. վ-ի տարածքը բարեկարգվել է:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Լալայան Ե., Շարուր-Դարալագյազի գավառ: Վայոց ձոր կամ Դարալագյազ, ԱՀ, Թ., 1905, գիրք 12: Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք հայոց պատմութեան մէջ, մաս 2, Երուսաղեմ, 1944: Եղիազարյան Հ., Թանահատի վանքը կամ Ղարավանքը և նրա վիմագիր արձանագրությունները, «Էջմիածին», 1964, № 10:

Մուրադ Հասրաթյան

ԹԱՆԱՀԱՏԻ ՎԱՆՔ, ՀՀ Սյունիքի մարզի Արևիս գյուղի մոտ, լեռան լանջին: Պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանը Թ. վ. համարել է իր նշանակությամբ երկրորդը (Տաթևի վանքից հետո) Սյունիքի վանքերի շարքում: Թ. վ. առաջնորդվել է ճգնավորական մենաստանի կանոնակարգով. միաբանները վանքի տարածքից դուրս չեն եկել, սնվել են հաց ու ջրով, միայն կիրակի օրերին՝ բանջարեղենով ու ընդեղենով: Ղ. Ալիշանը Թ. վ-ի Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցու կառուցման թվականը համարում է 491-ը: Այն ունի միանավ, պայտաձև հատակագծով և ատամնաշարով զարդարված, շեշտված պայտաձև եզրակամարով (փլվել է 1979ին) խորան, որից մուտք է բացվում դեպի հվից կից ավանդատունը: Հվ-ից եղել է սյունասրահ. պահպանվել են բազմանիստ սյուների բեկորները, խարիսխները և խոյակները: VI–VII դդ. նախնական փայտե ծածկը փոխարինվել է թաղով, որի համար երկայնական պատերին որմնամույթեր են կցել: Վանքի արմ. կողմում փոքր գերեզմանոցն է, որտեղ գտնվում է վանահայր Մխիթարի գետնափոր դամբարանը (ավանդաբար համարվում է բուժիչ հատկությամբ օժտված): XVII դ. սկզբին Թ. վ-ում են եղել Սյունյաց Մեծ անապատի հիմնադիրներ Սարգիս եպիսկոպոսը և տեր Կիրակոսը: Ըստ XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու, Թ. վ. ավերվել է 1658-ի ապրիլի երկրաշարժից: 1975-ին Թ. վ-ի փլատակների մաքրման և պեղման ժամանակ հայտնաբերվել է բազալտի երկնիստ կոթող՝ ուրարտական Արգիշտի Բ թագավորի (Ք.ծ.ա. 714–685) սեպագիր արձանագրությամբ (նիստերից մեկում հետագայում խաչ է քանդակվել), որը հայտնում է Ծուլուկի երկրի (Սյունիքի Ծղուկ գավառ) նվաճման մասին: Ենթադրվում է, որ Թ. վ-ի տեղում դեռևս Ք. ծ. ա. 1-ին հազարամյակից սրբավայր է եղել:

Գրկ. Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Լալայան Ե., Զանգեզուրի գավառ, հ. 1, Սիսիան, Թ., 1898: Բարխուդարյան Ս., Պատմահնագիտական-տեղագրական դիտողություններ, «ՀԽՍՀ պատմության և գրականության ինստիտուտի տեղեկագիր», գիրք 1, Ե., 1936: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 2, Ե., 1960: Հարությունյան Ն., Արգիշտի II-ի նորահայտ սեպագիրը, ՊԲՀ, 1979, № 3:

Մուրադ Հասրաթյան

ԹԱՇՃՅԱՆ Նիկողայոս (1841, Կ. Պոլիս – 9.9.1885, Կ. Պոլիս), երաժշտագետ, կոմպոզիտոր, մանկավարժ: Սովորել է Խասգյուղի Ներսեսյան վարժարանում, աշակերտել Գ. Երանյանին, ուսումնասիրել հայկ. և եվրոպ. երաժըշտության տեսությունը: Հեղինակել է հայրենասիր. երգեր, որոնցից մի քանիսը երգչախմբի համար բազմաձայնել են Կոմիտասը և Մ. Եկմալյանը: 1879-ից եղել է Կ. Պոլսի Մայր եկեղեցու երաժշտապետը: Պոլսահայ մամուտեսական հոդվածներով: Թ-ի մեծագույն ծառայությունը հայկ. հոգևոր երգերի վերաձայնագրությունն է: Խազերի բանալին կորելուց հետո XIX դ. շարականները և մյուս երգերը վերաձայնագրելու բազմաթիվ ձեռնարկումներից միայն Ե. Տնտեսյանի և Թ-ի փորձերը հասցրին արդյունքի (երկուսն էլ՝ Հ. Լիմոնճյանի նոտագրությամբ): Թ. այդ երգերը գրի է առել 1873-ին, Ս. Էջմիածնում, Մ. Եկմալյանի և Պ. Ճեպեճյանի օգնությամբ. հրատարակվել են «Ձայնագրեալ երգեցողութիւնք սրբոյ պատարագի» (1874), «Ձայնագրեալ շարական հոգեւոր երգոց… Հայաստանեայց» (1875) և «Երգք ձայնագրեալք ի ժամագրոց Հայաստանեայց ս. եկեղեցւոյ» (1877) ծավալուն հատորներով: Ներկայումս ապացուցված է, որ Թ-ի գրի առած բազմաթիվ եղանակներում խազային նոտագրությունից շատ բան պահպանվել է առանց զգալի փոփոխության: Թ-ի հատորները ներկայացնում են V–XV դդ. հայ մասնագիտացված մոնոդիկ երաժշտության պատկառելի բաժինը՝ ժանրերի ու ձևերի բազմազանությամբ, և ունեն գիտ. ու գեղ. մեծ արժեք: Առանձնակի նշանակություն ունի նաև նրա «Դասագիրք եկեղեցական ձայնագրության հայոցը» (1874), որտեղ հեղինակը, Հ. Լիմոնճյանի նոտագրությամբ համակարգը բացատրելուց բացի, ամփոփում է հայ երաժըշտության հին տեսության հիմն. դրույթները, մասնավորապես բացահայտում լադային համակարգի հատկանիշները:

Գրկ. Տնտեսյան Ե., Նկարագիր երգոց…, ԿՊ, 1874: Կոմիտաս, Հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, Ե., 1941: Հիսարլյան Ա., Պատմութիւն հայ ձայնագրութեան…, ԿՊ, 1914: Աթայան Ռ., Հայկական խազային նոտագրությունը, Ե., 1959:

Ռոբերտ Աթայան

ԹԱՐԳՄԱՆԻՉՆԵՐ, տես Թարգմանչաց շարժում:

«ԹԱՐԳՄԱՆՉԱՑ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», 1232-ի նկարազարդ մագաղաթե ձեռագիր մատյան: Գրչագրել է Տիրացուն, ծաղկել՝ Գրիգորը: Ընդօրինակման վայրը նշված չէ (ըստ Ս. ՏերՆերսեսյանի, ընդօրինակվել է Հս. Հայաստանի քաղաքներից կամ վանքերից մեկում): XIV դ. սկզբին պատկանել է Վերին Խաչենի իշխան Գրիգոր Դոփյանին ու նրա կնոջը՝ Սյունյաց Տարսայիճ իշխանի դուստր Ասփային, որը ձեռագիրը նվիրել է Խադավանքին: 1900ին եղել է Ուտիքի Թարգմանչաց վանքում (այստեղից էլ՝ անվանումը): 1916-ին Գարեգին վրդ. Հովսեփյանը այն բերել է Ս. Էջմիածին: Այժմ պահվում է Մատենադարանում (ձեռ. դ 2743), չափերը՝ 30×23 սմ, բաղկացած է 374 թերթից: Գրիգոր Դոփյանի պատվիրած ոսկե կազմը չի պահպանվել, այժմ կաշեկազմ է:

Ձեռագրի գեղանկարչ. զարդարանքը բաղկացած է 10 խորանից, Մատթեոս և Հովհաննես ավետարանիչների դիմանկարներից, 4 անվանաթերթից, 7 ամբողջական էջերի վրա պատկերված տերուն. մանրանկարներից («Ավետում», «Ծնունդ», «Մկրտություն», «Խորհրդավոր ընթրիք», «Հրեշտակի հայտնությունը Յուղաբեր կանանց», «Դժոխք իջնելը», «Աստվածածնի վերափոխումը»), որոնք դասավորված են ձեռագրի համապատասխան հատվածի կողքին, 15 լուսանցազարդ մանրանկարներից («Քրիստոսի բժշկումները», «Քրիստոսի զրույցը սամարացի կնոջ հետ», «Փորձություն անապատում», «Պետրոսի զղջումը» ևն), ինչպես նաև բազմաթիվ լուսանցազարդերից ու զարդագրերից:

«Թ.Ա.»-ի բնորոշ առանձնահատկությունը կերպարների զուսպ շարժուձևերով հանդերձ լարված դրամատիզմն է՝ արտահայտված զուտ գեղ. միջոցներով, հորինվածքով (որը միշտ կառուցված է կա՛մ հորիզոն. և ուղղաձիգ գծերի, կա՛մ անկյունագծերի առանցքների խաչավորմամբ), ձևերի անհանգիստ բնույթով (հագուստի ծալքերում, ճարտ. կառուցվածքներում և, հատկապես՝ բնանկարի տարրերում, որտեղ ժայռաբեկորները ուժեղ ճնշումից կարծես զարնվում են միմյանց) և կոլորիտով, որն ստեղծվում է թանձր կապույտի և մուգ կարմիր գուներանգների համադրությամբ՝ ներառվելով թավշամանուշակագույն ընդհանուր գունաշարում (որի հետ լավ ներդաշնակվում է կանաչ ներկի ու ոսկու փոշու խառնուրդից գոյացած թույլ առկայծող ոսկու արտասովոր նրբերանգը), ինչպես նաև գործող կերպարների դեմքերով, որոնց յուրահատուկ արտահայտչականություն և հուզական մեծ ուժ է հաղորդում աչքերի ցայտուն երանգավորումը: Գունագեղության կատարելությամբ և կերպարների արտահայտչականությամբ «Թ.Ա.» հայկ. մանրանկարչության ամենանշանավոր ձեռագրերից է:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմության, մաս 1, Ե., 1983: Д у р н о в о Л.А., Очерки изобразительного искусства средневековой Армении, М., 1979; D e r N e r – s e s s i a n S., La miniature arméniene au XIII siècle, “Archélogia”, N 126, janvier, 1979.

Իրինա Դրամբյան

ԹԱՐԳՄԱՆՉԱՑ ՇԱՐԺՈՒՄ, հայ գրերի գյուտից հետո սկզբնավորված շարժում, որի խնդիրն էր՝ նախ հայերեն թարգմանել Աստվածաշունչը, հայացնել եկեղեցական ծեսը, ապա հայալեզու քրիստ. գրականություն տարածելու, հայոց դպրություն սկզբնավորելու միջոցով նպաստել Հայաստանի հոգևոր վերածննդին, կրոնամշակութային, ինչպես նաև գաղափարաքաղաքական անկախության հաստատմանը: Թ. շ-ման 1-ին փուլն ընդգրկում է V դ. 1-ին կեսը, 2-րդ շրջանը կապված է հունաբան դպրոցի գործունեության հետ (V դ. կես – VIII դ. սկիզբ):

«Թարգմանիչ» են անվանվել հայ գրերի գյուտի հեղինակ Մեսրոպ Մաշտոցի և Հայոց կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևի շուրջ 100 սաները, որոնք անմիջականորեն աշակերտել են նրանց, չհաշված «կրտսեր թարգմանիչները», հիմնականում՝ աշակերտների աշակերտները:

Թարգմանիչ նշանակել է նաև մեկնիչ, մեկնող, Աստվածաշնչի այս կամ այն դրույթը բացատրող: Առաջին թարգմանիչներից հանվանե հայտնի են մոտ երեսունը, իսկ Տոնացույց են մտել երեքը՝ V դ. պատմիչ Եղիշեն, Մովսես Քերթողը և Դավիթ Անհաղթը: Հայ եկեղեցին «սրբոց թարգմանչաց վարդապետացն մերոց» անվան ներքո տոնում է վեց թարգմանիչների հիշատակը՝ Մեսրոպ Մաշտոցի գլխավորությամբ: Այս վեցյակի մեջ են նաև Գրիգոր Նարեկացին և Ներսես Շնորհալին:

Հայ գրերի գյուտով (405) սկզբնավորված Թ. շ. դարերի ընթացքում համալրվել է նորանոր անուններով և թարգման. արժեքավոր գործերով: Հայ քրիստ. միտքը, ելնելով Սուրբ Գրքից, թարգմանությունը համարել է Սուրբ Հոգու շնորհներից («Մեկին Հոգուց տրված է իմաստության խոսք,… մյուսին՝ բժշկումների շնորհ՝ նույն Հոգով,…մյուսին՝ լեզուների թարգմանության շնորհ», Ա Կորնթ. 12.8–10):

Մեսրոպ Մաշտոց-Սահակ Ա Պարթև-Վռամշապուհ արքա եռյակի առաջին նպատակն էր իրականացնել Սուրբ Գրքի թարգմանությունը:

Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի անմիջական առաջնորդությամբ կատարված այդ թարգմանությամբ լուծվել են մի շարք խնդիրներ՝ 1. թարգմանչական դպրոցի ստեղծման, 2. հոգևոր-մշակութ., 3. գաղափարաքաղ.: Թարգմանչական առաջին խումբը՝ հանձինս Մեսրոպ Մաշտոցի, Սահակ Ա Պարթևի և այլոց, նախապես թարգմանել է Աստվածաշունչը. երկրորդ խումբը՝ Եզնիկ Կողբացի, Կորյուն, Հովսեփ Պաղնացի, Հովհան Եկեղեցացի, Ղևոնդ Վանանդեցի և մյուսներ՝ իրենց ուսուցիչների հետ միասին, փաստորեն կատարել է Աստվածաշնչի երկրորդ թարգմանությունը՝ համեմատությամբ հունարեն Յոթանասնից թարգմանության: Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանությունը, որը համարվում է «թարգմանությունների թագուհի», վիթխարի դեր է խաղացել հայերենը համազգ. եկեղեց. և գրական լեզվի վերածելու գործում, նպաստել ողջ Հայաստանի հոգևորմշակութ. զարթոնքին: Սակայն Աստվածաշնչի բազմաշերտ ու բազմանշանակ տեքստերը հստակորեն, ուղիղ դավանանքով մեկնաբանելու, ինչպես նաև ծայր առած աղանդավոր. շարժումներին ի պատասխան՝ սուրբգրային իմաստները անխաթար ու ամբողջական պահելու համար հարկավոր էր նաև հայերեն թարգմանել ողջ ուղղադավան-եկեղեցու հայրախոսաստվածաբան գրականությունը:

Սահակ-Մեսրոպյան շրջանում և հետագայում հուն-ից և ասորից հայերեն են թարգմանվել Բարսեղ Կեսարացու, Հովհան Ոսկեբերանի, Եփրեմ Ասորու, Աթանաս Ալեքսանդրացու, Գրիգոր Նազիանզացու, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու, Գրիգոր Նյուսացու և մյուսների մեկնող., աստվածաբան., դավան. երկերը, ինչպես նաև՝ Արիստիդես Աթենացու, Հիպպոլիտի, Մեթեդիոս Ոլիմպիացու, Եպիփան Կիպրացու և այլոց ջատագով. բնույթի երկերը:

V դ. 1-ին կեսին կատարված թարգմանությունները խմբավորվում են ըստ հետևյալ բաժինների. լիտուրգիկա՝ ծիսական երկեր (Խորհրդատետր-Պատարագամատույց, Ժամագիրք ևն), պատրիստիկա՝ հայրախոսական գրականություն (տես Հայրաբանություն), մարտիրոլոգիա և հագիոգրաֆիա՝ վկայաբանություն և վարքագրություն, կանոնական (եկեղեց. ժողովների և սուրբ հայրերի կողմից գրված կանոններ ու սահմանումներ), պատմ. բնույթի երկեր:

Հայ գրերի գյուտից մինչև 440-ական թթ. հիմնականում թարգմանվել են.

1. Աստվածաշունչ (405–408-ին և 430-ական թթ.), 2. Խորհրդատետր-Պատարագամատույցներ (թրգմ. հուն-ից և ասոր-ից), 3. Աթանաս Ալեքսանդրացու 15 ճառերը (հուն-ից), 4. Ժամագիրք (հուն-ից), 5. Հովհան Ոսկեբերանի ճառերը, քարոզները և մեկնությունները, 6. Կյուրեղ Ալեքսանդրացու մեկնությունները՝ նվիրված Ծննդոց գրքին և Պողոս առաքյալի թղթերին, «Ճառ Ս. Երրորդության մասին», նամակներ Նեստորին և 12 նզովքները (հուն-ից), 7. Եվթաղի «Նախաբաններ և մեկնություններ»-ը՝ նվիրված Գործք առաքելոցին և Պողոս առաքյալի թղթերին (հուն-ից), 8. Հիերոնիմոսի մեկնությունը, 9. Եվսեբիոս Կեսարացու «Եկեղեցական պատմություն»-ը (416–420-ին, հուն-ից), 10. Եպիփան Կիպրացու «Մարգարեների վախճանի մասին» (հուն-ից), 11. Սեբերիանոս (Սեվերիանոս) Գաբաղացու ճառերը (հուն-ից), 12. Եվագր Պոնտացու ճառերն ու մեկնությունները (հուն-ից), 13. Եվսեբիոս Եմեսացու ճառերը (հուն-ից), 14. Կյուրեղ Երուսաղեմացու «Կոչումն ընծայութեան»-ը (հուն-ից), 15. Բարսեղ Կեսարացու «Վեցօրյա արարչության մասին», նաև՝ ճառեր, մեկնություններ, խրատներ (հուն-ից), 16. Արիստիդես Աթենացու «Քրիստոնեական հավատի ջատագովությունը» (420–430-ին, հուն-ից, ընդ որում հուն. բնագիրը չի պահպանվել), 17. Եվսեբիոս Կեսարացու «Քրոնիկոնը» (430-ական թթ., հուն-ից, հուն. բնագիրը չի պահպանվել), 18. Պրոկղ եպիսկոպոսի թղթերը՝ ուղղված Սահակ Ա Պարթևին և Մեսրոպ Մաշտոցին (430-ական թթ., հունից), 19. Ակակիոս Մելիտենացու երկու թղթերը (430-ական թթ., հուն-ից), 20. Եփրեմ Ասորու ճառերը, աղոթքները և Սուրբ Գրքի մասերին նվիրված մեկնություններ (ասոր-ից), 21. ս. Թադեոսի և ս. Սանդուխտի վկայաբանությունը (430-ին, ասոր-ից), 22. Մեթոդիոս Ոլիմպիացու «Անձնիշխանության մասին» երկը (հուն-ից, հուն. բնագիրը չի պահպանվել, երկի զգալի մասն օգտագործվել է Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց»-ում), 23. Եպիփան Կիպրացու «Ընդդեմ աղանդոց» երկը (հուն-ից, որոշ հատվածներ միայն պահպանվել են Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց»ում), 24. Հիպպոլիտոս Բոստրացու ճառերն ու մեկնությունները, «Բոլոր աղանդների հերքումը» (430–440-ական թթ., հուն-ից, պահպանվել է Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց»-ում), 25. Գրիգոր Սքանչելագործի «Քրիստոսի ծննդյան մասին» (հուն-ից), 26. Զենոբ Ամիդացու ճառը (ասոր-ից), 27. Այիթալա Եդեսացու ճառը (ասոր-ից), 28. Գրիգոր Նազիանզացու ճառերը (հուն-ից), 29. Անտիոքի, Գանգրայի, Լաոդիկեի, Նեոկեսարիայի ժողովների և Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովի կանոնները (430–440ական թթ., հուն-ից): V դ. 1-ին կեսին են թարգմանվել նաև անվավեր կամ պարականոն ճանաչված բնագրեր. «Պիղատոսի նամակը Տիբերիոս կայսեր», «Եդեսիա քաղաքի թագավոր Աբգարի նամակը», «Հակոբի ուղերձը Կոնդրատիոսին», «Քրիստոս Պոնտիոս Պիղատոսի առջև», «Առաքյալների վարդապետությունը» (միայն «Աբգարի նամակը»՝ ասոր-ից, մնացյալները՝ հուն-ից): Թարգմանվել են նաև բազմաթիվ վկայաբանություններ և վարքագրություններ՝ և՛ հուն-ից, և՛ ասոր-ից:

Ողջ թարգմանական գրականությունը հիմքեր է ստեղծել հայ ինքնուրույն՝ մեկնող., աստվածաբան-դավանթյան ստեղծման համար՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի (կամ նրան վերագրվող) «Հաճախապատում ճառերը», Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմությունը», Կորյունի «Վարք Մաշտոցի»-ն, Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոցը», Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունը» և այլ երկեր: Հայալեզու թարգմանական գրականությունը չեզոքացրել է հուն-ի և ասոր-ի գերիշխանությունը, թուլացրել հուն. և ասոր. եկեղեցիների ազդեցությունը, իսկ միջնորդավորված կերպով՝ նաև այդ եկեղեցիների թիկունքին կանգնած տերությունների գաղափարաքաղ. նկրտումները: Կրոնադավան. երկերից զատ հայ աստվածաբան-իմաստասիր. միտքը անհրաժեշտաբար անդրադարձել է նաև աշխարհիկ գիտ. երկերի թարգմանությանը: Դրա համար անհրաժեշտ էր ընդլայնել գրաբարի բառապաշարը՝ լեզվաոճական և գիտ., փիլ. եզրաբանության հայացման ճանապարհով: Այս ասպարեզում կարևոր գործ է կատարել հունաբան դպրոցը (V դ. կեսից VIII դ. սկիզբ):

Փիլոն Ալեքսանդրացու երկերի և Իրենեոս Լուգդոնացու (II դ.) և Տիմոթեոս Կուզի դավան. գրվածքների թարգմանությունից (480ական թթ.) հետո Ալեքսանդրիայում և Աթենքում ուսանած հայ թարգմանիչները, մինչ Արիստոտելի բուն երկերի թարգմանությանն անցնելը, կատարել են ճանաչող. նշանակություն ունեցող՝ Պորփյուրի «Ներածութիւն ստորոգութեանցն Արիստոտելի» երկի թարգմանությունը, որը հիմք է ստեղծել 490-ական թթ. թարգմանելու Արիստոտելի «Ստորոգութեանց» և «Յաղագս մեկնութեան» երկերը, այնուհետև, 490–500-ական թթ.՝ նորպլատոնական Յամբլիխոսին (Յամբլիքոս) վերագրվող «Ստորոգութեանց» և «Յաղագս մեկնութեան» երկերը: Ապա թարգմանվել են անտիկ մտածողության ավանդույթները պահպանող քրիստոնյա հեղինակների (Բարսեղ Կեսարացի, Գրիգոր Նյուսացի, Նեմեսիոս Եմեսացի) երկերը: Հունաբան դպրոցի թարգմանիչների (հատկապես Դավիթ Անհաղթի ինքնուրույն և թարգման. երկերի) շնորհիվ Հայաստանում տարածվել են նորպլատոնականությունը և նորպլատոնականության հայր Պլոտինի երկերը:

Հայ հեղինակների՝ Պետրոս Սյունեցու, Դավիթ Հարքացու, Խոսրովիկ Թարգմանչի, Անանիա Շիրակացու, Ստեփանոս Սյունեցու ինքնուրույն, ապա թարգման. (Զենոնին վերագրվող՝ «Յաղագս բնութեան» տրակտատը, Պսևդո-Արիստոտելի «Յաղագս աշխարհի» և «Յաղագս առաքինութեան» բնագրերը, «Սահմանք փիլիսոփայականք» փիլ. տեքստը ևն) երկերում զգալի է Արիստոտելի, Պորփյուրի և հատկապես Դավիթ Անհաղթի գաղափարների և տերմինաբանության որոշակի ազդեցությունը: Հայ աստվածաբան-փիլ-մաթ. մտքի զարգացման առումով արժեքավոր են նաև Անանիա Շիրակացու (VII դ.) երկերը և նրան վերագրվող՝ Պապպոս Ալեքսանդրացու, Պողոս Ալեքսանդրացու և մյուսների աստղաբաշխ. ու օդերևութաբան. երկերի թարգմանությունները, Ստեփանոս Սյունեցու՝ 712-ին թարգմանած՝ Նեմեսիոս Եմեսացու «Յաղագս բնութեան մարդոյ» և Գրիգոր Նյուսացու «Յաղագս մարդոյ կազմութեան» աստվածաբան., բնափիլ., մարդակազմական երկերը, նույն՝ Ստեփանոս Սյունեցու՝ Դավիթ Հյուպատի աշխատակցությամբ թարգմանած Դիոնիսիոս Արիոպագացու «Յաղագս երկնային քահանայապետութեան», «Յաղագս եկեղեցական քահանայապետութեան», «Յաղագս աստվածայնոց անուանց», «Յաղագս խորհրդական աստուածաբանութեան» երկերն ու 10 թղթերը:

Թ. շ-ման ավանդույթները շարունակվել են նաև հետագա դարերում (Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունի և ուր.), բայց նոր թափ են ստացել հատկապես XIV դ., լատին միարարների (տես Ունիթորություն) և նրանց հայ հետևորդների շնորհիվ: Քռնայի և Ծործորի դպրոցներում լատ-ից թարգմանվել են Թովմա Աքվինացու, Բոնավենտուրայի, Ժիլբեր Պոռետացու, Ալբերտ Մեծի, Բարդուղիմեոս Բոլոնիացու, Պետրոս Արագոնացու և ուր. երկերը: Թեև միարարների նպատակն էր հիմնավորել կաթոլիկության առավելությունը, սակայն նրանց գործունեությունը մեծապես նպաստել է եվրոպ. քրիստ. մտքի նվաճումների յուրացմանը, որը հմտորեն իրագործել են Հայ եկեղեցու վարդապետներն ու գաղափարախոսները, հակադրվելով հենց իրենց՝ միարարներին: XVII դ., հոգևոր մշակույթի աշխուժացմանը զուգընթաց, վերականգնվել են Թ. շ-ման ավանդույթները: Թ. շ. առհասարակ, իր սկզբնավորումից ի վեր, խթանել է լուսավորականության, կրթության, գիտության, լեզվաշինության և նոր գաղափարների զարգացումը: Հին հայկ. թարգմանությունների շնորհիվ պահպանվել են համաշխ. մշակույթի և գիտության բազմաթիվ հուշարձաններ (բնագրերը կորել են): Հայ եկեղեցին սահմանել է «Սրբոց թարգմանչաց» տոն. նախ, Բուն Բարեկենդանին նախորդող կիրակիից առաջ՝ շաբաթ օրը, տոնվում է ս. Սահակ Ա Պարթևի հիշատակը, իսկ հունիսի վերջին կամ հուլիսի սկզբին նշվում է Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Ա Պարթևի տոնը՝ Օշականում («Սրբոց թարգմանչացն մերոյ Սահակայ եւ Մեսրովբայ»). հոկտեմբերին՝ Մեսրոպ Մաշտոցի և իր աշակերտ-թարգմանիչների տոնը («Սրբոց թարգմանչաց վարդապետացն մերոյ՝ Մեսրովբայ, Եղիշէի, Մովսիսի Քերթողին, Դաւթի Անհաղթ փիլիսոփային, Գրիգորի Նարեկացւոյն եւ Ներսէսի Կլայեցւոյն»):

Թ. շ-մանը, սուրբ թարգմանիչներին է ձոնված Վարդան Արևելցու «Որք զարդարեցին» շարականը՝ իր կանոնով: Հայոց մեջ տարածված են Ս. Թարգմանչաց անունով վանքեր, եկեղեցիներ, կրթ. կենտրոններ (ճեմարաններ, վարժարաններ ևն): Հայաստանի գրողների միության նախաձեռնությամբ 1979-ից նշվում է (երկու տարին մեկ) «Թարգմանչաց տոնը»՝ որպես համաժողովրդական նշանակության իրադարձություն:

Գրկ. Զարբհանալյան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889: Մանանդյան Հ., Յունաբան դպրոցը և նրա զարգացման շրջանները, Վնն., 1928: Ակինյան Ն., Դասական հայերէնն եւ վիեննական Մխիթարեան դպրոցը, Վնն., 1932: Արեվշատյան Ս., Հնագույն հայկական թարգմանությունները և նրանց պատմա-մշակութային նշանակությունը, ՊԲՀ, 1973, № 1: Նույնի, Э З, Формирование филосовской науки в древней Армении (V–VI вв.), Е., 1973; К истории филосовских школ средневековой Армении (XVI в.), Е., 1980.

ԹԱՐԳՄԱՆՉԱՑ ՏՈՆ, տես Թարգմանչաց շարժում հոդվածում:

ԹԲԻԼԻՍԻԻ Ս. ԳԵՎՈՐԳ ԵԿԵՂԵՑԻ, Բերդի Մեծ եկեղեցի, Կաթողիկե Ս. Գեվորգ, Նարիկալա ամրոցի ստորոտում, Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու վիրահայոց թեմի առաջնորդանիստը: Ըստ շին. արձանագրության, 1251-ին կառուցել է պարոն Ումեկը (սկզբնապես կոչվել է Ս. Աստվածածին), որը մոնղոլ. արշավանքների հետևանքով 1242-ին Կարինից գաղթել էր Տփղիս և վրաց արքունիքում բարձր դիրքի հասել: Թբիլիսիի Սուրբ Գևորգ աղյուսաշեն եկեղեցին ունի մեկ զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք, եռյակ լուսամուտներով խորանի երկու կողքերին ավանդատներով: Ճակատները և 12-նիստանի բարձր գմբեթը զարդարված են աղյուսե ձևավոր շարվածքով: 1284-ին Թ. Ս. Գ. ե-ում Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզ) քարոզ է կարդացել «Յաղագս երկնային շարժմանց» թեմայով՝ նվիրված աստղաբաշխությանն ու օդերևութաբանությանը: XIV–XVIII դդ. Թ. Ս. Գ. ե-ում բազմաթիվ ձեռագրեր են գրվել: 1616-ին Պարսից շահ Աբբասի արշավանքից հետո եկեղեցին խլվել է հայերից և չի գործել: 1779-ին ավագերեց Առաքել Սահառունյանը վերաբացել է այն, 1781-ին հվ-ից և արմ-ից շրջապատել պարսպով, բնակելի շենք կառուցել, նորոգել եկեղեցու գմբեթը և ներսը նկարազարդել: 1792-ին մահտեսի Հակոբջան Արղունյանը նորոգել է ծածկի թաղերը և եկեղեցուն նվիրել Սեյիդաբադի այգիները: 1795-ին Պարսից Աղա-Մահմեդ-խան Ղաջարի արշավանքի ժամանակ Թ. Ս. Գ. ե. կողոպտվել է և հրդեհվել, ոչնչացել են այնտեղ պահվող ձեռագրերը: Հրոսակների ձեռքով զոհվել է նաև Սայաթ-Նովան, որին թաղել են եկեղեցու հս. պատի տակ (ավանդություն): 1808-ին Եդեգարի որդի Դավիթը նորոգել է արլ. ճակատը, 1832-ին երեսփոխան Աբրահամ Քեփրինյանցը կառուցել է եկեղեցու վերնատունը, տանիքը ծածկել կղմինդրով, ներսը սալահատակել: 1882-ին Ավթանդիլյանցի պատվերով պատրաստվել է մկրտության մարմարե ավազանը, 1883-ին Անտոն Սողոմոնյանցի շնորհիվ՝ արմ. դուռը և նրա առջևի ծածկը: 1922-ին գեղանկարիչ Գևորգ Բաշինջաղյանը Թ. Ս. Գ. ե-ում նկարել է չորս որմնանկար և Քրիստոսի կյանքը պատկերող մեծադիր կտավներ: 1925-ին նրա աճյունն ամփոփվել է եկեղեցու հս. պատի տակ: 1930-ական թթ. Թիֆլիսի հայկ. Հարանց վանքը քանդելու և տեղում դպրոց կառուցելու պատճառով վանքի տարածքից Թ. Ս. Գ. ե-ու բակ են տեղափոխվել հայ նշանավոր զորավարներ Մ. Լոռիս-Մելիքովի, Ի. Լազարյանի, Ա. Տեր-Ղուկասովի և Բ. Շելկովնիկովի աճյունները: 1977ին նորոգվել է եկեղեցին, մաքրվել ներսի պատերի յուղաներկի շերտը, բացվել է նկարիչ Հովնաթան Հովնաթանյանի վրձնին պատկանող տասը որմնանկար (XVIII դ. վերջ)՝ ի լրացումն մինչ այդ պահպանված 14-ի: Խորանի գմբեթարդին պատկերված է ամպերին բազմած Քրիստոսը, ձեռքին մագաղաթ՝ «Գնացեք, այսուհետև աշակերտեցեք զամենայն հեթանոսն» գրությամբ, երկընքում՝ աղավնակերպ Ս. Հոգին և սերովբեներ: Խորանի կամարի ձախակողմյան մասում ս. Աբգարի պատկերն է՝ Քրիստոսի անձեռագործ դաստառակը ձեռքին, «Սբ. Աբգար նախահաւատ թագավոր հայոց» մակագրությամբ, աջակողմյան մասում՝ Տրդատը՝ «Սբ. Տրդատ անդրանիկ թագավոր հայոց», և Կոստանդիանոս Մեծը՝ «Սբ. Կոստանդիանոս թագավոր» գրություններով: Հս. պատի ձախ մասում՝ «Ավետման», հվ. պատի աջ կողմում՝ «Ծննդյան», ձախ մասում «Մկրտության» տեսարաններն են, հս. պատի աջ կողմում՝ «Մարիամի և Եղիսաբեթի հանդիպումն» է, հս. կամարին՝ «Սաղմոսասացն Դավթի հալածումը Սավուղ թագավորից»: Թ. Ս. Գ. ե-ու որմնանկարները կատարման ոճով ակնհայտ աղերս ունեն իտալ. գեղանկարչության հետ: Սրբապատկերային կանոնիկ գունային կառուցվածքի հետ որմնանկարների երփնապնակում առաջնակարգ տեղ են գրավում կարմիրի և կանաչի հետ ոսկեդեղին ու թափանցիկ կապույտ գույները, որոնք եկեղեցու ներսում պայծառ և տոնական հանդիսավորություն են ստեղծում: Թ. Ս. Գ. ե-ու բակում 1914-ից ամեն տարի մայիսին մեծարվում է Սայաթ-Նովայի հիշատակը՝ ժողովրդի այցելությամբ և Վարդատոնով (նախաձեռնողը եղել է Հովհաննես Թումանյանը): Եկեղեցում հին տոմարով նոյեմբ. 10-ին նշվում է ս. Գևորգի տոնը:

Գրկ. Հովհաննես Երզնկացի, Տետրակ համառօտ և լի իմաստախոհ բանիւք… Յաղագս երկնային շարժմանց…, Նոր Նախիջևան, 1792: Ջալալյան Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 2, Տփխիս, 1858: Ավչյան Ս., Թբիլիսիի Մեյդանի սուրբ Գևորգ Կաթողիկե սուրբ Աստվածածին կամ Բերդի մեծ եկեղեցին, «Էջմիածին», 1959, № 2: Асратян М., Памятники средневековой архитектуры в Тбилиси, Е., 1978.

Մուրադ Հասրաթյան

ԹԵԼԵԹԻ Ս. ԳԵՎՈՐԳ ՎԱՆՔ, Վրաստանի Հանրապետության Գարդաբանի շրջանի Թելեթ գյուղի մոտ: Ըստ պահպանված արձանագրությունների, տեղում հայկ. եկեղեցի գոյություն է ունեցել դեռևս 1002-ին: Վանքը հոգևոր նշանակալի կենտրոնի է վերածվել XVII դ., իսկ XIX դ. սկսվել է Թ. Ս. Գ. վ-ի նոր վերելքի շրջանը, հատկապես 1826-ից, երբ Թիֆլիսի հոգևոր թեմի առաջնորդ Ներսես արք. Աշտարակեցին վանահայր է կարգել Գևորգ Մեհրաբյանցին: Վերջինիս ջանքերով կառուցվել են եկեղեցին (1826), մի շարք սենյակներ (1830), զանգակատունը (1832): 1834-ին եկեղեցու արլ. պատին ագուցվել են մարմարե 3 սալիկներ՝ ի հիշատակ բարերարներ Գևորգ և Եղիսաբեթ Քեդխուդյանցների: Եկեղեցին նորոգվել է 1850ական թթ.՝ գյուղի հայ բնակչության միջոցներով: Վանքին նվիրատվություններ են արել Հովհ. Միրիմյանցը, Հ. Պապալյանցը և ուր.: Նույն ժամանակահատվածում հիմնվել է նաև ծխական դպրոցը, որի համար 1870-ին կառուցվել է առանձին շենք: 1864–66-ին Թ. Ս. Գ. վ-ի վանահոր պաշտոնը վարել է Գրիգոր եպս. Աղափիրյանցը: 1887-ին վանահայր դարձած Հմայակ Տեր-Սարգսյանցը 1889-ից ձեռնարկել է վանքի բարեկարգման աշխատանքներ, 1894-ին՝ վերաբացել ծխական դպրոցը: 1901-ին նորոգվել են եկեղեցու ծածկերը, իսկ 1902-ին, Գ. Գյուզալյանցի և Գ. Հակոբյանցի միջոցներով, նաև՝ եկեղեցին, որի համար բարերարներն արժանացել են Մկրտիչ Ա Վանեցու օրհնության կոնդակին: 1908-ից վերսկըսել է գործել հայոց ծխական երկսեռ դպրոցը (մինչև 1913-ը, կրկին վերաբացվել է 1916-ին): Թ. Ս. Գ. վ. վիրահայոց շրջանում ամենահեղինակավոր ուխտատեղիներից էր: Ամեն տարի, Համբարձման հինգշաբթի օրն այստեղ են հավաքվել բազմահազար ուխտավորներ Կախեթից և Քարթլիից, օթևանել 1904-ին և 1912– 1913-ին կառուցված ընդարձակ հյուրասենյակներում: Վանքը մեծ համբավ է ունեցել նաև վրացիների մոտ: Շրջակա բնակավայրերի հայերի համար հոգևոր կենտրոնի իր դերը պահպանել է նաև խորհրդային տարիներին: 1989–91-ին, վանքը նորոգելու պատրվակով վրաց հոգևոր իշխանությունների ձեռնարկած շին. աշխատանքների ընթացքում, ոչնչացվել են եկեղեցու մկրտարանի արձանագիր ավազանը և շինությունների պատերին պահպանված շուրջ 2 տասնյակ հայ. վիմագրերը, հունածես եկեղեցիներին հատուկ ձևով հիմնովին վերափոխվել է բեմը ևն: Թ. Ս. Գ. վ. 1992ին վերաօծվել և գործում է որպես վրաց. եկեղեցի:

Գրկ. Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Թելեթը հայ և վրաց պատմագրության, բանահյուսության և վիմագրությանց մեջ, «Էջմիածին», 1961, № 9:

Սամվել Կարապետյան

ԹԵՀՐԱՆԻ ԹԵՄ Հայաստանյայցառաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1944-ին: Առաջնորդանիստը՝ Թեհրանի Ս. Սարգիս եկեղեցի (1973-ից): Ընդգրկում է Իրանի մայրաքաղաք Թեհրանն իր շրջակայքով, Արաքը, Համադանը, Մեշհեդը, Գորգանը, Ռեշտը, Սարին, Էնզելին, Ղազվինը: Մինչև 1958-ը Թ. թ. իրանահայ մյուս թեմերի նման ենթարկվել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնին, այնուհետև անցել Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության ենթակայության տակ: Թեհրանում հայերը բնակություն են հաստատել XVIII դ. 2-րդ կեսից, 1795-ին հիմնել են Ս. Գևորգ մատուռը (1882-ից՝ Ս. Գևորգ եկեղեցի): 1798-ին, երբ Իրանի տարբեր շրջաններից տասնյակ հայ ընտանիքներ բնակեցվել են Թեհրանում, անհրաժեշտություն է դարձել նոր եկեղեցու կառուցումը: 1808-ին կառուցվել է Ս. Թադեոս-Բարդուղիմեոս եկեղեցին: 1870-ին Թեհրանում հիմնվել է «Ուսումնասիրաց» միությունը, որը հաջորդ տարի Ս. Գևորգ եկեղեցուն կից բացել է դպրոց: 1938– 1945-ին Թեհրանում կառուցվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցին (1944–73-ին՝ առաջնորդանիստ):

1944-ին Թեհրանի համայնքն առանձնացել է Իրանա-Հնդկաստանի թեմից և կազմել առանձին թեմ: Թեմի անդրանիկ առաջնորդ է նշանակվել Վահան ծ. վրդ. Կոստանյանը (1944–45), որին հաջորդել է Ռուբեն եպս. Դրամբյանը (1945–49): Թեմի կազմավորումից երեք տարի հետո ստեղծվել է թեմական խորհուրդ: Վերջինիս և Հայ կանանց եկեղեցասեր միության միջոցներով կառուցվել է առաջնորդարանի շենքը: 1949-ին Թեմական խորհրդի և Թեմական պատգամավոր. ժողովի կողմից ընտրված հանձնախումբը մշակել է թեմի կանոնադրությունը, որը վավերացվել է 1951-ին: 1960–99-ին Թ. թ. (արդեն որպես Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության թեմ) գլխավորել է Արտակ արք. Մանուկյանը, որը միաժամանակ եղել է Իրանի միջեկեղեց. խորհրդի նախագահ: Թեմն ունի իր կանոնադրությունը, որը վավերացվել է պետության կողմից: Թեմի բարձրագույն օրենսդիր մարմինը Թեմական պատգամավորական ժողովն է (ընտրվում է 4 տարով): Պատգամավորական ժողովն իր կազմից երկու տարով ընտրում է Թեմական խորհուրդ (9–13 անդամից բաղկացած), որը թեմի բարձրագույն գործադիր մարմինն է: Ըստ թեմի կանոնադրության, թեմի առաջնորդին ընտրում է պատգամավորական ժողովը՝ առանց պաշտոնավարության ժամկետ սահմանելու: Թ. թ-ի տարածքում կառուցված բազմաթիվ եկեղեցիներից այսօր կանգուն են 20-ը, որոնցից 8-ը՝ Թեհրանում: Հնագույնները Ս. Գևորգ, Ս. Թադեոս-Բարդուղիմեոս եկեղեցիներն են: Վերջին 35 տարիների ընթացքում կառուցվել են Ս. Թարգմանչաց, Ս. Սարգիս, Սրբոց Վարդանանց, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Մինաս, Ս. Մարիամ Աստվածածին եկեղեցիները, Նոր Բուրաստան գերեզմանատան և «Արարատ» մարզավանի Ս. Խաչ մատուռները, Գորգանի շրջանում՝ Ս. Աստվածածին մատուռը, Ռեշտ քաղաքում՝ Ս. Մեսրոպ եկեղեցին: Եկեղեցիներ կան նաև թեմի մյուս քաղաքներում՝ Արաքում, Քալավայում, Ղարաղանում, Մեշհեդում, Քերմանշահում, Համադանում, Էնզելիում, Ղազվինում:

Թ. թ-ի առաջնորդն է Սեպուհ եպս. Սարգըսյանը (2000-ից):

ԹԵՂԵՆՅԱՑ ՎԱՆՔ, ՀՀ Կոտայքի մարզի Բուժական գյուղից հյուսիս, անտառապատ լեռան լանջին: Հիմնվել է վաղ միջնադարում: Առաջին անգամ հիշատակվում է VIII դ. սկզբին, Վահան Գողթնացու՝ վանքում կարճատև ապաստանելու կապակցությամբ: XI–XIV դդ. Թ. վ. եղել է կրթության և գրչության կենտրոն: Թ. վ-ում և Մաքենյաց վանքում պահպանվել էր Հայ եկեղեցու ժամասացության կանոնակարգը, որը 1166-ին Ներսես Շնորհալին հիմք է ընդունել հայկ. վանքերի և եկեղեցիների համար միասնական ժամակարգ մշակելու համար:

Թ. վ-ի Կաթողիկե եկեղեցին (կառուցվել է XII դ.) զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճ է, որի ճակատները մշակված են «հայկ. խորշերով»: Գեղեցկությամբ առանձնանում է Ավագ խորանի ճակատամասը, որի մակերեսին երկրաչափ., բուս. և կենդ. թեմաներով հարթաքանդակներ են: Գեղ. արժեք է ներկայացնում կենտր. սալաքարի վրայի սիրամարգի պատկերաքանդակը՝ բացված պոչով, կիսաբաց թևերով, գլուխն աջ թեքած, և այս բոլորը ներկալված է բազմաժապավեն շրջագծի մեջ: 1207-ին իշխան Վահրամ Չավուշը Կաթողիկե եկեղեցուն կից կառուցել է քառասյուն, կենտրոնում բրգաձև երդիկով շքեղ գավիթ, որի շարվածքի սև և կարմիր տուֆի համադրությունը ներսում բազմագունություն է մտցրել:

1205-ին Լոռի քաղաքում իշխան Զաքարե Բ Մեծի հրավիրած դավան. հարցերի շուրջ ժողովին մասնակցել է նաև Թ. վ-ի առաջնորդ Տուրքիկ վարդապետը: XIII դ. պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին նշել է, որ Տուրքիկ վարդապետի վանահայրության օրոք Թ. վ-ի միաբանությունն ապրել է համայնակեցության սկզբունքով՝ «զամենայն ինչ հասարակաց լինել և առանձին ոչ ինչ ստանալ»: XIII դ. Թ. վ-ում որոշ ժամանակ գործել են Վարդան Արևելցին (հիմնել է Թեղենյաց մենաստանի դպրոցը) և Վանական Վարդապետը: Կաթողիկե եկեղեցուն հվ-ից կից է գրատունը՝ արլ. կողմում գրիչների համար նախատեսված չորս խցերով, իսկ գավթին հս-ից կից է քառախորան մի շինություն, որը ենթադրաբար ծառայել է որպես մատենադարան: Վանական համալիրի հս-արմ. կողմում առանձին կանգնած է ուղղանկյուն, թաղածածկ սեղանատան շինությունը (XIII դ.), արմ. կողմում՝ վանքի գերեզմանատունը: 1827-ին Թ. վ. երկրաշարժից հիմնովին ավերվել է: 1980-ական թթ. պեղվել է վանքի տարածքը (ղեկավար՝ Գ. Սարգսյան)՝ բացվել են Կաթողիկե եկեղեցին, գրատունը, մատենադարանը, հիմն. համալիրից 30մարլ.՝ փոքր խաչաձև, եռախորան գմբեթավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցին (VI–VII դդ.):

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Եղիազարյան Հ., Թեղենյաց վանքը, «Էջմիածին», 1960, № 6: Պետրոսյանց Վ., Թեղենյաց վանքը իբրև մշակութային կենտրոն, ՊԲՀ, 1982, № 1: Սարգսյան Գ., Թեղենյաց վանքի պեղումները, ՊԲՀ, 1990, № 2:

Մուրադ Հասրաթյան

ԹԵՄ, վիճակ, եպիսկոպոսություն, առաջնորդություն, Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոգևոր վարչատարածքային միավոր: IV–V դդ. Հայ եկեղեցու հոգևոր-վարչ. սահմանները հիմնականում համապատասխանել են Հայաստանի վարչաքաղ. սահմաններին: Թ-երի առաջին տարատեսակները Հայաստանում ձևավորվել են վաղ քրիստ. համայնքների (ծխերի) հիման վրա: IV դ. սկզբին Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Հայաստանի գավառներում և նահանգներում հիմնել է առաջին Թ-երը՝ որպես եպիսկոպոսություններ, տեսչություններ, հովվություններ և վերակացություններ, դրանց գլուխ կարգել առաջնորդների, որոնք կոչվել են, համապատասխանաբար՝ եպիսկոպոս, տեսուչ, հովիվ, վերակացու: Թ. անվանումն առաջացել է VII դ., Բյուզ. կայսրության արլ. նահանգների վարչ. միավորների՝ Թերի անունից: Հայ եկեղեցու վարչ. միավորների բոլոր տարատեսակները կոչվել են Թ-եր (չնայած ունեցել են տարբեր տարածք և ազդեցություն): Գլխավորել են Հայոց կաթողիկոսի կոնդակով նշանակված արքեպիսկոպոսները կամ եպիսկոպոսները՝ տեղերում տնօրինելով հոգևոր, կրթ., մշակութ., անգամ հաս., իրավաքաղ. խնդիրներ: X դ. Հայոց կաթողիկոսությանը ենթակա Թ-եր գործել են նաև Հայաստանից դուրս: Խաչիկ Ա Արշարունի կաթողիկոսը (973–992) եպիսկոպոս. Թ-եր է հաստատել նաև Անտիոք, Տարսոն, Տրայանուպոլիս քաղաքներում: Հայ եկեղեցու վարչ. սահմաններն արդեն որոշվել են ոչ թե քաղ., այլ դավան. բաժանումով: Անկախ բնակության վայրից, Հայ եկեղեցուն են ենթարկվել բոլոր հակաքաղկեդոն. հայերը: Թ-երը եղել են ավատական կենտրոններ և սոց-քաղ. մեծ ուժ ներկայացրել: Թ. կրել է այն երկրամասի կամ բնակավայրի անունը, որտեղ գտնվել է թեմակալ առաջնորդի աթոռանիստը: Բացի Սյունյաց Թ-ից, որը ճանաչվել է որպես մետրոպոլիտություն, Հայոց բոլոր Թ-երը եպիսկոպոսություններ են եղել: Ուշ միջնադարում պատմաքաղ. հանգամանքների բերումով որոշ Թ-եր վերացել են, մյուսների տրոհմամբ կամ միավորմամբ ստեղծվել են նորերը: Մեծ Թ-երը տրոհվել են, աստիճանաբար նոր տարածք և ազդեցություն ձեռք բերել և վերածվել ինքնուրույն եկեղեցավարչ. միավորների: Ըստ այդմ՝ Հայ եկեղեցում առաջացել են Թ-երի նոր տարատեսակներ՝ եպիսկոպոսական, տեսչական և վանական, եպիսկոպոսական թեմական տեսչություններ, եպիսկոպոսական վիճակ, վիճակ և տեսչական վիճակ, առաջնորդություն, պատվիրակ-առաջնորդություն, առաջնորդական փոխանորդություն, տեսչություն, վիճակային և վանական տեսչություն, փոխանորդություն, վիճակավոր հովվություն և հովվություն: XIX դ. կեսին արդեն սրանց մեծ մասը ստացել է «առաջնորդություն» ընդհանուր անվանումը, որը նախկինում հատուկ էր միայն վանահայրերին՝ վանքերի առաջնորդներին:

XIX դ. 2-րդ կեսից Թ-երի այս տարատեսակներից առավել խոշորներում (թեմ, տեսչություն, վիճակ) ստեղծվել են հոգևոր և աշխարհիկ անդամներից կազմված թեմական և հոգևոր խորհուրդներ՝ առաջնորդի գլխավորությամբ: Թ-երի կազմավորումն ընթացել է 1860-ի Ազգային սահմանադրության սկզբունքներով: Թ-ի կառավարումը կենտրոնացած է առաջնորդի ձեռքում, որին ընտրում է թեմական ներկայացուցչական ժողովը կամ նշանակում Գերագույն հոգևոր իշխանությունը: Թ-ի տարածքում առաջնորդն իրավասու է (եթե եպիսկոպոս է) քահանայական ձեռնադրություններ կատարել, տնօրինել եկեղեցու դատ. հարցերը, վճռել ամուսնության և ամուսնալուծության խնդիրները, մշակութ-կրթ. գործունեություն ծավալել, թեմական ժողով հրավիրել ևն: Թ-ի կառավարումն իրականացնելու նպատակով առաջնորդը կարող էր օգնական կամ փոխանորդ նշանակել, որոնք հաճախ գավառներում, գյուղերում կատարել են նաև թեմական վերահսկիչի դեր (անցյալում կոչվել են քորեպիսկոպոսներ): Հայ եկեղեցու թեմական առաջնորդներ կարող են լինել ոչ միայն եպիսկոպոսները, այլև ծայրագույն վարդապետներն ու վարդապետները, որոնք լիակատար իրավասությամբ կրում են առաջնորդի պաշտոնը: Տարբեր ժամանակաշրջաններում փոխվել են Հայ եկեղեցու թեմերի քանակը, անվանումը, առաջնորդանիստ կենտրոնը: Թեմերն ունեցել են կառավարման անկախ կամ կիսանկախ վիճակ: Ներկայումս Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին Թ-եր ունի ոչ միայն Հայաստանի տարածքում, այլև սփյուռքահայ համայնքներում: Թ-եր ունի նաև Հայ եկեղեցու Կիլիկիո աթոռը (տես Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիլիկիո): 1996-ի թեմական բաժանմամբ Հայ եկեղեցում ստեղծվել է վարչատարածքային նոր դրություն: Ներկայումս (2001) Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գործում են. Արարատյան հայրապետական, Շիրակի, Արմավիրի, Գեղարքունիքի, Սյունյաց, Արագածոտնի, Գուգարքի, Կոտայքի Թ-երը, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության տարածքում՝ Արցախի Թ.: Հայաստանի Հանրապետության տարածքից դուրս գործում են Վրաստանի, Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի, Հարավային Ռուսաստանի, Ուկրաինայի, Ատրպատականի, Թեհրանի, Սպահանի, Եգիպտոսի (ընդգրկում է Եթովպիայի և Սուդանի հոգևոր հովվությունները, Հարավային Աֆրիկայի ծուխը), ԱՄՆ-ի Արևելյան, ԱՄՆ-ի Արևմտյան, Արգենտինայի, Բրազիլիայի, Ուրուգվայի, Կանադայի, Իրաքի, Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի, Անգլիայի, Հունաստանի, Ռումինիայի, Բուլղարիայի, Գերմանիայի, Շվեյցարիայի Թ-երը, Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետ. պատվիրակությունը (ընդգրկում է Փարիզի, Մարսելի, Լիոնի շրջանները, Հոլանդիայի, Բելգիայի, Իտալիայի հոգևոր հովվությունները, Ալբանիայի համայնքը), Կենտրոնական Եվրոպայի հայրապետ. պատվիրակությունը (ընդգրկում է Ավստրիայի և Շվեդիայի հոգևոր հովվությունները, Նորվեգիայի, Ֆինլանդիայի և Դանիայի համայնքները), Հնդկաստանի և Ծայրագույն Արևելքի հայրապետ. պատվիրակությունը (ընդգրկում է Կալկաթայի հոգևոր հովվությունը, Ծայրագույն Արևելքի հայ համայնքները): Քարտեզները տես ներդիր XVII-ում, 17.8, 17.9:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Պատմություն Հայոց, Ե., 1983: Ուխտանես եպիսկոպոս, Պատմութիւն Հայոց, Վաղ-պատ, 1871, էջ 71, 100: Ադոնց Ն., Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում, Ե., 1987: Ղազարյան Ա., Հայ եկեղեցու թեմական բաժանումը Ե–Է դարերում, «Էջմիածին», 1995, № 6–7: Նույնի, Հայ եկեղեցու թեմական բաժանումը IV դարում, ՊԲՀ, 1996, № 1–2:

ԹԵՄԱԿԱՆ ԴՊՐՈՑ, հոգևոր ուսումնական հաստատություն Անդրկովկասում: Ցար. կառավարության՝ 1836-ին հրապարակած «Կանոնադրության» («Պոլոժենիե») հիման վրա ռուսահայ յուրաքանչյուր թեմ պետք է ունենար իր Թ. դ.: Այդպիսի դպրոցներ են բացվել Թիֆլիսում (1837-ին Ներսիսյան դպրոցը ստացել է թեմականի կարգավիճակ), Երևանում (1837), Շուշիում (1838), Աստրախանում (1838), ավելի ուշ՝ Նոր Նախիջևանում (1880), Շամախիում (1884): Թ. դ-ների նյութ. միջոցները գոյացել են թեմի եկեղեց. կալվածքների եկամուտներից, նվիրատվություններից, ունևոր ծնողների զավակներից գանձվող ուսման վարձից: Սկզբնապես Թ. դ. եղել է երեքդասյա, ունեցել գիշերօթիկ բաժիններ, որդեգիրներ: Ուս. ծրագրերում ընդգրկվել են կրոն. առարկաներ՝ Հին և Նոր կտակարանների պատմություն, քրիստ. վարդապետություն, Հայ եկեղեցու պատմություն, ավանդվել են նաև ընդհանուր, Հայոց և Ռուսաց պատմություն, հայոց լեզու և գրականություն, ռուսաց լեզու, ֆրանսերեն: Կադրերի և դասագրքերի պակասության պատճառով որոշ առարկաներ դասավանդվել են ռուսերեն: Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցու նախաձեռնությամբ Թ. դ-ների համար ընդունվել է կանոնադրություն (1859ին՝ Շուշիում, 1861-ին՝ Ներսիսյան և Երևանի դպրոցներում):

Թ. դ., ունենալով համեմատաբար տևական կյանք, դարձել է ժամանակի (1860–70 թթ.) լուսավոր. շարժմանը ուղղություն տվող կենտրոն, հաս. տարբեր խմբավորումների ու հոսանքների պայքարի ասպարեզ: Ազգ. վերածննդի ընթացքը դպրոցը մոտեցրել է ժողովրդին՝ ընդգծելով նրա ժող., աշխարհիկ բնույթը: Ընդլայնվել են դպրոցի շրջանակները, մեծացել ուսման ծավալն ու դասարանների թիվը, մուտք են գործել բնական գիտությունները, որոնք էլ պայմանավորել են նրա բազմակողմանի հանրակրթ. ուղղությունը: 1869-ին Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցին ընդունել է ընդհանուր կանոնադրություն, կարևորել ժողովրդի՝ աշխարհականներից ու հոգևորականներից ընտրած հոգաբարձության դերը, որի նախագահը եկեղեցու հսկողությունն ապահովող թեմական առաջնորդն էր: 1884–86-ին Թ. դ-ների նշանակությունն ավելի է մեծացել, քանի որ դրանք այդ շրջանում, ինչպես և Գևորգյան ճեմարանը, եղել են միակ ուս. հաստատությունները, որոնք պատանիներին տարրականից բարձր հայեցի կրթություն տալու հնարավորություն են ունեցել: 1886-ին Մակար Ա Թեղուտցին Թ. դ-ի մակարդակը բարձրացնելու նպատակով հաստատել է միասնական նոր ծրագիր: Վերացվել են նախապատրաստական դասարանները, ստեղծվել է վեցդասյա կազմ (լրիվ միջնակարգ): Կրոն. մի քանի առարկաներից բացի ավանդվել են հայոց լեզու, ռուսաց լեզու, ֆրանսերեն, ընդհանուր, Հայոց, Ռուսաց պատմություն, աշխարհագրություն, մաթեմատիկա, ֆիզիկա, ձայնագրություն ևն: Նկատելիորեն ավելացել է աշակերտների թիվը, ուսուցիչների մեծ մասն ունեցել է բարձրագույն կրթություն:

Թ. դ-ի և արևելահայ կրթ. ողջ համակարգում բացառիկ դեր է կատարել Ներսիսյան դպրոցը: Այստեղ են ծնունդ առել մանկավարժ. առաջադեմ մտքերն ու գործերը, այստեղից են հայ պատանիները մեկնել բարձրագույն ուս. հաստատություններ: Այս առաջընթացին մեծապես նպաստել է լուսավորիչ, մանկավարժ Ստ. Նազարյանի տեսչական գործունեությունը (1869–71) Ներսիսյան դպրոցում: 1836-ին բացվել է հինգերորդ դասարան, 1877-ին՝ վեցերորդ, 1878-ին՝ յոթերորդ, որը Ա. Մանդինյանի նախաձեռնությամբ դարձել է մանկավարժ. դասարան, իսկ 1881– 1885-ին Ա. Բահաթրյանի ղեկավարությամբ ուսուցիչներ է պատրաստել ազգ. դպրոցների համար: 1880-ական թթ. կեսին դպրոցն արդեն լրիվ միջնակարգ էր (կոչվել է նաև դպրանոց կամ սեմինարիա), որտեղ սովորել է մոտ 500 աշակերտ: Այստեղ հայ ազգ. դպրոցի որոշակի համակարգ ձևավորելու գործում անգնահատելի են Պ. Շանշյանի մանկավարժ. եռանդուն գործունեությունն ու նորամուծությունները: Նա մտցրել է հայոց լեզվով դասավանդում, արգելել ծեծը, աշխուժացրել ստեղծագործ. մթնոլորտը: Պ. Պռոշյանը նրա տեսչական գործունեության շրջանը համարել է ոսկե դար: Երևանի Թ. դ. աշխուժություն է ապրել 1872-ից՝ Խորեն Ստեփանեի տեսչության շրջանում: 1876-ին նորընտիր հոգաբարձության կազմում ընտրվել են բանիմաց և գործունյա անձինք, տեսուչ է հրավիրվել Ս. Բեգնազարյանը: Նա բացել է չորրորդ դասարան, մտցրել մի շարք նոր առարկաներ, սահմանել աշակերտ. համազգեստ, աշխուժացրել գրադարանի գործունեությունը: Չնայած այս ամենին, դպրոցը մնացել է թերի միջնակարգի մակարդակին. միայն 1877–78 ուս. տարում ունեցել է վեցդասյա կազմ՝ լրիվ միջնակարգի կարգավիճակ: Շուշիի դպրոցի զարգացման համար մեծ նշանակություն է ունեցել Պ. Շանշյանի գործունեությունը (1863–64): Նա կարողացել է եվրոպ. լավագույն սկզբունքները ներդնել գավառական Շուշի քաղաքում: Վերելքի տարիներ են եղել նաև Մ. Պլուզյանի տեսչության օրոք (1870–73): Նա հատուկ ուշադրություն է նվիրել հայկաբանությանը, բարելավել հայոց լեզվի ուսուցումը, խրախուսել աշակերտների գրական փորձերը: Մ. Պլուզյանին փոխարինած Խ. Ստեփանեն Շուշի է փոխադրել «Հայկական աշխարհ» պարբերականը: Որոշակի քայլեր են արվել նաև Վ. Պապաջանյանի, ապա և բժիշկ Բ. Աղասարյանի տեսչության շրջանում: Բարելավվել է բնական գիտությունների դասավանդումը, դպրոցը ձեռք է բերել լաբորատոր սարքավորումներ ու գործիքներ, ավելացել է աշակերտների թիվը: 1880-ին Շուշի է հրավիրվել Ա. Մանդինյանը: Նա կազմակերպել է մանկավարժ. հինգերորդ դասարան, որը հաջորդ տարում տվել է իր շրջանավարտները: 1878–79 ուս. տարում բացվել է վեցերորդ դասարան, և Շուշիի դպրոցը նույնպես դարձել է լրիվ միջնակարգ:

Թեմականի անուն է կրել նաև Շամախու դպրոցը, սակայն չի կարողացել բարձրանալ ծխականի մակարդակից, իսկ 1896-ից պաշտոնապես դասվել է ծխական դպրոցների շարքը՝ շարունակելով գոյատևել թեմի աղքատիկ եկամուտներով: 1896-ին Շամախու հայերը 400-ից ավելի ստորագրություններով նամակ են հղել Հայոց կաթողիկոսին՝ խնդրելով վերականգնել իրենց «միակ մխիթար հույս ու ապավեն» Թ. դ.: Սակայն Մկրտիչ Ա Վանեցին մտադիր էր իր նշանակությունը կորցրած Շամախուց թեմի կենտրոնը տեղափոխել Բաքու: Ցար. իշխանությունները խափանել են ինչպես կաթողիկոսի մտադրությունը, այնպես էլ Թ. դ-ներ բացելու հայերի հետագա փորձերը: 1880-ին Թ. դ-ների շարքը համալրվել է Նոր Նախիջևանի ուս. հաստատությամբ: Քաղաքային դուման 1881-ին որոշել է հնդկահայ մեծահարուստ Մ. Բաբաջանյանի կտակած դրամագլխի տոկոսները հատկացնել նորաբաց Թ. դ-ին:

Թ. դ-ներում դասավանդել են Գ. Պատկանյանը, Ստ. Նազարյանը, Ա. Մանդինյանը, Ա. Բահաթրյանը, Պ. Շանշյանը, Ղ. Աղայանը, Պ. Պռոշյանը, Կոմիտասը, Մ. Եկմալյանը, Ե. Շահազիզը, Մ. Աբեղյանը, Ստ. Մալխասյանը, Ստ. Լիսիցյանը, Ս. Բեգնազարյանը և հայ մշակույթի ուրիշ երախտավորներ, որոնք համառ պայքար են մղել հանուն ազգ. առանձնահատկությունների, լեզվի ու ոգու պահպանման: Խորհրդ. իշխանության հաստատումից հետո Թ. դ-ներն իրենց տեղը զիջել են միջնակարգ դպրոցներին:

Գրկ. Լեո, Պատմութիւն Երևանի հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի. 1834–1912, Թ., 1912: Նույնի, Պատմութիւն Ղարաբաղի հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի. 1838–1913, Թ.,1914: Երկանյան Վ., Պայքար հայկական նոր դպրոցի համար Անդրկովկասում, Ե., 1970:

Ռաֆիկ Մաթևոսյան

ԹԵՈԴՈՐՈՍ Ա ՌՇՏՈՒՆԻ, Թեոդորոս Ա Ռշտունեցի (ծ. թ. անհտ, Ռշտունիք – 941, Աղթամար, ամփոփվել է Ս. Աստվածածին ժամատան կողքին), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 930-ից: Հաջորդել է Ստեփանոս Բ Ռշտունուն: Կաթողիկոս. գահ է բարձրացել Վասպուրականի թագավոր Գագիկ Արծրունու հովանավորությամբ, գահակալել է Աղթամարում, քաղ. խաղաղ պայմաններում: Թ. Ա Ռ-ու հայրապետ. գործունեության մասին ոչինչ չի ավանդվել: Մ. Օրմանյանը նրան անվանել է Ռշտունի ոչ այն պատճառով, որ նա սերվել է Ռշտունիների նախարար. տոհմից, այլ նկատի է ունեցել նրա՝ Ռշտունիքի եպիսկոպոս լինելու հանգամանքը:

Կաթողիկոս. գահին Թ. Ա Ռ-ուն հաջորդել է Եղիշե Ա Ռշտունին:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 2, Վնտ., 1785: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Արթուր Կարապետյան

ԹԵՈԴՈՐՈՍ Բ ԿԻԼԻԿԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1392, Սիս), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1382ից: Հաջորդել է Պողոս Ա Սսեցուն: Եղել է Կիլիկիայի ազդեցիկ եպիսկոպոսներից, վայելել Կոստանդին Կիլիկեցի իշխանի հովանավորությունը և նրա ու Սսի ամիրայի օժանդակությամբ կաթողիկոս. գահ բարձրացել: 1382-ի վերջին մեկնել է Կահիրե՝ Եգիպտոսի սուլթանից հաստատում ստանալու: Նրա գահակալության օրոք է Լենկթեմուրը երկու անգամ արշավել Հայաստան և ասպատակել երկրի հվ. շրջանները: Փորձելով բարվոքել Սսի կաթողիկոսարանի վիճակը՝ ընդդիմացել է տեղի օտար իշխանություններին ու կաթոլիկ նկըրտումներին, այդ պատճառով, Թովմա Մեծոփեցու վկայությամբ, 16 հայ իշխանների հետ միասին սպանվել է Սսի նոր ամիրա Օմարի հրամանով: Պահպանվել է 1384-ին լեհահայերին հղած Թ. Բ Կ-ու օրհնության կոնդակը: Կաթողիկոս. գահին Թ. Բ Կ-ուն հաջորդել է Կարապետ Ա Կեղեցին:

ԹԵՈԴՈՐՈՍ ՔՌԹԵՆԱՎՈՐ, Թեոդորոս Ճգնավոր (VII դ. սկիզբ – մոտ 680), մատենագիր, աստվածաբան: Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի եղբորորդին: Սովորել է Սյունյաց վարդապետարանում՝ Մաթուսաղայի մոտ, ստացել նաև հուն. կրթություն: Եղել է Արագածոտն գավառի Ս. Աստվածածին վանքի վանահայրը, հիմնել դպրոց: Թ. Ք-ի սաներից են Հայոց կաթողիկոսներ Հովհաննես Գ Օձնեցին և Սահակ Գ Ձորոփորեցին: Մաթուսաղայի հանձնարարությամբ Թ. Ք. մասնակցել է 633-ի Կարինի ժողովին: Պայքարել է անապականության խնդրի շուրջ հուլիանոսականների վարդապետության և երևութականության դեմ, իր հակառակորդի՝ Հովհան Մայրավանեցու դեմ գրել «Ընդդէմ Մայրագումացոյն» ճառը: Հեղինակ է նաև «Ներբողեան ի սուրբ Խաչն» և «Գովեստ ի սուրբ Աստուածածինն» ճառերի:

Երկ. Ճառք երեք, տես Հովհաննես Օձնեցի, Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1833, էջ 147–182: Գրկ. Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 3, Ե., 1968:

ԹՈՆԴՐԱԿԵՑԻՆԵՐ, քրիստոնյա աղանդավորներ Հայաստանում և Բյուզանդիայում IX– XI դարերում: Անվանումը ծագել է Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Ապահունիք գավառի Թոնդրակ գյուղի անունից, որտեղ աղանդի հիմնադիր համարվող Սմբատ Զարեհավանցին կազմակերպել է համայնք և դարձրել Թ-ի կենտրոն: Ըստ Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու, Սմբատ Զարեհավանցին «ի հիմաց սասանեց առաքյալներին և մարգարեներին», «չար մոլորությունն ուսանելով Մրջուսիկ անունով մի պարսիկ բժշկից և աստղաբաշխ մոգից»: Նրան հաջորդած աղանդապետներից հայտնի են Թոդրոսը, Անանեսը, Արքան, Սարգիսը, Կյուրեղը, Հեսուն և Ղազարը: Թ-ի խոշորագույն կենտրոններից էր Մանանաղին, որտեղ ծագել էր պավլիկյան աղանդը (տես Պավլիկյաններ): Վերջիններս, ինչպես նաև նախորդ բոլոր աղանդները, մեծ ազդեցություն են ունեցել Թ-ի գաղափարախոսության ձևավորման վրա: Ավելին, ժամանակակիցները Թ-ին համարել են վերստին ասպարեզ իջած պավլիկյաններ և նրանց գաղափարների ուղղակի ժառանգորդներ: Թ-ի մասին տեղեկություններ է հաղորդում Անանիա Նարեկացին, որը Անանիա Ա Մոկացի Հայոց կաթողիկոսի պատվերով հեղինակել էր մի գործ՝ բացահայտելու Թ-ի սխալներն ու մոլորությունները: Անանիա Նարեկացու հակաճառությունը Սմբատ Զարեհավանցու և Թ-ի ուսմունքի դեմ չի պահպանվել: Սակայն Գրիգոր Նարեկացին Կճավա վանքին գրած «Անանիայի գիր խոստովանութեան յաղագս սուտ կարծեացն, որ վասն նորա» թղթում ամփոփ տվել է Անանիա Նարեկացու գրվածքի բովանդակությունը և համառոտ թվել Թ-ի ուսմունքի 14 կետեր: Այնուհետև Թ-ի մասին տեղե կություններ են տալիս Արիստակես Լաստիվերցին (XI դ.), Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, փիլիսոփա, աստվածաբան Պողոս Տարոնեցին (XII դ. սկիզբ), Հայոց կաթողիկոս Ներսես Դ Կլայեցին (Ներսես Շնորհալի):

Թ. պատմ. ասպարեզ են իջել IX դ. 30-ական թթ., իսկ նրանց դեմ հալածանքները սկսվել են նույն դարի կեսին: Ըստ Գրիգոր Նարեկացու, Մանազկերտի արաբ ամիրա Աբդուլ-Բարդը 840–850-ական թթ. դաժանորեն ճնշել է նրանց ելույթները և սպանել Սմբատ Զարեհավանցուն: X դ. 2-րդ կեսից սկսվել է թոնդրակյան աղանդի գործունեության վերելքը՝ լուրջ վտանգ ներկայացնելով Հայ եկեղեցու համար: Հարք գավառում, Մանանաղի գավառի Կաշե, Աղյուսո, Թուլայլ գյուղերում (Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին դրանք անվանել է «շնավաններ»), Խնուս, Անի քաղաքներում կազմակերպվել են համայնքներ՝ ծավալելով աշխույժ գործունեություն: Քարոզիչներ են գործել Շիրակում, Ռշտունիքում, Մոկքում: Ըստ Արիստակես Լաստիվերցու, Հարքում, Հակոբ եպս. Հարքացու գլխավորությամբ, Թ. կարգալույծ են արել բարձրաստիճան հոգևորականներին, արգելել կրոն. ծիսակատարություններն ու արարողությունները: Հայոց կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցին հալածել է Թ-ին, դուրս քշել բնակավայրերից, իսկ Հակոբ Հարքացուն բանտարկել է և ճակատին աղվեսադրոշմ խարանել: Արիստակես Լաստիվերցին իր «Պատմության» 23-րդ գլխում պատմում է Մանանաղի գավառի Կաշե և Աղյուսո գյուղերի թոնդրակյան համայնքների մասին, որոնք Կունծիկ աբեղայի ղեկավարությամբ, ազնվական կանանց՝ Հրանույշի, Կամարայի, Ախնիի և Վրվեռ անունով մի իշխանի աջակցությամբ ավերել են եկեղեցիները, սրբատեղիները, կործանել խաչերը: Այնուհետև պատմիչը մանրամասն նկարագրել է Պախր կամ Գայլախազուտ լեռան ստորոտում Բազմաղբյուր ավանի մոտ կանգնած մեծահռչակ խաչը խորտակելու դեպքը: Ի պատասխան դրա՝ Մանանաղիի եպիսկոպոս Սամվելը արքունի զորաջոկատով ավերել և հրկիզել է տվել աղանդավորների երկու գյուղերը՝ Կաշեն և Աղյուսոն, իսկ նրանց 6 առաջնորդների ձերբակալելով՝ տարել Ջերմ գյուղաքաղաքը, դատել բազմության առջև ու աղվեսադրոշմ խարանել դեմքերին: Չնայած ծանր հալածանքներին՝ չի հաջողվել վերացնել Թ-ի աղանդը, որը գնալով ավելի է տարածվել և ծավալվել Հայաստանում: Բյուզ. Կոստանդին IX Մոնոմախ կայսրի (1042–54) հրամանով Հայաստանի հվ. նահանգների և Հս. Միջագետքի կառավարիչ նշանակված Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին 1050–54-ին նոր հալածանքներ է սկսել Թ-ի դեմ՝ նրանց բնաջնջելու նպատակով. այդ մասին տեղեկություններ կան նրա Թղթերում: Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու զինվոր. ջոկատներն ավերել են Թոնդրակ, Կաշե, Թուլայլ, Խնուս և այլ բնակավայրեր՝ Թ-ին արտաքսելով երկրից և Միջագետքի հս. շրջաններից: XI դ. 30–50-ական թթ. Հայաստանի նկատմամբ Բյուզանդիայի նվաճող. քաղաքականության հետևանքով աղանդավորներով բնակեցված շատ շրջաններ մտել են Բյուզ. կայսրության մեջ, որի կառավարությունը նրանց բռնագաղթեցրել է կայսրության տարբեր շրջաններ, գլխավորապես՝ պավլիկյանների ավանդ. աքսորավայր Ֆիլիպոպոլիս: Այստեղ նրանցից կազմավորվել են զորագնդեր, որոնք մեծապես նպաստել են բյուզ. այդ մասի քաղաքների ու շրջանների պաշտպանությանը ավարառու ցեղերի արշավանքներից: XI դ. վերջին Թ-ի որոշ մնացորդներ ապաստանել են Հս. Միջագետքում՝ հիմնելով կազմակերպված համայնքներ: Աղանդի կենտրոններից մեկի՝ Մանանաղիի Կաշե ավանի անունով նրանք կոչվել են կաշեցիք, նույն գավառի Թուլայլ գյուղի անունով՝ թուլայլեցիք ևն: Թ-ի համայնքներ են եղել Տարոնում, Հարքում, Մարդաղիում, Վասպուրականում, Շիրակում, հավանաբար՝ Սյունիքում: Թ-ի ուսմունքի և գաղափարների մասին աղբյուրները շատ ժլատ տեղեկություններ են հաղորդում. հիմնականում նշում են եկեղեցու հեղինակությունն ու կարգերը մերժող հայացքները և ողողված են հայհոյանքներով ու անարգալից խոսքերով: Գրիգոր Մագիստրոսը վկայում է, որ նրանք իրենց համարել են հայ քրիստոնյաներ: Նա Թ-ին բաժանել է երեք խմբի: Ծայրահեղորեն տրամադրված է համարել «հարութիւնն ի մեռելոց» չընդունողներին, նրանց, ովքեր «ի չարն կատարելագոյնք են» և, ինչպես էպիկուրյանները՝ անաստված: Միջին տեղում գտնվողներին նմանեցրել է մանիքեցիներին (տես Մանիքեություն), իսկ ինչ-որ չափով խաղաղ տրամադրվածների մասին ասել է, թե նրանք առերես հետևում են քրիստ. ավանդույթներին: Թ-ի ուսմունքն առավել մանրամասն ներկայացրել է Գրիգոր Նարեկացին Կճավա վանքին ուղղած իր գրության 14 կետերի մեջ: Ուսմունքի հետևորդները մերժել են քահանայական կարգը և եկեղեց. նվիրապետությունը, եկեղեցին՝ առհասարակ, ձեռնադրության, մկրտության, հաղորդության խորհուրդները, Քրիստոսի զոհաբերությունը մարդկանց փրկության համար կամ պատարագը, ինչպես նաև մատաղը, ծնրադրությունը՝ որպես պաղատանքի արտահայտություն, տերունական տոները և ընդհանրապես արտաքին բոլոր ծիսակատարություններն ու արարողությունները: Թ-ի վարդապետությամբ կատարյալ սերն այն է, երբ մարդիկ սիրով են մերձենում միմյանց՝ համարելով դա Աստծուն հաճելի կենցաղավարություն. այս հարցում էլ Թ. բոլորովին չեն ընդունել եկեղեցու հեղինակությունը, մերժելով եկեղեց. ամուսնության ու պսակի խորհուրդը, և մծղնեների (տես Մծղնեություն) նման ազատ սիրո քարոզը դարձրել են իրենց կենցաղավարության բարոյական չափանիշ: Սա հիմք է տվել հակառակորդներին՝ Թ-ին մեղադրելու անառակ կյանքի և կենցաղի մեջ: Թ. կռապաշտություն են համարել խաչի ու սրբապատկերների պաշտամունքը, քարոզել են «մարդապաշտություն», մերժել Քրիստոսի աստվածությունը՝ նրան համարելով սովորական մի մարդ, իրենց աղանդի գլխավորին անվանել են Քրիստոս, փրկիչ, ազատարար, Աստծո ուղարկած մարգարե, որը վերջ էր տալու չար աշխարհի բոլոր անարդարություններին: Ըստ Գրիգոր Մագիստրոսի, Թ. գաղտնի են պահել իրենց «չար աղանդը», աղանդի ու նրա կենտրոնի մասին հարցնողներին սխալ ճանապարհ ցույց տվել՝ իրենց հետքերը թաքցնելու նպատակով: Թ-ի աղանդը հայ պատմագիտության մեջ հայտնի է Թոնդրակյան շարժում անունով: Խորհրդահայ պատմաբաններն այն ներկայացրել են ավելի շատ որպես սոցիալական, հակաֆեոդալական շարժում, աշխատավոր գյուղացիության՝ ֆեոդալիզմի դեմ մղած պայքար, անգամ ազգ-ազատագր. շարժում, չափազանց ընդգծելով նրա քաղ. կողմը՝ որպես հայրենիքի անկախության համար մղած պայքար արաբների և բյուզանդացիների դեմ (Վ. Համազասպյան, Ա. Մնացականյան, Ա. Հովհաննիսյան, Ս. Պողոսյան ևն): Թ-ի ուսմունքի բուն էությունը, այլ աղանդների հետ նրանց կապերը և նմանատիպ բազմաթիվ հարցեր գրեթե անտեսվել են:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Արիստակես Լաս տ ի վերց ի, Պատմություն, Ե., 1971: Գրիգոր Մագիստրոս, Թղթեր, Ալեքսանդրապոլ, 1910: Սարգիսյան Բ., Ուսումնասիրութիւն Մանիքեապավղիկեան թոնդրակեցիներու աղանդին, Վնտ., 1893: Տեր-Մինասյան Ե., Միջնադարյան աղանդների ծագման և զարգացման պատմությունից, Ե., 1968, էջ 149–189: Б а р т и к я н Р., Ответное послание Григория Магистра Пахлавуни сирийскому католикосу, Палестинский сборник, в. 7(70), М.-Л., 1962, с. 130–145; Ter-Mkrttschian K., Die Paulikianer im Byzantinischen Kaiserreiche und verwandte ketzerische Erscheinungen in Armenien, Lpz., 1893; Conybeare F. C., The Key of Truth. A Manual of the Paulician Church of Armenia, Oxf., 1898; Nersessian V., The Tondrakian Movement, Religious Movements in the Armenian Church from the Fourth to the Tenth Centuries, L., 1987.

Հրաչ Բարթիկյան

ԹՈՎՄԱ ԱՐԾՐՈՒՆԻ (ծ. և մ. թթ. անհտ), IX–X դարերի պատմագիր, վարդապետ: 870ական թթ. սկսել և X դ. սկզբին ավարտել է «Արծրունյաց տան պատմություն» երկը, որտեղ շարադրել է Արծրունիների նախարար. տոհմի պատմությունը՝ այն հարակցելով Հայաստանում ծավալված քաղ., կրոն., մշակութ. տեղաշարժերի հետ: Շարադրանքն սկսվում է վաղնջական ժամանակներից և հասցվում մինչև X դ. սկիզբը: Երկասիրությունը բաժանված է դպրությունների և գլուխների: Առաջին դպրությունն ընդգրկում է մինչև V դ. տեղի ունեցած եղելությունները: Հեղինակն անդրադարձել է նաև Հայաստանում 301-ին քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելու հանգամանքներին, Հայ եկեղեցու պատմությանը, մասնավորապես եկեղեցու և Մարդպետների նախարարության նահապետի (Հայր Մարդպետի) միջև ընթացող սուր մրցապայքարին, Ներսես Ա Մեծ կաթողիկոսի գործունեությանը, հեթանոսության դեմ Հայ եկեղեցու անզիջում պայքարին, Մերուժան Արծրունու և նրա հետևորդների հակաեկեղեց. ձեռնարկումներին, Սահակ Ա Պարթևի գործունեությանը (գլ. Ժ– ԺԱ): Աշխատության Բ դպրությունն ընդգրկում է Հայոց Արշակունիների թագավորության անկմանը (428) հաջորդած իրադարձությունները՝ հասցվելով մինչև 850-ը: Հեղինակը վեր է հանել 450–451-ի ժողովրդաազատագր. պատերազմի հանգամանքները, եկեղեցու, հոգևորականության դերը այդ շարժման ընթացքում (գլ. Ա), Սասանյանների գերիշխանության պայմաններում մարզպան. Հայաստանի, Հայ եկեղեցու կացությանն առնչվող հարցերը (գլ. Բ–Գ), իսլամի ծագման, Հայաստանում Արաբ. խալիֆայության տիրապետության հետ կապված անցքերը (գլ. Դ): Պատմագիտ. կարևոր արժեք ունեն նույն դպրության Ե–Է գլուխները, որտեղ պատմիչը, իբրև դեպքերի ականատես, ընդգրկել է IX դ. կեսին Հայաստանում խալիֆայության զորապետների կատարած խժդժությունների, հայ ժողովրդի ազատագր. պայքարի լուսաբանման համար կարևոր տեղեկություններ: Ազատագր. պայքարի հենքի վրա տրված է նաև Հայ եկեղեցու պատմությունը (գլ. Զ–Է): Թ. Ա-ու երկասիրության առավել արժեքավոր բաժինը Գ դպրությունն է, որտեղ պատմիչը շարադրել է 851-ի Աբբասյան խալիֆայության զորապետ Բուղայի արշավանքը Հայաստան, նրա չարագործությունները, հայ նախարարների գերեվարությունը, երկրի դառնաղետ վիճակը, բռնի կրոնափոխությունը, բռնակալների դեմ հայ ժողովրդի հերոս. պայքարը ևն: Պատմագիրը պատկառելի տեղ է հատկացրել նաև քրիստ. հավատի համար նահատակվածներին (գլ. Բ, Դ, Թ, ԺԱ, Զ), այդ թվում նաև այն հայ եկեղեցականներին, ովքեր մահը գերադասել են ուրացությունից: Պատմությունը արժեքավոր տեղեկություններ է պարունակում նաև Վրաստանի, Աղվանքի և հարևան այլ երկրների մասին: Թ. Ա-ու հաղորդած տվյալները հաստատվում են հայ և արաբ մատենագիրների վկայություններով: Թ. Ա-ու երկը թերի է. վերջին [ԻԹ (29-րդ)] անավարտ գլխից հետո նրան կցվել է Անանուն պատմագրի աշխատության առաջին գլուխը՝ որպես նույնի շարունակություն: Ապա հաջորդում են Անանունի «Պատմության» մյուս գլուխները՝ իբրև Թ. Ա-ու երկասիրության Դ դպրության մասեր, որոնց կցված է հավելյալ մի գլուխ՝ հիշատակարանով: Այդ պատճառով Թ. Ա-ու և Անանունի երկերը ավանդաբար համարվել են միայն Թ. Ա-ու հեղինակած գործ:

Թ. Ա-ու Պատմությունը մեծարժեք պատմ. սկզբնաղբյուր է և աչքի է ընկնում փաստերի առատությամբ և արժանահավատությամբ: Պատմությունը առաջին անգամ տպագրվել է 1852-ին, Կ. Պոլսում, ապա թարգմանվել և հրատարակվել է ֆրանսերեն:

Երկ. Պատմություն Արծրունյաց տան, Ե., 1999:

Գրկ. Բյուզանդացի Նորայր, Թովմա Արծրունի և Անանուն Արծրունի երկու այլևայլ պատմագիրներ են, «Բազմավեպ», 1905, № 5–10: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 3, Ե., 1968: Վարդանյան Վ., «Պատմութիւն տանն Արծրունեաց» երկում հիշատակված մի քանի տեղանունների մասին, ՊԲՀ, 1973, № 1: Brosset M., Notice sur l’historien armenien Thoma Ardzrouni, “Mռlanges Asiatiques”, 1862, 1863, t. 4.

Վրեժ Վարդանյան

ԹՈՎՄԱ ՄԵԾՈՓԵՑԻ [1378, գ. Աղի (Արճեշ ք. մոտ) – 15.5.1446, գ. Ակոռի (Մասյացոտն գավառ), թաղվել է Մեծոփավանքում], պատմիչ, մանկավարժ, եկեղեցական, մշակութային և հասարակական գործիչ: Մեծոփեցի է կոչվել երկար տարիներ Քաջբերունիքի Մեծոփ գյուղում ապրելու համար: Ուսումնառությունն սկսել է 1386-ից, Մեծոփավանքում՝ Հովհաննես Մեծոփեցու մոտ, 1393-ից ուսանել է Խառաբաստավանքի վարդապետարանում՝ աշակերտելով Սարգիս Ապրակունեցի, ապա՝ Վարդան Հոգոցվանեցի րաբունապետներին: 1406-ից սովորել է Տաթևի համալսարանում՝ Գրիգոր Տաթևացու մոտ: 1410-ին Թ. Մ. Մեծոփում ստանձնել է տեղի վանահայրությունն ու վարդապետարանի րաբունապետությունը՝ պաշտոնավարելով ավելի քան 30 տարի: Թ. Մ-ու մանկավարժ. գործունեության ընթացքում Մեծոփա դպրոց են հրավիրվել ճանաչված մասնագետներ, ստեղծվել են դասագրքեր, կատարվել տարբեր երկերի մեկնություններ: Դպրոցի մատենադարանում ընդօրինակել, ծաղկել ու կազմել են հայ. բազմաթիվ ձեռագիր մատյաններ: Մեծոփը դարձել է գրչության կարևոր կենտրոն, որտեղ Թ. Մ. ուսուցանել է գրչության արվեստ, պատրաստել գրագիրներ, գրիչներ, գրչության արվեստի ուսուցիչներ: Թ. Մ. գրել է պատմ. մի շարք գործեր: Ամենահայտնին «Պատմութիւն ԼանկԹամուրայ և յաջորդաց իւրոց» (1860, քնն. բնագիրը աշխատասիր. Լ. Խաչիկյանի, 1999) երկն է, որն ընդգրկում է 1386–1440-ի իրադարձությունները: Այն XV դ. պատմ. հազվագյուտ երկերից է և կարևոր աղբյուր Լենկթեմուրի, ինչպես նաև կարակոյունլու և ակկոյունլու քոչվոր ցեղերի մղած պատերազմների շրջանի Հայաստանի ու Միջին Արևելքի պատմության ուսումնասիրման համար: Թ. Մ-ու պատմ. երկերից է նաև «Յիշատակարանը» (1892), որը շարունակում և լրացնում է Պատմությունը և վերաբերում Հայոց կաթողիկոս. աթոռը Կիլիկիայի մայրաքաղաք Սսից Վաղարշապատ տեղափոխելուն: Պատմ. արժեք ունեն նաև Թ. Մ-ու թղթերը, խմբագրած ձեռագրերի բոլոր հիշատակարանները:

Նա սրբագրել, խմբագրել ու մշակել է կրոնադավանաբան., ծիս., երաժշտ., գեղ. և մեկնողական բազմաթիվ երկեր: 1441-ին Հովհաննես Հերմոնեցու և այլոց հետ կազմակերպել է Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողովը՝ մեծապես նպաստելով Հայոց կաթողիկոսությունը Էջմիածնում վերահաստատելու գործին: Այնուհետև մինչև 1443-ը մնացել է Էջմիածնում և օգնել նորընտիր կաթողիկոսին:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Թովմա Մեծոփեցու կյանքը, Վաղ-պատ, 1914: Լեո, Հայոց պատմություն, հ. 3, Ե., 1946: Մաթեվոսյան Ա., Գրիգոր Տաթևացին և Մեծոփավանքի դպրոցի հիմնադրումը, ՊԲՀ, 1969, № 2:

ԹՈՐԱՄԱՆՅԱՆ Թորոս Հարությունի (18.3. 1864, Շապին Գարահիսար – 1.3.1934, Երևան, թաղված է Երևանի Կոմիտասի անվ. զբոսայգու պանթեոնում), ճարտարապետ, հայկական ճարտարապետության գիտական ուսումնասիրության հիմնադիրը: ՀԽՍՀ գիտ. վաստ. գործիչ (1933): Բարձրագույն կրթություն ստացել է Կ. Պոլսի Գեղարվեստից վարժարանի ճարտ. բաժնում (1888–93): Աշխատել է որպես ճարտարապետ Կ. Պոլսում, Բուլղարիայում, Ռումինիայում, նախագծել է և կառուցել ամառանոցային, պալատ. շենքեր, մենատներ: 1902-ին մեկնել է Փարիզ՝ ճարտ. գիտելիքները խորացնելու: Եղել է Եգիպտոսում, Հունաստանում, Իտալիայում՝ Հին աշխարհի ճարտ-յանը մոտիկից ծանոթանալու նպատակով: 1903-ին տեղափոխվել է Հայաստան, 1904-ի գարնանը ստանձնել Զվարթնոց տաճարի հետազոտությունը, ղեկավարել պեղումները: Ամռանը մեկնել է Անի, որտեղ վերսկսվել էին Ն. Մառի հնագիտ. ուսումնասիրությունները, մինչև 1912-ը աշխատել է այնտեղ՝ որպես գիտարշավախմբի ճարտարապետ: Թ. ուսումնասիրել և չափագրել է Անիի եկեղեց. և աշխարհիկ կառույցները, կազմել վերակազմության նախագծեր: Գիտության համար վերակենդանացրել է Անիի ավերակները:

1905-ին հրատարակվել է Թ-ի՝ Զվարթնոցի տաճարին նվիրված հոդվածը՝ հայ. առաջին ճարտ. գիտ. ուսումնասիրությունը, որտեղ մեկնաբանվել է հայկ. միջնադարյան ամենաբարդ հուշարձանի եռաստիճան հորինվածքի վերակազմությունը: Հրատարակվել են Թ-ի մենագր. ուսումնասիրությունները Էջմիածնի Մայր տաճարի, Տեկորի Ս. Երրորդություն վանքի, Անիի Գագկաշեն Ս. Գրիգոր եկեղեցու, Բագարանի Ս. Թեոդորոս եկեղեցու, Հոռոմոսի վանքի, Անիի ճարտ-յան մասին: Թ. չափագրել և հետազոտել է հատկապես Շիրակի ու Արագածոտն գավառի եկեղեցիներն ու վանքերը (Տեկորի, Բագարանի, Ալամանի, Շիրակավանի, Անիի Հովվի եկեղեցիները, Խծկոնքի վանքը ևն), որոնք այժմ գտնվում են Թուրքիայի տարածքում և ավերված են: Թ-ի չափագրությունները և լուսանկարները հայ մշակույթի այդ արժեքավոր հուշարձանների մասին եղած միակ փաստագր. նյութերն են: 1918-ին Վիեննայի Արվեստի պատմության ինստ-ի պրոֆ. Յո. Ստրժիգովսկին հրատարակել է «Հայերի ճարտարապետությունը և Եվրոպան» գերմ. երկհատոր աշխատությունը Թ-ի գիտ. ուսումնասիրությունների (անտիպ և հրատարակված) հիման վրա՝ այդ մասին նշելով առաջաբանում: Այդ համագործակցության շնորհիվ հայկ. ճարտ-ը՝ որպես ինքնուրույն ճարտ. դպրոց, միջազգ. ճանաչում է ստացել: Թ., շրջելով Հայաստանում, ավելի քան 30 տարի չափագրել, ուսումնասիրել և նկարագրել է հարյուրավոր եկեղեցիներ, վանքեր, միջնադարյան աշխարհիկ շինություններ և իր իսկ հավաքած ու մշակած նյութերի հիման վրա առաջին անգամ տվել է հայ ճարտ-յան պարբերացումը, ծագման ակունքները, փոխազդեցությունները և զարգացման գրեթե բոլոր փուլերի հատկանիշները: 1969-ին ՀԽՍՀ ԳԱ նախագահությունը սահմանել է Թ-ի անվ. մրցանակ, որը շնորհվում է հայ ճարտ-յան պատմությանը նվիրված լավագույն աշխատությունների հեղինակներին (ստացել են Ն. Տոկարսկին, Ա. Սահինյանը, Վ. Հարությունյանը, Հ. Խալփախչյանը, Պ. Կունեոն, Ա. Ալպագո-Նովելլոն):

Երկ. Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, կազմ. Կ. Ղաֆադարյան, [հ.] 1–2, Ե., 1942–48: Նամակներ, կազմ. Ն. Թորամանյան, Ե., 1968: Զվարթնոց, Գագկաշեն, Ե., 1984: Գրկ. Հարությունյան Վ., Թորոս Թորամանյան, Ե., 1984:

Ալեքսանդրա Երեմյան

ԹՈՐԳՈՄԱ ՏՈՒՆ, Տուն Թորգոմա, Հայոց երկրի անվանումը՝ ըստ Աստվածաշնչի և ըստ աստվածաշնչյան հնագույն մեկնությունների: Թորգոմ անունն առաջին անգամ հիշատակվել է Ծննդոց գրքում՝ Նոյի որդու՝ Հաբեթի ազգաբանության մեջ. «Հաբեթի որդիներն են Գամերը, Մագոգը, Մադան, Հավանը, Ելիսան, Թոբելը, Մոսոքը և Թիրասը: Գամերի որդիներն են Ասքանազը, Րիփաթը և Թորգոման» (10.2– 3): Թ. տ. արտահայտությունը երկու անգամ հանդիպում է Եզեկիելի մարգարեության մեջ. առաջին դեպքում՝ իբրև Տյուրոսին ձի ու ջորի վաճառող երկրի անուն («Թորգոմա տնից մարդիկ է, որ ձիերով, հեծյալներով ու ջորիներով լցրել են քո շուկաները», 27.14), երկրորդ դեպքում՝ կապված Գոգի ու Մագոգի արշավանքի հետ, երբ, ի թիվս այլևայլ ազգերի ու ժողովուրդների, օրերի վախճանին, Թ. տ. էլ է արշավելու վերաբնակեցյալ երկրի՝ Աստծո ժողովրդի վրա, որտեղ և պատժվելու է (38.):

Մովսես Խորենացու կազմած ազգացանկում Թորգոմը սերում է Հաբեթից (Հաբեթ-ԳամերԹիրաս-Թորգոմ), իսկ Թորգոմից սերում է հայոց անվանադիր նախնի Հայկ Աղեղնավորը («Հայոց պատմություն», 1997, գիրք Ա, գլ. Ե): Հետազոտողներն ավանդաբար Թ. տ. նույնացնում են Հայաստանի հետ: Ըստ այլ հետազոտողների՝ Թ. տ. խեթական արձանագրությունների Թեգարամա կամ Թագարամա երկրանունն է և ասորեստանյան արձանագրությունների Թիլ-Գարիմմու երկրանունը: Ուշագրավ է, որ Մովսես Խորենացին Հաբեթի տոհմի ճյուղագրությունը հանգեցնում է Արամին և Արա Գեղեցիկին՝ հենվելով իրեն հայտնի պատմ. աղբյուրների վրա:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Հայաստան յառաջ քան զլինելն Հայաստան, Վնտ., 1904, էջ 114–124: Ինգլիզյան Վ., Հայաստան Ս. Գրքի մեջ, Վնն., 1948:

Լևոն Սարգսյան

ԹՈՐՈՍ ՌՈՍԼԻՆ (XIII դ. 20-ական թթ. – մ.թ. անհտ), XIII դ. 2-րդ կեսի մանրանկարիչ և գրիչ: Կիլիկյան մանրանկարչության դպրոցի խոշորագույն ներկայացուցիչ: Ապրել և աշխատել է Հռոմկլայում (Կիլիկիա), եղել Հռոմկլայի դպրոցի առաջատար նկարիչը: Աշակերտել է Հռոմկլայի նշանավոր մանրանկարիչներ Կիրակոսին և Հովհաննեսին: Պահպանվել են

Թ. Ռ-ի ստորագիր թվագրված 7 ձեռագիր մատյաններ. 1256-ի «Զեյթունի Ավետարանը» (Մատենադարան, ձեռ. դ 10450), 1268-ի «Մալաթիայի Ավետարանը» (Մատենադարան, ձեռ. դ 10675), 1260-ի, 1262-ի, 1265-ի Ավետարանները և 1266-ի «Մաշտոցը» (Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, համապատասխանաբար՝ ձեռ. դդ 251, 2660, 1956, 2027), 1262-ի «Սեբաստիայի Ավետարանը» (Բալթիմորի Ուոլտերս պատկերասրահ, ձեռ. դ 539): Թ. Ռ-ին են վերագրվում ևս երեք ձեռագրերի՝ 1250-ական թթ. սկզբի Ավետարանի, Հեթում Ա-ի 1266-ի Ավետարանի մասերի (Մատենադարան, ձեռ. դդ 8321 և 5458) և 1260-ական թթ. «Վասակ իշխանի Ավետարան»-ի (Վաշինգտոնի Ֆրիր պատկերասրահ, ձեռ. դ 32.18) մանրանկարները: Նրան հովանավորել և ձեռագրեր են պատվիրել Հայոց Հեթում Ա և Լևոն Գ թագավորները, Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի կաթողիկոսը, Կիլիկյան Հայաստանի աշխարհիկ և հոգևոր դասի բարձրաստիճան ներկայացուցիչները: Թ. Ռ-ի արվեստի արմատները սերում են XII դ. վերջի – XIII դ. սկզբի կիլիկյան մանրանկարչությունից, որն իր հերթին շարունակում է XI դ. հայկ. գրքային գեղանկարչության, այսպես կոչված՝ «ազնվականական» ուղղությունը: Նրա անվան հետ է կապված հայկ. գրչարվեստում մինչ այդ աննախադեպ (և ընդհանրապես՝ հազվադեպ) պատկերազարդման շարքերի ընդարձակումը: Թ. Ռ-ի մանրանկարները պատկերում են ոչ միայն քրիստ. 12 հիմն. պատկերագր. թեմաները (ինչպես սովորաբար ընդունված էր հայկ. ձեռագրերում), այլև՝ հաճախ, քայլ առ քայլ հետևելով ավետարան. ողջ պատմությանը, ներառվում են տեքստի սյունակներում և լուսանցքներում: Ավետարան. շարքի հիմն. տեսարաններում Թ. Ռ. ընդհանուր առմամբ հետևել է հայկ. արվեստում ընդունված պատկերագրության նորմերին, երբեմն, բյուզ. օրինակների ազդեցությամբ, փոխել է միայն պատկերագրման տեսակը կամ, հազվադեպ, ընդունել բյուզ. հորինվածքները: Նա ծանոթ է եղել նաև տարբեր երկրների ու ժողովուրդների, մասնավորապես հարևան խաչակրաց պետությունների ձեռագիր մատյաններին: Դրա վկայությունն են պատկերագր. այնպիսի առանձին օրինակներ, ինչպես Զեյթունի և Սեբաստիայի Ավետարանների դեկորատիվ թերթերում՝ Աստծո Գառը խաչով, կամ «Մալաթիայի Ավետարան»-ի «Խաչելությունում»՝ եկեղեցին և սինագոգը խորհրդանշող պարեգոտներ կրող կերպարները՝ թագերով և դրոշներով: Բայց դրանք նշանակալի դեր չեն խաղացել Թ. Ռ-ի ո՛չ պատկերագրություններում, ո՛չ էլ մանրանկարների ոճում: Հիմնականում հենվելով հայկ. և բյուզ. պատկերագրության վրա՝ նկարիչը միաժամանակ իր պատկերազարդումներում ներառել է բազմաթիվ նորույթներ՝ ստեղծագործաբար մոտենալով իր առջև դրված խնդիրներին: Թ. Ռ. ոչ թե պարզապես նկարազարդել է ավետարան. պատմության այս կամ այն դրվագը՝ համաձայն պատկերագրության ավանդույթի, ոչ միայն խորամուխ է եղել Ավետարանի համապատասխան հատվածների մեջ, այլև մի շարք դեպքերում զուգահեռներ է անցկացրել հինկտակարանային տեքստերի հետ, ի հայտ բերել դրանց հիանալի իմացություն, ստեղծել գեղանկարչական մեկնության ինքնատիպ օրինակներ: Այսպես. նա հինկտակարանային մարգարեներին տեղադրել է ավետարանական առանձին տեսարաններում և խորանների ճակատամասերում, որտեղ նրանք բռնած պահում են իրենց մարգարեական գրությունների ոլորաթերթերը՝ հիշեցնելով, որ Քրիստոսի կյանքի իրադարձությունները մարգարեացված են Հին կտակարանում:

Թ. Ռ-ի մանրանկարների պատկերագրության ամենահատկանշական ու գրավիչ գիծը ավետարան. պատմություններին նոր հայացքով նայելու ձգտումն է: Նա Քրիստոսին ներկայացրել է որպես կենդանի մարդ՝ շրջապատված չար ու բարի մարդկանցով: Դարերով սրբագործված կանոններում մտցրել է ժամանակի իրողություններն արտացոլող բազմաթիվ տարրեր: Նույնիսկ քրիստոսաբան. շարքի առավել կանոնակարգված գլխ. տեսարաններին Թ. Ռ. տվել է կենդանություն՝ բնական կեցվածքներով ու դեմքերի արտահայտություններով, հաղորդել տարբեր հուզական և հոգեկան վիճակներ: Չարչարանքների շարքի տեսարաններում նկարիչը մեծ վարպետությամբ է հաղորդել կատարվածի դրամատիզմը, գործող անձանց խոր, սակայն զուսպ զգացմունքները: Նա բնական երանգավորում է հաղորդել այնպիսի խորհրդապաշտ. և խորհրդանշական տեսարանի, ինչպիսին է Պայծառակերպությունը, որտեղ համոզիչ կեցվածքով պատկերված են ոչ միայն արտասովոր տեսիլքից զարմացած առաքյալները, այլև Քրիստոսի հետ հանգիստ, մտերմիկ զրուցող Եղիան և Մովսեսը: Ազատ մտածողությամբ առանձնանում են պատմողական ընդարձակ շարքի տեսարանները, որոնցից շատերը հազվադեպ են պատկերել նկարիչները, իսկ մի քանիսն էլ նախադեպը չունեն ո՛չ հայկ., ո՛չ բյուզ. ձեռագրերում: Հետևելով ավետարան. տեքստին՝ Թ. Ռ. երբեմն այն լրացրել է պարականոն աղբյուրներից քաղված մանրամասնություններով: Այսպես. «Մոգերի վերադարձում» զորքի ուղեկցությամբ հեծյալ մոգերի սրընթաց արշավի պատկերը (հնարավոր է, հղացվել է Հիսուսի մանկությունը պարականոն ավետարանից) անկասկած ստեղծվել է նկարչի բազմիցս տեսած՝ Կիլիկիայի հայոց արքայի և իշխանների գլխավորած հեծելախմբերի տպավորության տակ: Զինվորները կրում են նկարչի ժամանակի սաղավարտներ, զենք ու զրահ, ծածանվող դրոշներ: Երկրորդական գործող անձանց (կանանց) զգեստներն ու գլխարկները Թ. Ռ-ի ժամանակի կիլիկյան զգեստներ են՝ ֆրանս. նորաձևությամբ: Որոշ տեսարաններ գրեթե կենցաղային են. Հուդայի և պահակախմբի համար փող կշռող քահանայապետներն ու ավագանին նման են առևտրականների, իսկ «Հացի ու ձկների հրաշքը» հիշեցնում է զբոսախնջույք բաց երկնքի տակ: «Վասակ իշխանի Ավետարան»-ի «Հաղորդությունում» առաքյալների հետևում պատկերված փակ վարագույրը հայկ. եկեղեցիներում ընդունված արարողակարգից է (եկեղեցում վարագույրը հոգևորականին բաժանում է հաղորդություն ստացող ծխականից): «Մոգերի երկրպագությունը» (1260-ի Ավետարան) նույնպես նկարչի ապրած ժամանակաշրջանից է, որտեղ մոգերի սովորական խմբին ավելացված է ևս հինգ անձ՝ խալաթներով, տափակ գլխարկներով, մոնղոլ. դիմագծերով և մակագրությամբ՝ թաթարներ: Այս պատկերը, անկասկած, անդրադարձն է մոնղոլներին քրիստ. հավատի բերելու այն հույսերի, որ իրական էին թվում Կիլիկիայում, հատկապես Հեթում Ա թագավորի 1254-ին Կարակորում կատարած ուղևորությունից հետո: Թ. Ռ-ի արվեստի համար հատկանշական է այն, որ նա նույնությամբ չի կրկնել միևնույն հորինվածքը:

Թ. Ռ-ի մանրանկարներում առանձնակի տեղ են գրավում արքայազն Լևոնի (ապագա Լևոն Գ) երկու դիմանկարները: Առաջինում՝ 1250ական թթ. վաղ ձեռագրում (Մատենադարան, ձեռ. դ 8321) պատանի թագաժառանգը կանգնած է կամարի տակ, գլխավերևում՝ զույգ հրեշ տակներ, երկրորդում՝ պսակադրության առիթով պատվիրված 1262ի Ավետարանում (Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 2660), նա պատկերված է երիտասարդ կնոջ՝ Կեռանի հետ: Ավետարանագիրքը՝ Լևոնի, վառվող մոմը Կեռանի ձեռքում հիշեցնում են հարսանեկան արարողություն: Նրանք կանգնած են երկթռիչք կամարի տակ, վերևում նրանց օրհնող Քրիստոսն է՝ երկու հրեշտակների հետ: Այս երկու դիմանկարները գրեթե փաստագր. տեղեկություն են տալիս Կիլիկիայի արքայական տան տոնական հանդերձանքի մասին: Լևոնի դեմքը երկու պատկերներում էլ վնասված է: Սակայն Կեռանի նուրբ դիմագծերը, կանացի գրավիչ կերպարը վկայում են անհատականացված կերպար ստեղծելու նկարչի ձգտման մասին: Պատկերված անձանց օժտելով կենսունակությամբ ու դինամիկայով, ձգտելով տարբերել նրանց նկարագիրն ու հոգեվիճակը՝ Թ. Ռ. մասամբ հաղթահարել է մարդու պատկերման՝ միջնադարյան կերպարվեստի համար ավանդական պայմանականությունը: Թ. Ռ-ի գեղանկարչությունն առանձնանում է գեղ. կառուցվածքի կատարելությամբ, հորինվածքային լուծումների հստակությամբ, տարածականության պատկերման պարզությամբ (հեռանկարչության տարբեր հնարների օգտագործմամբ), գունային երանգների ներդաշնակությամբ (որտեղ վառ, տեղային գույնը կապակցվում է բարդ, խառը տոներին), զարդապատկերների հարստությամբ ու նրբաձևությամբ, գծի գեղեցկությամբ, համամասնությունների համաչափությամբ, մարդկային կեցվածքների բնականությամբ: Հիմն. գունային հարաբերություններն են՝ կապույտը ոսկու հետ՝ լրացված սառը մանուշակագույնով, թավշե կանաչով, կավաքարի հարուստ նրբերանգներով, ինչպես նաև սպիտակ (կամ սև) ուղղագծերով և կարմիրի նրբաճաշակ ամրացումներով: Գունագեղ մակերեսի մշակումը բազմազան է. վառ, փայլուն երանգներով ողողված հատվածներին հաջորդում է բարակ, թեթև ու թափանցիկ մակերեսային շերտ, որի տակից լուսարկում է մագաղաթի սպիտակ տոնը: Հատկապես հարուստ են դեմքերի նրբերանգավորումները: Թ. Ռ-ի գեղագիտ. հավատամքն իր բարձրագույն արտահայտությունն է ստացել Քրիստոսի կերպարում, որտեղ ընդհանուր ոչինչ չկա բյուզ. վերացական մեծափառությունից, խստությունից ու անդրանցականությունից: Շատ կողմերով Քրիստոսի պատկերումը տարբերվում է նաև ավելի վաղ շրջանի հայկ. կերպավորումներից: Այստեղ նա օժտված է ներքին գեղեցկությամբ, ինչը ստեղծվում է ոչ այնքան ճշգրիտ դիմագծերով, որքան ոգեղենի արտացոլման գեղեցկությամբ. մեծությունը զուգակցվում է հեզության, ազնվականությունը՝ ներքին ուժի և առնական զսպվածության հետ: Թ. Ռ-ի արվեստի կերպարային բովանդակությունն ունի լուսավոր հանդիսություն, որտեղ խաղաղ և զուսպ ուրախությունն ուղեկցվում է թեթև թախիծով: Գեղ. մտածողության ազատությունը և պատկերագր. լեզվի կատարելությունը Թ. Ռ-ի գեղանկարչությունը դասում են միջնադարյան քրիստ. արվեստի ամենաառաջավոր և բարձրագույն նվաճումների շարքը: Լինելով միջնադարյան կերպարվեստի բարձունքներից՝ նրա ստեղծագործությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել հայկ. գրքային գեղանկարչության հետագա զարգացման վրա:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Կոստանդին Ա կաթողիկոսը որպես հայ մանրանկարչութեան մեծ հովանաւոր, «Նիւթեր եւ ուսումնասիրութիւններ հայ արուեստի եւ մշակույթի պատմութեան», պր. 2, Նյու Յորք, 1943: Ազարյան Լ., Կիլիկյան մանրանկարչությունը XII–XIII դդ., Ե., 1964: Der Nersessian S., Armenian Manuscripts in the Walters Art Gallery, Baltimore, 1973; Նույնի, Miniature Painting in the Armenian Kingdom of Cilicia from the Twelfth to the Fourteenth Century, W., 1993.

Իրինա Դրամբյան

ԹՈՐՈՍ ՏԱՐՈՆԱՑԻ, Մշեցի (ծ. և մ. թթ. անհտ), XIV դարի առաջին կեսի գրիչ, մանրանկարիչ, տաղասաց: Ծնվել է Տարոնի Մուշ քաղաքում: Սկզբ. կրթությունն ստացել է ծննդավայրում, ապա սովորել Գլաձորի համալսարանում՝ րաբունապետ Եսայի Նչեցու մոտ: Ստեղծագործել է Սյունիքի տարբեր գրչատներում: Մեզ են հասել 1307–46-ին Թ. Տ-ու նկարազարդած 24 ձեռագրեր, որոնցից 11-ը պահվում են Մատենադարանում: Մեզ հայտնի նրա առաջին ձեռագիրը «Եսայի Նչեցու Ավետարանն» է (1307, Ս. Ղազար վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 1917): Թ.Տ-ու լավագույն ստեղծագործությունների թվին են պատկանում նկարազարդ երկու Աստվածաշունչ (ձեռ. դ 206, 353), երկու Ավետարան (ձեռ. դ 6289, 8936, չորսն էլ՝ Մատենադարանում) և մեկ Ճաշոց (Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 96): Հատկապես ճոխ է զարդարված 1318-ի Աստվածաշունչը (Մատենադարան, ձեռ. դ 206), որը մասնագետները համարել են Գլաձորի գրչության դպրոցի գլուխգործոց: Ձեռագրում Ավետարանը զարդարված է կանոնիկ նկարներով, իսկ Հին կտակարանն ու Գործք առաքելոցը զուգորդված են փոքրիկ պատկերներով, որոնք արտահայտում են տվյալ տեքստի ամենաէական դրվագը կամ հիմն. գաղափարը: Այս եղանակը կապված էր լատ. Աստվածաշնչերի նկարազարդման համակարգի հետ: Օգտվելով լատ. օրինակներից և կրելով կիլիկյան մանրանկարչության ազդեցությունը՝ Թ. Տ. յուրովի է վերարտադրել տեսածը, գրեթե անփոփոխ թողնելով իր ոճը: Հատկապես տպավորիչ են մեծ, նշաձև աչքերով, շեշտված աղեղնաձև հոնքերով կերպարները: Թ. Տ-ու նկարազարդած ձեռագրերն առանձնանում են զարդաձևերի առատությամբ ու բազմազանությամբ: Տեղական ավանդույթների ու ժող. արվեստի հետ սերտ կապերի մասին է վկայում յուրաքանչյուր մանրուք զարդանախշելու նկարչի ձգտումը: Բուս. և երկրաչափ. զարդերին զուգընթաց առկա են նաև իրական ու հրաշապատում էակների պատկերներ: Դրանցում արտացոլվել են տոտեմական, բնության ուժերի պաշտամունքի, հին հավատալիքների ու հնամենի այլ պատկերացումներ, որոնք քրիստ. արվեստում վերաիմաստավորվել են, ստացել նոր խորհրդանշական իմաստ: Թ. Տ-ու արվեստում մեծ տեղ է գրավում Աստվածամոր կերպարը: Հատկապես հաջողված են «Տիրամայրը մանկան հետ» պատկերի բազմազան տարբերակները: Ուշագրավ են նաև նրա ինքնանկարները, Եսայի Նչեցու դիմանկարը ևն: Վառ ու հագեցած գունաշարը, ոսկու չափավոր օգտագործումը հնչեղություն ու տոնականություն են հաղորդել նկարչի մանրանկարներին: Թ. Տ. եղել է նաև միագույն գծանկարի մեծ վարպետ:

Գրկ. Քյուրտյան Հ., Թորոս Տարոնեցի. կյանքն ու իր տաղերը, Նյու Յորք, 1953: Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք Հայոց պատմութեան մէջ, Անթիլիաս, 1969: Ավետիսյան Ա., Հայկական մանրանկարչության Գլաձորի դպրոցը, Ե., 1971: Der Nersessian S., Western Iconographic Themes in Armenian Manuscripts, լtudes bysantines et armeniennes, t. 2, Louvain, 1973, p. 611–630; Korchmasian E., Toros Taronaci, ein armenischer Buchmaler des 14 Jahrhunderts und seine franzՓsischen Vorbilder, “Wiener Jahrbuch fur Kunstgeschichte”, Band XLII, Wien-KՓln, 1989, s. 81–100.

Էմմա Կորխմազյան

ԹՎԵՐԳ, ճարտասանական եղանակավոր խոսքից մինչև ասերգի սահմաններն ընդգրկող երգեցողության ձև (ոգումն, առասացություն, ասերգություն, թվերգություն ևն): Աշխարհիկ երգարվեստում Թ-ի կիրառման հիմն. ոլորտը վիպականն է (բառ ասել, վեպ ասել), որտեղ առկա է նաև Թ-ի և թվելյաց երգերի միջև եղած կապը: Հոգևոր երգարվեստի ոլորտում Թ-ի նշանակությունը առավել կոնկրետացված է և առնչվում է սաղմոսերգությանը: Նեղ առումով թվերգությունը սաղմոսերգության երկու (Կոմիտաս) տեսակներից մեկն է: Եկեղեցում թվերգությամբ են հնչում քարոզը, Ավետարանից և Հին կտակարանի մարգարեների գրքերից քաղված հատվածները: Ի տարբերություն սաղմոսասացության (սաղմոսերգության մյուս տեսակն է), Թ. ունի երաժշտ. և տաղաչափ. կանոնավոր նկարագիր:

Թ-ի ձայնելևէջային, կշռութային, կառուցվածքային բնութագրերը պայմանավորված են լեզվի (գրաբարի) առոգանական, մասնավորապես՝ շեշտական և կառուցվածքային հատկանիշներով: Թ-ին բնորոշ է որոշակի ձայնամիջոցով սահմանափակված ձայնակարգային հիմք և մեղեդիական տիպական դարձվածքների առկայություն, որոնցով նա սերտ կապի մեջ է վիպական արվեստի հետ: Թերևս նաև դա է նկատի ունեցել Կոմիտասը, երբ գրել է, թե հնում սաղմոսերգությունը, հավանաբար, կատարվել է ժող. եղանակներով: Թ. երգվում է լեզվի առոգանության և տրոհության նշանների համաձայն, որոնք, երաժըշտական նշանակությամբ հանդերձ, հայտնի են նաև որպես «Առոգանական խազերի համակարգ» (տես Խազագրություն): Ըստ իրենց կիրառ. նշանակության, Կոմիտասն այդ նշանները բաժանել է երեք խմբի՝ տևողության, առոգանության, տրոհության: Կիրառվելով VIII դարից՝ առոգանական խազերի համակարգը զարգացման մի քանի շրջան է ունեցել և XII–XIII դդ. հասել իր բարձունքին: Թ-ի՝ մեզ հասած հնագույն խազագրված օրինակները պատկանում են IX–X դդ.՝ Մլքե թագուհու (851), Աշոտ սպարապետի (909), Էջմիածնի (989), Նարեկյան (1069) և այլ Ավետարաններ:

Գրկ. Կոմիտաս, Հայ եկեղեցական երաժշտություն, տես Հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, Ե., 1941: Մհեր Նավոյան

ԹՈՒԽ ՄԱՆՈՒԿ, Հայաստանում տարածված սրբավայր-ուխտատեղիներ: Գերեզմանաձև կամ միանավ, թաղածածկ, արևելյան խորանով մատուռանման շինություններ՝ կառուցված մեծ մասամբ բարձունքի վրա կամ ջրերի ակունքի մոտ (հանդիպում են նաև բնակավայրերում): Համարվում են սուրբ և բուժիչ, ունեն ուխտագնացության օրեր: Կա տեսակետ, որ Թ. Մ. սրբավայրերը կապված են հեթանոս. Հայաստանում հերոս նախնիների՝ «Թուխ Մանուկների» պաշտամունքի հետ, որով դաստիարակվել են միություններում համախմբված պատանիները: Հայ իրականության մեջ երիտասարդ. միությունները կամ «կտրիճավորաց եղբայրությունները» փոփոխվելով՝ հարատևել են և պահպանվել նաև միջնադարում: Քրիստոնեությունը աշխատել է Թ. Մ-ի պաշտամունքը վերաիմաստավորել. օր., XIII դ. Հովհաննես Երզնկացին, ցանկանալով Երզնկայի «Երիտասարդական եղբայրությանը» քրիստ. կերպարանք տալ, նրա համար հատուկ կանոններ ու ճառեր է գրել: Թ. Մ-ի պաշտամունքը միաձուլվել է նաև Երից Մանկանց, Քառասուն Մանկանց և, ընդհանրապես, Մանկանց պաշտամունքի հետ:

Գրկ. Մնացականյան Ա., «Թուխ Մանուկ» հուշարձանների մասին, ՊԲՀ, 1976, № 2:

Մուրադ Հասրաթյան

ԹՈՒՂԹ, նամակ, ուղերձ, գրական ժանր. հրապարակախոսական-նամակագրական բնույթի երկ՝ ավանդված դեռևս հունա-հռոմեական բանաստեղծների կողմից (Ք.ծ.ա. I դ. – Ք.ծ.հ. I դ.): Արձակ Թ-ի հիմն. նախատիպերը Մերձ. Արլ-ի զանազան երկրների դիվանատներից դուրս եկած նամակներն են և Նոր կտակարանում ամփոփված առաքելական կամ ընդհանրական Թ-երը: Վերջիններս էլ իրենց նախնական-չտարբերակված օրինակներն ունեն Հին կտակարանում. Երկրորդ Օրինաց գրքի շատ հատվածներ, Նեեմիի գիրքը, Բարուքի Թուղթը ևն: Սակայն ձևավորված և կայուն կառուցվածք ունեն հատկապես Հիսուս Քրիստոսի առաքյալների գրած ընդհանրական Թ-երը: Այս ժանրի երկերը հայ մատենագրության մեջ հայտնի են տոմար, նամակ, թուղթ և այլ անվանումներով: Քանի որ դրանք շատ են ընթերցվել, վաղ միջնադարում և հետագայում գրվել են նաև կեղծ Թ-եր՝ եկեղեցու և մշակույթի նշանավոր գործիչների անունից (օր., նշանավոր «Դաշանց թուղթ»-ը, որը քաղ. նպատակներ է հետապնդել): Հայ մատենագրության գանձարանում առկա Թ-երը կարելի է տեսակավորել հետևյալ սկզբունքով.

ա. Հրապարակային ընթերցման Թ-եր, որոնք ունեցել են ոչ այնքան գործնական, որքան գրական ստեղծագործության բնույթ (օր., Ղազար Փարպեցու «Թուղթ առ Վահան», Ներսես Լամբրոնացու «Թուղթ առ Լևոն», Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու Թ-երը ևն):

բ. Վավերագրեր, որոնք պատմ. ուսումնասիրությունների առանձին բնագավառ են և կարող են տալ բազում կնճռոտ հարցերի պատասխաններ: Թ-երի այս տեսակը հիմնականում պատմ. (Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» մեջ զետեղված Աբգարի Թ-երը՝ ուղղված Փրկչին, Տիբերիոս կայսրին, Ասորեստանի Ներսեհ և Պարսից Արտաշիր թագավորներին ու նրանց պատասխան Թ-երը), միջպետ. ու միջեկեղեց. վավերագրեր են (ինչպես կաթողիկոս. և պետ. դիվանագետների վավերագրերը, որոնցից ամենահայտնիներն են Ներսես Շնորհալու Թ-երը):

Սակայն նման բաժանումը պայմանական է, քանի որ նույն Թ-ում հեղինակը կարող է զուգորդել այս երկու հատկանիշներն էլ: Վավերագիր Թ-եր մեզ են հասել նաև մի շարք ժողովածուներով, որոնցից հնագույնը «Գիրք թղթոցն» է: Ներսես Շնորհալու «Պատճառ խնդրոյ միաբանութեան» ժողովածուում, Թովմա Մեծոփեցու կազմած «Թուղթ նամակի վարդապետաց եկեղեցւոյ» հավաքածուում (Ս. Ղազար վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 1091) և այլ ժողովածուներում շարադրված է բազմաթիվ ծիս. ու դավան. խնդիրների նկատմամբ Հայ եկեղեցու և նրա առաջնորդների դիրքորոշումը: Յուրաքանչյուր գրչության կենտրոն (նոտարատուն) ստեղծել է Թ-ի (ուղերձի) շարադրման իր բանաձևային համակարգը:

Ազատ Բոզոյան

ԹՈՒՄԱՍ ճգնավոր, սուրբ Թումաս (Թովմաս, ծ. և մ. թթ. անհտ), տոնելի սուրբ, V դարի վերջի հայ ճգնավորության նշանավոր ներկայացուցիչ: Աշակերտել է Թաթուլ ճգնավորին, որը նրան նշանակել է Գաբեղենից (Գաբեղյանց) գավառի լեռներում «հրեշտակակրոն» կյանք վարող ճգնակյացների առաջնորդ և այնտեղ՝ Վիշապաձոր կոչված վայրում (Կաղզվան քաղաքին մերձ) կառուցված Թաթլո կամ Թաթլա (Թաթուլի) վանքի վանահայր: Թ. հռչակվել է որպես «հույժ բարեսեր, աստվածապաշտ և երկյուղած…» ճգնող, ուխտավոր միաբանության «սուրբ վերակացու»: Ըստ ավանդության, ամփոփվել է ս. Թաթուլ ճգնավորի մոտ:

Հայ եկեղեցին ս. Թ-ի, ս. Թաթուլի և ս. Վարոսի հիշատակը նշում է Խաչվերացից հետո՝ 5-րդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի օրը՝ ս. Անտոն և ս. Կրոնիդես ճգնավորների հիշատակի հետ միասին:

Գրկ. Ավգերյան Մ., Լիակատար վարք և վկայաբանութիւն…, հ. 7, Վնտ., 1813, էջ 642–644: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997:

Լևոն Սարգսյան

ԺԱՄԱԳԻՐՔ, Աղոթամատույց, քրիստոնեական եկեղեցու հնագույն ծիսական մատյաններից, եկեղեցական արարողակարգին և տոներին պատշաճեցված աղոթքների, հոգևոր երգերի, քարոզների ժողովածու (տես Ծիսամատյան): Հայոց Ժ-ի կազմավորումը վերագրվում է V դ. սուրբ հայրերին՝ Սահակ Ա Պարթևին, Մեսրոպ Մաշտոցին, Գյուտ Ա Արահեզացուն, Հովհաննես Ա Մանդակունուն, հետագա դարերի հեղինակներից՝ Ներսես Շնորհալուն: Ժ-ի որոշ հատվածներ պատկանում կամ վերագրվում են նաև Թովմա առաքյալին, Գրիգոր Ա Լուսավորչին, Գրիգոր Նարեկացուն, Հովհաննես Սարկավագին, Գրիգոր Տաթևացուն, Թովմա Մեծոփեցուն և այլոց:

Հայոց Ժ., չնայած քրիստ. այլ եկեղեցիներում կիրառվող համանման մատյանների՝ հատկապես հունականի հետ ունեցած ընդհանրություններին, մի շարք առումներով խիստ ինքնատիպ նկարագիր ունի: Դրանում առանձնապես մեծ դեր ունեն հայ հեղինակներին պատկանող հատվածները: Հայ եկեղեցին կիրառել է Ժ-ի երկու դրսևորում՝ Ժ. և Մայր Ժ. (Ատենի). վերջինս ներառում է նաև Սաղմոսարան և Տոնացույց:

Ժ-ի մեջ ընդգրկված են հոգևոր բանարվեստի և երաժշտաբանաստեղծ. արվեստի մի շարք ժանրեր՝ աղոթք, քարոզ, մաղթանք, ընթերցվածք (Ավետարանից), սաղմոս, փոխ, ալելուիա, կանոն, թագավոր, մեսեդի, օրհնություն, երգ ևն: Վերջիններիս թվին են պատկանում համաքրիստ. երկու երգերը՝ «Փառք ի բարձունս» (Առավոտյան ժամերգություն, տես Ժամերգություն) և «Լոյս զուարթ» (Երեկոյան ժամերգություն), ապա Ներսես Շնորհալու մի շարք երգերը, որոնցից հանրածանոթ են «Յիշեսցուք ի գիշերի», «Առաւօտ լուսոյ» (Գիշերային ժամերգություն), արևագալի չորս երգերը (տես Արևագալի երգեր) ևն:

Ժ-ի կարևորագույն մաս են կազմում ութ սաղմոսականոնները (կամ Ժ-ի կանոնները), որոնք երաժշտ. առումով դասակարգված են ութ ձայնեղանակներին (տես Ութձայն) համապատասխան: Յուրաքանչյուր կանոն բաղկացած է յոթ գուբղայից, որոնցից յուրաքանչյուրն իր հերթին՝ 2–6 սաղմոսներից (քանակը՝ կախված սաղմոսների ծավալից): Վերջին գուբղան կոչվում է «Կանոնագլուխ», որն իր երաժըշտական լեզվաոճով առավել զարգացած է կանոնի մյուս մասերի համեմատ: Հետագայում հենց սաղմոսներին են կցվել հայոց հոգևոր առաջին ինքնուրույն երգերը, որի հետևանքով էլ կոչվել են «կցուրդ» (սրանք չեն մտնում Ժ-ի մեջ, տես նաև Շարական): Ժ-ի երգասացությունները տարաբնույթ են նաև երաժշտ. լեզվաոճի առումով՝ բնութագրվելով ինչպես պարզ, զուսպ ասերգայնությամբ, այնպես էլ ծանր, հանդիսավոր մեղեդիականությամբ:

Ժ. առաջին անգամ հրատարակել է Աբգար Դպիրը (1568, Կ. Պոլիս), իսկ Մայր Ժ.՝ Խաչատուր Կեսարացին (1642, Նոր Ջուղա): 1877ին Նիկողայոս Թաշճյանը Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու հովանավորությամբ Վաղարշապատում տպագրել է հայկ. ձայնանիշներով գրանցված Ժ. («Երգք ձայնագրեալք ի ժամագրոց Հայաստանեայց ս. եկեղեցւոյ»):

Գրկ. Հացունի Վ., Պատմութիւն հայոց աղոթամատոյցին, Վնտ., 1965: Թահմիզյան Ն., Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը V–XV դդ., Ե., 1985: Պողարյան Ն., Ծիսագիտութիւն, Նյու Յորք, 1990:

Մհեր Նավոյան

ԺԱՄԱԿԱՐԳՈՒԹՅՈՒՆ, տես Ժամերգություն:

ԺԱՄԱՏՈՒՆ, 1. եկեղեցու բակում շենք, որտեղ սենյակներ ունեն քարոզիչներն ու քահանաները, և որտեղ գտնվում է եկեղեցականների կամ թաղականների ժողովարանը: 2. XI–XIII դդ. հայկ. իշխանությունների, գավառների հոգևոր կենտրոն վանքերի գլխ. եկեղեցիներին կից (սովորաբար՝ արմ-ից) կամ առանձին կանգնած կիսաաշխարհիկ-կիսապաշտամունքային բնույթի շենք, ժողովարան, խորհրդարան՝ նահանգի կամ գավառի իշխանների կամ հոգևոր դասի համար: Ունի քառասյուն կենտրոնակազմ գավթի ճարտ. հորինվածք: Առանձին կանգնած Ժ-ան սակավաթիվ օրինակներից են XIII դ. Գեղարդավանքի վիմափոր և Հաղպատի վանքի «Համազասպի» Ժ-երը:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992:

Մուրադ Հասրաթյան

ԺԱՄԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆ, ժամակար գություն, ծեսի և աստվածապաշտության բաղկացուցիչ հիմնական բաժիններից, հանապազօրյա պաշտոներգություն ըստ եկեղեցական օրվա տարբեր աղոթաժամերի: Ժ. նշանակում է ժամ երգել, այսինքն՝ օրվա որոշ ժամերին կարգավորված (ժամակարգված) եկեղեց. արարողություն կամ պաշտամունք կատարել: Ժող. լեզվով «ժամ» նշանակում է նաև եկեղեցի, այստեղից էլ՝ ժամ գնալ (ծիսական արարողությանը մասնակցել, ներկա գտնվել) արտահայտությունը, ժամվոր (Ժ-յանը ներկա գտնվող հավատացյալները), ժամկոչ (եկեղեցու կոչնակը կամ զանգը հնչեցնող և հավատացյալներին արարողության հրավիրող), ժամատուն բառերը: Ժ-ների կարգավորությունը և դրանց հատուկ երգեցողությունները (աղոթքներ, քարոզներ, հոգևոր երգեր, բացառությամբ՝ շարականների) պարունակող գիրքը կոչվում է Ժամագիրք:

Ժ-ները կազմված են Տերունական աղոթքից, սաղմոսից, մաղթանքից, քարոզից, աղոթքից, շարականից: Ժ-յան ժամանակ այս շարքը լրիվ կամ մասնակի ձևով երբեմն կրկնվում է մի անի անգամ:

Հայ միջնադարյան մատենագրության մեջ կենցաղավարել են Ժ-յան կամ ժամակարգության մեկնություններ, որտեղ տրված են Ժների աստվածաբան. բացատրությունները: Մեկնություններ են գրել Ստեփանոս Սյունեցին, Հովհաննես Գ Օձնեցին, Խոսրով Անձևացին, Մովսես Երզնկացին, իսկ Ժամագրքի երգեցողությունների հարստացման գործում մեծ է հատկապես Ներսես Շնորհալու ավանդը:

Հայոց մեջ տարբեր դարերում և միջավայրերում Ժ-ները տարբեր թվաքանակ են ունեցել՝ 6, 7, 8, ի վերջո ընդունվել է 9 Ժ.: Գլխ. Ժ-ները յոթն են՝ համաձայն սաղմոսերգուի՝ «Օրվա մեջ յոթն անգամ քեզ պիտի օրհնեմ» (Սաղմ. 118. 164) խոսքերի, իսկ ըստ կանոնակարգի՝ ինը, քանի որ Ճաշու Ժ. իր հերթին բաժանվում է երեք մասի: Համաձայն Ժամագրքի՝ Հայ եկեղեցին ունի հետևյալ Ժ-ները.

1. Գիշերային Ժ., նվիրված է Հայր Աստծոփառաբանությանը: Կատարման ժամանակը կես գիշերն է: Ունի հետևյալ իմաստը. քունը Աստծո կողմից շնորհված բարիք է. շնորհակալություն և գոհություն Աստծուն այդ բարիքի համար: Խնդրանք առ Աստված, որ գիշերվա շարունակությունն անցնի խաղաղ, իսկ հաջորդ օրը՝ առանց մեղքի և փորձության:

2. Առավոտյան Ժ., նվիրված է Որդի Աստծոփառաբանությանը: Կատարվում է արշալույսին: Խորհրդանշում է Քրիստոսի երևալը Յուղաբեր կանանց՝ ամփոփելով Քրիստոսի Հարության և Փրկագործության խորհուրդները:

3. Արևագալի Ժ., նվիրված է Սուրբ Հոգուն: Նախկինում եղել է Առավոտյան Ժ-յան մի մասը: Խորհրդանշում է Քրիստոսի Հարությունը և աշակերտներին երևալը: Հաստատել է Եզր Ա Փառաժնակերտցին, ճոխացվել է XII դ. Ներսես Շնորհալու գրած երգերով (տես Արևագալի երգեր): Կատարվում է արևածագին՝ Քրիստոսի Հարությունը նույնացնելով արևի ծագմանը:

4. Ճաշու Գ ժամի Ժ., ուղղված է Սուրբ Հոգուն: Խորհրդանշում է արգելված պտղից Եվայի ճաշակումը և Քրիստոսով դատապարտումից ազատվելը: Նաև հիշատակումն է Քրիստոսի չարչարանքի: Կատարվում է ժամը 9-ին: Ապաշ խարության խորհուրդ պարունակող մի արարողություն է:

5. Ճաշու Զ ժամի Ժ., ուղղված է Հայր Աստծուն: Խորհրդանշումն ու հիշատակումն է Քրիստոսի չարչարանքների ու խաչելության: Կատարվում է ժամը 12-ին: Այս Ժ-յամբ հավատացյալը Աստծուց խնդրում է օգնություն իր մարդկային տկար բնության համար:

6. Ճաշու Թ ժամի Ժ., ուղղված է ՈրդիԱստծուն: Խորհրդանշում է Քրիստոսի մահը, որով և՝ մարդկության ազատումը դժոխքի իշխանությունից: Կատարվում է ժամը 15-ին:

7. Երեկոյան Ժ., ուղղված է Որդի Աստծուն: Խորհրդանշում է Քրիստոսի թաղումը: Կատարվում է մայրամուտից առաջ: Գիշերվա սեմին հավատացյալը, աշխատանքից հոգնած և օրվա հոգեկան ալեկոծությունից հետո, խնդրում է Աստծուն, որ իրեն պարգևի խաղաղ գիշեր և բարի քուն:

8. Խաղաղական Ժ., ուղղված է Հոգի Աստծուն: Խորհրդանշում է Քրիստոսի դժոխք իջնելը և արդարների տանջանքների դադարեցումը: Կատարվում է մայրամուտից հետո: Նպատակն է անդորրություն և խաղաղություն բերել ամենօրյա մեղքերով ծանրաբեռնված մարդու հոգուն:

9. Հանգստյան Ժ., ուղղված է Հայր Աստծուն: Նախկինում այս Ժ. նախորդի շարունակությունն էր և առանձին խորհուրդ չունի: Կատարվում է քնելուց առաջ:

Նախկինում, հատկապես վանքերում, 9 Ժները կատարվել են ամեն օր, ճիշտ իրենց ժամին: Ներկայումս ամեն օր կատարվում են Գիշերային և Առավոտյան Ժ-ները միասին՝ առավոտյան, և Երեկոյան Ժ.՝ երեկոյան: Մեծ պահքի օրերին, բացի շաբաթ-կիրակի օրերից, կատարվում են նաև մյուս Ժ-ները՝ ըստ հետևյալ կարգի. Գիշերային, Առավոտյան, Արևագալի՝ առավոտյան, Ճաշու 3 և Երեկոյան՝ կեսօրին, Խաղաղականը՝ երեկոյան (երկուշաբթի, երեքշաբթի և հինգշաբթի օրերին), Հանգստյանը՝ երեկոյան (չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերին):

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսագիտութիւն Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցւոյ, Երուսաղեմ, 1977: Պողարյան Ն., Ծիսագիտութիւն, Նյու Յորք, 1990:

ԻՍՐԱՅԵԼ (ծ. և մ. թթ. անհտ), VII դարում Արցախի Մեծ Կուենք գավառի եպիսկոպոս: Ամրապնդել է Հայաստանի և Աղվանքի նվիրապետությունների կապը: Աղվանից կաթողիկոս Եղիազարի (682–689) նախաձեռնությամբ, որպես Հայոց իշխան Գրիգոր Մամիկոնյանի (661–685), Հայոց կաթողիկոս Սահակ Գ Ձորոփորեցու (671–703) և Գարդմանի Վարազ-Տրդատ իշխանի բանագնաց, խաղաղության այցով 680-ական թթ. եղել է Հոնաց և Խազարաց աշխարհներում, հաջող բանակցություններից հետո զբաղվել քարոզչությամբ և քրիստոնյա դարձրել հոների ու խազարների զգալի մասին: Նրանց մեծ իշխանները Հայոց և Աղվանից կաթողիկոսներին խնդրել են իրենց հոգևոր առաջնորդ կարգել Ի-ին:

Գրկ. Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Ե., 1983:

Բագրատ Ուլուբաբյան

ԻՍՐԱՅԵԼ Ա ՈԹՄՍԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Ոթմուս (Վանանդ գավառ) – 677, Դվին], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 667-ից: Հաջորդել է Անաստաս Ա Ակոռեցուն: Եղել է Վանանդի եպիսկոպոսը: Դվինի եկեղեցական ժողովներում (645, 648) մասնակցել է աշխարհիկ և եկեղեց. ներքին 12 կանոնների մշակմանն ու սահմանմանը, հայ դավանական ձեռնարկի կազմմանը՝ կանգնելով հակաքաղկեդոնական դիրքերում: Պայքարել է երևութականության և պավլիկյանների դեմ:

Կաթողիկոս. գահին Ի. Ա Ո-ուն հաջորդել է Սահակ Գ Ձորոփորեցին:

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1996: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

ԻՏԱԼԻԱՅԻ ՀՈԳԵՎՈՐ ՀՈՎՎՈՒԹՅՈՒՆ, տես Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն հոդվածում:

ԻՐԱՆԱ-ՀՆԴԿԱՍՏԱՆԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է XVII դ. սկզբին: Առաջնորդանիստը՝ Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանք: Իրանահայության հնագույն թեմերից է: Ընդգրկել է Իրանի ամբողջ տարածքը, բացառությամբ Ատրպատականի թեմի տարածքի: Նրա գերակայության տակ են գտնվել նաև Հնդկաստանի և Ծայրագույն Արևելքի (տես Հնդկաստանի և Ծայրագույն Արևելքի հայրապետական պատվիրակություն), Իրաքի հայ համայնքները (տես Իրաքի թեմ): 1944-ին նրանից անջատվել են Թեհրանի և Իրաքի թեմերը, իսկ 1958-ին՝ Հնդկաստանն ու Ծայրագույն Արևելքը, սակայն թեմը շարունակել է պաշտոնապես կոչվել Ի-Հ. թ.: 1958-ին Ի-Հ. թ. անջատվել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնից և անցել Կիլիկիո կաթողիկոսության գերակայության ներքո՝ պահելով թեմի անվանումը մինչև 1960-ը, ապա կոչվել է Սպահանի և Հարավային Իրանի թեմ, 1995-ից՝ Սպահանի թեմ: 1604-ին շահ Աբբաս I-ը, ռազմավար. և տնտ. նպատակներով Հայաստանից մեծ թվով հայեր բռնագաղթեցնելով Պարսկաստան, նրանց բնակեցրել է երկրի հս. և կենտր. շրջաններում, գլխավորապես՝ մայրա քաղաք Սպահանում և շրջակայքում: Գաղթականության հետ կամավոր գնացել է նաև Ամենայն հայոց կաթողիկոս Դավիթ Դ Վաղարշապատցին, նրան ուղեկցել է Մայր աթոռի միաբան Մովսես եպիսկոպոսը: Սպահանի նահանգ գաղթած Ջուղայի հայերը XVII դ. սկզբին հիմնել են Նոր Ջուղան, որն իր հոգևոր, տնտ. և մշակութ. կյանքով մեծ դեր է կատարել թեմի կյանքում: Անդրանիկ առաջնորդ է նշանակվել Մովսես եպիսկոպոսը (1605–20): Կառուցվել են Ս. Հակոբ (1607), Ս. Գևորգ (1611), Ս. Աստվածածին (1613), Ս. Ստեփանոս (1614) եկեղեցիները: Թեմի առաջնորդ Դավիթ եպիսկոպոսի ջանքերով 1655-ին կառուցվել է առաջնորդանիստ Ս. Ամենափրկիչ վանքը:

Ի-Հ. թ-ի աշխարհիկ կառավարիչներն ընտըրվել են համայնքի ազդեցիկ հայ ընտանիքներից: Հոգևոր առաջնորդներն ընտրությունից հետո հաստատվել են Ամենայն հայոց կաթողիկոսի կոնդակով: Կազմվել է Նոր Ջուղայի համայնական խորհուրդ, որը թեմի գերագույն խորհրդի և թեմակալ առաջնորդի հետ վարել է թեմի ներքին գործերը: Թեմի իրավասության տակ էր Նոր Ջուղա, Շիրազ, Բուշեր, Թեհրան, Համադան, Ռեշտ, Էնզելի քաղաքների և 8 գավառների 74 գյուղերի հայ բնակչությունը: Նրանք, օգտվելով շահ Աբբաս I-ի հանդուրժող. քաղաքականությունից, կարճ ժամանակամիջոցում հայաբնակ քաղաքներում և գյուղերում կառուցել են 70–80 եկեղեցի: Շահը, հայերի վերադարձը կանխելու նպատակով, 1614-ին Հայաստանից տարել է Լուսավորչի Աջը, այլ սրբություններ, 1615-ին՝ Մայր տաճարից 15 «նշանավոր քարեր»՝ Նոր Ջուղայում նոր Էջմիածին կառուցելու համար: Այդ քարերն առ այսօր պահվում են Նոր Ջուղայի մոտ 1611-ին կառուցված Ս. Գևորգ եկեղեցում: Ի-Հ. թ-ի ծաղկուն շրջանը համարվել է XVII դ.: Թեմի առաջնորդ Խաչատուր վրդ. Կեսարացու (1620–46) նախաձեռնությամբ թեմում կառուցվել են բազմաթիվ եկեղեցիներ՝ Ս. Հովհաննես Մկրտիչը (1621), Ս. Աստվածածին եկեղեցու բակում՝ Ս. Կատարինե մենաստանը (1623), Ս. Բեթղեհեմը (1628), Ս. Նիկողայոսը (1630), Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը (1633) ևն: Խաչատուր Կեսարացին Ս. Ամենափրկիչ վանքում հիմնել է դպրոց (1630), որը ժամանակակիցները կոչել են «համալսարան»: Այդ դպրոցում են ուսանել կրոն. և ազգ. գործիչներ Փիլիպոս եպիսկոպոսը (1633–55ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Փիլիպոս Ա Աղբակեցի), Հակոբ եպիսկոպոսը (1655–80-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Հակոբ Դ Ջուղայեցի), Ոսկան Երևանցին, Հովհաննես Ջուղայեցի Քթռեշենցը, Հովհաննես Մրքուզը: Նրանք նպաստել են թեմի կրթ., մշակութ. կյանքի զարգացմանը, պայքարել Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու քարոզիչների դեմ (հիսուսյաններ, դոմինիկյաններ ևն): XVII դ. 2-րդ կեսից Արևելքում գործող Հռոմ. եկեղեցու հավատքի տարածման այս միաբանները փորձել են (շուրջ երկու դար) հայերին դավանափոխել: Նրանց հաջողվել է կառավար. հատուկ արտոնագրով Նոր Ջուղայում, Սպահանում իրենց վանքն ու դպրոցն ունենալ: Կաթոլիկ քարոզիչների դեմ առաջին պայքարը կազմակերպել և գլխավորել է Խաչատուր Կեսարացին: Նա 1636-ին առաջնորդարանին կից հիմնել է Արևելքի առաջին և ցայսօր գործող տպարանը, որտեղ տպագրվել են դավանաբան. և հայրենասիր. բնույթի գրքեր: Երկու դարերի ընթացքում կաթոլիկ միաբանությունները, որևէ էական հաջողության չհասնելով, XIX դ. կեսից դադարեցրել են իրենց քարոզչ. գործունեությունը Ի-Հ. թ-ում:

Ի-Հ. թ-ի առաջնորդներ են եղել Դավիթ եպիսկոպոսը (1652–83), Ստեփանոս եպիսկոպոսը (1684–95), Աղեքսանդր Ջուղայեցին (1699–1706, 1706–14-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցի), Մովսես Ջուղայեցին (1706–25): XVIII դ. սկզբից թեմը ծանր ժամանակաշրջան է ապրել: Պարսից խաներն ու պետ. պաշտոնյաները զենքի ուժով կողոպտել են հայերին, իսկ 1722-ին աֆղանների արշավանքը դեպի Պարսկաստան ոչ միայն հիմնահատակ քանդել է Նոր Ջուղան, այլև կասեցրել թեմի հոգևոր ու մշակութ. կյանքի առաջընթացը: Պարսկաստանի ներքին քաղ. և տնտ. անկայուն վիճակը, քրիստոնյաների ֆիզիկական անապահով կացությունն Ի-Հ. թ-ի հայությանը մղել են զանգվածային արտագաղթի:

1851–59-ին թեմի առաջնորդ է նշանակվել Թադեոս եպս. Բեկնազարյանը: Նա մարել է առաջնորդարանի նախկին պարտքերը, ձեռնարկել տնտ., ազգ., եկեղեց. բարենորոգչ. աշխատանքներ: Թադեոս եպիսկոպոսի ջանքերով նվազեցվել է հայ համայնքից գանձվող հարկերի չափը: Բացվել են դպրոցներ՝ Ս. Կատարինյան (հիմն.՝ 1858-ին, Ս. Կատարինե մենաստանին կից), Սամյան (հիմն. 1834-ին՝ Ս. Ամենափրկիչ, 1840-ից՝ Ս. Ստեփանոս եկեղեցու բակում) ևն: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու նախաձեռնությամբ Նոր Ջուղայում բացվել է Ազգային կենտրոնական դպրոց: Այնուհետև՝ 1899-ին հիմնվել է Քանանյան ազգ. դպրոցը: Բագրատ եպս. Վարդազարյանը (1901–09) Ս. Ամենափրկիչ վանքի բակում կառուցել է ձեռագրատան նոր շենք (1906), որտեղ պահվում են շուրջ 750 գրչագիր ձեռագրեր, տպագիր գրքեր: 1904–08-ին նրա խմբագրությամբ հրատարակվել է առաջնորդարանի «Նոր Ջուղայի լրաբեր» ամսաթերթը: Ժամանակ առ ժամանակ տպագրվել են ձեռագիր կամ մեքենագիր թերթեր: 1945–52-ին Ի-Հ. թ-ի առաջնորդն էր Վահան եպս. Կոստանյանը: 1952–61-ին թեմը կառավարել է թեմական խորհուրդը:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Խ աչատուր Ջուղայեց ի, Պատմութիւն Պարսից, Վաղ-պատ, 1905: Տեր-Հովհանյան Հ., Պատմութիւն Նոր Ջուղայու…, հ. 2, Նոր Ջուղա, 1881: Սարգսյան Ե., Իրանա-Հնդկաստանի հայոց թեմի հիմնադրումը (պատմական ակնարկ), «Էջմիածին», 1983, № 4–5:

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄ Հայաստանյայցառաքելա կան եկեղեցու, կազմավորվել է 1944-ին (մինչ այդ եղել է Իրանա-Հնդկաստանի թեմի կազմում): Առաջնորդանիստը՝ Բաղդադի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի: Ի. թ-ի տարածքում ներկայումս (2001) գործում են 8 առաքելական եկեղեցիներ:

Բաղդադում հայերը բնակություն են հաստատել քաղաքի հիմնադրումից ի վեր (762): XIV դ. համայնքն ունեցել է հոգևոր առաջնորդ: 1638-ին Բաղդադը գրավվել է օսմանյան բանակի հայ թնդանոթաձիգ Գոգ Նազարի (Գևորգ Նազարյան) ձուլած թնդանոթի շնորհիվ: Այդ ծառայության դիմաց Նազարը սուլթանից հողամաս է խնդրել հայերի համար: Սուլթանի հրամանով Բաղդադում հող է հատկացվել հայկ. եկեղեցի կառուցելու և գերեզմանատան համար: 1640-ին (այլ տվյալներով՝ 1639-ին) կառուցվել է Իրաքի առաջին հայկ. եկեղեցին՝ Ս. Աստվածածինը: Տարբեր քրիստոնյա համայնքներ, այդ թվում և նեստորականները, պաշտամունքի վայր չունենալով, հոգևոր ծիս. արարողություններ են կատարել այդ եկեղեցում: Հետագայում նեստորականները, օգտվելով հայերի սակավաթվությունից, գրավել են եկեղեցին (շուրջ մեկ դար): 1750-ական թթ. հայերը դատարանի որոշմամբ, եկեղեցու ձախակողմյան որմի հայկ. արձանագրության հաստատումով, հետ են վերցրել եկեղեցին: Այն հիմնովին վերակառուցվել է 1968–71-ին (բարերարությամբ՝ Արամ Ղարիբյանի), օծվել 1971-ին՝ ձեռամբ թեմի առաջնորդ Ասողիկ եպս. Ղազարյանի: Եկեղեցու շրջակայքը ցայսօր կոչվում է Կեոք Նազար: Այն ուխտատեղի է ոչ միայն հայերի, այլև տեղի մյուս քրիստոնյաների համար:

1847-ին Բաղդադի թեմն անջատվել է (որոշ ժամանակաշրջան) Իրանա-Հնդկաստանի թեմից և անցել Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքության գերակայության տակ: 1852-ին Բաղդադի թեմի անդրանիկ առաջնորդ Մեսրոպ ծ. վրդ. Պոլսեցու նախաձեռնությամբ քաղաքի Շորճա թաղամասում կառուցվել է Ս. Երրորդություն առաջնորդանիստ եկեղեցին (1957-ից չի գործում): 1876ին բացվել է Սրբոց Թարգմանչաց վարժարանը, 1922-ին՝ Սվաճյան դպրոցը, 1948-ին այդ երկուսը միացել են և կոչվել Սրբոց Թարգմանչաց Սվաճյան ազգ. միացյալ վարժարան: Բաղդադի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու հիմնարկեքը կատարվել է 1954-ին, օծումը՝ 1957-ին: 1972-ին Բաղդադի Մելինե Դանիել Իսքենտերյան ազգ. ծերանոցի տարածքում կառուցվել է Ս. Կարապետ եկեղեցին (օծվել է 1973ին): Կից գործում են քահանաների պատրաստության (քառամյա), ինչպես նաև Հայ եկեղեցասիրաց կազմի Ս. Գրոց և Հայ եկեղեցու պատմության դասընթացներ: Բաղդադի հայոց գերեզմանատան տարածքում 1986-ին կառուցվել է Սրբոց Նահատակաց եկեղեցին (1990-ին օծել է թեմի առաջնորդ Ավագ արք. Ասատուրյանը): Բասրայում դեռևս 1222-ին (քաղաքում և նրա շրջակայքում բնակվող հայերի թիվը հաշվի առնելով) հիմնվել է հայոց հոգևոր թեմ: 1736-ին քաղաքի Հին Բասրա թաղամասում կառուցվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցին (օծվել է 1754-ին): Կից գործել է դպրոց: 1920ին եկեղեցու տարածքում բացվել է Հայ ազգային վարժարանը: Բասրայի հայկ. գերեզմանատանը 1973-ին կառուցվել է Ս. Հովհաննես Կարապետ մատուռը (1973-ին օծել է Ասողիկ եպս. Ղազարյանը):

Մոսուլում 1857-ին կառուցվել է Ս. Էջմիածին եկեղեցին, որը մեկ դար հետո ավերվել է: 1968-ին նույն վայրում կառուցվել է ավելի ընդարձակ նույնանուն եկեղեցի (օծվել է 1969-ին), կից բացվել կիրակնօրյա դպրոց և դպրաց դաս: Կիրկուկի Ղորիա կոչվող հայաշատ թաղամասում 1932-ին կառուցվել է առաջին հողակերտ աղոթատեղին, որին կից 1952-ին հիմնվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցին (վեմը օծվել է 1956-ին, նորոգվել 1997–98-ին, եկեղեցին և Ս. Սեղանը օծվել են 1998-ին): Ժամանակի ընթացքում այդ թաղամասում հայերի թիվը նվազել է: Գալուստ Կյուլպենկյան հաստատությունը նորաշեն և արդիական Ալմաս թաղամասում հայ համայնքի համար գնել է հողամաս, որտեղ կառուցվել են դպրոց, քահանայի բնակարան, մարզ. ակումբ: Զախոյում 1926-ին կառուցվել է աղոթատեղի (կանգուն է, բայց չի գործում): 1935ին հիմվել է առաջին հողաշեն եկեղեցին՝ Ս. Աստվածածինը: 1969-ին եկեղեցին հիմնովին վերակառուցվել է Գալուստ Կյուլպենկյան հիմնարկության բարերարությամբ (օծվել է 1970-ին): Իրաքահայ համայնքի ազգ. կյանքը ղեկավարում են Հայոց առաջնորդարանը և Ազգ. կենտր. վարչությունը (7 հոգուց բաղկացած), որոնց կից գործում են կրթ. ազգ. կալվածքները վերահսկող եկեղեց. հանձնաժողովներ: 1990-ից լույս է տեսնում Հայոց առաջնորդարանի «Հաղորդագրություն» պարբերաթերթը: Ի. թ-ի առաջնորդն է Ավագ արք. Ասատուրյանը (1994-ից):