ԲԱԲԿԵՆ Ա ՈԹՄՍԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Ոթմուս (Վանանդ գավառում) – 516], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 490-ից: Աշակերտել է Հովհաննես Ա Մանդակունուն, ում և հաջորդել է: Նրա կյանքի և գործունեության վերաբերյալ հայ մատենագրությունը գրեթե ոչինչ չի հաղորդում: Հայրապետության տարիները համընկել են Վահան Մամիկոնյանի (487–505) և նրա կրտսեր եղբայր Վարդ Մամիկոնյանի (505–510) մարզպանության շրջանին, որն անցել է մեծ մասամբ խաղաղությամբ: Բ. Ա Ո. եռանդուն մասնակցել է ժամանակի դավան. վեճերին, պայքարել նեստորականության դեմ, մեծ դեր խաղացել Քաղկեդոնի ժողովի (451) նկատմամբ Հայ եկեղեցու վերաբերմունքի ճշտման և հակաքաղկեդոն. դիրքորոշման ամրապնդման գործում:

Բ. Ա Ո-ուց պահպանվել են երկու դավանաբան. թղթեր՝ միևնույն վերնագրով («Թուղթ Հայոց ի Պարսս, առ ուղղափառս»): Առաջինը գրվել է Դվինի 506-ի ժողովի (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ) ժամանակ և հավանությամբ (ժողովը հրավիրել և գլխավորել է Բ. Ա Ո.): Պարսկաստանի քրիստոնյա ուղղափառ ասորիները, որոնք հալածանքների էին ենթարկվում նեստորականներից, պաշտպանություն էին հայցել Հայոց կաթողիկոսից և Հայ եկեղեցուց, միաժամանակ խնդրել, որ կաթողիկոսը գրով հաստատի, թե որն է ճշմարիտ հավատը, քանի որ նեստորականները պարծեցել էին, թե հայերը ևս իրենց հավատքն ունեն: Բ. Ա Ո., ի պատասխան այդ խնդրանքի, Հայ եկեղեցու և ժողովի անունից գրել է առաջին թուղթը՝ հավաստելով, որ Հայ եկեղեցին չի ընդունում նեստորականությունը և չի հաղորդակցվում նեստորականների հետ, իսկ Նեստորի և նրա կողմնակիցների վարդապետությունը մերժում է ու նզովում: 508/509-ին գրված երկրորդ թուղթն արձանագրում է, որ Պարսկաստանի ուղղափառ քրիստոնյաները, Սիմեոն Բեթ-Արշամացու գլխավորությամբ, երկրորդ անգամ են եկել Հայաստան և Հայոց կաթողիկոսին տեղեկացրել, որ նեստորականները չեն հավատացել առաջին թղթին և չեն ընդունել ուղղափառ ասորիների ու հայերի դավանությունը ճշմարիտ հավատքի մասին: Նեստորականները՝ «ի ժողովոյն Քաղկեդոնի զօրացեալ», շարունակել են ավելի եռանդուն տարածել իրենց մոլորությունները: Բ. Ա Ո. Տարոնի Մերշապուհ եպիսկոպոսի, Վարդ Մարզպանի և այլ եպիսկոպոսների ու նախարարների անունից երկրորդ թղթով կրկին հավաստել է, որ Հայ եկեղեցին 431-ի Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովից հետո չի ընդունում որևէ նորամուծություն, նզովում է Նեստորին և Անտիոքի դպրոցի բոլոր ներկայացուցիչներին ու նրանց հետևողներին Պարսկաստանում, այդ թվում՝ նեստորականների Բաբե կաթողիկոսին: Երկրորդ թուղթը կարևոր տեղեկություններ է պարունակում VI դ. սկզբին Հայ եկեղեցու դավան. դիրքորոշման վերաբերյալ: Առաջին անգամ հայ դավան. գրվածքներում և մատենագրության մեջ հիշատակվում է Քաղկեդոնի ժողովը, որն անվանվում է «ստություն», իսկ նրա որոշումները՝ նեստորականներին ուժ ու զորություն տվող: Առաջին անգամ է հիշվում նաև Զենոն կայսրի՝ ավելի շատ արևելյան ուղղափառներին բավարարող «Հենոտիկոնը», ինչպես նաև Անաստաս կայսրի թուղթը՝ որպես ճշմարիտ հավատքի գրություններ: Վերջապես, առաջին անգամ, ի թիվս այլ աղանդավորների, նզովվում է նաև Եվտիքեսը, ցույց տալով, որ Հայ եկեղեցին քաղկեդոնականության և նեստորականության հետ միասին մերժում է նաև ծայրահեղ միաբնակ վարդապետությունը՝ եվտիքականությունը:

Կաթողիկոս. գահին Բ. Ա Ո-ուն հաջորդել է Սամվել Ա Արծկեցին:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Ակինյան Ն., Կյուրիոն կաթողիկոս Վրաց. Պատմություն հայվրական հարաբերությանց Է դարու մէջ, Վնն., 1910: Տեր-Մինասյան Ե., Պատմա-բանասիրական հետազոտություններ, Ե., 1971, էջ 31–45, 353–363:

Արտաշես Ղազարյան

ԲԱԳԱՎԱՆԻ Ս. ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Բագրեվանդ գավառի հարավարևելյան մասում, Նպատ լեռան ստորոտին, պատմական Բագավան բնակավայրում: Ըստ շին. արձանագրության, Բ. Ս. Հ. վ-ի եկեղեցին կառուցել է Եզր Ա Փառաժնակերտցին 631–639-ին (ճարտ.՝ Իսրայել Գոռաղճեցի): Հայկ. ամենախոշոր եկեղեցիներից է (27մx 46 մ, բարձր. առանց գմբեթի՝ մոտ 20 մ) և ունի քառամույթ գմբեթավոր հորինվածք, արլում՝ արտաքուստ եռանիստ ծավալներով շեշտված խորանով և ավանդատներով: 778-ին արաբները կողոպտել են վանքը և սպանել 40 միաբանի: 1210-ին Զաքարե Բ Մեծը, Խլաթի պաշարումից վերադառնալիս, այցելել է Բ. Ս. Հ. վ., գնել գյուղ ու նվիրել վանքին: 1273-ին Կարապետ քահանան 90 դահեկանով այգի է գնել ու նվիրել վանքին: Միջնադարում վանքի եկեղեցին վերակառուցել են ամրոցի՝ տանիքը վերածելով պաշտպանության հարթակի: Վանքն ավերվել է XIV դ.՝ Լենկթեմուրի արշավանքներից և վերստին գործել XVII դ. կեսից, երբ այնտեղ է հաստատվել Բագրեվանդի եպիսկոպոս. աթոռը: Եկեղեցին նորոգվել է 1679–85-ին, փլված գմբեթը փոխարինվել է ցածր, անհամաչափ թմբուկով: Անբավարար միջոցների պատճառով նորոգման աշխատանքներն անավարտ են մնացել, և վանահայր Իսահակ եպիսկոպոսը շրջաբերական թղթով օգնություն է խնդրել Եվրոպայի հետ առևտուր անող հայ վաճառականներից: 1720-ին Մխիթար վարդապետն ազատել է եկեղեցին հարկերից: 1735ին պարսից զորքը մտել է վանք և սպանել միաբաններին: Ղուկաս Ա Կարնեցու և Հովսեփ արք. Արղությանի վախճանվելուց հետո Դավիթ Ե Էնեգեթցին խոչընդոտել է Էջմիածնում ժողով հրավիրելը, ինչի հետևանքով Դանիել Ա Սուրմառեցին 1802-ի հունիսի 6ին կաթողիկոս է ընտրվել Բ. Ս. Հ. վ-ում: 1821-ին Ալաշկերտի վրա Երևանի խանի հարձակման ժամանակ Խաչատուր վարդապետը շրջակա հայ բնակչությանն ապաստան է տվել վանքում: 1861-ին քրդերն սպանել են վանահայր Գալուստ Ատովմյանին: 1862-ին Հովհաննես եպիսկոպոսը հիմնովին վերակառուցել է վանքի պարիսպները, 1864-ին այնտեղ բացել ժառանգավորաց վարժարան: 1877– 1878-ի ռուս-թուրք. պատերազմի ժամանակ վանքն ասպատակել և կողոպտել են շրջակայքի քրդերը: Ավարառումից փրկելու համար վանքի ձեռագրերը 1877-ին թաղել են, սակայն հողում դրանք ոչնչացել են: 1915-ին վանքն ամայացել է և լքվել: 1950-ական թթ. Բ. Ս. Հ. վ-ի եկեղեցին պայթեցվել է:

Գրկ. Սարգիսյան Ն., Տեղագրութիւնք ի Փոքր և ի Մեծ Հայս, Վնտ., 1864: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Էփրիկյան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վնտ., 1903–07: Մնացականյան Ս., Բագավանի տաճարի շինարարական արձանագրության վերծանման հարցի շուրջը, ՊԲՀ, 1964, № 2: Орбели И., Багаванский храм и его надписи, “Христианский Восток”, т. 5, в. 2, П., 1917; Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918.

Մուրադ Հասրաթյան

ԲԱԳԱՐԱՆԻ Ս. ԹԵՈԴՈՐՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Արշարունիք գավառի հյուսիսարևելքում, Ախուրյանի աջ ափին: Ըստ շին. արձանագրության, կառուցել են տվել իշխան Բուտ Առավեղյանն ու նրա կինը՝ Աննան, 624– 631-ին: Հորինվածքով հարում է Էջմիածնի Մայր տաճարի խաչաձև-կենտրոնագմբեթ, քառախորան, քառամույթ տիպին: Հետագայում, Ավագ խորանի երկու կողմերում, ավելացվել են ավանդատներ: Եկեղեց. շենքի Էջմիածին-Բագարան տիպը Բյուզանդիայի միջոցով (Կ. Պոլսի Նեա եկեղեցի, IX դ.) տարածվել է Եվրոպայում և նախատիպ է եղել Օռլեանի Ժերմինյի դե Պրե (806–811, ճարտ. հայազգի Օդո լը Մեսսեն), Միլանի Սան Սատիրո (868–888), Աթոս լեռան (Հունաստան) վանքերի X–XII դդ. և այլ եկեղեցիների համար: Բ. Ս. Թ. ե. զգալի տուժել է 1048-ին՝ սելջուկյան թուրքերի արշավանքից, վերանորոգվել 1211-ին: 1950-ական թթ. եկեղեցին պայթեցվել է:

Գրկ. Սարգիսյան Ն., Տեղագրութիւնք ի Փոքր և ի Մեծ Հայս, Վնտ., 1864: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Զարյան Ա., Եվրոպայում բագարանատիպ կառույցների տարածման հարցի շուրջ, «Հայկազյան հայագիտական հանդես», 3, Բեյրութ, 1972: Орбели И., Избранные труды, Е., 1963; Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918.

Մուրադ Հասրաթյան

ԲԱԳՆԱՅՐԻ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Շիրակ գավառում, Անիից արևմուտք, Արջո (Ալաջա) լեռան հյուսիսային ստորոտին, Բագնայր գյուղում: Ըստ պատմիչ Սամուել Անեցու, վանքի գլխավոր՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցին (արձանագրություններում կոչվում է նաև Մայր Լուսո) կառուցել է իշխան Սմբատ Մագիստրոս Պահլավունին: Երկու զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճ տիպի եկեղեցի է: Նրան արմ-ից կից է կենտրոնակազմ, քառասյուն գավիթը (XI դ.), որի ծածկի կենտր. հատվածն ունի շթաքարազարդ երդիկով գմբեթ: Ս. Աստվածածին եկեղեցուց հվ-արլ. երկու փոքր եկեղեցիներ են, որոնցից հս-ը (XI դ.) խաչաձև գմբեթավոր հորինվածք ունի, հվ-ը՝ Ս. Գրիգոր եկեղեցին (1145), մեկ զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճ է: Այժմ կիսավեր վանական համալիրից 400մհս. կանգուն է Ս. Երրորդություն կենտրոնագմբեթ եկեղեցին (XI դ.)՝ արտաքուստ վեցանիստ, ներսից հնգախորան, արմ.՝ վեցերորդ նիստում ուղղանկյուն թաղածածկ խորշով:

Բ. վ. ստացել է բազմաթիվ նվիրատվություններ՝ գյուղեր, հողեր, այգիներ, ջրաղացներ, հնձաններ, Անիում՝ կրպակներ, հյուրատուն, Ավետարաններ ևն: Արժեքավոր է 1232-ին Հոռոմոսի վանքում Իգնատիոսի նկարազարդած Ավետարանը, որը պատվիրատուն՝ Զաքարե և Իվանե Զաքարյանների քեռորդի Խոռասը, նվիրել է Բ. վ-ին: «Բագնայրի Ավետարան» անվամբ այս ձեռագիրը (Մատենադարան, ձեռ. դ 1519) 2 անգամ գերեվարվել և հետ է գնվել:

Գրկ. Սամուել Անեցի, Հաւաքմունք ի գրոց պատմութեան, Վաղ-պատ, 1893: Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1842: Ալիշան Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918; Cuneo P., L’architettura della scuola regionale di Ani nell’Armenia medievale, Roma, 1977; Thierry J.M., A propos de quelques monuments chretiens du vilayet de Kars (III), “Revue des ռtudes armeniennes”, t. XVII, P., 1983.

Մուրադ Հասրաթյան

ԲԱԶԵՆԻՑ ՎԱՆՔ, Բազեն ի ց Ս. Է ջ միածին, Ս. Աստվածածին, Վանա լճի արևելյան ափին, Վան նահանգի Խիզան գավառի Սպարկերտ գավառակում, Բազմենից (Բազենից) գ. մոտ, Ս. Սահակ Պարթև վանքի դիմաց, բլրի վրա: XV դ. հիշվում է որպես «նորաշէն Սուրբ Էջմիածին, որ անուամբ Բազենից վանք յորջորջի»: Նշանակում է՝ այդ ժամանակ նոր էր կառուցվել կամ նորոգվել: Վանքի համալիրն ունեցել է մի մատուռ՝ Վերին Էջմիածին, և երկու եկեղեցի՝ Ներքին Էջմիածին ու Ս. Աստվածածին անուններով: Եղել է միջնադարյան հայկ. գրչության կենտրոններից: Բ. վից մեզ են հասել մի քանի ձեռագրեր. Մատենադարանի դ 4213 Ավետարանը (1441), № 6121 Ժամագիրքը (1443, երկու ձեռագրերի գրիչն է Ղազարը), № 6653 Ավետարանը (1454, գրիչ՝ Հովհաննես, ծաղկող՝ Մինաս), № 5860 Մաշտոցը (1487–89, գրիչ՝ Թումա աբեղա): 1445-ին Բ. վ-ում գրված մի Ավետարան գտնվում է Կալիֆոռնիայում, 1553-ին գրված Շարակնոցը՝ Երուսաղեմում (ձեռ. դ 1594), 1475-ին Ռստակեսի և 1566-ին Աստվածատուրի գրած Ավետարանները մինչև Մեծ եղեռնը Վասպուրականում էին:

«ԲԱԶՄԱՎԵՊ», «Բազմավէպ», հայագիտական, բանասիրական, գրական հանդես: Սկզբնապես՝ երկշաբաթաթերթ, ամսագիր (1858–72), եռամսյա ուսումնաթերթ («պրակ եռամսյա», 1873–89), երկամսյա, ներկայումս՝ եռամսյա հանդես. տարեկան լույս տեսնող 4 համարներն ամփոփվում են մեկ միացյալ հատորում: Լույս է տեսնում 1843-ից, Վենետիկի Ս. Ղազար կղզում: Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության հրատ.: Հիմնադիրն է Գաբրիել Այվազովսկին: Նպատակը «բարեկիրթ և ուսումնական ազգերէն» հետ չմնալն էր, հայ ժողովըրդի հոգևոր և մշակութ. վերելքին նպաստելը, ազգի լուսավորությանը ծառայելը: Խմբագիրներ են եղել Գ. Այվազովսկին, Ղ. Ալիշանը, Վ. Հացունին, Ե. Փեչիկյանը, Մ. Ճանաշյանը, Ն. Տեր-Ներսեսյանը և ուր.: Ներկայումս (2001) խմբագիրն է Հ. Պզտիկյանը: Լինելով հայ մամուլի կենդանի նահապետը՝ «Բ.» ամենատարեցն է նաև Իտալիայում հրատարակվող պարբների մեջ և չորրորդը՝ աշխարհի հնագույն հանդեսների շարքում: «Բ.» իր բովանդակության հարստության, համազգ. գաղափարների արծարծման, նաև բարձրարվեստ ու նրբաճաշակ տպագրության շնորհիվ լայն ընդունելության է արժանացել հայկ. բոլոր գաղթավայրերում: Առաջինն է հայոց մեջ մարմնավորել ժողովրդանվեր լրագրության գաղափարը. հասցեագրվել է ոչ թե հայության որևէ մեկ շրջանակի կամ հասարակության որոշակի շերտի, այլ՝ «վասն համօրէն աշխարհիս, ուր կանն ի մերազնէից»: Ազգի լուսավորության և առաջադիմության համար աշխատելու, ժողովրդին մերձենալու նպատակամղումը պայմանավորել է նաև պարբի լեզվի՝ զտված աշխարհաբարի ընտրությունը: Դրանով այն արագացրել է արդի հայերենի վերջնական հաղթանակը: Այդուհանդերձ, խմբագրակազմը երբեք չի մոռացել գրաբարը, չի հրաժարվել այն բոլորին սովորեցնելու մտքից՝ միշտ հիշեցնելով, որ գրաբարը «մեր նախնեաց եւ թագավորաց լեզուն է»: Հավատարիմ իր «Բ.» անվանը (այսինքն՝ «բազում բաներ վիպող, պատմող»), նաև որդեգրելով «դյուրիմաց և զվարճալի» ոճ՝ հանդեսը միևնույն համարում տպագրել է պատմաբանասիր. լուրջ քննություններ, տվել կենցաղօգուտ ու տարրական գիտելիքներ, պատմել եվրոպ. վերջին գյուտերի ու նորությունների մասին, հաղորդակից դարձրել աշխարհում տեղի ունեցած կարևոր իրադարձություններին: Այս իմաստով հանդեսի յուրաքանչյուր հատոր նմանվել է մի փոքրիկ հանրագիտարանի՝ իր մեջ համատեղելով ժող. թերթի և ուսումնագիտ. հանդեսի տարրերը: «Բ.» արտացոլել է Արևմուտքի առաջավոր ու ազատամիտ գաղափարները հիմնականում Մխիթարյան գաղափարաբանության և քրիստ. ոգով, ինչը հայերի կյանքում առաջադիմ. նշանակություն է ունեցել: Թարգմանվել և հանդեսի էջերում հրատարակվել են եվրոպ. գրականության գլուխգործոցներ: Իրենց հերթին եվրոպացիները «Բ.»-ի էջերում մերթ ընդ մերթ լույս տեսնող օտարալեզու հայագիտ. հոդվածների միջոցով ծանոթացել են հայոց պատմությանն ու մշակույթին: Հայագիտ. հանդեսի վերաճելու ճանապարհին պարբ-ի էջերում աստիճանաբար նվազել են բնական գիտություններին վերաբերող նյութերը՝ իրենց տեղը զիջելով գրական-բանասիր. հոդվածներին: Զգալի տեղ են գրավել եկեղեցապատմ. լուսաբանությունները, որոնք, սակայն, դավան. Վեճեր հրահրելու նպատակ չեն հետապնդել: Ավելին, լինելով կրոն. միաբանության պաշտոնաթերթ, «Բ.» երբեք առանցքային չի համարել այդօրինակ թեմաների շոշափումը և իր ճակատին չի ունեցել «կրոնական» նշումը: Դրանով այն հավասարապես ընդունելի է եղել թե՛ առաքելական, թե՛ կաթոլիկ հայերի համար: Իր էջերում տեղ տալով տարադավան հեղինակների գրություններին՝ առաջնայինը համարել է գիտ. բարեխղճությունն ու նյութի իմացությունը: «Բ.» միտումնավոր տուրք չի տվել կրոն. որևէ ուղղության, զգուշավորություն է հանդես բերել դրանցից որևէ մեկի պաշտպանության հարցում: Այս իմաստով ևս շարունակել է Մխիթար Աբբահոր (տես Մխիթար Սեբաստացի) կեցվածքը՝ պատգամախոս դառնալով քրիստ. միության և միջեկեղեց. հաղորդակցության: Իր աննախադեպ հաջողությամբ «Բ.» պարտական էր Գաբրիել Այվազովսկուն և երիտասարդ միաբան Ղևոնդ Ալիշանին: Նրանց նման Մխիթարյան մյուս հայրերը ևս իրենց ուսումնագիտ. աշխատանքի պտուղներն էին հանձնում ընթերցողին՝ առանց փնտրելու փառք կամ անուն: Նույնիսկ առաջին խմբագրի անունը մեզ է հասել վանական ավանդությամբ միայն: Ալիշանի խմբագրապետության օրոք «Բ.» սկսել է «հիւրաբար» էջեր տրամադրել նաև հայ մտավորականության մյուս ներկայացուցիչներին՝ հոգևոր թե աշխարհիկ: Հանդեսի 150-ից ավելի տարեհատորները հայ մշակույթի մնայուն էջերից են, որտեղ ամփոփված են գիտնականների շատ սերունդների հայագիտ. հունձքն ու վաստակը: Առանձնահատուկ են հատկապես «Բացառիկ»-ները՝ նվիրված հայ և համաշխարհային մշակույթի պատմության նշանակալի իրադարձություններին և ականավոր անհատների հոբելյաններին: 1973-ից ի վեր «Բ.»-ին կից հրատարակվում է համանուն մատենաշար: Արդեն լույս տեսած 38 հատորներն (2000) ընդգրկում են հայ մշակույթի գրեթե բոլոր բնագավառները:

Գրկ. Սարգիսյան Բ., Երկուհարիւրամեա գրական գործունեութիւն եւ նշանավոր գործիչներ Վենետկոյ Մխիթարեան միաբանութեան, Վնտ., 1905, էջ 145–160: «Բազմավեպ» հայագիտական-բանասիրական-գրական հանդես, բացառիկ թիվ «Բազմավեպ» հրատարակության 150-ամյակի առիթով, Վնտ., 1994: Հակոբյան Պ., «Բազմավեպի» մեկուկես դարը, ԲԵՀ, 1993, № 3: Լաճիկյան Լ., Հայ հրապարակագրության երիցագույն հանդեսը, ՀԵՀ, 1993, № 3: Շտիկյան Ս., Վենետիկի Մխիթարյանների «Բազմավեպ» պարբերականը, «Բազմավեպ», 1995, էջ 5– 15: Զեքիյան Լ., «Բազմավեպ». հայագիտական հանդեսներու նահապետը, ՊԲՀ, 1995, № 1:

Լևոն Լաճիկյան

ԲԱՆԱԴՐԱՆՔ, տես Նզովք հոդվածում:

«ԲԱՆՔ ԻՄԱՍՏՆՈՑ», «Բանք իմաստասիրաց», «Բանք եւ խրատք իմաստանոց», իմաստախոսական ասույթների ժողովածու: Թարգմանվել է հուն-ից, 610–720ին: Պարունակում է տարբեր ասույթներ՝ քաղված Աստվածաշնչից, անտիկ մտածողների, եկեղեցու հայրերի ժառանգությունից: Իբրև բարոյախրատ., ուսուցող. բնույթ ունեցող հոգեշահ ընթերցանության նյութ, «Բ. ի.» լայնորեն տարածված էր միջնադարյան Հայաստանում: «Բ. ի.» ժողովածուներն իրենց ընդգրկած միավորներով միատարր չեն: Ժամանակի ընթացքում նրանց մեջ ներմուծվել են նորանոր ասույթներ: «Բ. ի.»-ի վաղագույն տարբերակները հիմնականում ունեն հետևյալ թեմատիկ բաժանումը. ա. Իմաստութիւն, բ. Ուսումն, գ. Բարեկամութիւն, դ. Իշխանութիւն և Իշխանք, ե. Արիութիւն, զ. Յաղագս ընչից, է. Արծաթասիրութիւն, ը. Յաղագս փառաց, թ. Յաղագս մահուն և փոխելոյ ի կենաց, ժ. Վասն լավազգութեան, ժա. Յաղագս լռութեան, ժբ. Բախտ և անբախտութիւն, ժգ. Գինի և արբեցութիւն, ժդ. Շոգմոգք և շոգմոգքութիւն, ժե. Վասն պատուոյ հարց, ժզ. Յաղագս դաստիարակութեան որդւոց, ժէ. Յաղագս օրինաց, ժը. Յաղագս անոխակալութեան, ժթ. Յաղագս խրատուց, ի. Յաղագս բժշկաց, իա. Յաղագս երդման, իբ. Յաղագս մեղաց խոստովանութեան, իգ. Յաղագս նախախնամութեան, իդ. Յաղագս կնոջ չարաբարոյի: Հենվելով «Բ. ի.»-ի ժողովածուների վրա՝ հայ հեղինակները հասարակության հոգևոր կարիքները բավարարելու նպատակով («ի պէտս քարոզութեանց») կազմել են նմանաբնույթ ժողովածուներ: «Բ. ի.»-ի որոշ ասույթներ տեղ են գտել հայ դավանաբան. գրակ. մեջ:

Գրկ. Բանք խրատուց նախնի իմաստասիրաց հունաց, «Սոփերք հայկականք», հ. 1, Վնտ., 1853, էջ 9– 59: Պողոս Ադրիանապոլսեցի, Թանգարան խրատու, հ. 1–2, Երուսաղեմ, 1870: Ալեքսանդր Ջուղայեցի, «Վկայութիւնք ի պէտս քարոզութեանց» (Իմաստուն ասույթներ քարոզների համար), աշխատասիր. Հ. Քյոսեյանի, «Էջմիածին», 1990, № 8–9, 1991, № 1–3, № 9–10:

Հակոբ Քյոսեյան

ԲԱՌԱՐԱՆ ՍՈՒՐԲ ԳՐՈՑ, տես Աստվածաշնչի բառարաններ:

ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍ, սուրբ Բարդուղիմեոս առաքյալ, Հիսուս Քրիստոսի տասներկու առաքյալներից: Քրիստոնեություն է տարածել նաև Հայաստանում՝ 60–68-ին: Ըստ Նոր կտակարանի՝ Նաթանայելն է, որի մասին Հիսուսն ասաց. «Ահա իսկական մի իսրայելացի, որի մեջ նենգություն չկա» (Հովհ. 1.47: Տես նաև Մատթ. 10.1–3, Մարկ. 3.13–19, Ղուկ. 6.12–16):

Համաձայն աղբյուրների՝ Բ. առաքյալը Հայոց Սանատրուկ թագավորի գահակալության 29-րդ տարում եկել է Գողթն գավառ, որտեղ եպիսկոպոս է ձեռնադրել իր պարսիկ հետևորդներից մեկին՝ Կումսիին: Այստեղ ավետարանագործելուց հետո անցել է Հեր և Զարեվանդ գավառները, այնուհետև՝ Անձևացյաց գավառն ու Հայաստանի մյուս շրջանները (ըստ իր վկայաբանության՝ Արտաշատում հանդիպել է Թադեոս առաքյալին): Բ. առաքյալի գործուն՝ Սուրբ Հոգով լեցուն քարոզխոսությամբ քրիստոնեություն են ընդունել նաև թագավորի քույրը՝ Իշխանուհին (Ոգուհին), և Տերենտիոս հազարապետը: Բ. առաքյալը նահատակվել է Սանատրուկ թագավորի կարգադրությամբ՝ Արևբանոս (Ուրբանոս) քաղաքում: Բ. առաքյալի՝ Հայաստանում գործելու մասին են վկայում ոչ միայն հայկ., այլև ասոր. և լատ. աղբյուրները: Նրա կյանքի, անձի և քարոզչական գործունեության մասին են պատմում «Վկայութիւն սրբոյ առաքելոյն Բարդուղիմէոսի» («Յայսմաւուրք», 1706, էջ 304–307, «Գիրք որ կոչի Յայսմաւուրք», 1730, էջ 231– 234), «Գիւտ նշխարաց սրբոյ առաքելոյն Բարդուղիմէոսի» («Անկանոն գիրք առաքելականք», 1904, էջ 333–352, 365–368), «Վերադարձումն պատուական նշխարացն սուրբ առաքելոյն Բարդուղիմէոսի» («Յայսմաւուրք», 1834, մաս 2, էջ 96–97), «Վասն գալստեանն սրբոյ առաքելոյն Բարդուղիմէոսի ի յերկիրն Գողթնեաց թղթոյն Թովմայի առաքելոյն», «Վասն գնալոյ սրբոյ առաքելոյն Բարդուղիմէոսի ի յԱգուլիս եւ վասն զնոսա լուսաւորելոյն և զամենագով վանքն նոցա շինելոյն յանուն սրբոյ առաքելոյն Թումայի» (Թովմա Ագուլեցի, «Պատմութիւն Թովմայի առաքելոյն…», 1734, էջ 55–64) բնագրերը:

Հայ միջնադարյան գրականության մեջ մեծ տեղ են զբաղեցրել Բ. առաքյալին նվիրված ճառերը, գանձերը, տաղերը, աղոթքները ևն: Որպես Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հիմնադիր՝ Բ. առաքյալն ըստ արժանվույն է ներկայացվել հայ միջնադարյան կերպարվեստում ևս: Նա սովորաբար պատկերվել է դաշույնով (որով նահատակվել է) և Տիրամոր պատկերը ձեռքին (այն, ըստ ավանդության, Բ. առաքյալն է բերել Հայաստան և զետեղել Անձևացյաց գավառի Հոգեաց վանքում): Հայտնի է Բ. առաքյալի անունով վանք՝ Վասպուրականի Աղբակ գավառում: Ըստ ավանդության, այդ վանքում է թաղվել Բ. առաքյալը: Հայ եկեղեցին Բ. և Թադեոս առաքյալների հիշատակը տոնում է նոյեմբ. կամ դեկտ. ամսին, Հիսնակի 1-ին կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976:

Հակոբ Քյոսեյան

ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍ ԲՈԼՈՆԻԱՑԻ, Բար դուղիմեոս Մարաղացի [ծ. թ. Անհտ, Բոնոնիա (Բոլոնիա, Իտալիա) – 1333, Քռնա], իտալացի աստվածաբան և փիլիսոփա, դոմինիկյան կրոնավոր և քարոզիչ, Մարաղայի առաջին լատին եպիսկոպոսը, հայ իրականության մեջ ունիթորական (տես Ունիթորություն) շարժման սկզբնավորող: 1318-ին Հովհաննես XXII պապը նրան Պետրոս Արագոնացու և Հովհաննես Ավինֆորդի հետ ուղարկել է Մարաղա՝ հայերի մեջ կաթոլիկություն տարածելու: Բ. Բ-ու՝ Մարաղայում հաստատած դոմինիկյան վանքն ու դպրոցը դարձել են ունիթորների հոգևոր և կրթ. կենտրոնը: 1330ին Բ. Բ. տեղափոխվել է Նախիջևանի Երնջակ գավառի Քռնայի վանք, որտեղ իր աշակերտներ և հետևորդներ Հովհաննես Քռնեցու և Հակոբ Քռնեցու հետ հիմնել է ունիթորական միաբանություն, ծավալել եռանդուն քարոզչ., թարգմ. և գիտ. գործունեություն: Մարաղայում սովորելով պարսկերեն և հայերեն՝ նա առավել հաջողությամբ է գործել Նախիջևանի հայության շրջանում՝ կաթոլիկացնելով նրա մի հատվածին: Բ. Բ. ունի հայերեն գրված և միայն հայերենով պահպանված երկեր («Մեկնութիւն վեցօրէից», «Յաղագս հնգից ընդհանրից», «Գիրք դժոխոց», «Քարոզգիրք», «Տրամաբանութիւն» ևն), որոնք ստեղծվել կամ թարգմանվել են հիմնականում Հակոբ Քռնեցու գործակցությամբ: Հատկապես «Քարոզգրքի» բարոյախոս. առակները մեծ հեղինակություն են վայելել, նրանցից կազմվել են առանձին ժողովածուներ: Բ. Բ-ու երկերը քարոզչ. և ուսուցող. բուն նպատակից բացի որոշ դեր են խաղացել հայ գիտ. մտքի զարգացման գործում: Բ. Բ-ու և Պետրոս Արագոնացու ղեկավարությամբ հայ ունիթորները թարգմանել են Թովմա Աքվինացու, Ալբերտ Մեծի, Ջիլբերտոս Պոռետացու և այլոց երկերը: Բ. Բ. կատարել է թարգմանություններ լատից և պարսկ-ից (Հակոբ Քռնեցու հետ) հայերեն: Նրա երկերը և թարգմանությունները հայ մտածողներին ծանոթացրել են միջնադարյան Եվրոպայի գիտ. մտքին:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Ոսկյան Գ., Հայ-դոմինիկյան մատենագիտական ծանոթագրություններ, «Բազմավեպ», 1922, էջ 138–139, 229–231, 262–263, 1923, էջ 35–39: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976, էջ 1284–1320: Խաչիկյան Լ., Քռնայի հոգևոր-մշակութային կենտրոնը և Հովհաննես Քռնեցու գիտական գործունեությունը, տե՛ս Հովհաննես Քռնեցի, Յաղագս քերականին, Ե., 1977: Аревшатян С., К истории философских школ средневековой Армении (XIV в.), Е., 1980.

ԲԱՐԵԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆ, քրիստոնեական կենցաղավարության ու բարեպաշտության հիմնական և անհրաժեշտ դրսևորում, որն իր մեջ ներառում է. ա. կարեկցանք մերձավորի հանդեպ և բ. բարոյական պարտավորություն կարիքավորների ու չքավորների նկատմամբ: Բ. քրիստ. առաքինություններից մեկի՝ ողորմության արտահայտությունն է: Նախաքրիստ. շրջանի հռոմեացի հեղինակները մերձեցել են մարդասիրության գաղափարին և խոսել կարեկցանքի մասին: Այնուամենայնիվ, հռոմ. շրջանում Բ. կրել է շղարշված փառասիրության բնույթ (ինչպես, օր., տոների առթիվ դրամ շաղ տալը, բաղնիքների, ամֆիթատրոնների և այլ հաս. զվարճության վայրերի կառուցումը ևն): Հին կտակարանում Բ. հանդես է գալիս որպես տկարների նկատմամբ կարեկցանքի արտահայտություն, որը, սակայն, իր ուղղվածությամբ մեկ նպատակ ունի՝ շահել Աստծո բարեհաճությունը: Սկզբ. շրջանում մովսիսական օրենքը կարեկցանքը դիտել է որպես կատարյալ վարքի դրսևորում: Արդարությունն ու Բ. ընդունվել են որպես հոմանիշներ:

Հետագայում, Երուսաղեմի տաճարի կործանումից և զոհաբերությունների հարկադրական վերացումից հետո, Բ. հրեաների մոտ դարձել է կրոն. պարտականություններից առաջինը: Բոլոր քաղաքներում եղել են ծառայողներ, ովքեր զբաղվել են սինագոգի գանձարկղում շաբաթ օրը հավաքված դրամը, նաև այլ նվիրատվությունները կարիքավորներին բաշխելով: «Երանի նրան, ով մտածում է աղքատի ու տնանկի մասին. փորձանքի օրը Տերը կփրկի նրան» (Սաղմ. 40.1) խոսքը ոչ միայն Բ-յան հորդոր է, այլև աղքատի նկատմամբ պարտականության արտահայտություն: Սակայն Հին ուխտի օրենքներով ու հրահանգներով առաջնորդվող հրեական իրականության մեջ Բ. թելադրվել է ոչ թե ներքին անհրաժեշտությամբ, այլ արտաքին՝ կեղծ-բարեպաշտ. դրդումներով:

Բ. իր բուն նպատակով ու իմաստով երևան է եկել քրիստոնեության հետ միասին և իր էությամբ ամբողջապես քրիստոնեական է: Նոր կտակարանում Բ-յան արտաքին ձևը չի փոխվել, սակայն ձեռք է բերել բացարձակապես հոգևոր-բարոյական արժեք ու նշանակություն. շեշտադրվում է Բ. կատարողի ազատ կամքի, ներքին անձն. կարեկցանքի ու սիրո դրսևորումը: Հիսուս Քրիստոսը Բ. ապարդյուն չի համարում՝ Աստծո նկատմամբ ճիշտ կեցվածք ընդունելու գործում, այլ շեշտում է ճշմարիտ դրդապատճառի անհրաժեշտությունը՝ «հանուն Աստծո»: Նա դատափետում է իր ժամանակի ցուցադրական Բ. (Մատթ. 6.1– 4) և կարևորում ողորմության ներքին բովանդակությունն ու նրանում թաքնված աստվածային օրհնությունն ու երանությունը:

Քրիստոնյա առաջին հավատացյալները կամավոր, սիրով հրաժարվել են անձն. սեփականությունից և բաժանել կարիքավորներին: Վաղ քրիստ. համայնքում սպասավորների առաջին ընտրությունը տեղի է ունեցել հենց ողորմության անաչառ բաշխման նպատակով. յոթ սարկավագներ են ընտրվել սեղանին սպասարկելու համար (Գործք 6.1–7): Կարիքավորների պետքերը հոգացվել են (Գործք 4.32, 34–35), և յուրաքանչյուր քրիստոնյա պարտավորվել է իր ունեցվածքից բաժին հանել չքավորներին:

Բ. հավասարվում է արդարությանը ո՛չ նրա համար, որ արդարացնում է մարդուն (մարդ արդարանում է հավատով. տես Հռոմ. 3.22, 26), այլ նրա համար, որ Աստծուն մերձենալու լավագույն ճանապարհներից է, և որի համար մեր մերձավորը բարի վկայություն է տալու Աստծո առջև: Հակոբոս առաքյալն իր Ընդհանրական թղթում հավելում է, որ հավատն առանց գործերի մեռած է. կարիքավոր եղբորը կամ քրոջը չօգնողը և երեսպաշտորեն Աստծուն մատնացույց անողը նմանվում է դևի (Հակոբոս 2.14–26):

Քրիստոնեությունը Հռոմ. կայսրությունում հաղթանակելուց հետո հիմնադրվել են զանազան աստվածահաճո հաստատություններ (հիվանդանոցներ, ուրկանոցներ, անկելանոցներ ևն): Եկեղեցու հայրերը մշտապես հիշեցրել են Բ-յան անհրաժեշտության մասին՝ այն համարելով քրիստ. գլխավոր առաքինություններից մեկը: Բարսեղ Կեսարացին ասում է, որ խնայված ավելորդ հացը պատկանում է սովյալին, ավելորդ հագուստը՝ մերկին, իսկ հողին պահ տրված արծաթը՝ աղքատին: Իսկ Հովհան Ոսկեբերանի ձևակերպմամբ՝ հարուստ լինել չի նշանակում շատ ունենալ, այլ՝ շատ տալ:

Բ. քրիստոնեության մուտքի հետ արմատացել է նաև Հայաստանում: Արդեն Ներսես Ա Մեծ հայրապետի օրոք Մեծ Հայքը պատվել է բարեգործ. հաստատությունների խիտ ցանցով: Բարեգործ. շարժումը ծավալվել և կազմակերպված բնույթ է ստացել հատկապես XIX դ. վերջին և XX դ. սկզբին, երբ ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս, հիմնվել են զանազան բարեգործ. կազմակերպություններ: Համայնավար վարչակարգի հաստատումով, սակայն, Բ. որակվել է բուրժուա-կղեր. երևույթ և մերժվել այն պատճառաբանությամբ, թե հավասարների հասարակարգում չեն կարող լինել կարիքավորներ ու չքավորներ: Ըստ այդմ՝ «Բ.» տերմինը կիրառվել է միմիայն հեգնական երանգով: Հայաստանում ժողովրդավար. կարգերի հաստատումից հետո դարձյալ ստեղծվել են զանազան բարեգործ. հաստատություններ, որոնց մի մասը չի համապատասխանում քրիստ. Բ-յան ճշմարիտ ընկալմանը: Առանց ավետարանական պատշաճ գիտակցության կատարված օժանդակությունը չի կարող նույնանալ քրիստ. Բ-յան հետ, քանզի վերջինս պահանջում է նաև աստվածային մյուս բոլոր պատվիրանների անշեղ կիրառում և աստվածահաճո կենցաղ: Արդի շրջանում Հայ եկեղեցին նոր թափ է հաղորդել իր բարեգործ. գործունեությանը: Բացել է բարեգործ. ճաշարաններ ծերերի և կարիքավորների համար, օժանդակում է, հատկապես գյուղերում, կարիքավոր ընտանիքներին՝ ստեղծելով փոքր արտադրություններ: Հայ եկեղեցու հովանավորությամբ ՀՀ տարբեր մարզերում և թեմերում գործում են մանկ. ամառային ճամբարներ, որտեղ երեխաներն ստանում են նաև հոգևոր դաստիարակություն, ծանոթանում Հայ եկեղեցու պատմությանը: Հիմնվել են մանկ. գեղագիտ. դաստիարակության կենտրոններ ևն: Այդ ամենը Հայ եկեղեցին իրագործում է սփյուռքահայ բարերարների, ինչպես նաև մի շարք միջեկեղեց. և միջազգ. կազմակերպությունների օժանդակությամբ:

Միքայել ծ. վրդ. Աջապահյան

ԲԱՐԵԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ, միջնորդություն Աստծո և մարդու միջև՝ հանուն վերջինիս փրկության: Բարեխոսական-փրկչական առաքելությունն ի վերուստ՝ ըստ Հայր Աստծո կամքի, տրված է Հիսուս Քրիստոսին: Ինչպես հավաստում է առաքելական թուղթը՝ «… Աստծու առաջ բարեխոս ունենք Հիսուս Քրիստոսին՝ Արդարին և Անարատին. և նա՛ է քավությունը մեր մեղքերի, և ոչ միայն մեր մեղքերի, այլև՝ ամբողջ աշխարհի» (Ա Հովհ. 2. 1–2): Հիսուսի բարեխոսական-միջնորդական առաքելությունն է մատնանշվում նաև հրեշտակների բերած ավետիսի մեջ՝ Փրկչի ծննդյան ժամանակ. «Փա՜ռք Աստծուն՝ բարձունքներում, և երկրի վրա խաղաղությու՜ն և հաճություն մարդկանց մեջ» (Ղուկ. 2. 14): Պայմանավորված աստվածային երեք Անձերի միակամությամբ՝ Բ. վերաբերում է նաև Սուրբ Հոգուն: Պողոս առաքյալը վկայում է. «… Հոգին ինքը բարեխոս է լինում մեզ անմռունչ հառաչանքով» (Հռոմ. 8.26), «… ըստ Աստծո կամքի է բարեխոսում սրբերի համար» (Հռոմ. 8.27):

Բացի աստվածային Բ-ից, բարեխոս. գործառույթ է վերագրվում նաև սրբերին և հավատացյալներին առհասարակ՝ թե՛ կենդանի և թե՛ ննջեցյալ: Դա Սուրբ Հոգու միջոցով կատարվող Բ. է: Միմյանց համար աղոթելը (տես Աղոթք), բարձրյալ Աստծո առաջ բարեխոսելը պատվիրված է Աստվածաշնչի բազմաթիվ տեղիներով: Այսպես, Աբրահամը բարեխոսում է սոդոմացիների համար, որ Աստված չոչնչացնի նրանց (Ծննդ. 18), Եզեկիա թագավորը Զատկի տոնին աղոթում է չմաքրված ժողովրդի համար. «Բարերա՛ր Տեր, ողորմի՛ր բոլոր ուղիղ սիրտ ունեցողներին… թեև, ըստ սրբարանի մաքրության, մաքրված չեն» (Բ Մնաց. 30.19) և ստանում է ներումն, Պողոս առաքյալն աղոթում, այսինքն՝ բարեխոսում է իր ժողովրդի համար (Եփես. 3.14), հավատացյալ ժողովուրդը աղոթում է բանտարկյալ Պետրոսի ազատման համար (Գործք 12.5) ևն: Իսկ Հակոբոս առաքյալը հավատացյալներին հորդորում է. «Ձեր մեղքերը միմյանց խոստովանեցե՛ք և միմյանց համար աղոթք արեք, որպեսզի բժշկվեք. քանզի արդարի աղոթքը շատ ազդեցիկ է և օգնում է» (Հակոբոս 5.16): Տվյալ պարագայում խոսքը բարեխոս. աղոթքի մասին է:

Սուրբգրային ճշմարտությանը հետևելով՝ Հայ եկեղեցին, ինչպես և Ընդհանրական սուրբ եկեղեցին, ընդունում է, որ

1. Ի Քրիստոս հավատացյալ եղբայրներն ուքույրերը պետք է աղոթքով բարեխոսեն միմյանց համար:

2. Երկրային կամ Զինվորյալ (կոչվում էնաև Մարտնչող) եկեղեցին, հագած լինելով Աստծու սպառազինությունը, բարեխոսում է եկեղեցու անդամների և աշխարհի համար, բոլոր փորձությունների և նեղությունների մեջ դավանում Հիսուսին և քարոզում փրկության Ավետարանը:

3. Երկնային կամ Հաղթական եկեղեցին(կոչվում է նաև Անդրանկաց), որ ննջեցյալ հավատացյալների՝ սրբերի բազմությունն է, հավետ կենդանի է Աստծո առաջ և բարեխոսում է Զինվորյալ եկեղեցու համար: Զինվորյալ և Հաղթական եկեղեցիները մի են ի Հիսուս Քրիստոս, մի է նրանց առաջնորդը՝ Սուրբ Հոգին, մի է նրանց նպատակը՝ Երկնքի թագավորության հաստատումը երկրի վրա (տե՛ս նաև Սուրբեր Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոդվածը):

4. Ըստ Սուրբ Գրքի և եկեղեցու՝ բարեխոսում են նաև հրեշտակները: Այսպես, Հին ուխտում հրեշտակը բարեխոսում է Աստծուն, որպեսզի ժողովուրդն ազատվի բաբելոնյան գերությունից (Զաք. 1. 12, 13), Նոր ուխտում Հիսուսը զգուշացնում է՝ մանուկների նկատմամբ վարվել ակնածությամբ, որովհետև նրանց հրեշտակները երկնքում տեսնում են Աստծո երեսը, որը նշանակում է, թե նրանք բարեխոսում են մանուկների համար (Մատթ. 10.41): Երկրի վրա ապաշխարող անձանց համար երկնայինները՝ հրեշտակները, ուրախանում են, այսինքն՝ բարեխոսում են ցնծալով (Ղուկ. 15.7):

Հայ եկեղեցին ընդունում է աստվածաշնչյան համաքրիստ. սրբերի հետևյալ աստիճանակարգումը. Մարիամ Աստվածածին, Հովհաննես Մկրտիչ, առաքյալներ, մարգարեներ, վկաներ, Ստեփանոս Նախավկա, Գրիգոր Ա Լուսավորիչ, ապա մաքրակրոն վանականներ և խոստովանողներ, որոնց Բ. խնդրվում է եկեղեցու և բանավոր հոտի համար: Այդ խնդրվածքները ներկայացվում են միակ և ճշմարիտ Աստծո՝ Սուրբ Երրորդության անունից, ինչպես և ներկայացվում է Գրիգոր Նարեկացու՝ Ս. Երրորդության Անձերից յուրաքանչյուրին ձոնված տաղերում, որոնցից, օր., «Գրիգորի Նարեկացւոյ ասացեալ ի գալուստ Սուրբ Հոգւոյն» տաղում ասվում է. Գերազանց կոչում և ձայն կենդանի, Ահաւոր, մեծանուն, հզաւր. Հոգի հեզութեան, մարդասիրութեան եւ ողորմութեան. Բարեխաւսութեամբ Կուսի Իսկուհւոյ, մաւրդ կենդանեաց Հանդերձելոյդ ի քէն Տիրամաւրդ և Աստուածածնիդ Մաղթողական աղերսարկութեամբ մեծին ի ծնունդս կանանց, Մկրտութեանն Կարապետի և համագոյակցիդ քո ձեռնադրողի. Խնկանուէր հայցմամբ երջանկացն առաքելոց եւ մարգարէից, Մարտիրոսական հանդիսիւ սրբոյն Ստեփանոսի Եւ որք նովաւ զաւրացան՝ վկայք. Մեծավաստակ առաքինութեամբ դավանողին զքեզ՝ Սրբոյն Գրիգորի և ամենեցուն մեր Լուսաւորչի. Մաքրակրաւնից ազանց միանձանց և զքեզ Աստուած խոստովանողաց, Որ ի վերջնումն աւուր մեծի Յայտնիս նորոգել, միայն ողորմած, զ’ի քէն գոյացեալքս: Եւ այժմ ողորմեաց մեզ, Տէր Աստուած մեր, Ըստ մեծի ողորմութեան քում: (Տաղեր և գանձեր, աշխատասիր. Ա. Քյոշկերյանի, 1981, էջ 160–161):

Լևոն Սարգսյան

ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ (բառացի՝ բարի կենդանություն, ուրախություն), գլխավոր շաբաթապասերին նախորդող շաբաթ օրը: Եկեղեցին այդ օրը քահանայական դասին և հավատացյալ ժողովրդին արտոնում է ճոխ սեղան և զվարթություն՝ հաջորդող պահքը ուրախ սրտով մտնելու և երկարատև պահոց օրերին դիմակայելու համար:

Հայ եկեղեց. օրացույցում նշվում են մի շարք Բ-ներ. Բ. Վարդավառի պահոց, Բ. Աստվածածնի պահոց, Բ. ս. Խաչի պահոց, Բ. ս. Գրիգոր Լուսավորչի պահոց, Բ. Առաջավորաց պահոց, Բ. Եղիական պահոց ևն: Հայ եկեղեցին առանձնակի ճոխությամբ նշում է հատկապես Բուն Բարեկենդանը:

Լևոն Սարգսյան

ԲԱՐԵՊԱՇՏՈՒԹՅՈՒՆ, Աստծո և կրոնական հավատալիքների նկատմամբ հավատարմություն, աստվածային պատվիրանների աներկբա կենսագործում: Քրիստ. Բ. իր մեջ ներառում է երեք հիմն. առաքինությունների (աղոթք, պահք, ողորմություն) կիրառությունն անձն. կյանքում: Հեթանոս. շրջանում Բ. կուռքերի պաշտամունքի և հեթանոս. ծեսերի հետևողական կիրառումն էր:

Հին կտակարանում Բ. թեև ունեցել է միաստվածային ուղղվածություն, սակայն հաճախ ուղեկցվել է միայն արտաքին ծիսական կողմի ձևական պահպանմամբ: Նահապետների ժամանակաշրջանում Բ. ունեցել է որոշակի ընդգրկում՝ զոհաբերական պրակտիկայի պահպանում և հավատարմություն Աստծուն: Մովսիսական օրենքի տվչությունից հետո Բ. ավելի լայն ոլորտ է ունեցել՝ իր մեջ ներառելով հաս. և ընկերային հարաբերությունների բոլոր բնագավառները, առանց, սակայն, ներթափանցելու անհատական և ներանձնական կյանք: Այդ իսկ պատճառով մարգարեները բազմիցս պախարակում են հրեաների ձևական աստվածապաշտությունը, քանզի միայն, ըստ Դավթի՝ «Խոնարհ հոգին է պատարագն Աստծու, մաքուր սիրտն ու խոնարհ հոգին Աստված չի արհամարհում» (Սաղմ. 50.19):

Բ-յան նկատմամբ վերաբերմունքը կտրուկ փոխվել է քրիստոնեության մեջ: Այն, ամեն ինչից առաջ, պահանջում է ներքին մաքրություն և հոգևոր կատարելություն: Քրիստոսը մերժում է արտաքուստ բարեպաշտ, սակայն ներքուստ ամենայն աղտեղությամբ լեցուն փարիսեցիներին: Ճշմարիտ Բ. այստեղ նույնանում է «աստվածապաշտություն» հասկացության հետ: Այն ընդգրկում է քրիստոնեության ներանձնական ապրումի, Աստծո պաշտամունքի ու ծառայության և նրա օրենքների խոնարհ հնազանդության ոլորտները: Քրիստ. աստվածապաշտությունը բխում է կյանքի ու զորության ներքին սկզբունքից և աստվածային շնորհ է (Բ Պետ. 1.3, Բ Տիմ. 3.5)՝ տրված Սուրբ Հոգով:

Աստվածաշունչը Բ. դիտում է մի քանի տեսանկյունից: Հին կտակարանն այն անվանում է «Տիրոջից երկյուղ», ցույց տալով, որ ճշմարիտ Բ. հիմնված է Աստծո նկատմամբ հարգանքի, հնազանդության և խոնարհության վրա: Նոր կտակարանն այն անվանում է «հնազանդություն Ավետարանին» կամ «հնազանդություն ճշմարտությանը» (Հռոմ. 10.16, Գաղ. 5.7, Բ Թես. 1.8, Ա Պետ. 1.22)՝ Բ. բնութագրելով որպես պատասխան աստվածային հայտնությանը: Մեկ այլ տեսանկյունից, շեշտելու համար աշխարհից հրաժարվելու և դեպի Աստված կենտրոնանալու վիճակը, Նոր կտակարանն այն պարզապես անվանում է «սրբություն» (Ա Թես. 4.3, Եբր. 12.14, Բ Կորնթ. 7.1, Ա Թես. 3.13): Քրիստոսն ուսուցանեց, որ «Աստծո գործը» ինքնին հավատն է (Հովհ. 6.28–29), և քրիստ. Բ. նշանակում է ապրել այդ հավատով ու այն կենսագործել: Համապատասխանաբար, Հովհաննես առաքյալը Բ. բնութագրում է երկու ամենահատկանշական գծերով. ա. հավատ Քրիստոսի նկատմամբ և բ. սեր քրիստոնյաների նկատմամբ (Ա Հովհ. 3.22–24):

Նորկտակարանային Բ. ընդգրկում է հավատի գործնական արտահայտությունները՝ ապաշխարությամբ լեցուն կյանք, հավատարմություն առ Աստված, պայքար՝ ցանկությունների դեմ և մեղքի ոչնչացում, մշտական աղոթք, հարատև հաղորդակցություն՝ Գոհության և ս. Հաղորդության խորհրդին. հույսի, սիրո, ազնվության, համբերատարության ու բարյացակամության կենտրոնացում անձի մեջ. հարգանք Աստծո կողմից հաստատված եկեղեցու, պետության, ընտանիքի և հասարակության հանդեպ ևն:

Ուղղափառ Բ. պահանջում է գիտակցորեն հետևել եկեղեցու և ավանդության կողմից հաստատված ու սրբագործված ծիսական, ազգ., հոգևոր-բարոյական հաստատություններին, ինչպիսիք են եկեղեց. արարողություններին հաճախելը, ազգ. որոշակի ավանդություններով հյուսված կրոն., եկեղեց. տոները պահպանելը, ծիսական խորհրդակատարություններին հետևելը:

Հայ եկեղեցին, որպես ուղղափառ եկեղեցի, առաջնորդվում է Բ-յան ավանդ. ընկալմամբ՝ դրան ավելացնելով ազգ. գիտակցությամբ պայմանավորված տարրեր: Այդ առումով Հայ եկեղեցին մյուս բոլոր ուղղափառ եկեղեցիների նման շեշտում է հավատի կարևորությունը Քրիստոսի նկատմամբ, հոգատարությունը սեփական անձի և սերը մերձավորի հանդեպ (տես նաև Բարեգործություն):

Քրիստոսի նկատմամբ աներկբա հավատի և ուղղափառ կենցաղավարության երեք չափանիշների՝ աղոթքի, պահքի և ողորմության մշտական կենսագործումով է պայմանավորվում յուրաքանչյուր քրիստոնյայի Բ-յան աստիճանը (տես նաև Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ):

Նոր կտակարանում Հակոբոս առաքյալը հորդորում է բարեպաշտ լինել գործնականորեն. «Սուրբ և անարատ բարեպաշտությունը Աստծու և Հոր առաջ այս է. այցելել որբերին և այրիներին իրենց նեղության մեջ, անարատ պահել իր անձը աշխարհից» (Հակոբոս 1.27):

Միքայել ծ. վրդ. Աջապահյան

ԲԱՐԻՁՈՐԻ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Խիզան գավառում: XI դ. Կարապետ վարդապետը աղյուսի և քարի զուգակցումով կառուցել է Բ. վ-ի Ս. Աստվածածին եկեղեցին՝ մեկ զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով: Ընկուզենու փայտից քանդակազարդ դուռը պատրաստվել է 1041-ին: 1421-ին վանքում թաղել են եթովպացի նահատակ քահանաներին: Բ. վ. ունի Ս. Գևորգ, Ս. Սարգիս և Ս. Մերկերիոս մատուռները: XV–XVI դդ. վանքում գրվել և ընդօրինակվել են բազմաթիվ ձեռագրեր: XVII դ. Ս. Աստվածածին եկեղեցուն արմ-ից քառամույթ գավիթ են կցել: XIX դ. վանքն ունեցել է անտառ և ընդարձակ հողեր: Բ. վ. եղել է նշանավոր սրբավայր և ուխտատեղի, տոնի օրն էր Համբարձման հինգշաբթին:

Գրկ. Շերենց Գ., Սրբավայրեր, Թ., 1902: Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 3, Վնն., 1947: Thierry J. M., Monuments armeniens du Vaspurakan, P., 1989.

Մուրադ Հասրաթյան

ԲԱՐՁՐԱՔԱՇ Ս. ԳՐԻԳՈՐ ՎԱՆՔ, ՀՀ Լոռու մարզի Դսեղ գյուղից հյուսիս-արևելք, Ձաղիձորի անտառապատ ձորալանջին: Այժմ կիսավեր վանական համալիրը բաղկացած է երկու եկեղեցիներից, գավթից և մատուռներից: Հս. եկեղեցին (X դ.) թաղածածկ դահլիճ է, որին հվ-ից կից, 1221-ին, Մամիկոնյան տոհմից Մարծպան իշխանը կառուցել է Ս. Աստվածածին գմբեթավոր եկեղեցին, վանքին նվիրել Ծաղկուտ գյուղը, այգի, սպասք և խաչեր: Եկեղեցու ուշագրավ առանձնահատկություններից են մույթերի փոխարեն զույգ սյուների կիրառումը և ներսից հնգանիստ խորանը: 1234-ին Հովհաննես վարդապետը և նրա եղբայր Սարգիսը կառուցել են Ս. Հարություն մատուռը: 1239-ին Համլիկ իշխանը վանքին է նվիրել Տոնական և Կարմիրքար գյուղերը, 1242-ին Սևճին կառուցել է մատուռ: 1245-ին Մարծպանի որդի Ասլանբեկը երկու մատուռ է կառուցել և վանքին նվիրել ոսկով ու մարգարիտներով զարդարված Ավետարան: 1247-ին ավարտվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցուն հվից կից գավթի կառուցումը: Գավիթը պատկանում է հայկ. նմանատիպ կառույցների ամենատարածված՝ քառասյուն գմբեթավոր տիպին, սակայն՝ բացառիկ առանձնահատկությամբ. արլ-ում ունի շենքի ծավալից դուրս եկող խորան, որի ճակատին Մամիկոնյան իշխանական տան տոհմանշանի՝ մագիլներում գառ բռնած երկգլխանի արծվի հարթաքանդակն է: 1266-ին Գորգ վարդապետը կառուցել է վանքի ձիթհանը: Համալիրի հվ. կողմում, Ս. Հարություն մատուռի շուրջը, խաչքարերով գերեզմանոցն է, արմ. կողմում՝ խցերի ավերակները, ձորում պահպանվել են վանքի XIII դ. կամրջի խելերը: Բ. Ս. Գ. վ. մասնակի նորոգվել է 1939-ին և պեղվել 1969-ին:

Գրկ. Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 1, Թ., 1842: Սարգսյան Գ., «Բարձրաքաշ» վանքը և նրա վիմագրությունը, «Էջմիածին», 1951, № 7–8, 9–10, 11–12: Եղիազարյան Հ., Դսեղի Բարձրաքաշ Ս. Գրիգորի և Քառասնից Մանկանց վանքերը և գյուղի մյուս՝ առավել կարևոր հուշարձաններն ու դրանց վիմագիր արձանագրությունները, «Էջմիածին», 1971, № 1, 3: Շախկյան Գ., Լոռի. պատմության քարակերտ էջերը, Ե., 1986:

Մուրադ Հասրաթյան

ԲԱՐՁՐՅԱԼ ԽԱՉ, դամբարան-մատուռ ՀՀ Տավուշի մարզի Բարեկամավան գյուղից արևմուտք, անտառապատ լեռան գագաթին: Կառուցվել է սրբատաշ կաթնագույն կրաքարով, V–VI դդ.՝ որպես դամբարան: Միջնադարում արլ. լուսամուտին խաչաձև բացվածքով սալ է ագուցվել և ներսում որպես բեմի սեղան խաչքարի բեկոր կանգնեցվել, որով դամբարանը վերածվել է մատուռի (այժմ՝ հայտնի ուխտատեղի): Բ. խ. ունի հայկ. միջնադարյան ճարտյան համար եզակի ծավալատարած. հորինվածք և հարդարանք: Ներսից գլանաձև է, դրսից՝ 14նիստանի, կիսագնդաձև գմբեթով ավարտվող աշտարակաձև ծավալով: Քիվը բաղկացած է տարբեր կենդանիների՝ ցուլի, խոյի, շան, եղջերուի, վարազի բարձրաքանդակներից, որոնք ընդմիջվում են ականթի ու ծաղկեշղթայի զարդաքանդակներով: Ընդհանուր հորինվածքն ու քիվը բնորոշ են անտիկ արվեստին, որի շնորհիվ Բ. խ. Հայաստանում նախաքրիստ. ճարտյան ու քանդակագործության ձևերի կիրառման ինքնատիպ և բացառիկ նմուշ է:

Գրկ. Karakhanyan G., Ancient Armenian Cupola Memorial, “Atti del Quinto Simposio Internazionale di arte Armena”, V., 1991.

Մուրադ Հասրաթյան

ԲԱՐՍԵՂ Ա ԱՆԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1113, ամփոփվել է Կիլիկիայի Սև լեռան Կարմիր վանքում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1105-ից: Հաջորդել է Գրիգոր Բ Վկայասերին: Սերել է Պահլավունիների տոհմից: 1070-ին Գրիգոր Բ Վկայասերը նրան ձեռնադրել է Անիի եպիսկոպոս՝ կաթողիկոսի փոխանորդի պարտականություններով: 1081-ին Գրիգոր Բ Վկայասերի համաձայնությամբ, Հաղպատի վանքում Աղվանից Ստեփանոս կաթողիկոսը նրան ձեռնադրել է Հայոց կաթողիկոսական տեղապահ: 1090ին Բ. Ա Ա. այցելել է սելջուկյան սուլթան Մելիք-շահին, որը թեթևացրել է հարկերը, ճանաչել Անիի կաթողիկոսության առաջնությունը, որից հետո Բ. Ա Ա. գահընկեց է արել Հոնիի հակաթոռ կաթողիկոսին: Կաթողիկոս դառնալուց հետո Բ. Ա Ա. մնացել է Ծամնդավում (Կարմիր վանք), որտեղ գտնվում էր Հայոց հայրապետ. աթոռը: Թեև Բ. Ա Ա-ու հայրապետ. գործունեության մասին գրեթե ոչինչ չի ավանդվում, բայց հայտնի է, որ նա, հակառակ խառնակ ժամանակների և հայ ժողովրդի տարագիր վիճակի, շատ հմուտ է կառավարել Հայ եկեղեցին՝ պահպանելով նրա ավանդույթներն ու միասնությունը: Վախճանվել է Երուսաղեմ ուխտագնացության ճանապարհին: Կաթողիկոս. գահին Բ. Ա Ա-ուն հաջորդել է Գրիգոր Գ Պահլավունին:

Գրկ. Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Ե., 1991: Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 2, Վնտ., 1785: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Արթուր Կարապետյան

ԲԱՐՍԵՂ ԿԵՍԱՐԱՑԻ, սուրբ Բարսեղ, Բարսեղ Մեծ [329, Կեսարիա (Կապադովկիա) – 379, Կեսարիա], Ընդհանրական եկեղեցու նշանավոր հայրապետներից, Հայ առաքելական եկեղեցու համաքրիստոնեական տոնելի սուրբ հայրերից, որոնք հայտնի են «երկոտասան վարդապետք» անունով (տես Եկեղեցու հայրեր), Կապադովկիայի մետրոպոլիտ (370-ից): Սերել է քրիստ. բարեպաշտությամբ և առաքինությամբ հռչակված հույն քրիստոնյա մեծահարուստ և ազնըվական ընտանիքից: Գրիգոր Նյուսացու ավագ եղբայրը:

Նախն. կրթությունն ստացել է հորից, 7 տարի ուսանել Կեսարիայի դպրոցում, ապա՝ Անտիոքում: 344–351-ին Կ. Պոլսում ուսումը շարունակել է նշանավոր հռետոր Լիբանիոսի դպրոցում, 352–356-ին՝ Աթենքի համալսարանում: Ուսումնասիրել է քրիստ. վարդապետություն, ճարտասանություն, փիլիսոփայություն, քերականություն, ճշգրիտ և բնական գիտություններ՝ աստղագիտություն, երկրաչափություն, բժշկություն: Անապատական-ճգնավոր. կյանքին ծանոթանալու նպատակով 358–360ին այցելել է Եգիպտոսի, Պաղեստինի, Ասորիքի մենաստանները: Վերադառնալով Կեսարիա՝ իր ողջ հարստությունը բաժանել է աղքատներին և վանական-միաբան. կյանքով ապրելու համար առանձնացել Իրիս գետի ափին գտնվող Անսիա վայրում (Պոնտոսում): Այստեղ Գրիգոր Նազիանզացու հետ ուսումնասիրել է Աստվածաշունչը, հաղորդակցվել եկեղեցու հին հայրերի և ուսուցիչների ժառանգության հետ, Գրիգոր Նազիանզացու հետ կազմել «Սուրբ Գիրքը և նրա մեկնաբանը՝ Որոգինեսը» («Ֆիլոկալիա») աշխատությունը: Պոնտոսում և Կապադովկիայում հաստատել է մենաստաններ ու եղբայրանոցներ, նրանց ղեկավարման և գործունեության համար գրել վանական կանոնադրություններ, իրավամբ համարվել արլ. վանականության հիմնադիր և մեծ օրենսդիր: Ձեռնամուխ է եղել քրիստ. նոր հաստատությունների հիմնմանը, դարձել վանական և միաբան. կյանքի ստեղծողը Պոնտոսում և Կապադովկիայում: Նա վանքերը վերածել է քրիստ. եկեղեցու կարևոր հաստատությունների, որոնք դադարել են ճգնարաններ լինելուց և փոխարկվել դաստիարակության ու արվեստի կենտրոնների: Ընտրվելով Կեսարիայի մետրոպոլիտ՝ Բ. Կ. ապրել է եկեղեց., քաղ., վարչ. բուռն կյանքով, հետևող. պայքար մղել արիոսականության դեմ:

Բ. Կ., Գրիգոր Նյուսացին և Գրիգոր Նազիանզացին Ընդհանրական եկեղեցու և համաքրիստ. աստվածաբան. մտքի պատմության մեջ հայտնի են «կապադովկյան հայրեր» կամ «երեք մեծ կապադովկիացիներ» անունով, որոնց ղեկավարն ու ոգին Բ. Կ. էր: Նրանք եղել են Աթանաս Ալեքսանդրացու և Ալեքսանդրիայի դպրոցի աստվածաբանության կրողներն ու շարունակողները: Կապադովկյան հայրերը բանաձևել են աստվածաբան., դավանաբան. շատ հասկացություններ, հատկապես Ս. Երրորդության ուղղափառ ըմբռնումը:

Բ. Կ. թողել է մատենագր. հարուստ ժառանգություն՝ մեկնություններ, դավան., ծիսագիտ., կանոնագր. գործեր, ճառեր, ներբողներ, քարոզներ, զրույցներ, նամակներ: Արիոսական եպիսկոպոս Եվնոմիոսի դեմ գրել է դավանհակաճառ. բնույթի 3 ճառ, որոնցում ժխտել է նրա ենթակարգության (սուբորդինացիոն) գաղափարները (Հայրը բարձր է Որդուց, որովհետև «անծին» է, Որդին ստորադաս է Հորը, որովհետև «ծնվել» է, Սուրբ Հոգին ցածր է Որդուց, որովհետև ստեղծվել է Որդուց) և ապացուցել Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու լիակատար հավասարությունն ու Աստված լինելը: Աստվածաբան. կարևոր նշանակություն ունի «Սուրբ Հոգու մասին» ճառը (375), որտեղ պաշտպանել է Որդու և Սուրբ Հոգու համագոյությունը Հայր Աստծո հետ: Արժեքավոր է երրորդաբանական այն միտքը, թե Հայրը նախասկիզբ պատճառ է, Որդին՝ հիմնարար պատճառ, Սուրբ Հոգին՝ իրագործող պատճառ: Բ. Կ-ու դավան. երկերից են նաև «Սուրբ Հոգու աստվածության մասին՝ ընդդեմ Սաբելիոսի և անոմեականների», «Աստծո Որդու աստվածության մասին», «Հավատքի կամ Սուրբ Երրորդության մասին», «Այն մասին, որ Աստված չարի պատճառ չէ» ևն: Բ. Կ. հեղինակ է նաև աստվածաշնչյան մեկնությունների: Դրանց մեջ առանձնահատուկ տեղ է գրավում 9 ճառից բաղկացած «Վեցօրեայքը», որը, ըստ Ծննդոց գրքի (1.1–26), Արարչագործության վեց օրերի աստվածաբան., փիլ. և բնագիտ. մեկնությունն է: «Վեցօրեայքը» մեծ համբավ է վայելել թե՛ Արևմուտքում և թե Արևելքում: Գրել է նաև սաղմոսների, Եսայու մարգարեության (1.1–16) մեկնություններ: Դաստիարակչ., բարոյագործն. բնույթի գործերից են «Հորդոր պատանիներին՝ ինչպես օգտվել հեթանոս գրողների գրվածքներից» երկը, աշխատասիրության, եղբայրասիրության, աղքատասիրության, ինչպես նաև՝ ագահության, ժլատության, զայրույթի, նախանձի մասին քարոզները: Բ. Կ., որպես արլ. վանականության կանոնագիր, հանգամանորեն զբաղվել է նոր տիպի վանականության հաստատման գործով, գրել կանոններ, ճգնավորությանը նվիրված գրվածքներ: Բարոյականության մասին գրած կանոնախումբը բաղկացած է 80 բարոյախրատ. հրահանգներից: Այդ կանոնախումբը համարվում է վանականության հնագույն և ամենակարևոր օրենսգիրքը: Հեղինակել է հարցուպատասխանիներից բաղկացած վանական կանոնադրություններ, որոնք հայկ. ձեռագրերում հայտնի են «Գիրք հարցողաց» կամ «Հարցմունք ճգնաւորացն, պատասխանի սրբոյ Բարսղի»: Բարսեղյան կանոնները մեծապես նպաստել են Արևմուտքի և Արևելքի վանական կյանքի կազմակերպմանը: Բ. Կ-ու ժառանգության մեջ կարևոր տեղ են զբաղեցնում նրա ծիսական աշխատությունները՝ «Պատարագամատույցը», առավոտյան և երեկոյան ժամերգության կարգերը, աղոթքները, ինչպես նաև կանոնական, ծիսագիտ., դավան. բնույթի նամակները, որոնք մեծ մասամբ ուղղված են եղբորը՝ Գրիգոր Նյուսացուն և նվիրված են Սուրբ Երրորդության վարդապետության բացատրությանը, Նիկիական Հանգանակի պաշտպանությանը, Արիոսի, Եվնոմիոսի, Ապողինարիոսի, Սաբելիոսի և մյուս հերետիկոսների վարդապետությունների հերքմանը:

Պատմ. սկզբնաղբյուրները վկայում են Բ. Կ-ու՝ հայ իրականության հետ ունեցած մերձավոր շփումների մասին: Նրա երկերը հայերեն են թարգմանվել V դարից: Միայն Երևանի Մատենադարանում կան ավելի քան 200 հին ու նոր գրչագիր մատյաններ: Թարգմանվել են «Վեցօրեայքը» (առաջին անգամ տպագրվել է Վենետիկում, 1830-ին), «Պատարագամատոյցքը» (1897), կանոններ, աղոթքներ: Բ. Կ-ու մի քանի ճառեր և գործերից առանձին հատվածներ են վկայաբերվել Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառութիւն» (1908) երկում, «Կնիք հաւատոյ» ժողովածուում: «Գիրք հարցողացը», «Պահոց» ճգնակեցական հրահանգների ժողովածուն (պարունակում է 33 ճառ) աստվածաբանության սիրված ձեռնարկներ են եղել միջնադարյան վարդապետարաններում: Հայ հեղինակները այդ երկասիրություններն առավել դյուրըմբռնելի դարձնելու համար գրել են դրանց պատճառը կամ լուծմունքը: Բ. Կ-ու ստեղծագործություններից հատվածներ են մեջբերվել հայ մեկնող., դավան. գրականության մեջ (Վարդան Արևելցի, «Մեկնութիւն Արարածոց», «Կնիք հաւատոյ», Անանիա Սանահնեցու «Հակաճառութիւն», Վարդան Այգեկցու «Արմատ հաւատոյ» ևն): Նրա ճառերից մի քանիսը մեզ է հասել միայն հայերեն թարգմանությամբ: Հայ եկեղեցին ս. Բ. Կ-ու հիշատակը տոնում է տարին 2 անգամ. հունվարի 1-ի մերձակա շաբաթ օրը և հոկտեմբերի վերջին շաբաթ օրը՝ «երկոտասան վարդապետաց» հետ:

Երկ. Ճառք վասն վեցօրեայ արարչութեան, Վնտ., 1830: Քննական բնագիր աշխատասիրությամբ Կիմ Մուրադյանի, Ե., 1984:

Գրկ. Զար բ հ անալ յ ան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889, էջ 325–344: Գաթըրճյան Հ., Սրբազան Պատարագամատոյցք Հայոց, Վնն., 1897, էջ 81–216, 346–352: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976, էջ 1344–1405: Մուրադյան Կ., Բարսեղ Կեսարացին և նրա «Վեցօրեայ»-ն հայ մատենագրության մեջ, Ե., 1976: Հատիտյան Ա., Սուրբ Բարսեղ հայրապետ Կեսարացի, «Էջմիածին», 1977, № 5– 7: Քյոսեյան Հ., Ս. Բարսեղ Կեսարացու՝ հունարեն բնագրով անհայտ «Մեծի աւուրն Տեառընդառաջին» ճառի հայերեն թարգմանությունը, «Գանձասար», 2, 1992, էջ 28–46: Նույնի, Ս. Բարսեղ Կեսարացու՝ Ս. Հոգուն նվիրված ճառի հայերեն թարգմանությունը, «Գանձասար», 4, 1993, էջ 165–214: Վարդան Այգեկցի, Գիրք հաստատութեան եւ Արմատ հաւատոյ, Ե., 1998, էջ 35–37: Migne J. P., PG, t 29–30, P., 1857–66; Ceerard M., Clavis Patrum Graecorum, v. 2, Brռpols-Turnhout, 1974, P., 140–178.

Հակոբ Քյոսեյան

ԲԱՐՍԵՂ ՃՈՆ (ծ. և մ. թթ. անհտ), VII դարի երաժիշտ-տեսաբան, երգահան, Շիրակի Դպրեվանքի (Կարմիր վանք) վանահայր: Դեռևս VII դ. սկզբին Հայ եկեղեցում հոգևոր երգերի հորինումն ու կատարումն ազատ էր, և այդ երգերն այնքան էին բազմացել, որ անհրաժեշտություն է զգացվել ծեսի և արարողության հարցերով հատուկ զբաղվելու: Ներսես Գ Տայեցու հրամանով և Դվինի 645-ի ժողովի հավանությամբ, Բ. Ճ. ձեռնարկել է հայկ. հոգևոր կցուրդ երգերի հավաքման, ընտրման և կանոնացման գործը, որը նշանակալի երևույթ էր թե՛ հայ և թե՛ արևելաքրիստ. երաժշտության պատմության մեջ: Նրա կազմած ժողովածուն՝ «Ճոնընտիր»-ը, հիմք է հանդիսացել ավելի ուշ ձևավորված Շարակնոցի համար և միաձուլվել է դրան: Ըստ Վարդան Արևելցու՝ նա է նախաձեռնել նաև նույն կցուրդներին վերաբերող ութձայնի նոր համակարգի հաստատման հնագույն փորձը: Բ. Ճ. եղել է նաև երգահան. այդ մասին տեղեկացնում է Վարդան Արևելցին Ս. Ծննդյան «Անթառամ ծաղիկ» շարականի մեկնության մեջ («Տեսութիւն Անթառամ ծաղկի…», 1834, էջ 6):

Գրկ. Վարդան Վարդապետ Արեվելցի, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2001: Կիրակոս Գ ան ձակեց ի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Թահմիզյան Ն., Բարսեղ Ճոնը և մասնագիտացված երգաստեղծության ծաղկումը Հայաստանում VII դարում, ԲԵՀ, 1973, № 1:

ԲԵԹՂԵՀԵՄԻ ԱՆԱՊԱՏ, Թբիլիսիի Քարափի թաղում, Նարիկալա ամրոցի հյուսիսային կողմում: Բ. ա-ի Ս. Աստվածածին միանավ թաղածածկ հորինվածքով եկեղեցին XIII դ. հիմնադրել է Գրիգոր քահանան, շինարարությունն ավարտել է նրա թոռ Բարսեղը (XIV դ.): 1636-ին Հալեպից Թիֆլիս տեղափոխված գրիչ և մանրանկարիչ Մկրտիչը Բ. ա-ում բացել է գրչագրության արվեստի դպրոց: 1641ին նա ընդօրինակել և նկարազարդել է Կիլիկիայի մանրանկարչության դպրոցին պատկանող Ավետարան: 1658-ին կառուցվել է Բ. ա-ի ժամատունը: XVII դ. սկըսվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցու հիմնովին վերակառուցումը, որն ավարտվել է 1746-ին, Ստեփան Խեչոյենցի բարերարությամբ: Եկեղեցին քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկ է, որի բազմանիստ թմբուկով գմբեթը բարձրանում է խորանի անկյունների և արլ. մույթերի միջև ձգվող կամարների վրա: Ավանդատները երկհարկ են. 2-րդ հարկերը խոշոր կամարներով բացվում են աղոթասրահի մեջ: Առաջին հարկի հս. ավանդատունը նվիրված է Գրիգոր Ա Լուսավորչին, հվ-ը՝ Հովհաննես Մկրտչին: Գմբեթի թմբուկին «Աստվածածինը մանկան հետ» պատկերաքանդակն է: Եկեղեցում պահվել է Աստվածածնի սրբապատկերը, ըստ ավանդության՝ նկարված Բեթղեհեմի այն մսուրի տախտակի վրա, որտեղ ծնվել է Հիսուս Քրիստոսը: Եկեղեցու ներսում՝ պատերին, ագուցված են 1501-ի և 1679-ի խաչքարեր: Ձախակողմյան ավանդատան պատին կան XVII–XVIII դդ. Բ. ա. այցելած ուխտավորների մակագրություններ: XVIII դ. Բ. ա-ի հս. կողմում կառուցվել են միաբանների խցերը, արլ. դարպասի վրա՝ աղյուսաշեն զանգակատուն՝ քարե 8-սյունանի ռոտոնդայով: 1884-ին երեցփոխան Հովսեփ Տեր-Աբրահամյանցը նորոգել է Ս. Աստվածածին եկեղեցին և զարդարել գմբեթը Հայր Աստծուն պատկերող որմնանկարներով: 1897-ին Սոփիա Մարտյանցը կառուցել է Բ. ա-ի աղբյուրը: 1898-ին պատրաստվել է եկեղեցու խորանի նրբաճաշակ և բարձրարվեստ, քարակերտ խաչքարը: 1981-ին պեղվել է եկեղեցու հատակը, և բացվել են նախնական՝ միանավ եկեղեցու հիմքերը: 1990-ին Բ. ա-ի Ս. Աստվածածին եկեղեցին «նորոգվել» է, նրա պատերից հանվել են խաչքարերը և հայկ. արձանագրությունները, քանդվել խորանի խաչքարը, մկրտության ավազանը, Բ. ա-ի աղբյուրը:

Գրկ. Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. 3 (ԺԸ–ԺԹ դդ.), Ե., 1955: А с р а т я н М., Памятники средневековой армянской архитектуры в Тбилиси, Е., 1978; М у р а д я н П., Армянская эпиграфика Грузии, Тбилиси, Е., 1988.

Մուրադ Հասրաթյան

ԲԵԼԳԻԱՅԻ ՀՈԳԵՎՈՐ ՀՈՎՎՈՒԹՅՈՒՆ, տես Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն հոդվածում:

ԲԵՍԱՐԱԲԻԱՅԻ ԹԵՄ, տես Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմ:

ԲԵՐԿՐԻԻ Ս. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՎԱՆՔ, Տեր Հուսկան որդուվանք, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Առբերանի (Տարբերունի) գավառում, Արգելանի Ս. Աստվածածին վանքի մոտ: Վերջինիս հետ ընդհանուր միաբանություն է ունեցել: Հիմնվել է XIII դ., Տեր Հուսկանորդի ս. Ստեփանոսի գերեզմանի վրա (մ. 1251-ին): Եղել է նշանավոր սրբավայր և ուխտատեղի: Վանքի՝ այսօր կանգուն Ս. Ստեփանոս եկեղեցին մեկ զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճ է, որին հս-ից կից է ս. Ստեփանոսի թաղածածկ դամբարանը: Մոտակա ժայռերին փորագրված են XV դ. խաչքարեր:

Գրկ. Շեր են ց Գ., Սրբավայրեր, Թ., 1902: Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 1, Վնն., 1940: Thierry J. M., Monuments armeniens du Vaspurakan, P., 1989.

Մուրադ Հասրաթյան

ԲԻՍՏԻ Ս. ՆՇԱՆ ՎԱՆՔ, Կոպատափ անապատ, պատմական Գողթն գավառի (այժմ՝ Նախիջևանի ԻՀ Օրդուբադի շրջան) Բիստ գյուղից մոտ 1 կմ հս.: Ըստ ավանդության, հիմնադրվել է V դ., հիշատակվում է XIV դարից, իսկ XV դ. գործել է որպես անապատ: Վանքի ներկայիս եկեղեցին, ըստ արմ. մուտքի շին. արձանագրության, 1668-ին կառուցել է վանահայր Պետրոս վարդապետը: Մեկ զույգ մույթերով եռանավ փոքր բազիլիկ է, ներսից հնգանիստ խորանով, հվ. ճակատին կից եռակամար գավիթ-սրահով: 1670-ին վանք է այցելել հայ ճանապարհորդ, վաճառական Զաքարիա Ագուլեցին, XVIII դ. 30-ական թթ. Հայոց կաթողիկոս Աբրահամ Գ Կրետացին երկու օր հյուրընկալվել է վանքում և հիացական տողեր նվիրել նրան: Եկեղեցին նորոգվել, և ներսը նկարազարդվել է 1877-ին: Բ. Ս. Ն. վ. միջնադարում եղել է գրչության կենտրոն, որի ձեռագրերից արժեքավոր են Երևանի Մատենադարանում պահվող Թոմա Արճիշեցու 1336ին ընդօրինակած, մանրանկարներով հարուստ Ավետարանը, Գրիգոր գրչի գործ, չորս ավետարանիչների դիմապատկերներով, 1489-ի Ավետարանը, 1689-ի նկարազարդ Ճաշոցը:

Գրկ. Լալայան Ե., Օրդուբադի կամ Վերին Ագուլիսի ոստիկանական շրջան կամ Գողթն, ԱՀ, գիրք 11, 12, Թ., 1904–05: Այվազյան Ա., Գողթն գավառի Բիստ ավանի ճարտարապետական հուշարձանները, ՊԲՀ, 1978, № 1:

Մուրադ Հասրաթյան

ԲՂԵՆՈ ՆՈՐԱՎԱՆՔ, ՀՀ Սյունիքի մարզի Բարձրավան գյուղից արևելք, անտառապատ դարավանդի վրա: Ըստ պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի, 936-ին վանքը հիմնադրել և Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին, գավիթներ, սրահներ, բնակելի ու տնտ. շենքեր է կառուցել Ստեփանոս եպիսկոպոսը՝ Հրահատ իշխանի օժանդակությամբ: Եկեղեցու օծմանը հրավիրվել է Սյունյաց եպիսկոպոս Հակոբը, որը վանքի միաբանություն է հաստատել, նրան որպես սեփականություն հատկացրել շրջակա տարածքները: Բ. Ն-ի դիմաց հիմնվել է բորոտանոց, որտեղ հավաքել են բազմաթիվ հիվանդների: Ստեփանոս եպիսկոպոսը 970-ին վախճանվել է և թաղվել եկեղեցու մոտ: 989ին Բ. Ն-ում ընդօրինակվել է և նկարազարդվել «Էջմիածնի Ավետարանը»: Սպիտակ կրաքարով կառուցված եկեղեցին XI դ. արդեն խարխլված էր, և 1062-ին, Սյունյաց Գրիգոր Ա Աշոտյան թագավորի հրամանով, Գևորգ ու Հովհաննես քահանաները սրբատաշ կապտավուն բազալտով հիմնովին վերակառուցել են այն, որից հետո Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին հայկ. ճարտ. մեջ եզակի է դարձել իր հորինվածքով և հարդարանքով: Ունի ընդհանուր երկթեք ծածկի տակ վերցրած թաղածածկ աղոթասրահ, նրան հսից և հվ-ից կից, արլ-ում՝ խորաններով սրահներ, իսկ արմ-ից՝ եկեղեցու հետ ծավալատարած. ամբողջություն կազմող, կենտրոնում կամարակապ մեծ բացվածքով գավիթ: Յուրօրինակ են մեանդրներով մշակված շքամուտքը, գավթի որմնասյուների բուսական զարդաքանդակներով խոյակները, հնգախորշ խորանը, երկայնական պատերի զույգ, կամարակապ քանդակազարդ բացվածքները: Հայկ. արվեստում բացառիկ են ճակատները ձևավորող, կաթնագույն քարի սալերի վրա իրականացված պատկերաքանդակները, որոնք բովանդակում են Քրիստոսի կյանքի հետ կապված առանձին թեմաներ՝ Ավետումից մինչև Համբարձում: Այս բարձրարվեստ քանդակները սերտորեն առնչվում են Սյունիքի մանրանկարչության հետ և հայկ. միջնադարյան արվեստի հանգուցային ստեղծագործություններից են: Բ. Ն. վերակառուցվել է 1962-ին:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Սարգսյան Գ., Բղենո Նորավանք, «Էջմիածին», 1952, № 3–5: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 2, Ե., 1960: Մնացականյան Ս., Հայկական ճարտարապետության Սյունիքի դպրոցը, Ե., 1960:

Մուրադ Հասրաթյան

«ԲՅՈՒՐԱԿՆ», ազգային, գիտական, գրական և քաղաքական հանդես: Լույս է տեսել 1882– 1908-ին, Կ. Պոլսում: Տեր և խմբագիր՝ Ս. Ություճյան, 1901-ից տնօրեն՝ Ս. Դավթյան, խմբագիրներ՝ Գ. Անդրեասյան, Հ. Ճիզմեճյան, Ս. Չեոլմեկճյան, Ա. Գալբակճյան: «Բ.» որպես ավետարան. հրատարակություն, արևմտահայության շրջանում քարոզել է բողոք. դավանանքը, կարևորել բողոք. վարժարանների և որբանոցների գործունեության լուսաբանումը, մշտապես լրատվություններ տպագրել գավառի բողոքականների առօրյայի և կրթ. կյանքի մասին: Ձգտել է Հայ առաքելական եկեղեցու հետ պահպանել փոխադարձ հարգանք և ըմբռնում: Պայքարել է Կաթոլիկ եկեղեցու այն մտայնության դեմ, թե իբր Հայ առաքելական եկեղեցին նախապես միացած է եղել Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցուն, իսկ հետագայում՝ որպես հերձվածող, բաժանվել նրանից: Այդ տեսակետից ուշագրավ են Լևոն XIII պապի՝ հայերին ուղղած համաբնույթ կոնդակի (1882) դեմ «Բ.»-ի ելույթները, որտեղ դատապարտվել են Կաթոլիկ եկեղեցու հավակնությունները Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների նկատմամբ: Կողմնակից լինելով Հայ եկեղեցու անկախությանը՝ «Բ.» միաժամանակ քննադատել է Հայ եկեղեցու կարծեցյալ «ավելորդապաշտությունները», որոնք իբր աղարտել են նրա «առաքելական պարզությունն ու մաքրությունը»: Այլ դավանությունների նկատմամբ իր վերաբերմունքն արտահայտելիս՝ «Բ.» օգտվել է Անգլիկան եկեղեցու տեսական դրույթներից, ընդարձակ նյութեր տպագրել Հայ, Անգլիկան և Հռոմի եկեղեցիների դավան. ընդհանրությունների ու տարակարծությունների վերաբերյալ: Ընդ որում, նրա կարծիքով, Հայ և Անգլիկան եկեղեցիները դավան. շատ ավելի ընդհանրություններ ունեն, քան Հայ և Կաթոլիկ եկեղեցիները: Ուշագրավ են Հայ առաքելական և բողոք. եկեղեցիների՝ Կաթոլիկ եկեղեցու հետ ունեցած դավան. տարակարծություններին նվիրված հրապարակումները: «Բ.» տպագրել է բողոք. դավանության սկըզբունքներով հյուսված քարոզներ, ճառեր, խրատաբարոյական բնույթի նյութեր: Ակնառու են ավետարան. ճշմարտություններին, Ս. Հոգուն նվիրված տարաբնույթ հոդվածները, որոնք, փաստորեն, բանավեճի դրսևորումներ էին ընդդեմ այլ դավանությունների: Հանդեսը քարոզել է գիտության և Ս. Գրքի կատարյալ ներդաշնակության գաղափարը: Հայերի շրջանում բողոքականության տարածման պատմության առումով հետաքրքրական են «Բ.»-ի հուշագր. տպավորությունները, որոնք գրի են առել բողոք. քարոզիչները: Հանդեսը անդրադարձել է հայերի մշակութ., ազգ-հաս. կյանքին, հետևել հայ գրականության զարգացման ընթացքին, գնահատել Մ. Մամուրյանի, Ա. Արփիարյանի, Ե. Տեմիրճիպաշյանի, Տ. Կամսարականի ստեղծագործությունները, արժեքավորել իրապաշտ. ուղղությունն արևմտահայերի շրջանում: «Բ.» տպագրել է նաև ազգագր. բնույթի ուշագրավ հոդվածներ: 1897-ից «Բ.» դադարել է բողոք. հրատարակություն լինելուց:

Ալբերտ Խառատյան

ԲՈՂՈՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ (լատ. protestansառարկող, բողոքող), քրիստոնեության հիմնական ուղղություններից: Բ. ընդհանուր անվանումն է քրիստ. այն եկեղեցիների, որոնք XVI դ. Արևմտյան և Կենտրոնական Եվրոպայում կրոնագաղափար., հաս-քաղ. շարժման՝ Ռեֆորմացիայի ժամանակ անջատվել են հռոմեակաթոլիկ. եկեղեցուց, մերժել Կաթոլիկ եկեղեցու (տես Կաթոլիկություն), պապականության և հոգևորականության անհրաժեշտությունը, հավատի աղբյուր հռչակել միայն Աստվածաշունչը, մերժել սրբազան ավանդությունը: Բ. իր մեջ ընդգրկում է դավան., պաշտամունք. և եկեղեց. առանձնահատկություններով միմյանցից տարբերվող, անկախ եկեղեցիներ և դավանանքներ (լյութերականություն, կալվինականություն, անգլիկանություն, անաբապտիստներ, մկրտականներ, պուրիտանություն, պրեսբիտերականներ ևն):

Բողոքական եկեղեցիները բաժանվում են երկու մեծ խմբի՝ լյութերական և ռեֆորմատական (Եվրոպայում՝ կալվինականություն, ցվինգլիականություն ևն, Հս. Ամերիկայում՝ մեթոդիստներ ևն): Ռեֆորմատական և լյութերական եկեղեցիների հիմն. տարբերությունն այն է, որ վերջիններն ընդունում են երկու խորհուրդ (Մկրտություն և Հաղորդություն), իսկ ռեֆորմատական եկեղեցիները մերժում են բոլոր խորհուրդները: Բողոքական եկեղեցիները կոչվում են նաևավետար անակ անեկեղե ց իներ: Սկզբ. շրջանում ավետարանական անունը կրել են բոլոր բողոքական՝ թե՛ լյութերական և թե՛ ռեֆորմատական եկեղեցիները, քանի որ նրանք իրենց ուսմունքի հիմքը համարել են Սուրբ Գիրքը: XIX դ. ավետարանական անունը տարածվել է հատկապես նոր բողոքական եկեղեցիների վրա՝ ի տարբերություն հին լյութերական և ռեֆորմատական եկեղեցիների: Հայերի մեջ Բ. տարածվել է XVII–XVIII դդ., առանձին համայնքների ձևով, իսկ XIX դ. սկզբնավորված ավետարան. շարժման արդյունքում, 1846-ին վերածվել կազմակերպված ավետարան. եկեղեցու (տես Հայաստանյայց ավետարանական եկեղեցի, Հայ մկրտական եկեղեցիներ):

Բողոքական և ավետարան. եկեղեցիների ընդհանուր գաղափարաբանությունը, կարգը և եկեղեց. կառուցվածքը հիմնականում հանգում են հետևյալին: Աստծո և մարդու հարաբերությունն իրականացվում է առանց միջնորդության: Աստծո շնորհին մարդ հաղորդակցվում է ուղղակի Քրիստոսի միջոցով՝ նրան ընդունելով որպես անձնական Փրկիչ: Միակ և բացարձակ հեղինակությունը Աստվածաշունչն է, որտեղ Քրիստոսի խոսքը համարվում է գերագույն, հայտնութենական ճշմարտություն: Ամեն տեսակ ավանդություն ստորադաս է նկատվում Աստվածաշնչին: Հասարակությունը բաժանված չէ կղերական և աշխարհիկ դասի: Ըստ այդմ, քահանան չունի Սուրբ Հոգու պարգևներն ընդունելու և բաշխելու մենաշնորհ: Յուրաքանչյուր ոք կարող է և իրավունք ունի հոգևոր պաշտոն կատարել, քարոզել, մեկնաբանել Աստվածաշունչը: Բ. ընդունում է հավատացյալների հավասարությունն ու միությունը: Եկեղեցու առավել գործուն անդամները, որոնք աչքի են ընկնում քարոզելու շնորհքով, ժամանակի ընթացքում ձեռնադրումով դառնում են եկեղեցու երեցը (ավագը) և ստանում պատվելի, ավելի ուշ՝ փորձ և հմտություն ձեռք բերելուց հետո՝ վերապատվելի կոչումը: Հոգևոր պաշտամունքն իրականացվում է բացառապես քարոզի, Աստվածաշնչի բարոյաբանական մեկնաբանության և աղոթքի միջոցով: Բողոքական և ավետարան. եկեղեցիները չունեն պատմ. եկեղեցիներին (Հայ առաքելական, Ուղղափառ-օրթոդոքս, Կաթոլիկ) հատուկ ծիսակարգ: Բացառապես ընդունում են իբրև առավել նախնական, Աստվածաշնչի հեղինակությամբ վկայված ձեռնադրման և մկրտության (ջրի մեջ ընկղմում) պարզ արարողությունը: Չունեն պատմ. եկեղեցիներին հատուկ այնպիսի հայտանիշներ (ատրիբուտներ), որպիսիք են ճարտարապետությունը (իր հին տարազի մեջ՝ եկեղեցի, տաճար, վանք), զգեստավորումը, սուրբ անոթները, սրբանկարները, մոմերը, խունկը, մյուռոնը ևն: Ավետարան. եկեղեցիները նախանձախնդիր են պահպանելու քրիստ. եկեղեցու տիեզերականությունը, միությունը և ազատությունը:

Բողոքական և ավետարան. եկեղեցիների աստվածաբանությունը հիմն. գծերով հետևյալն է. Աստվածաշունչը Աստծո շունչն է և բացարձակ հեղինակություն, և լիազոր իրավասություն ունի (Բ Տիմ. 3.16, Եբր. 4.12): Սուրբ Երրորդությունը բնությամբ մեկ Աստվածություն է, որ բաղկացած է երեք Անձերից. Հայր Աստված, Որդի Աստված, Սուրբ Հոգի Աստված (Մատթ. 28.19, Բ Կորնթ. 13.13): Արարչագործությունը բացառապես Աստծո ձեռքի գործն է (Ծննդ. 1.1–31, Հովհ. 1.1–3): Դրախտը (երկինքը) իբրև վիճակ և տարածք Սուրբ Երրորդության կենտրոնավայրն է, ինչպես նաև՝ հրեշտակների ու հավատացյալների հավիտենական բնակավայրը (Եսայի 6.1–3, Եզեկ. գլ. 1,10, Եբր. 1.14): Մարդը ստեղծված է Աստծո նմանությամբ և պատկերով, մարմինը՝ հողից, հոգին ու շունչը՝ Աստծո կողմից (Ծննդ. 1.26, 2.7): Սուրբ Հոգով մկրտությունը, լրումը, սուրբ կյանքը Աստծո պահանջն է, նաև՝ եկեղեցու (հավատացյալների) մենաշնորհն ու պարտքը (Գործք 1–6, Ա Թեսաղ. 5.26): Եկեղեցին (հավատացյալների ամբողջությունը) Քրիստոսի մարմինն ու Հարսն է (Եփես. 5.23– 32, Հայտն. 19.7): Սատանան անձ է, չարության մարմնացում, չարության աշխարհի իշխանը և ստի հայրը (Հովհ. 8.44): Դժոխքը, իբրև դրախտի (երկնքի) հակառակ բևեռ, հավիտենական տարածք է սատանայի, նրա սպասավոր հրեշտակների համար: Դժոխքը մեղավորների տանջանքի վայրն ու վիճակն է (Ղուկ. 16.23, Մատթ. 25.41, 13.42, Հայտն. 20.10, 15): Մեղքը սատանայից է (Ա Հովհ. 3.8): Մարդն իր կամքը հանձնելով և միանալով սատանային՝ մեղք է գործում, նահանջելով աստվածադիր պատվիրաններից՝ դառնում հին մարդ (Քրիստոսի արյամբ տակավին չփրկված հին Ադամ) և զրկվում օրհնությունից, դիրքից, կյանքից ու Աստծուց (Եփես. 4.17–22):

Քավությունը բովանդակ աշխարհի փրկության համար Քրիստոսի՝ խաչի վրա զոհվելով պատարագվելն է (Հռովմ. 3.25, Ա Հովհ. 2.2): Արդարացումը և վերստին (հոգևոր) ծնունդը (Հռովմ. 4.20–24) Հիսուս Քրիստոսի քավչարար արյամբ սրբվելն է և նրա շնորհն անվերապահորեն ընդունելով՝ նոր մարդ (նոր Ադամ) լինելը: Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը եկեղեցու հույսն է: Քրիստոսով մեռածները հարություն են առնելու, և ապրող հավատացյալները հափշտակվելու են երկինք: Երկրի վրա մնացողներին մեծ նեղություններ են գալու: Հետո Քրիստոս իր սրբերով երկիր է իջնելու, կապելու է սատանային և թագավորելու է հազար տարի (Ա Թեսաղ. 4.15, Հայտն. 3.10, 20.1–4): Վերջին դատաստանի ժամանակ, հազարամյակից հետո, սատանան արձակվելու է, չարերը հարություն առնելով՝ դատվելու են և նետվելու կրակի ու ծծումբի լճի մեջ (Հայտն. 20.7–15): Արդարները հավիտենական երանության մեջ պետք է հարատևեն (Հայտն. 21, 22):

Բացի Նոր կտակարանի գրքերից (27) բողոքական և ավետարան. եկեղեցիներն ընդունում են Աստվածաշնչի մաս կազմող միայն Հին կտակարանի հրեական կանոնը (39 գիրք): Այստեղ բացակայում են Հայ առաքելական եկեղեցու ընդունած Աստվածաշնչի երկրորդականոն (ըստ բողոքականների՝ պարականոն գրքերը): Թեպետ այդ գրքերը աստվածաշունչ չեն համարում, սակայն ճանաչում են իբրև բարոյապատմական արժեք ունեցող գրվածքներ (տես Կանոնական գրքեր):

Հակոբ Քյոսեյան

ԲՈՐԲՈՐԻՏՆԵՐ, II–V դարերում Ասորիքում, Միջագետքում, Եգիպտոսում, Հայաստանում տարածված գնոստիկյան աղանդ: Ինչպես մծղնեության, այնպես էլ Բ-ի աղանդը ծագել է I, II և III դդ., գնոստիցիզմից: Բ. անվանումը որոշակիորեն ստուգաբանված չէ: Որոշ ուսումնասիրողներ այն կապում են Բ-ի գերագույն սրբության՝ Բարբելոյի անվան հետ: Նմանաձայնության պատճառով այս աղանդավորների անունը հետագայում բացատրել են հուն. «բորբորոս»-տիղմ, կեղտ բառով և մատնանշել նրանց անմաքուր բարքերն ու անկարգ սեռական կյանքը: Այլ հետազոտողների կարծիքով, Բ. անվանումն ասոր. «բարբարիտ» («անապատի որդի») բառի յուրատեսակ իմաստավորումն է: Աղբյուրներում անվանվում են նաև բարբելիոտներ, բորբորիանոսներ, բարբուրյաններ, բորբորիտոններ, զաքքեոսներ, կոդդիանոսներ, ստրատիոտիկոսներ, ֆիբիոտներ: Բ-ի գաղափարախոսության մասին հիմն. աղբյուրները եկեղեցու հայրերի գործերն են: Հնագույն հիշատակությունը հանդիպում է II դ. եկեղեց. Պատմիչ Իրենիոս Լուգդունացու «Ընդդեմ հերձվածոց» աշխատության մեջ, ապա նրանց մասին գրում է V դ. եկեղեց. պատմիչ Թեոդորետոսը, ամենից հանգամանորեն՝ V դ. պատմիչ Եպիփան Կիպրացին իր «Ընդդեմ 80 աղանդոց» («Պանարիոն») գրքում: Բ-ին խիստ հալածանքների է ենթարկել Եդեսիայի եպիսկոպոս Ռաբուլասը (412–435). նրա կենսագրության մեջ պատմվում է, որ նա իր թեմում ի թիվս այլ աղանդների բնաջնջել է նաև Բ-ին: Ըստ աղբյուրների, Բ. «Մարիամի ծնունդը» վերնագրով մի գիրք են ունեցել, որտեղ քարոզել են, թե «Հրեաների աստվածը էշի կերպարանք է ունեցել»: Բոլոր աղբյուրներն առանձնապես շեշտում են Բ-ի սանձարձակ անբարոյականությունը, անմաքուր բարքերն ու գործերը: Նրանք բարոյական ոչ մի օրենք չեն ճանաչել, քարոզել են, թե օրենքն այս աշխարհը ստեղծած ստորին աստվածն է որպես մի որոմ սերմանել գերագույն Աստծո ստեղծագործության մեջ, հետևաբար ո՛չ մի օրենք, ո՛չ մի բարոյական նորմ պարտադիր չէ: Պետք է այդ օրենքի և նրա պահանջների հակառակը գործել, եթե մարդ ուզում է ապացուցել, որ հակառակ է ստորին աստծուն:

Բ-ի պատկերացմամբ մարդկային մարմինն ապականացու է, չի կարող հարություն առնել, այն այս աշխարհի արարիչ վիշապաձև արքոնի (իշխանի) ստեղծագործությունն է: Հոգի ունեն ոչ միայն մարդիկ, այլև կենդանիները, ձկներն ու սողունները, ծառերն ու տունկերը: Քրիստոսը Մարիամից չի ծնվել, նա ինքնածին է, մարմին չի ունեցել, նրա մարմինը երևակայական է և երկնքից է բերել (տես Երևութականություն): Ըստ Բ-ի, գոյություն ունի ութ երկինք, որոնցից յուրաքանչյուրի վրա բազմած են արքոններ: Վերին՝ ութերորդ երկնքում է Բարբելոն՝ կենդանի էակների մայրը: Հայրն ամենեցուն և ինքնածին Քրիստոսն է, որն աշխարհ եկավ և մարդկանց ցույց տվեց գնոսիսը (իմացությունը): Յոթերորդ երկընքում է գտնվում Բարբելոյի որդին՝ էշի կամ խոզի կերպարանք ունեցող արքոն Սաբաոթը (կամ՝ Խալդաբաոթը)՝ տերը զորությանց, իրենից ներքև գտնվող երկինքների և երկրի արարիչը: Հոգին, հեռանալով երկրից, անցնում է այդ յոթ երկինքների վրա գտնվող արքոնների միջով և, հասնելով Բարբելոյին, փրկվում է. ընդ որում, նա կարող է անցնել այդ արքոնների միջով և փրկվել միայն այն ժամանակ, երբ լցվի գնոսիսով: Գնոսիսին անհասու հոգիները կուլ են գնում այս աշխարհի արքոնին՝ Սաբաոթին, ապա վերադառնում երկիր և մտնում խոզերի ու այլ կենդանիների մեջ:

Բ. ընդունել են Հին և Նոր կտակարանները, որոնք մեկնաբանել են յուրովի, բայց ունեցել են բազմաթիվ պարականոն գրքեր, ավետարաններ: Չեն ընդունել մարգարեներին, նրանց պաշտած Աստծուն, չեն հավատացել Վերջին դատաստանին, մեռելների հարությանը: Հայաստանում տարածված Բ-ի մասին վկայում են Կորյունը և Մովսես Խորենացին՝ կապված Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Ա Պարթևի՝ հեթանոսության, զանազան աղանդների դեմ պայքարի, քրիստոնեության քարոզչության և ավետարանչական գործունեության հետ: Կորյունի և Խորենացու մոտ Բ. անվանված են «ժպիրհ և կամակոր աղանդ բորբորիանոսաց», «ժանտագործ ազգ բարբարիանոսաց», որոնց Կ. Պոլսի պատրիարք Ատտիկոսի (405–426) պահանջով Հայոց կաթողիկոսը վտարել է երկրի սահմաններից՝ 415–423-ի ընթացքում: Մնացած աղանդավորները հարել են մծղնյաններին, նրանց հետ միասին հետագայում ձուլվել մանիքեության մեջ:

Բ. անվանումը հետագայում դարձել է հայհոյական ածական: Մովսես Խորենացին Շամիրամին անվանում է «վաւաշն և բորբորիտն Շամիրամ», իսկ Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին Թոնդրակյան շարժման (տես Թոնդրակեցիներ) հիմնադիր Սմբատ Զարեհավանցուն կոչում է «վաւաշ շամբուշ բորբորիտն, պիղծն Սմբատ անիծեալն»:

Գրկ. Կորյուն, Վարք Մաշտոցի, Ե., 1995: Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Տեր-Մկրտչյան Կ., Պավղիկյանք բյուզանդական կայսրության մեջ և մերձավոր հերձվածային երևույթներ Հայաստանի մեջ, Երուսաղեմ, 1938: ՄելիքԲախշյան Ս. Տ., Պավլիկյան շարժումը Հայաստանում, Ե., 1953, էջ 55–64: Տեր-Մինասյան Ե., Միջնադարյան աղանդների ծագման և զարգացման պատմությունից, Ե., 1968, էջ 63–73: Բարթիկյան Հ., Աղանդավորական շարժումները Հայաստանում ըստ միջնադարյան հայ և օտար հեղինակների (IV–V դդ.), ԼՀԳ, 1984, № 10:

Հրաչ Բարթիկյան

ԲՋՆԻԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ, ՀՀ Կոտայքի մարզի Բջնի գյուղի հյուսիսային եզրին: 1031-ին վանքը հիմնադրել ու Ս. Աստվածածին եկեղեցին կառուցել է Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին և, Պետրոս Ա Գետադարձ կաթողիկոսի ու Հովհաննես Սմբատ թագավորի հրամանով, այստեղ եպիսկոպոսական աթոռ հաստատել: Բ. Ս. Ա. վ-ի թեմը տարածվել է Սևանա լճից մինչև Ախուրյան գետը, Գուգարքից մինչև Բջնի:

Ս. Աստվածածին եկեղեցին մեկ զույգ արմ. մույթերով գմբեթավոր դահլիճ է՝ պսակված բազմանիստ թմբուկով և հովանոցաձև վեղար ունեցող գմբեթով: Ճարտ. և հարդարանքի առանձնահատկություններից են Ավագ խորանի կենտրոնի խորշը՝ գիպսե շքեղ շրջանակով, և ներսում, պատերի երկայնքով ձգված քարե բարձակային դարակները (ենթադրվում է, որ այստեղ են պահվել վանքում գրված բազմաթիվ ձեռագրերը): Բ. Ս. Ա. վ. եղել է միջնադարյան հայ գրչության և ուսումնագիտ. կենտրոն՝ հայտնի «Մագիստրոսի ճեմարան» անվանումով: 1065-ին Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու որդին՝ Բ. Ս. Ա. վ-ի առաջնորդ տեր Վահրամը, ըստ XIII դ. պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցու, ընտրվել է կաթողիկոս և կոչվել Գրիգոր Բ Վկայասեր:

XII դ. Բ. Ս. Ա. վ. Հայաստանում մեծ հեղինակություն է ձեռք բերել. 1113-ին Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Գ Պահլավունու հրավիրած՝ Սև լեռան եկեղեց. Բ ժողովի որոշմամբ Հայոց կաթողիկոսը պետք է ընտրվեր չորս գլխավոր աթոռների՝ Տաթևի, Հաղպատի, Արտազի Ս. Թադե և Բ. Ս. Ա. վանքերի համաձայնությամբ ու հավանությամբ:

1201-ին Զաքարե և Իվանե Զաքարյանները Բջնին ազատագրել են սելջուկներից: 1209ին Վահան իշխանը նորոգել է Բ. Ս. Ա. վ., 1211-ին վանահայր տեր Վրթանեսը կառուցել է վանքի աշխարհիկ շինությունները: 1251-ին Կոստանդին Ա Բարձրբերդցին Ս. Աստվածածին եկեղեցու պատին կոնդակ է փորագրել Բ. Ս. Ա. վ-ի վանական խախտված կանոնադրությունը վերահաստատելու մասին և դատապարտել կաշառքով ձեռնադրությունները: XIII դ. Իվանե Զաքարյանի ծոռ իշխան Զաքարեն հարկերից ազատել է Բջնին՝ կոնդակն արձանագրելով վանքի եկեղեցու հվ. պատին: 1272-ին Ս. Աստվածածին եկեղեցուն հվ-ից կից կառուցվել է թաղածածկ մատուռ, որի արմ. պատի խորշում խոշոր խաչքար է տեղադրվել: Բ. Ս. Ա. վ-ում գործել են հմուտ քարգործ վարպետներ. վանքի տարածքում պահպանվել են մի շարք բարձրարվեստ խաչքարեր՝ ինքնատիպ ձևերով, զարդաքանդակների յուրահատուկ մշակումով: 1303-ին և 1306-ին վանքը ստացել է նվիրատվություններ: 1358ին Զաքարյանների տոհմից իշխան Աթաբակ Զազան նորոգել է Բ. Ս. Ա. վ., վերահաստատել նրա թեմը: 1386-ին Լենկթեմուրի ասպատակության ժամանակ վանքում սպանվել է վանահայր վրդ. Վանականը:

XV դ. Բ. Ս. Ա. վ. վերստին վերականգնել է կրոն. և գիտ. խոշոր կենտրոնի իր նշանակությունը, նրա վանահայրերը կոչվել են «Բջնո և Այրարատի» առաջնորդ: XV դ. վանքում գրչագրվել են բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնց թվում է վանահայր Գրիգոր եպիսկոպոսի ընդօրինակած Ավետարանը: XVII դ. սկըզբին վանք են ներխուժել ջալալիների հրոսակախմբերը: 1631-ին Մովսես Գ Տաթևացու ջանքերով Բ. Ս. Ա. վ-ում վերակենդանացել է վանական կյանքը. այստեղ հավաքվել է 30 միաբան: 1643-ին, ըստ XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու, Փիլիպոս Ա Աղբակեցու հրամանով և ջուղայեցի խոջա Պետրոսի բարերարությամբ, վանքը նորոգվել է: Փիլիպոս Ա Աղբակեցու աշակերտ, վանահայր Մովսես Րաբունապետը (1646–66) կառուցել է Բ. Ս. Ա. վ-ի ուղղանկյուն հատակագծով, անկյուններում շրջանաձև բուրգերով պարիսպները, հս. կողմում՝ թաղածածկ սեղանատունը: 1637-ի մարտին Բ. Ս. Ա. վ. է այցելել և գիշերել ֆրանս. ճանապարհորդ Շարդենը, որը հետագայում նկարագրել է վանքն իր ուղեգրություններում: 1700-ին Բ. Ս. Ա. վ. է այցելել ֆրանս. բուսաբան Տուռնեֆորը: XVIII դ. վանքն ունեցել է մոտ 50 գյուղ՝ Կոտայք և Վարաժնունիք գավառներում: XIX դ. պարիսպներին ներսից կից կառուցել են արմ-ում՝ առաջնորդարանի, արլ-ում՝ շտեմարանի, հվ-ում՝ ուսումնարանի շենքերը, հս-ում՝ խցերը, իսկ մատուռի տանիքին կանգնեցվել է փոքր, սյունազարդ զանգաշտարակ: 1895-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցու կոնդակով արմ-ում կառուցվել է եկեղեցու դպրոցի շենքը: 1946-ին և 1957-ին նորոգվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցին:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1842: Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Սմբատյան Մ., Տեղագիր Գեղարքունի ծովազարդ գաւառի, որ այժմ Նոր Բայազիտ գաւառ, Վաղ-պատ, 1895: Լալայան Ե., Նոր Բայազետի գավառ. նշանավոր վանքեր, ԱՀ, գիրք 23, 1912, № 2, 1912: Եղիազարյան Հ., Բջնիի վանքը և Բջնի գյուղի մյուս հուշարձանները, «Էջմիածին», 1963, № 9–11:

Մուրադ Հասրաթյան

ԲՌԻ ԵՂՑԻ ՎԱՆՔ, ԼՂՀ Մարտունու շրջանի Հացի գյուղի արևելյան կողմում, բլրի գագաթին: Կառուցել են Աղվանից կաթողիկոս Ստեփանոսը և նրա եղբայր Ներսես եպիսկոպոսը XIII դ. (վանքի տարածքում պահպանվել են V–VI դդ. կոթողների բներ, խարիսխներ և խոյակներ): Վանքի համալիրը կազմված է միմյանց կից երկու միանավ եկեղեցիներից, նրանց արմ-ից կից, խաչվող կամարներով ծածկով ընդհանուր գավթից, արմ. կողմում առանձին կանգնած, ճարտ. Խաչենիկ Անեցու կառուցած միանավ եկեղեցուց, դեպի արմ., բլրի ստորոտում, Շահեն ճարտարապետի կառուցած համանման եկեղեցուց և երեք խոշոր որմնափակ խաչքարերից (նրանցից մեկն ունի 1270-ի շին. արձանագրություն): Հվ-արմ. խաչքարը ևս Խաչենիկ Անեցու ստեղծագործությունն է: Անիից հրավիրված ճարտարապետի մասնակցությունն արցախյան վանքի եկեղեցու և խաչքարի կառուցմանը նպաստել է վանքի շինությունների ճակատների ձևավորման «գեղատեսիլ ոճի» կիրառմանը, որը Հայաստանում երևան է եկել XII–XIII դդ. և կապված էր քաղաքային, առաջին հերթին՝ Անիի, մշակույթի զարգացման նոր փուլի հետ:

Գրկ. Բարխուդարյ ան Մ., Արցախ, Բաքու, 1895: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 5, Ե., 1982: Հասրաթյան Մ., Հայկական ճարտարապետության Արցախի դպրոցը, Ե., 1992: Նույնի, Ճարտարապետ Խաչենիկ Անեցի, «Անի» (ժող.), Ե., 1992, № 1:

Մուրադ Հասրաթյան

ԲՐԱԶԻԼԻԱՅԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1983-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Սան Պաուլոյի Ս. Գևորգ եկեղեցի: Թեմի վարչական տարածքն ընդգրկում է գլխավորապես Սան Պաուլո, Օզասկո, Ռիո դե Ժանեյրո և մի քանի այլ քաղաքներ, որտեղ բնակվում են մեծաթիվ հայ ընտանիքներ: Առաջին հայ հոգևորականը, որը 1923-ին Մերձավոր Արևելքից գաղթածների հետ հաստատվել է Բրազիլիայում, Գաբրիել ավ. քհն. Սամուելյանն էր: Նոր վերաբնակեցվածները կազմել են հանձնաժողով՝ գաղութը կազմակերպելու և վարչություն ստեղծելու համար: Հանձնաժողովը դիմել է ամերիկահայոց թեմի առաջնորդին (Նյու Յորք)՝ իրենց վարչությունը վավերացնելու և Բրազիլիայի հայ համայնքի եկեղեց. ու ազգ. կյանքն իր հովանու տակ առնելու խնդրանքով: 1933-ին Բրազիլիան ընդգրկվել է Հվ. Ամերիկայի հայրապետ. պատվիրակության կազմում (կենտրոնը՝ Բուենոս Այրես): Հայրապետ. պատվիրակ է նշանակվել Գարեգին արք. Խաչատուրյանը (1938– 1951, 1951–61-ին՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք): 1983-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով Հվ. Ամերիկայի հայրապետ. պատվիրակությունը բաժանվել է երեք առանձին (Արգենտինայի, Ուրուգվայի, Բրազիլիայի) թեմերի: Բրազիլիայում առաջին հայկ. եկեղեցին՝ Ս. Հովհաննես Մկրտիչը, կառուցվել է 1935-ին, Օզասկոյում (ներկայումս եկեղեցու սպասարկումը կատարում են Սան Պաուլոյի Ս. Գևորգ եկեղեցու քահանաները): Բ. թ-ի առաջնորդանիստ Ս. Գևորգ եկեղեցին կառուցվել է 1938-ին, վերակառուցվել՝ 1948-ին:

Բրազիլահայության ազգ. ներկայացուցչական մարմինը բաղկացած է համայնքային միությունները ներկայացնող 40 անդամից, կենտր. վարչ. խորհուրդը՝ 9–11 անդամից: Ժողովներին նախագահում է թեմակալ առաջնորդը: Այս կառույցների հովանավորությամբ են գործում եկեղեցիները, ազգ. մյուս հաստատությունները: 1928-ից Ս. Գևորգ եկեղեցուն կից գործում է թեմին պատկանող միակ հայկ. ամենօրյա դպրոցը, որը 1931-ին անվանակոչվել է Դուրյան ազգային վարժարան՝ ի հիշատակ Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Եղիշե արք. Դուրյանի: Վարժարանն ունի նախակրթ., միջնակարգ և բարձրագույն դասարաններ: Եկեղեցու հովանավորությամբ գործում են երկու փոքր դպրոցներ Պրեզիդենտե Ալտինո և Ֆեյրա դե Սանտանա քաղաքներում: Բ. թ-ի պաշտոնաթերթը «Սիփան» ամսաթերթն է (հայերեն և պորտուգալերեն, հրտ. 1983–87-ին և 1995-ից, խմբագիր և տնօրեն՝ Տ. արք. Ղարիբյան):

Բ. թ-ի առաջնորդն է Տաթև արք. Ղարիբյանը (1983-ից):

ԲՈՒԼՂԱՐԻԱՅԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է XIX դ.: Առաջնորդանիստը՝ Սոֆիայի Ս. Աստվածածին եկեղեցի:

Միջնադարյան Բուլղարիայի մի շարք քաղաքներում [Օխրիդ, Ստրումիցա, Ֆիլիպոպոլիս (այժմ՝ Պլովդիվ), Թըռնովո, Դևոլ] ձևավորվել են քաղկեդոն. և առաքելական հայերի համայնքներ՝ իրենց եկեղեցիներով, վանքերով ու հոգևոր սպասավորներով: XII դ. Ֆիլիպոպոլսում գործել է հայկ. վանք՝ Հովհաննես Ութմանի վանահայրությամբ: Այս ժամանակաշրջանում է հիշատակվում նաև Ֆիլիպոպոլսի հոգևոր առաջնորդ Գրիգոր եպիսկոպոսը, որին Գրիգոր Դ Տղա կաթողիկոսը նշանակել էր Հայ առաքելական եկեղեցու պաշտոնական բանագնաց: 1675-ին կառուցվել և 1828ին վերակառուցվել է Պլովդիվի Ս. Գևորգ եկեղեցին, որը գործում է ցայսօր: Սոֆիայում հայկ. առաջին եկեղեցին կառուցվել է 1673-ին՝ հայ վաճառական Ապրո Չելեբիի միջոցներով: 1936-ին օծվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցին, որը ներկայումս Բ. թ-ի Մայր եկեղեցին է: XVIII դ. վերջին Բուրգասում կառուցվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1850-ական թթ.՝ Ս. Խաչը: Ռուսե քաղաքում կառուցված Ս. Աստվածածին եկեղեցին գործել է XIX դ. սկզբից: 1842-ին Վառնայում կառուցվել է Ս. Սարգիս եկեղեցին: Բուլղարիայում XIX դ. գործող հայկ. եկեղեցիների թիվը 15-ից ավելի էր: Բ. թ. մինչև XX դ. սկիզբը գլխավորել է Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանի առաջադրած առաջնորդական տեղապահը: 1903-ին Բ. թ-ի առաջնորդ է ընտրվել Վահան վրդ. Տեր-Հակոբյանը: Առաջին համաշխ. (1914–18) և հույնթուրք. (1919–22) պատերազմների տարիներին երկրում գործել է ժամանակավոր թեմական խորհուրդ: 1922-ին թեմի առաջնորդ է ընտրվել Ստեփանոս արք. Հովակիմյանը: 1954–56-ին թեմը գլխավորել է Վազգեն (Լևոն-Կարապետ) եպս. Պալճյանը, որը միաժամանակ Ռումինիայի թեմի առաջնորդն էր (1955–94-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյան): Մեծ է Բ. թ-ի ավանդը բուլղարահայերի լուսավորության գործում: Միջնադարում որոշ հայկ. եկեղեցիներ ունեցել են գրչության կենտրոններ, որտեղ ստեղծվել են հայ. ձեռագրեր: Եկեղեցիներին կից գործել են դպրոցներ: Եկեղեցին նպաստել է հայկ. մշակութ. և լուսավոր. ընկերությունների գործունեությանը: XIX դ. վերջին և, հատկապես՝ 1920-ական թթ. Բ. թ. զգալի աշխատանք է կատարել երկրում ապաստանած արևմտահայերին օգնություն ցույց տալու համար: Համայնավար. վարչակարգի պայմաններում սահմանափակվել է հայ կրոն. համայնքի գործունեությունը, փակվել են մի շարք եկեղեցիներ: 1980-ի վերջին գործել է ընդամենը 5 հայկ. եկեղեցի: 1990-ական թթ-ից համայնքն ազգ. զարթոնք է ապրել: 1994-ից գործում է Բ. թ-ի խորհուրդը (ատենապետ՝ Օնիկ Քիրազյան), որը միջոցներ է ձեռնարկել հայկ. եկեղեցիները վերաբացելու, նորերը կառուցելու ուղղությամբ: Պազարջիկ և Ստարա Զագորա քաղաքների իշխանությունները տեղի հայ համայնքներին եկեղեցաշինության համար հողամասեր են հատկացրել: Նախատեսվում է հայկ. նոր եկեղեցի կառուցել նաև Սոֆիայում: Բ. թ-ի առաջնորդն է Տիրայր արք. Մարտիկյանը (1968-ից):

Զոհրաբ Ղասաբյան

ԲՈՒՆ ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ, Մեծ պահոց քառասնօրյա շրջանին նախորդող կիրակի օրը: Յուրատեսակ տոն, որն ուղղակիորեն չի առնչվում աստվածաշնչյան որևէ հրահանգի կամ դրվագի հետ: Առավելապես ժող. տոնախմբության, խրախճանքի, ազատության օր է, որը կարծես հավատացյալ ժողովրդին հիշեցնում է նախնի դրախտը, դրախտային երջանկությունն ու զվարթությունը: Եվրոպայում կոչվում է պարզապես կառնավալ: Հայոց մեջ Բ. Բ. անվանվել է նաև Աբեղաթող՝ քահանայական դասին տրվող որոշ ազատությունների պատճառով, իսկ ժողովրդախոսակցական լեզվով կոչվել է նաև Բարեկենտանք, Բարիկենանք (տես նաև Բարեկենդան):

Բ. Բ-ի նախորդող շաբաթ երեկոյան, ժամերգության ընթացքում, վարագուրվում է եկեղեցու խորանը և այդպես մնում մինչև ս. Զատիկ տևող քառասնօրյա պահքի ավարտը. վարագույրը բացվում է միայն բացառիկ դեպքերում, երբ եկեղեցու անվանակոչության կամ սրբոց տոների առթիվ հարկ է լինում Պատարագ մատուցել: Բ. Բ-ի օրը Պատարագը մատուցվում է վարագուրված խորանի հետևում. երգվում են շարականներ, որոնց բովանդակային առանցքն Ադամի դրախտային-երանական վիճակն է, երբ առաջին՝ դեռևս անմեղանչական մարդը, տեսնելով Աստծուն՝ «ցնծայր զուարճացեալ անտխրական խնդութեամբ»:

Բ. Բ. շարժական տոն է, նշվում է ս. Զատկից քառասուն օր առաջ՝ կիրակիներն ու շաբաթները չհաշված. այս շրջանն էլ հենց կազմում է Մեծ պահքը:

Իբրև ժող. տոնախմբության օր իր մեջ պարունակում է հեթանոս. շրջանից ավանդված տարրեր՝ կերուխում, այլևայլ խաղեր՝ ձիարշավ, սրախաղ ևն, դիմակավորում՝ տարբեր կենդանիների դիմակներով (ըստ հեթանոս. հավատալիքի, դիմակ հագած մարդը լցվում է տվյալ՝ սրբազան համարվող կենդանուն հատուկ գերբնական զորությամբ): Դիմակավոր խաղերի ու խրախճանքների ավանդույթը գալիս է դիոնիսյան ու սադուռնական (սատուռնական) կոչվող տոներից (որոնք կատարվել են Եվրոպայում) և հեթանոս. Հայաստանում նշվող նավասարդյան տոներից: Հայկ. Տարբեր գավառներում ծիսակարգային որոշ փոփոխակներով նշվել է Բ. Բ.՝ որպես ժող. թատերականացված հանդիսություն, կերուխումի և ծիծաղի օր: Ներկայումս Բ. Բ-ի ժող. տոնախմբությունը կրում է առավել զուսպ բնույթ: Հայ եկեղեցին Բ. Բ. նշում է փետր. 1-ից մարտի 7-ը ընկած ժամանակահատվածում:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, 6 հրտ., Թեհրան, 1999:

Լևոն Սարգսյան

ԳԱԳԿԱՇԵՆ Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԵԿԵՂԵՑԻ Անիի, ըստ XI դարի պատմիչ Ստեփանոս Տարոնացու (Ասողիկ), Գագիկ Ա Բագրատունի թագավորի պատվերով 1001–10-ին կառուցել է ճարտարապետ Տրդատը՝ Անիում վերակերտելով ավերակ Զվարթնոցի հորինվածքը: Եկեղեցին եռաստիճան, դեպի վեր նվազող գլանաձև (արտաքուստ՝ բազմանիստ) ծավալներով կենտրոնագմբեթ կառույց է, որի 1-ին հարկը շրջանց սրահի մեջ (32,65մներսի տրամագծով) ներառված քառախորան է՝ անկյուններում չորս հզոր մույթերով: Արտաքին ճակատները զարդարված են զույգ կիսասյունիկների վրա հանգչող կամարաշարերով: Տրդատը, պահպանելով Զվարթնոցի կառուցվածքային ընդհանուր հորինվածքը և չափերը, ստեղծագործաբար վերամշակել է ճարտ. ձևերը, մանրամասերը, զարդաքանդակները: Սակայն թաղերի ու կամարների լիցքերում, ի տարբերություն Զվարթնոցի, քարգործ վարպետները պեմզայի փոխարեն բազալտի խիճ են օգտագործել՝ ավելորդ ծանրաբեռնելով 2-րդ հարկը կրող խորանների կենտր. զույգ սյուները, որոնք արդեն շին. ավարտի մոտ սկսել են ճաքել: 1013-ին վթարային սյուները ներառել են հաստահեղույս մույթերի մեջ (4 մ-ից ավել տրամագծով), լրացուցիչ շրջակամար կառուցել արմ. կողմում, շարվածքով փակել արմ. և հս. մուտքերը: Գ. Ս. Գ. ե. կործանվել է XI դ. (հավանաբար՝ Անիի 1046-ի երկրաշարժից):

1905–06-ին, Ն. Մառի ղեկավարած պեղումներով բացվել են Գ. Ս. Գ. ե-ու ավերակները, գտնվել է Գագիկ Ա-ի արձանը՝ եկեղեցու մանրակերտը ձեռքին: Թ. Թորամանյանը ուսումնասիրել և կազմել է եկեղեցու վերակազմության նախագիծը: 1918-ին, թուրք. զորքերի Անի մտնելուց առաջ, Ա. Քալանթարն ու նրա օգնականները արձանը թաղել են Անիի տարածքում, իսկ պեղումների նյութերը տեղափոխել Ախուրյանի ձախ ափ: Գագիկ Ա Բագրատունու արձանը (բարձր. 2,26 մ) հպված է եղել եկեղեցու հս. պատին: Այն հայկ. միջնադարյան քանդակագործ. արվեստում կլոր ծավալով իրականացված միակ պահպանված ստեղծագործությունն է: Կերտված է վարդագույն տուֆ քարից և ներկված տարբեր գույներով: Քանդակագործը (ենթադրվում է, որ Տրդատն է) մեծ վարպետությամբ դրսևորել է պատկերվող անձի անհատական, յուրահատուկ գծերը: Ողջ հասակով պատկերված արքան ձեռքին բռնել է բավական մեծ, սնամեջ մանրակերտը, որը վերարտադրում է եկեղեցու ծավալատարած. հորինվածքը և հարդարանքը:

Գրկ. Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Մարության Տ., Զվարթնոց և զվարթնոցատիպ տաճարներ, Ե., 1963: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 1, Ե., 1966: Մնացականյան Ստ., Զվարթնոցը և նույնատիպ հուշարձանները, Ե., 1971: Թ ո րամանյ ան Թ., Զվարթնոց: Գագկաշեն, Ե., 1984: Հարությունյան Վ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Ե., 1992: Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918; Cuneo P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma, 1988.

Մուրադ Հասրաթյան

ԳԱԹԸՐՃՅԱՆ Հովսեփ (ավազանի անունը՝ Ավետիք, 19.2.1820, Կ. Պոլիս – 9.1.1882, Կ. Պոլիս), պատմաբան, աստվածաբան, լեզվաբան, թարգմանիչ, մանկավարժ: Սկզբ. կրթությունն ստացել է Ղալաթիայի Մխիթարյան վարժարանում (1828–33), ապա ուսումը շարունակել Վիեննայի Մխիթարյան դպրոցում (1833–38): 1838-ից՝ Մխիթարյան միաբանության անդամ: 1841-ին ձեռնադրվել է քահանա, վարել զանազան վարչ. պաշտոններ՝ Հռոմում որպես ընդհանուր գործակալ, Վիեննայում՝ փոխառաջնորդ, Կ. Պոլսում՝ Մխիթարյան դպրոցների վերատեսուչ: Երկար տարիներ Վիեննայի և Կ. Պոլսի դպրոցներում դասավանդել է կրոն, փիլիսոփայություն, երկրաչափություն, թարգմանել բազմաթիվ դասագրքեր, ինչպես, օր.՝ փիլիսոփայության, երկրաչափության, կենդանաբանության, բուսաբանության ևն (բոլորն էլ՝ անտիպ): Կարևոր աշխատանք է կատարել դասական հայերենի ուսումնասիրման և կանոնակարգման ուղղությամբ, աշխատել է մաքրել այն օտարաբանություններից, որոնք թափանցել էին դասական հայերեն՝ թարգմանիչների երկրորդ սերնդից սկսած: Գ. դասական հայերենը բաժանել է երկու շրջանի՝ V-րդ դ. սկիզբ և V-րդ դ. 1-ին կես: Դասական հայերենով է թարգմանել և հրատարակել Քսենոփոնի, Ցիցերոնի, Կիպրիանոսի և այլոց աշխատությունները, ինչպես նաև Հովհան Ոսկեբերանի, Եվսեբիոս Կեսարացու, Սեբերիանոս եպիսկոպոսի երկասիրություններից առանձին հատվածներ, որոնք ի մի հավաքված լույս են տեսել առանձին գրքով (1849, 1852): «Պատմութիւն մատենագրութեան հայոց» աշխատությունը (1851) ընդգրկում է հեթանոս. անգիր շրջանի բանաստեղծությունները, վերլուծում նրանց տաղաչափ., լեզվաոճ. և գեղ. առանձնահատկությունները: Առանձնապես արժեքավոր է «Հինգերորդ դարու չորս հայ պատմագրութեանց ժամանակները» ուսումնասիրությունը (ՀԱ, 1887, № 1, 1889, № 2, 3), որտեղ ճշգրտվել են Փավստոս Բուզանդի, Եղիշեի, Մովսես Խորենացու և Ղազար Փարպեցու գրությունների ժամանակագր. շրջանակները, հերթականությունը: Գ. կարևոր աշխատանք է կատարել հայոց քննական պատմության ստեղծման ուղղությամբ: Նախատեսել է հինգ հատորով լույս ընծայել «Տիեզերական պատմութիւն ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցմեր ժամանակս» աշխատությունը, սակայն լույս են տեսել միայն առաջին երկու հատորները՝ «Հին պատմութիւն» (հ. 1, 1849) և «Միջին պատմութիւն» (հ. 2, 1852): Այստեղ ընդհանուր, տիեզերական պատմության ընդգրկուն ծրագրի մեջ համառոտ ներկայացված է նաև հայոց պատմությունը (սկզբից մինչև 480-ը)՝ սկըզբնաղբյուրների լայն օգտագործմամբ ու քննական վերլուծությամբ: Հարցերը հիմնականում լուսաբանված են կրոն. տեսանկյունից. գերակշռում է կողմնակալ, շեշտված կաթոլիկ. մտայնությունը:

«Քանի մը խոսք «Մասիս» լրագրույն մեկ հատվածին վրա» աշխատությունում (1854), որն ընդդիմախոսություն է Կ. Ութուճյանի «Պապութիւն և Մխիթարեանք» ուսումնասիրության, Գ. գերագնահատել և իդեալականացրել է ընդհանրապես կաթոլիկության և մասնավորապես Մխիթարյանների դերը Հայոց պատմության մեջ: Դավանաբան., աստվածաբան. բազմաթիվ հարցեր է քննարկել «Հիմնական տարբերութիւն կաթուղիկէ եւ Էջմիածնական դաւանութեանց» ստվարածավալ աշխատությունում (1864): Այստեղ տրվել են երկու եկեղեցիների դավան. տարբերությունները, դրանք ծնող պատճառները, զարգացման ընթացքը: Հեղինակի համակրանքը Կաթոլիկ եկեղեցու կողմն է. աշխատությունն այդ եկեղեցու դավան. սկզբունքների փառաբանումն է: Նույն ոգով է գրվել նաև «Իրաւախոհի կեղծիք և իրաց ճշմարտութիւնք…» (1873) աստվածաբան. երկասիրությունը, որտեղ արծարծվել են նաև հայագիտ. և կրոնաբարոյական բնույթի բազմաթիվ հարցեր: Բազմամյա աշխատանքի արդյունք է «Սրբազան Պատարագամատոյցք Հայոց» արժեքավոր հրատարակությունը (1897): 1877-ին, լատ. թարգմանությամբ հանդերձ, հրատարակվել է «Հանգիստ երանելւոյն Յովհաննու» անվավերականը. հետմահու լույս է տեսել «Հանգանակ հաւատոյ, որով վարի Հայաստանեայց եկեղեցի» (1891, լատ. թարգմանությունը՝ 1893) աշխատությունը: Ձեռագիր վիճակում են «Մաշտոց», «Կանոնագիրք Հայոց» ժողովածուների նրա պատրաստած բնագրերը:

Գրկ. Ակինյ ան Ն., Ակնարկ մը վիեննական Մխիթարեան միաբանութեան գրական գործունեութեան վրայ, Վնն., 1912: Նույնի, Դասական հայերէնը և վիեննական մխիթարեան դպրոցը, Վնն., 1932: «Հովսեփ Գաթըրճյան», ՀԱ, 1931, № 1–2:

Պետրոս Հովհաննիսյան

ԳԱԼՈՒՍՏՅԱՆ Շնորհք, Յ ո զ կաթ ց ի , Քննասեր, Վերծանող [ավազանի անունը՝ Արշակ, 1913, գ. Իյտե (Թուրքիայի Յոզկաթ իլ) – 7.3.1990, Ս. Էջմիածին, թաղված է Կ. Պոլսի Շիշլիի գերեզմանատանը], Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք 1961-ից: Մանկությունն անցել է Թալասի (Կեսարիա), Ջիբեյլի (Լիբանան), Նազարեթի (Պաղեստին) որբանոցներում: 1927–32-ին սովորել է Երուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարանում, աշակերտել Թորգոմ պատրիարք Գուշակյանին: 1932-ին ձեռնադրվել է սարկավագ, 1935-ին՝ կուսակրոն քահանա՝ վերանվանվելով Շնորհք աբեղա: Եղել է Երուսաղեմի պատրիարք Թ. արք. Գուշակյանի գավազանակիրը, Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց վանքի տպարանի տնօրենը, «Սիոն» պաշտոնաթերթի փոխխմբագիրը: Պաշտպանել է վարդապետ. թեզ և ստացել վարդապետ. աստիճան, ընտրվել Երուսաղեմի պատրիարքական աթոռի Տնօրեն ժողովի անդամ և Հայֆա քաղաքի հայոց համայնքի հոգևոր հովիվ: 1941–44-ին նշանակվել է Անթիլիասի Դպրեվանքի տեսուչ և դասախոս: Մինչև պատրիարք ընտրվելը հոգևոր պաշտոններ է վարել Լոնդոնում, Միլանում, Կալիֆոռնիայում: 1953–56-ին եղել է ԱՄՆ-ի Արևմտյան թեմի առաջնորդը, 1957–61-ին՝ Երուսաղեմի վանքի լուսարարապետը, 1955-ին ձեռնադրվել է եպիսկոպոս:

Երկ. Մեծ պահքի կիրակիներու ոսկի շղթան, Ստամբուլ, 1971: Գունագեղ կիրակիներ և Հոգեգալուստ, Ստամբուլ, 1972: Ավագ շաբաթ, Ստամբուլ, 1974:

Ալվարդ Ղազիյան

ԳԱՅԱՆՅԱՆ ՕՐԻՈՐԴԱՑ ԴՊՐՈՑՆԵՐ, կրթական հաստատություններ XIX դարի 2րդ կեսին, Երևանում և Թիֆլիսում: Նպատակն էր՝ հայ աղջիկներին տալ տարրական կրթություն, ապա մանկավարժներ պատրաստել հայկ. դպրոցների համար: Գործել են եկեղեցիներին կից, Էջմիածնի Սինոդի կամ կաթողիկոսի անմիջական հսկողությամբ ու հովանավորությամբ:

Գ այ անյ ան օրի որդաց դ պրո ց Երեվանի, հիմնադրվել է 1866-ին, Էջմիածնի Սինոդի հրամանագրով, Պ. Պռոշյանի և առաջադեմ մյուս մտավորականների նախաձեռնությամբ: Կրթությունը նախապես եղել է տարրական, դասերն ընթացել են վարձու տան մեջ: 1877-ից դպրոցը տեղափոխվել է Ս. Պողոս-Պետրոս եկեղեցու գավիթ (ներկայիս «Մոսկվա» կինոթատրոնի տեղում): 1870-ական թթ. Կոնդ թաղամասում բացվել է Սահականուշյան իգական դպրոցը: Այս երկու դպրոցների միացյալ տեսչուհի է կարգվել Գայանե Հովհաննիսյանը (Մատակյան): 1883-ին դպրոցները միավորվել են, և Գայանյան դպրոցը դարձել է միջնակարգ (վեց դասարանով): 1884-ին փակվել է, 1886-ին վերաբացվել որպես օրիորդաց հոգևոր դպրոց՝ ուս. վարչության տնօրինությամբ: 1905-ին դպրոցի տնօրինությունը հանձնվել է Հայկ. եկեղեց. վարչությանը: 1911–12 ուս. տարվանից նորից դարձել է միջնակարգ (9 դասարանով)՝ մանկավարժական ուղղվածությամբ: Ավանդվել են կրոնագիտություն, հայերեն, ռուսերեն, հայ ժողովրդի և եկեղեցու պատմություն, բնագիտություն, ֆիզիկա, մաթեմատիկա, հոգեբանություն, մանկավարժություն, ձեռագործ ևն: Դասավանդել են Պ. Մակինցյանը, Ա. Տերտերյանը, Տ. Ռաշմաճյանը (1916–21-ին՝ նաև տեսուչ) և ուր.: 1921ին, միանալով Մեսրոպյան դպրոցին, դարձել է երկրորդ աստիճանի դպրոց:

Գ այ անյ ան օրի որդաց դ պրո ց Թիֆլիսի, հիմնադրվել է 1869-ին (Գայանյանց կույսերի տոնի օրը), Մուղնու Ս. Գևորգ եկեղեցուն կից, Վրաստանի թեմի առաջնորդ Մակար արքեպիսկոպոսի (1885–91-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մակար Ա Թեղուտցի) նախաձեռնությամբ և մի խումբ համալսարանականների՝ Մ. Սիմոնյանի (առաջին տեսուչ), Ս. Պալասանյանի, Զ. Գրիգորյանի և այլոց ջանքերով: Դասերն ընթացել են վարձու տան մեջ: Միջոցները գոյացել են աշակերտների ուսման վարձից (3 ռուբլի), եկեղեցու տարեկան նպաստից և նվիրատվություններից: Մինչև 1875-ը երկդասյան էր (երկու նախապատրաստական և չորս հիմն. դասարաններ), ապա դարձել է միջնակարգ ուսումնարան: 1878-ին բացվել է նաև հինգերորդ հիմն. դասարանը: 1879-ին կառուցվել է դպրոցի նոր շենք: 1884-ին փակվել է, 1886-ին վերաբացվել որպես օրիորդաց երկդասյան հոգևոր դպրոց: 1896-ին կրկին փակվել է և վերաբացվել 1905ին: 1911–12 ուս. տարվանից նորից դարձել է միջնակարգ՝ մանկավարժ. ուղղվածությամբ: Ավանդվել են կրոնագիտություն, հայերեն, ռուսերեն, ֆրանսերեն, բնական գիտություններ, մաթեմատիկա, ֆիզիկա, եկեղեց. երգեցողություն (ազգ. երգեր), ձայնագրություն, մանկ. խաղեր, պար, ձեռագործ: Ուսուցումը տարվել է մայրենի լեզվով: Ավարտական դասարանների աշակերտները մանկավարժ. փորձ են ձեռք բերել՝ դասավանդելով ցածր դասարաններում: Դպրոցի գրադարանը հարստացել է նվիրատվություններով, ստացել է դասագրքեր, պարբերական հրատարակություններ: Դպրոցն ավարտողները ավարտական վկայականի հետ ստացել են նվեր՝ Ավետարան: Դասավանդել են Ս. Պալասանյանը, Գ. Բարխուդարյանը, Գ. Արծրունին, Ա. Եզեկյանը, Լ. Շանթը և ուր.: Շատ ուսուցիչներ աշխատել են անվճար: 1921-ին դարձել է երկրորդ աստիճանի երկսեռ դպրոց:

Գրկ. Տասնամեակ սուրբ Գայանեան հայ օրիորդաց միջնակարգ ուսումնարանի, Թ., 1879: Երկանյան Վ., Պայքար հայկական նոր դպրոցի համար Անդրկովկասում, Ե., 1970:

ԳԱՅԱՆՅԱՆՑ ԿՈՒՅՍԵՐ, սուրբ Հռիփսիմյանց եվ սուրբ Գայանյանց կույսեր (նահ. 301, Վաղարշապատ), տոնելի քրիստոնյա վկայուհիներ, նահատակներ: Մարտիրոսական պսակ են ընդունել Հռիփսիմյանց կույսերից հետո՝ մեկ օր անց, Հայոց թագավորի՝ Տրդատ Գ Մեծի հրամանով: Գ. կ. են կոչվել իրենց ընդհանուր դաստիարակի և մայրապետի՝ ս. Գայանեի պատվին, սակայն ավանդաբար հայտնի են առավելապես ս. Հռիփսիմեի անունով:

Գայանեին չարչարել են, ապա՝ գլխատել: Նրա մարմինը Գրիգոր Ա Լուսավորիչն ամփոփել է տապանի մեջ և կնքել արքունի, ապա և քահանայական-հայրապետական կնիքով:

Նրա վկայարանի տեղում հետագայում կառուցվել է Էջմիածնի Ս. Գայանե վանքը: Գ. կ-ին (և ընդհանրապես՝ ս. Հռիփսիմյանց կույսերին) է նվիրված Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի՝ հայոց այբուբենի տառերի հերթականությամբ գրած «Անձինք նուիրեալք» շարականը: Հայ եկեղեցին ս. Գ. կ-ի հիշատակը տոնում է ս. Զատկին հաջորդող առաջին կիրակիից հետո, երեքշաբթի օրը՝ ս. Հռիփսիմյանց կույսերին նվիրված տոնից մեկ օր անց:

Լևոն Սարգսյան

ԳԱՆՁ, հայ միջնադարյան հոգևոր երգարվեստի ժանր: Որպես երաժշտաբանաստեղծական տեսակ սերում է ժամագրքային հնագույն երգեցիկ քարոզից: Գ-ի ձևավորումը կապված է Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործության հետ, որի անվանական ծայրակապ ունեցող և «գանձ» խոսքով սկսվող ներբողները («Գանձ լուսոյ…», «Գանձ բաղձալի…», «Գանձ անապական…») ստացել են այդ անունը: Հետագայում նմանատիպ ստեղծագործությունների համար Գ. ձեռք է բերել ժանրային որակման իմաստ: Գրիգոր Նարեկացուց հետո այս ժանրին են դիմել հայկ. միջնադարի գրեթե բոլոր խոշոր բանաստեղծ-երաժիշտները՝ Ներսես Շնորհալին, Մխիթար Այրիվանեցին և ուր., ընդհուպ մինչև Գրիգոր Խլաթեցին: Գ-երը ունեն պատմող-նկարագր. բնույթ, ըստ ձևի՝ դրանց մեջ կան թե՛ արձակ բանաստեղծություններ, թե՛ հանգավոր կամ անհանգ տաղաչափված քերթվածքներ: Հնագույն եղանակավոր քարոզից Գ. ժառանգել է բնորոշ կրկնակը և պարտադիր ու անփոփոխ վերջնամասը: Երաժշտ. առումով Գ., որպես կանոն, ունի վանկային կառուցվածք, սաղմոսատիպ, պարզ մեղեդի և ծավալվում է պատմող. ասերգի հունի մեջ: Գ. գանձ-շարքի առաջին միավորն է: Ուշ միջնադարում Գ. ժող. երգարվեստի ազդեցությամբ զգալի փոփոխություններ է կրել: Հայտնի են զուտ ծիս. կիրառության, այսպես կոչված՝ «մեռելաթաղի» Գ-եր, որոնցում Գ. անվանումը զուտ պայմանական է: Դրանք ըստ էության քնարական մահերգեր են՝ ոճով շատ մոտիկ ժող. ողբերին: Մեռելաթաղի Գ-եր են գրել Առաքել Բաղիշեցին, Մկրտիչ Նաղաշը և ուր.: Մեռելաթաղի որոշ Գ-եր, մեղեդիներով հանդերձ, բանավոր հասել են մինչև մեր օրերը: Գ-երը XI–XII դարերից ամփոփվել են Գանձարան կոչվող հատուկ մատյաններում: Ուշ միջնադարում զետեղվել են նաև Տաղարան (տես Տաղ) և Մաշտոց ժողովածուներում:

Գրկ. Մկրտիչ Նաղաշ, Բանաստեղծություններ (աշխատասիր. Էդ. Խոնդկարյանի), Ե., 1965: Ա ռ աքել Բաղիշե ց ի, Բանաստեղծություններ (աշխատասիր. Ա.Ղազինյանի), Ե., 1971: Գրիգոր Նարեկացի, Տաղեր և գանձեր (աշխատասիր. Ա. Քյոշկերյանի), Ե., 1981: Թահմիզյան Ն., Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը 5–15-րդ դդ., Ե., 1985: Արեվշատյան Ա., «Մաշտոց» ժողովածուն որպես հայ միջնադարյան երաժշտական մշակույթի հուշարձան, Ե., 1991: Arevպatyan A., Le genre du K’aroz (sermon melodisռ) dans le chant sacrռ armenien, “Revue des ռtudes armeniennes”, 24, 1993.

Աննա Արևշատյան

«ԳԱՆՁԱՍԱՐ»աս տ վա ծաբ անակ ան կենտրոն: Ստեղծվել է 1991-ի հունվ. 11ին, Երևանում, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի օրհնությամբ և Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև արք. Մարտիրոսյանի հրամանով: Կենտրոնն իր աշխատանքներն իրականացնում է ուսումնասիր., կրթ., քարոզչ., բարեգործ. և այլ ուղղություններով: Ուսումնասիրում է ձեռագրեր, կազմում քննական բնագրեր, թարգմանում գրաբար և օտար լեզուներով հրատարակված հայրաբանական աշխատություններ: Ուսումնասիրում և վերլուծում է Հայ եկեղեցու հայրերի և նշանավոր վարդապետների ժառանգությունը, հայ հոգևոր մշակույթի (ճարտարապետություն, երաժշտություն, մանրանկարչություն, խաչքար, ծես ևն) զարգացման օրինաչափությունները և կանոնները: Կազմակերպում է քարոզներ, դասախոսություններ, զրույցներ, ցուցահանդեսներ, հաղորդումներ, սեմինարներ:

Կենտրոնի գործունեության անբաժանելի ուղեկիցն է բարեգործությունը: Նրա հովանավորությամբ 1993-ի սեպտ-ից Երևանում գործում է «Զատիկ» մանկատունը: «Գ.» աստվածաբանական կենտրոնը հրատարակել է նույնանուն հանդեսի 1–6 հատորները (1991– 1996), «Շարականի» 1-ին հատորը (1997), դավան., խրատ., մեկնաբան., ծիս., հայագիտ. բնույթի գրքեր (շուրջ 53 անուն): «Գ.» աստվածաբանական կենտրոնի հիմնադիր ղեկավարն է Մեսրոպ քհն. Արամյանը:

ԳԱՆՁԱՍԱՐԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹՅՈՒՆ, տես Աղվանից կաթողիկոսություն:

ԳԱՆՁԱՍԱՐԻ ՎԱՆՔ, ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի Վանք գյուղի դիմացի համանուն լեռան վրա: Հիմնադրվել է մինչև X դ.: Հայոց Անանիա Ա Մոկացի կաթողիկոսի՝ քաղկեդոնականության դեմ պայքարելու համար 949ին Խաչենում հրավիրած ժողովին մասնակցել է Գ. վ-ի վանական Սարգիսը: Սելջուկների դեմ պատերազմում զոհված Խաչենի Գրիգոր իշխանի աճյունը 1140-ին բերել և թաղել են Գ. վ-ում, որը, ըստ XII–XIII դդ. մատենագիր, օրենսդիր Մխիթար Գոշի վկայության, նրա նախնիների տապանատունն էր: ԱրցախԽաչենի Իշխանաց իշխան Հասան Ջալալ Դոլան 1216–38-ին կառուցել է Գ. վ-ի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին (օծվել է 1240-ի հուլիսի 22-ին՝ Վարդավառի օրը): Ըստ Կիրակոս Գանձակեցու, իշխան Հասան Ջալալի կազմակերպած մեծ տոնախմբությանը ներկա է եղել 700 քահանա: Հյուրերի թվում էին Աղվանքի Ներսես կաթողիկոսը, Վանական Վարդապետը, իշխաններ և եպիսկոպոսներ, Հայաստանի շատ վանքերի առաջնորդներ: Սրբատաշ քարից կառուցված եկեղեցին ունի ներքուստ՝ խաչաձև, չորս անկյուններում երկհարկ ավանդատներով գմբեթավոր հորինվածք և հարուստ գեղ. հարդարանք: Ներսում, առագաստների տակ կան երկրաչափ. զարդաքանդակներ (շրջանաձև, աստղաձև, քառակուսի), իսկ վերևում չորս ավետարանիչների խորհրդանշանների բարձրաքանդակներն են: Նուրբ և ճոխ մշակում ունի բեմի ճակատամասը: Արտաքուստ ճակատներն ունեն զույգ խորշեր և զարդարված են դեկորատիվ կամարաշարով: Հայկ. արվեստում իր հարդարանքով բացառիկ է եկեղեցու գըմբեթը, որի թմբուկի նիստերին կան Հին և Նոր կտակարանների թեմաներով պատկերաքանդակներ, կենդանակերպ, երկրաչափ. և բուս. մոտիվներով զարդաքանդակներ: Արմ. նիստերին քանդակված են ծալապատիկ նստած կտիտոր (հիմնադիր և մեկենաս) իշխանները՝ գլխներից վեր պահած եկեղեցիների մանրակերտերով, Քրիստոսը և նրանից ներքև՝ Ադամը և Եվան: Հվ. նիստերին խմբված են ծնկաչոք, լուսապսակներով մարդկանց (հավանաբար՝ առաքյալների) քանդակներ, որոնք դիմում են միջին նիստի ճակտոնում պատկերված Աստվածածնին: Արմ. ճակատին կա բարձրարվեստ խոշոր պատկերաքանդակ՝ «Խաչելության» տեսարանով:

Վանքի գավիթը հիմնադրել է Հասան Ջալալ Դոլայի կին Մամքանը՝ 1261-ին, ավարտել է նրանց որդի Աթաբակ-Իվանեն՝ 1266-ին: Գավիթն ունի խաչվող կամարներով ծածկ և հատակագծային-ծավալային հորինվածքով կրկընում է Հաղպատի վանքի ժամատան ու Մշկավանքի գավթի ձևերը (հավանաբար, երեքն էլ նույն ճարտարապետի կառուցածն են): Գ. վ-ի արմ. շքամուտքն ունի ճոխ ձևավորում, դռան ճակատակալ քարում օգտագործել են բազմագունության հնարք: 1261-ին Ղազվինում (Իրան) սպանված իշխան Հասան Ջալալ Դոլայի աճյունը նրա որդի Աթաբակ-Իվանեն տեղափոխել է հայրենիք և թաղել Գ. վ-ում: 1271–1301-ին Գ. վ. բազմաթիվ նվիրատվություններ է ստացել: Մոտ 1400-ին Գ. վ. դարձել է Աղվանից կաթողիկոսության աթոռանիստը: 1417-ին Մատթեոս Մոնոզոնը վանքում գրել է բանաստեղծությունների մի ժողովածու՝ կազմված տաղերից, ներբողներից և Ալեքսանդր Մակեդոնացու չափածո պատմությունից:

1441-ին Գ. վ-ի եպիսկոպոս Ազարիան մասնակցել է Էջմիածնում Հայոց կաթողիկոս Կիրակոս Ա Վիրապեցու ընտրություններին: 1462-ին կարակոյունլու սուլթան Ջհանշահի կին Բեգում-խաթունը հրովարտակով հաստատել է Գանձասարի իրավունքները և կարգադրել պետ. պաշտոնյաներին՝ վանքը հարկերից ազատել: 1467–80-ին Գ.վ. որպես նվիրատվություն ստացել է գյուղեր, հողամասեր, դրամ: 1487-ին ակկոյունլու Յաղուբ Փադիշահը հրովարտակով հաստատել է Գանձասարի Շմավոն կաթողիկոսի իրավունքները և նրան ենթակա հոգևորականությանն ազատել հարկերից: Գ. վ. 1493-ին որպես նվեր ստացել է Մսերզին գ., իսկ 1507-ին՝ Տանձաձորը: 1546-ին Սարգիս կաթողիկոսն ընդարձակել է Գ. վ-ի կալվածքները, 1551-ին՝ նորոգել վանքի եկեղեցին: 1606–20-ին Գ. վ-ի նախկին սարկավագ Մեխլուն Արցախի լեռնային շրջաններում գյուղացիական ապստամբություն է հրահրել և ղեկավարել, դատապարտել է վանականների աշխարհիկ, զեխ կյանքը, քարոզել ունեցվածքի հավասարություն: 1628–33-ին Գանձասարի Հովհաննես կաթողիկոսը նորոգել է վանքը: 1653-ին Գանձասարի կաթողիկոս Պետրոս Խանձկեցին կանգնեցրել է Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու գմբեթի երկաթե խաչը, նորոգել վանքը: 1659-ին Գ. վ-ում Հովհաննես Ապահունեցին գրել է «Քերականություն» ժողովածուն: 1675-ին մահացել է Պետրոս Խանձկեցի կաթողիկոսը, և Երից մանկանց վանքում ստեղծվել է Գանձասարին հակաթոռ կաթողիկոսություն՝ Սիմեոն Խոտորաշենցու գլխավորությամբ: 1689ին Երեմիա կաթողիկոսը կառուցել է Գ. վ-ի սեղանատունը: 1699-ին Գ. վ-ում տեղի է ունեցել Գանձասարի կաթողիկոսի և XVII– XVIII դդ. հայ ազատագր. շարժման նշանավոր գործիչ Իսրայել Օրու հանդիպումը: 1702-ին Գանձասարի կաթողիկոս է դարձել Եսայի Հասան-Ջալալյանը: Նրա օրոք Գ. վ. դարձել է Ղարաբաղի նաև քաղ. ու ռազմ. կենտրոնը: 1762-ին Գ. վ-ում կայացել է Հովհաննես կաթողիկոսի և XVIII դ. 2-րդ կեսի հայ ազատագր. շարժման ղեկավար Հովսեփ Էմինի հանդիպումը: Վանքում 1778-ին Հովհաննես կաթողիկոսը «Դատաստանագիրք» է գրել: 1781ին Գյուլիստանի Մելիք Աբովը նորոգել է եկեղեցին ու գավիթը: 1783-ին Գ. վ-ում Ղարաբաղի մելիքների և հոգևոր առաջնորդների հավաքը նամակ է հղել ռուս. գեներալ իշխան Պոտյոմկինին՝ խոստանալով նրան Ղարաբաղը պարսկ. տիրապետությունից ազատագրելու արշավանքի ժամանակ օգնել պարենով և ռազմ. աջակցություն ցույց տալ: 1813-ին Ղարաբաղն անցել է ռուս. տիրապետության տակ: 1815-ին ռուս. կառավարությունը վերացրել է Գանձասարի (Աղվանքի) կաթողիկոսությունը և այն փոխարինել մետրոպոլիտությամբ: 1836-ին արքեպիսկոպոս Բաղդասարը մետրոպոլիտության կենտրոնը Գ. վ-ից տեղափոխել է Շուշի: 1898-ին Անտոն վարդապետը Գ. վ-ի արլ. կողմում կառուցել է դպրոցի երկհարկանի շենքը: 1907ին նորոգվել են Գ. վ-ի գավթի տանիքն ու զանգակատունը: 1923-ին Լեռնային Ղարաբաղը Խորհրդ. Ադրբեջանին բռնակցվելուց հետո Գ. վ. դադարել է գործել: Վանքի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին վերաբացվել է 1988-ին: 1992-ին ԼՂՀ ներխուժած ադրբ. զորքերի հրետակոծությունից ավերվել են Գ. վ-ի արլ. կողմի շինությունները, որոնք 1993–98ին վերանորոգվել են:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Հասան-Ջալալյան Ե., Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի, Երուսաղեմ, 1868: Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 1, Տփխիս,1842: Բարխուդարյանց Մ., Արցախ, Բաքու, 1895: Ոսկյան Հ., Արցախի վանքերը, Վնն., 1953: Ուլուբաբյան Բ., Գանձասար, Ե., 1981: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 5, Ե., 1985: Յակոբսոն Ա., Գանձասար, Ե., 1987: Hasratian M., Thierry J. M., Le couvent de Ganjasar, “Revue des ռtudes armeniennes”, t. XV, 1981; Ulubabian B., Hasratian M., Gandzasar, Milano, 1987 (Documenti di architettura armena, 17).

Մուրադ Հասրաթյան

ԳԱՆՁԱՏՈՒՆ Ալեք և Մարի Մանուկյան, թանգարան Էջմիածնի Մայր տաճարի շրջաբակում, նոր Վեհարանի հարավ-արևմտյան մասում: Բացվել է 1982-ի հոկտ. 11-ին: Կառուցվել է ՀԲԸՄ նախագահ, սփյուռքահայ ազգ. գործիչ և բարերար Ալեք Մանուկյանի միջոցներով: Ճարտարապետն է Բ. Արզումանյանը: Գ-ան շենքը, չհաշված գետնահարկը, երկհարկանի է: Գ-անը պահվում են համաշխ. արժեք և ճանաչում ունեցող գեղ. ստեղծագործություններ, սուրբ մասունքներ, ձեռագրեր, դրամներ, եկեղեց. սպասքի, նվիրական առարկաների և զգեստների հարուստ հավաքածուներ, որոնք բերվել են Անիից, Թոքատից, Կ.Պոլսից, Վանից, Սեբաստիայից, Կեսարիայից, Կիլիկյան Հայաստանից, Վասպուրականից, Արցախից ևն, ինչպես նաև օտար երկրներից, հայկ. գաղթավայրերից: Հավաքածուների բարձրարվեստ և եզակի նմուշների վրա ազգ. ավանդների և մտածողության հետ դրոշմված է ինչպես տվյալ վայրի, այնպես էլ՝ պատրաստող վարպետի գեղ. հետաքրքրությունների, առանձնահատկությունների կնիքը: Մետաղե գործերի մեջ ամենահինը ս. Ստեփանոս Նախավկայի մասանց պահարանն է, որի վրա պատկերված է նահատակ սրբի մարտիրոսության տեսարանը: Մասանց պահարանի բարձրարվեստ նմուշ է «Խոտակերաց Սբ. Նշանը», որը պատրաստվել է 1300-ին, Էաչի Պռոշյան իշխանի պատվերով: Պահարանի ներսում զետեղված է Հիսուս Քրիստոսի ս. Խաչափայտի մասունքը: «Խոտակերաց Սբ. Նշանը» ուշագրավ է ոչ միայն իր հնությամբ, այլև՝ գեղ. հարդարանքով և դրվագման նրբությամբ: Գ-ան կիրառական արվեստի ստեղծագործությունների մեծ մասը կազմում են խաչերը՝ իրենց բոլոր տեսակներով՝ ավագ սեղանի խաչ, ձեռաց խաչ, լանջախաչ ևն: Լավագույններից են 1747-ին Կ. Պոլսում պատրաստված և Լիմ անապատին նվիրաբերված խաչը ս. Հռիփսիմեի, ս. Գայանեի, ս. Կատարինեի և Քառասուն մանկանց մասունքներով, 1735-ին Ուրֆայում (Եդեսիա) պատրաստված և Մշո Ս. Կարապետ վանքին նվիրված խաչը: Հավաքածուի կարևոր իրերից են եկեղեց. ծեսերում օգտագործվող քշոցները: Դեկորատիվ-կիրառական արվեստի բարձր արտահայտություններից են 1621-ին՝ Կ. Պոլսում, 1765ին՝ Բերկրիում և 1749-ին Վանում պատրաստվածները: Ընտիր ձևավորում ունեն ոսկեզօծ սկիհները, գավազանները (կան նաև Չինաստանից բերված փղոսկրե գավազաններ), Ավետարանի կազմերը: Վերջիններս հիմնականում արծաթից են՝ խաչելության կամ Աստվածամոր պատկերներով, երբեմն՝ ագուցված կիսաթանկարժեք բազմագույն քարերով, իսկ կողերը, որպես կանոն, զարդարված են թեթև նախշերով: Ամենահինը Նարեկի պահպանակն է (XIII դ.): Կատարման վարպետությամբ աչքի են ընկնում 1760-ին՝ Մոկսում, 1788-ին՝ Զեյթունում, 1795-ին Էդիրնեում պատրաստված կազմերը:

Էջմիածնի վանքի թանգարանների հարըստություններից են գործվածքները, որոնց մեծ մասը պահվում է Գ-անը (ավելի քան 1000 նմուշ): Դրանց թվում են՝ խաչվառներ, վարագույրներ, գորգեր, սկիհի ծածկոցներ, սրբիչներ, հանդերձանք ևն: Հավաքածուի հնագույն նմուշը Գրիգոր Ա Լուսավորչի մետաքսե խաչվառն է (1448), չափերը՝ 83×53 սմ: Առաջին երեսին պատկերված է գահին բազմած Քրիստոսը, իսկ մյուս երեսին՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, Հռիփսիմեն և Տրդատ Գ Մեծը: Վարագույրներից լավագույնը 1704–16-ին Կ. Պոլսում գործված Ավագ խորանի մեծ վարագույրն է, գորգերից՝ Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսի (1633–55) արծվագորգը (1751), ինչպես նաև՝ արցախյան բուսակենդ. հորինվածքներով ուղեգորգերը: Հավաքածուներում կան նաև մարգարտահյուս, կիսաթանկարժեք և թանկարժեք քարերով ընդելուզված խույրեր ու արտախուրակներ, գոտիներ, ճարմանդներ, շուրջառներ՝ գործված Չինաստանում, Կ. Պոլսում, Թիֆլիսում և այլուր:

Գ-ան սրահներից մեկը հատկացված է գեղանկարչ. ստեղծագործություններին, սրբանկարներին: Ներկայացված են Հովնաթան և Մկրտում Հովնաթանյանների արժեքավոր նկարները, Բալկաններից և այլ վայրերից բերված ռուս. սրբապատկերներ:

Գրկ. Գանձատուն Ալեք և Մարի Մանուկյան (Ալբոմ), Էջմիածին, 1984:

ԳԱՆՁԱՐԱՆ, եկեղեցական տարվա տոներին նվիրված հանդիսավոր երգաշարքերն ամփոփող հայկական միջնադարյան ձեռագիր խազավոր մատյան: Գ-ի երգաշարքերի կամ գանձ-շարքերի ստեղծումը վերագրվում է Գրիգոր Նարեկացուն: Ի տարբերություն Շարակնոցի երգերի, Գ-ի երգերը ազատ էին ութձայնի կանոններից: Գանձ-շարքը սովորաբար ներառում է 2–4 միավոր. 1. շարքը բացող բուն գանձը, որը սերում է հնագույն երգվող քարոզից, պատմում է տվյալ տոնի առանցք հանդիսացող իրադարձության կամ անձի մասին: 2. Տաղը հուզական մոտեցում է արտահայտում գանձում նկարագրվող իրադարձության հանդեպ: 3. Մեղեդին ավելի է խորացնում շարքի հուզական տրամադրությունը: 4. Փոխը կամ հորդորակը ամփոփում և ունկնդրի հիշողության մեջ ամրացնում է արտահայտված գաղափարներն ու տրամադրությունները: Գ. որոշակի կառուցվածք ունեցող երգարանժողովածու է, որը ձևավորվել է, հավանաբար, X–XI դդ.: Նրանում առավելապես արտացոլված է հոգևոր հիմներգության, տաղատիպ ժանրերի բուռն ծաղկումը X–XIV դդ.: Հին կամ նախնական խմբագրության (մինչև XIV դ. վերջ) Գ-ներում զետեղված են միայն գանձեր կամ՝ գանձերն ու տաղերը հանդես են գալիս առանձին բաժիններով (ինչպես, օր., Մատենադարանի ձեռ. դ 4068 և Փարիզի Ազգ. գրադարանի ձեռ. դ 79, 1241 թ., վերջինս հնագույնն է պահպանված Գ-ներից): Հետագայում նույն տոնին ձոնված գանձը, տաղը, մեղեդին և փոխը զետեղվել են արդեն համապատասխան շարքերով: Գ. բովանդակում է հայ միջնադարյան նշանավոր և անհայտ երաժիշտ-բանաստեղծների թողած հարուստ ժառանգությունը, որը խազերի բանալու կորստյան պատճառով իր մեղեդիական բաղադրիչով մեզ է հասել հատուկենտ նմուշներով: Գ-ի ձևավորման և հարստացման գործում կարևոր դեր են խաղացել Գրիգոր Նարեկացին (X դ.), Ներսես Շնորհալին (XII դ.), Կոստանդին Սսեցին (XIII դ.), Մխիթար Այրիվանեցին (XIII դ.), Գրիգոր Խլաթեցին, որի խմբագրած Գ-ով XV դ. եզրափակվել է ժողովածուի զարգացման նախորդ շրջանը: Տեղեկություններ են պահպանվել որոշ հեղինակների, նրանց թվում՝ Գրիգոր Նարեկացու և Մխիթար Այրիվանեցու անհատական Գների մասին: Ուշ միջնադարում Գ-ին բնորոշ է աշխարհականացման միտումը, զուտ ծիս. կիրառություն կամ ժող. ծագում ունեցող ստեղծագործությունների թափանցումը (այսպես կոչված՝ մեռելաթաղի գանձեր, պսակի տաղեր ևն): Տաղարանի երևան գալով՝ Գ. աստիճանաբար կորցրել է իր նախնական նշանակությունը և դուրս մղվել գործածությունից: Ստեղծված բազմաթիվ ուշագրավ Գ-ներից հիշատակելի են Մատենադարանի ձեռ. դ 7785, XIV դ., Ղրիմ, ձեռ. դ 3503, 1394 թ., Սիս, ձեռ. դ 5521, XV դ., Աղթամար, Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 231, XIII դ. ևն:

Գրկ. Քյոշկերյան Ա., Գրիգոր Նարեկացու գանձերն ու Գանձարանների սկզբնավորումը, ԲՄ, № 10, 1971: Գրիգոր Նարեկացի, Տաղեր և գանձեր (աշխատասիր. Ա.Քյոշկերյանի), Ե., 1981: Թահմիզյան Ն., Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը 5–15-րդ դդ., Ե., 1985: Հարությունյան Է., Մխիթար Այրիվանեցի, Ե.,1985, էջ 146–197: Ներսես Շնորհալի, Տաղեր և գանձեր (աշխատասիր. Ա.Քյոշկերյանի), Ե., 1987: Արեվշատյան Ա., «Մաշտոց» ժողովածուն որպես հայ միջնադարյան երաժշտական մշակույթի հուշարձան, Ե., 1991: Նույնի, Քարոզի ժանրը հայ հոգևոր երգաստեղծության մեջ, ՊԲՀ, 1992, № 2–3:

Աննա Արևշատյան

ԳԱՎԱԶԱՆ, եկեղեցական ըմբռնմամբ՝ հոգևոր աստիճանի կամ պաշտոնի հայտարար, իշխանության նշանակ: Արքայական Գ. կոչվում է նաև մական, հովվականը՝ ասա, սովորականը՝ ցուպ: Գ. վարդապետին կամ ծայրագույն վարդապետին շնորհում է եպիսկոպոսը՝ ձեռնադրությամբ, Ձեռնադրության Մաշտոցի համաձայն:

Գ-ի մասին, որպես խորհրդավոր ուժակրի, ակնարկվում է դեռևս Ծննդոց գրքում. նահապետներից Հակոբը ջրի գռների մեջ խնկենու, ընկուզենու և սոսու կեղևահան Գ-ներ է դրել, որպեսզի բեղմնավորվող մաքիները, այդ ջրից խմելով, խայտաճամուկ գառներ ծնեն (30.37– 42): Ելք գրքում Մովսեսի Գ. օժտվել է աստվածային իշխանությամբ և հրաշագործությամբ (4.2–5): Այն վիշապ դառնալով՝ կուլ է տալիս քրմերի վիշապներին (Ելք 7.8–12), բացում Կարմիր ծովը (Ելք 14.15–22) և կատարում այլ հրաշքներ: Թվոցում Ահարոնի Գ., դրվելով Վկայության խորանում, ծաղկել է (17.2–10). հետագայում այն, ի թիվս այլ սրբությունների, դրվել է Ուխտի տապանակի մեջ: Ավելի ուշ, եկեղեցու պաշտոնյաներին տրված Գ-ներն ունեցել են օձի գլուխ և զարդարվել (ծաղկվել)՝ ի հիշատակ և ի նմանություն անապատում Մովսեսի բարձրացրած բուժիչ պղնձե օձի (Թվոց 21.6–9) և Ահարոնի ծաղկած Գ-ի՝ խորհրդանշելով պատժիչ կամ փրկարար ուժ, զորություն, իմաստություն, հավիտենություն ևն: Գ-ով հրեաները զատել են Տիրոջը նվիրաբերված տասանորդի անասունները (Ղևտ. 27.32): Մինչև XII դ. հայոց եկեղեցիներում վարդապետներն ու եպիսկոպոսները կրել են վարդապետ. երկգլխանի օձագլուխ Գ-ներ: 1184ին Լուկիոս III պապը Գրիգոր Դ Տղա (1173– 1193) կաթողիկոսին նվիրել է կաթողիկոս. պատարագչի լրիվ զգեստ՝ կորագլուխ Գ-ով հանդերձ: Այն Կաթոլիկ եկեղեցում օգտագործել են պապերը, կարդինալները և եպիսկոպոսները: XII դ. վերջին, փաստորեն, հայ եպիսկոպոսները գործածական են դարձրել նաև նման Գ-ները: Հայ եկեղեցում ընդունված են երկու կարգի Գ-ներ՝ վարդապետական, եպիսկոպոսական կամ հովվական: Հովվականը՝ ասան, կրում են կաթողիկոսները, պատրիարքները և հոգևոր առաջնորդները, ընդ որում, առաջնորդները ասա կրելու իրավունք ունեն միայն իրենց թեմերի սահմաններում:

Գ-ները լինում են փայտե, մետաղե, ոսկրե, երբեմն՝ բյուրեղապակե: Ի տարբերություն մյուս Գ-ների, ասան ազնիվ փայտից է, մոտ 10–12 սմ-անոց ոսկե կամ արծաթե գլխիկով:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան
Լևոն Սարգսյան

ԳԱՎԱԶԱՆԱԳԻՐՔ, գահացանկ, հոգևոր և աշխարհիկ իշխանավորների հաջորդության ժամանակագրական ցանկ, կարգ, աղյուսակ: Հայ միջնադարյան մատենագրության տեսակ, պատմական երկ: Տարածված են հատկապես աստվածաշնչական նահապետների հաջորդության Գ-եր, որոնք ունեն նաև տարաբնույթ տոհմածառեր կամ տոհմածառերով հավելվածներ: Հայ մատենագրության մեջ ավելի հաճախ հանդիպում են Հայոց կաթողիկոսների Գ-գահացանկերը, որոնք հայտնի են «Կաթողիկոսք Հայոց», «Ըստ կաթողիկոսացն Հայոց», «Անուանք հայրապետացն Հայոց» և այլ խորագրերով: Հնագույնը վերագրվում է V դ. մատենագիր Եզնիկ Կողբացուն: Հայտնի է նաև նույն ցանկի Կանոնագրքի տարբերակը, որը կազմվել է Մաշտոց Ա Եղիվարդեցի կաթողիկոսի (897–898) օրոք: Հաջորդը պատկանում է Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի կաթողիկոսին (898–929)՝ «Շարից հայրապետացն Հայոց յայտարարութիւն» խորագրով, որը նաև նրա «Պատմութիւն Հայոց» երկի հենքն է: Գ-ի արժեքավոր և նորություններ պարունակող տարբերակ հեղինակել է Ներսես Լամբրոնացին (1153–98): Ամենատարողունակը և աղբյուրագիտ. առավել մեծ արժեք ունեցողը Հայոց կաթողիկոս Կոստանդին Գ Կեսարացու օրոք (1307–22) կազմված գահացանկն է, որն ընդարձակ և մանրամասն լինելուց բացի պարունակում է նաև Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Է Անավարզեցու (1293–1307) թուղթը Կիլիկյան Հայաստանի Հեթում Բ թագավորին, Սսի 1307-ի և Ադանայի 1316-ի ժողովների արձանագրություններն ու որոշումները: Հայտնի են նաև XIV դ. մատենագիր, ունիթոր Ներսես Պալիանենցի՝ լատ-ից թարգմանած «Գաւազանագիրք Հռոմայեցւոց պապից և կայսերաց» (1348–51) երկի վերջում Հայոց կաթողիկոսների, թագավորների և իշխանների անվանացանկերը, Կ.Պոլսի և Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Ավետիք Եվդոկացու «Գիրք պատմութեանց, որ կոչի Գաւազանագիրք համահաւաքացեալ հին գաւազանագրաց», XVII–XVIII դդ. մշակութ. գործիչ, գիտնական և գրիչ Ավետիք Տիգրանակերտցու «Աղիւսակապատմագիր» երկերը ևն: Նմանատիպ ցանկեր իրենց պատմ. երկերի մեջ ունեն XII դ. պատմիչ Սամուել Անեցին, ասորի ժամանակագիր Միխայել Ասորին և ուր.: Կան նաև առանձին թեմերի, աթոռների, վիճակների առաջնորդների Գ-եր, ինչպես նաև թարգմանական ցանկեր, որոնք ներկայացնում են քրիստ. այլ երկրների հոգևոր կամ աշխարհիկ իշխանությունների գահակալներին և նրանց ժամանակագրությունը: Նոր ժամանակներում Հայոց կաթողիկոսների ամենաամբողջական ցանկը՝ աղբյուրների համադիր քննության հիման վրա, կազմել է Մաղաքիա արք. Օրմանյանը («Ազգապատում», հ. 3, մաս 3, էջ ԽԱ–ԽԶ): Գ-երը մեծ արժեք են ներկայացնում Հայոց կաթողիկոսների գահակալության ժամանակագր. ցանկը, ինչպես նաև Հայ եկեղեցու և նրա առանձին վիճակների կամ նվիրապետ. մասնավոր աթոռների պատմության ժամանակագր. հենքը ճշտելու համար:

Գրկ. Վարդանյան Յու., Ներսես Պալիանենցին վերագրվող ժամանակագրական մի ցանկի մասին, ՊԲՀ, 1980, № 3, էջ 189–202:

Գևորգ Տեր-Վարդանյան

ԳԱՎԻԹ, 1. հայկական եկեղեցիներում աղոթասրահից բաժանված արևմտյան մասը՝ նախատեսված ապաշխարողների ու երախաների (չմկրտվածների) համար, որոնք, իրավունք ունենալով ներկա լինելու Պատարագի խրատական քարոզին, հաղորդության ժամանակ սարկավագի ազդարարությամբ պետք է դուրս գային և աղոթեին Գ-ում:

2. Եկեղեցիների արմ. ճակատին (սակավ՝ հվին) կից շենքը, որը փոխարինել է վաղ միջնադարում հայկ. եկեղեցիների արմ. կողմի պարսպապատ բակին: Ըստ Սահակ Ա Պարթևի կանոնների, խստիվ արգելվել է թաղում կատարել եկեղեցու ներսում: Հայաստանի հոգևոր ու աշխարհիկ բարձրաստիճան անձանց թաղել են Գ-ներում: Պահպանված վաղագույն հայկ. Գները պատկանում են X դ. (Վահանավանք, Խոտակերաց վանք, Գնդեվանք), որոնք արլ-ից արմ. ձգված ուղղանկյուն թաղածածկ դահլիճներ են: XI դ. ձևավորվել է հայկ. ճարտ. մեջ ամենատարածված՝ քառասյուն, գմբեթավոր, կենտրոնակազմ ձևը (Հոռոմոսի վանք), որը կիրառվել է Հայաստանի XII–XIII դդ. վանքերի մեծ մասում (Հաղպատի վանք, Սանահինի վանք, Հառիճավանք, Սաղմոսավանք, Թեղենյաց վանք, Բագնայրի վանք, Աստվածընկալ վանք, Նեղուցի վանք ևն): Կառուցվածքային համարձակ լուծում ունեն խաչվող կամարներով ծածկված Գ-ները (Գանձասարի վանք, Մշկավանք, Խորակերտի վանք, Նոր Վարագավանք, Աղջոց վանք, Աղբակի Ս. Բարդուղիմեոս վանք ևն): Բացառիկ են Սանահինի վանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցու եռանավ բազիլիկ ձևի ու Նորավանքի Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցու՝ գոցվող թաղերով ծածկված Գ-ները:

Բազմազան են Գ-ների կենտր. հատվածների երդիկավոր գմբեթի ծածկերը (վրանաձև, շթաքարային, ռոտոնդաձև): Գ-ներն աչքի են ընկնում ներքին տարածության հարուստ մշակումով, հատկապես երդիկների հարդարանքով, ծածկի կողային հատվածների հարթ առաստաղների քանդակազարդումներով, սյուների խոյակների ինքնատիպությամբ: Գ-ի տարատեսակն է ժամատունը, որը, ունենալով նույն ճարտ. հորինվածքը, հազվադեպ կառուցվել է նաև եկեղեցուց անջատ:

Գ., հիմնականում լինելով տապանատուն և կրոն. խոշոր տոներին եկեղեցում տեղ չգտած հավատացյալների համար լրացուցիչ տարածություն, ծառայել է նաև աշխարհիկ բնույթի ժողովների, ինչպես և ժամերգությունների համար (Ավագ երեքշաբթի և Ավագ ուրբաթ օրերին՝ ցերեկը): Այդ նպատակով որոշ Գ-ներ արմ. կողմում ունեն փոքր խորաններ (Վարագավանք, Բարձրաքաշ Ս. Գրիգոր վանք, Հոռոմայրի վանք ևն): Քառասյուն Գ-ներից շատերը արմ. կողմում ունեն խորանով 1–2 ավանդատուն (Գոշավանք, Խորանաշատի վանք, Մակարավանք, Գեղարդավանք, Կեչառիսի վանք ևն): XVII–XVIII դդ. քառասյուն կառուցել են նաև զանգակատան հետ զուգակցված եռակամար բաց սրահներ (Մուղնու Ս. Գևորգ վանք, Երևանի Ս. Անանիա առաքյալի անապատ, Շողակաթ վանք Էջմիածնի ևն):

Գրկ. Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Օր մանյ ան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Мнацаканян С. Х., Архитектура армянских притворов, Е., 1952.

Մուրադ Հասրաթյան

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ [17.12.1867, գ. Մաղավուզ (այժմ՝ ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանում) – 21.6.1952, Անթիլիաս (Լիբանանում)], Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս 1943-ից (օծվել է 1945-ին), հայագետ, ձեռագրագետ, մատենագետ, հնագետ, պատմաբան, բանասեր, մշակութաբան, մանկավարժ: Փիլ. և աստվածաբանության դ-ր (1897, Լայպցիգ): Հայաստանի գիտական ինստ-ի (Վաղարշապատ) գիտնական անդամ (1921), Մոսկվայի կայսերական հնագիտ. ընկերության Կովկասյան բաժանմունքի և Սանկտ Պետերբուրգի կայսերական հնագիտ. ընկերության իսկական անդամ (1902): Սկզբ. կրթությունն ստացել է Ամարասի վանքի դպրատանը և Շուշիի թեմական դպրոցում: 1889-ին Գևորգ Չորեքչյանի (Գևորգ Զ Չորեքչյան) և Կարապետ ՏերՄկրտչյանի հետ ձեռնադրվել է սարկավագ՝ դառնալով Մայր աթոռի միաբանության անդամ: Ավարտել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանը (1890), աստվածաբանություն և հնագիտություն ուսանել Բեռլինի, Հալլեի, Լայպցիգի համալսարաններում (1892–96): 1897-ից դասախոսել է Գևորգյան ճեմարանում, 1898ից՝ մատենադարանապետ: 1900–01-ին՝ Վիրահայոց թեմի առաջնորդական տեղապահ, 1901– 1904-ին՝ Երևանի թեմական տեսուչ, 1905–06, 1915–17-ին՝ Գևորգյան ճեմարանի տեսուչ, 1907–08, 1918–19-ին՝ «Արարատ» ամսագրի խմբագիր: 1908–14-ին եղել է Ս. Հռիփսիմե վանքի վանահայրը: 1918-ին մասնակցել է Սարդարապատի հերոսամարտին: 1919-ից ԵՊՀ-ում դասավանդել է հայ արվեստի պատմություն և հնագիտություն, մասնակցել (Ա. Թամանյանի հետ) Հայաստանի հուշարձանների պահպանության կոմիտեի ստեղծմանը: 1925-ից՝ արքեպիսկոպոս: 1927–33-ին՝ Ղրիմի և Նոր Նախիջևանի, 1938–43-ին՝ ԱՄՆ-ի հայոց թեմերի առաջնորդ: 1917-ից՝ հայրապետական լիազոր պատվիրակ Ռուսաստանի և Հս. Կովկասի հայկ. կենտրոններում, 1934–38-ին՝ սփյուռքում: Նպաստել է սփյուռքահայությանը մայր հայրենիքի շուրջ համախմբելու, Հայ եկեղեցու միասնականությունը պահպանելու, Կիլիկիո կաթողիկոսության և Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի միջև տարաձայնությունները հարթելու գործին, ընդունել ընդհանրական Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի և Ամենայն հայոց կաթողիկոսության գերագահությունը: Գ. Ա Հ. Կիլիկիո կաթողիկոսներից առաջինն էր, որ ներկա է եղել և նախագահել Ս.Էջմիածնում գումարված ազգ-եկեղեց. ժողովում (1945-ի հունիսի 16), որտեղ Գևորգ արք. Չորեքչյանն ընտրվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս: Գ. Ա Հ., լինելով դեռևս Հս.Ամերիկայի հայոց թեմի առաջնորդ, երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին գումարներ է հանգանակել խորհրդ. բանակի ու պատերազմի աղետյալների օգտին և «Սասունցի Դավիթ» տանկային շարասյան ստեղծման համար, նպաստել սփյուռքահայերի հայրենադարձությանը: Գ. Ա Հ. թողել է գրական, գիտ. հսկայական ժառանգություն: Նրա աշխատությունները նվիրված են հայագիտության գրեթե բոլոր բնագավառներին՝ պատմությանը, բանասիրությանը, բանահյուսությանը, հայ գրչությանն ու մանրանկարչությանը, արվեստին, Հայ եկեղեցու և մշակույթի երևելի դեմքերին, եկեղեցագիտությանն առնչվող բազմաթիվ հարցերի, հնագիտությանը, ձեռագրագիտությանը ևն. դրանցից շատերը կոթողային արժեք են ներկայացնում: 1892-ին Գ. Ա Հ. հրատարակել է իր առաջին գիտ. գործերը՝ «Փշրանքներ ժողովրդական բանահյուսությունից» և «Սասնա ծռեր» էպոսի չորս պատում: Ժող. բանահյուսությունը և ազգագրությունը համարելով հայոց պատմության կարևոր աղբյուր՝ հավաքել և գրի է առել ազգագր. բազմաթիվ այլ նմուշներ: 1917-ին կազմել է ազգագր. նյութերի ժողովածու: Նշանակալի են Գ. Ա Հ-ի մատենագիտ. բնույթի հրապարակումները. «Մխիթար Սասնեցի» (1899), «Խոսրովիկ թարգմանիչ» (1899), «Թովմա Մեծոփեցու կեանքը» (1914), «Մխիթար Այրիվանեցի» (1930) ևն: Հայ միջնադարյան գրականության պատմության ուսումնասիրման համար կարևոր են Գրիգոր Աղթամարցու և Հովասափ Սեբաստացու կյանքին ու գործունեությանը նվիրված նրա գործերը: Հայ եկեղեցու և հայ ժողովրդի պատմության տարբեր ժամանակաշրջանների ու խնդիրների լուսաբանմանն են նվիրված «Ձագավանից ժողովը» (1913), «Տարսայիճ Օրբելեանի և Մինա Խաթունի սերունդը» (1913, ռուս., 1948, հայ.), «Ազիզբեկենք և նրանց շինարարական գործը» («Բանբեր Հայաստանի գիտական ինստիտուտի», գիրք 1,2, 1921, 1922), «ԺԳ դարի քաղաքական և հոգևոր վերելքը Արևելյան Հայաստանում» և այլ երկեր: Հայագիտության մեջ մեծ ներդրում է Գ. Ա Հ-ի գլուխգործոցը՝ «Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք Հայոց պատմութեան մէջ» եռահատոր աշխատությունը (1928–43, 2 հրտ., 1969, Երուսաղեմի «Թարգմանչաց-Դուրյան» մրց.): Հեղինակն իր այս կոթողային ուսումնասիրությամբ լրացրել է հայոց պատմության մեջ բաց մնացած և գրեթե չուսումնասիրված մի շրջանի՝ XIII–XV դդ. Հայաստանի պատմությունը: Ցույց է տվել, որ Բագրատունյաց թագավորության անկումից հետո Հայաստանը ամլության չի մատնվել, այլ ունեցել է կազմակերպված զորեղ իշխանություններ (Զաքարյաններ ևն), քաղաքակրթ., հոգևոր ու շին. բուռն թափ, մատենագր. և գրչագր. իրագործումներ: Գ. Ա Հ. հայագետ Ն. Մառի հետ մասնակցել է հնագիտ. պեղումների (Գառնի, Արագած, Անի), նշանակալի գործ կատարել պատմահնագիտ. և ճարտ. հուշարձանների ուսումնասիրման բնագավառում: Ուշագրավ են նրա «Պտղեվանքը և գմբեթավորումը հայ տաճարներում», «Գերեզմանական կոթողներ և նրանց հնագիտական արժեքը հայ արվեստի պատմութեան համար», «Հավուց թառի ամենափրկիչը» («Նյութեր և ուսումնասիրություններ…», պր.3) աշխատությունները: Հեղինակն իր ուշադրությունը բևեռել է նաև հայկ. արվեստի այլ ճյուղերի վրա: Այդպիսի գործերից են՝ «Հնութեան նշխարներ» (1909), «Խոտակերաց Ս.Նշան, մի նմուշ ԺԳ դարու հայ ոսկերչութեան» (1912), «Լուսավորչի խաչվառը» (1946): Ուշագրավ են հայկ. վանքերի դռների փայտի փորագրությունների արվեստին նվիրված ուսումնասիրությունները: Այդ շարքից են «Սեւանա Առաքելոց վանքի հարավային դուռը» (1932) և «Մուշի Առաքելոց վանքի դուռը» (1937) հոդվածները, հայ արվեստի տարբեր բնագավառներին վերաբերող բազմաթիվ գործերը: Այդ բնույթի ուսումնասիրություններն ամփոփված են 1935-ին հրատարակված «Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմության» շարքում: Գ. Ա Հ. գրչության արվեստին, հայ մանրանկարչության ակունքներին, վաղեմությանն ու ինքնատիպությանը, ոճերի, ուղղությունների ու դպրոցների առանձնահատկություններին, առանձին ծաղկողներին նվիրված աշխատություններում («Գրչութեան արվեստը հին հայոց մեջ», 1913, «Մի էջ հայ արվեստի և մշակույթի պատմութիւնից»,1930, «Նյութեր ու ուսումնասիրություններ հայ արվեստի և մշակույթի պատմության», պր. 1–4, 1935–51, հ.1,2, 1983, 1987, «Հեթում Ա-ի նկարազարդ Ավետարանի մնացորդները», 1949, «Մոմիկ նկարիչ և քանդակագործ», 1947, «Կոստանդին Ա կաթողիկոսը որպես հայ մանրանկարչութեան մեծ հովանավոր» ևն), արժեքավորելով հայկ. մանրանկարչությունը, բացահայտել է բյուզ., ասոր., ղպտ., եգիպտ., վրաց. և այլ ժողովուրդների նմանատիպ արվեստի հետ նրա աղերսներն ու փոխհարաբերությունները: Նրա ուսումնասիրություններն ընդգրկում են հայ մանրանկարչության զարգացման գրեթե բոլոր գլխ. շրջանները և ամենակարևոր դպրոցները: Երկար տարիների իր աշխատանքն ամփոփել է «Քարտեզ հայ մանրանկարչության» մեծածավալ մենագրությունում (անտիպ): Գ. Ա Հ. հավաքել, կազմել է մինչև 1250-ը գրված հայ. ձեռագրերի 459 հիշատակարան («Հիշատակարանք ձեռագրաց», հ.1, 1951, նախատեսված էր մի քանի հատոր, որոնք դեռևս անտիպ են)՝ հնագր., մանրանկարչ., կազմարար., բնագր. և այլ բնույթի կարևոր ծանոթագրություններով: Այդ աշխատությունը կարևոր նյութեր է պարունակում հատկապես հայ գրչության և մանրանկարչության պատմության ուսումնասիրության համար: Գ. Ա Հ. ունի անտիպ մեծածավալ ժառանգություն (Ստեփան Սյունեցու «Մեկնութիւն չորից աւետարանչաց» և «Մեկնութիւն Եզեկիէլի», «Հատակոտորք Որիգինէսի, Հիպպոլիտայ, Յովհան Ոսկեբերանի» ևն):

Գրկ. Օշական Հ., Արևելահայ բանասիրությունը և Էջմիածին. Գարեգին կաթողիկոս Հովսեփյան, Անթիլիաս, [1948]: Աճառյան Հ., Գարեգին կաթողիկոս Հովսեփյանն իբրև հայ հնագրության մեծ վարպետ, «Էջմիածին», 1952, № 7: Սիմոնյան Ս., Գարեգին կաթողիկոսի բանասիրական վաստակը, «Էջմիածին», 1952, № 7: Քոլանջյան Ս., Հայ ձեռագրագիտության մեծանուն վաստակավորը, «Էջմիածին», 1962, № 6–8: Հարությունյան Ս., Գարեգին Հովսեփյանը որպես բանագետ, ՊԲՀ, 1968, № 1: Ղազարյան Մ., Հայ արվեստի երախտավոր Գարեգին արք. Հովսեփյան, «Էջմիածին», 1979, № 5:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ՍԱՐԳԻՍՅԱՆ [ավազանի անունը՝ Նշան, 27.8.1932, Քեսաբ (Սիրիա) – 29.6.1999, Էջմիածին], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1995-ի ապրիլի 4-ից: Հաջորդել է Վազգեն Ա Պալճյանին: Նախն. կրթությունն ստացել է Քեսաբի Ուսումնասիրաց միացյալ վարժարանում, ապա ուսումնառությունը շարունակել է Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության Դպրեվանքում (1946–52): 1949-ին ձեռնադրվել է սարկավագ, 1952ին՝ կուսակրոն քահանա, վերակոչվել Գարեգին աբեղա՝ ի հիշատակ Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Ա Հովսեփյանի, դարձել Կիլիկիո միաբանության ուխտի անդամ: Պաշտպանելով վարդապետ. ավարտաճառը «Հայաստանյայց եկեղեցվո աստվածաբանությունը ըստ հայ շարականներուն» թեմայով՝ 1955-ին ստացել է վարդապետ. աստիճան: Նույն թվականին պաշտոնավարել է Դպրեվանքում՝ որպես ուսուցիչ և վերակացու, 1956-ին ստանձնել Դպրեվանքի տեսչի պաշտոնը: 1957–59-ին Գարեգին վարդապետն ուսումնառությունը շարունակել է Օքսֆորդի համալսարանում (հետևել է աստվածաբան. բարձրագույն ուսմանը)՝ ավարտաճառ ներկայացնելով «Քաղկեդոնի ժողովը և Հայ եկեղեցին» (հրտ. 1965, անգլ., ունեցել է մի շարք վերահրատարակություններ) խորագրով աշխատությունը, ստացել գրականության բակալավրի աստիճան: 1960-ին կրկին ստանձնել է Դպրեվանքի տեսչի պաշտոնը: Նույն շրջանում Գարեգին վարդապետը որպես Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության ներկայացուցիչ գործուն մասնակցություն է ունեցել միջեկեղեց. մի շարք համագումարների ու ժողովների, Եկեղեցիների համաշխ. խորհրդի (ԵՀԽ) միջեկեղեց. համաժողովների: Մեծ է նրա ավանդը 1965-ին Ադիս Աբեբայում (Եթովպիա) Արևելյան ուղղափառ քույր եկեղեցիների պետերի համաժողովի կազմակերպման, ինչպես նաև Մերձավոր Արևելքի եկեղեցիների խորհրդաժողովի ստեղծման գործում: Դիտորդի կարգավիճակով մասնակցել է Վատիկանի II ժողովի երեք հաջորդական նիստերին (1963–65) և Անգլիկան եկեղեցու Լամբեթի համաժողովին (1968): ԵՀԽ-ում վարել է մի շարք պատասխանատու պաշտոններ, 1968-ին ընտրվել ԵՀԽ Կենտր. և Գործադիր վարչությունների անդամ, իսկ 1975-ի Նայրոբիի (Քենիա) համաժողովում՝ փոխատենապետ: Այդ շրջանում աստվածաբանության, գրականության, պատմության և մշակույթի թեմաներով դասախոսել է ՀԲԸՄ Դարուհի Հակոբյան երկրորդական վարժարանում, Բեյրութի Համազգայինի Նշան Փալանճյան ճեմարանում, Համալսարանական քոլեջում, Ամերիկյան համալսարանում: 1963-ին ստացել է ծայրագույն վարդապետի աստիճան, 1964-ին ձեռնադրվել է եպիսկոպոս, 1973-ին նրան շնորհվել է արքության պատիվ և տիտղոս: 1971–73-ին վարել է Կիլիկիո կաթողիկոսության Սպահանի (Նոր Ջուղա) թեմի, 1973– 1977-ին՝ Հս. Ամերիկայի Արևելյան նահանգների և Կանադայի թեմի առաջնորդի պաշտոնը: 1976–77-ին Լիբանանում բռնկած քաղաքացիական պատերազմի տարիներին մեծ դեր է խաղացել լիբանանահայությանն օժանդակելու գործում: 1977-ի մայիսի 2-ին, Խորեն Ա Բարոյանի կաթողիկոսության շրջանում, ընտրվել է Մեծի Տանն Կիլիկիո աթոռակից կաթողիկոս, 1983-ին՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո Գարեգին Բ կաթողիկոս:

Գահակալության տարիներին Գարեգին Բ Սարգիսյանը զարկ է տվել ազգ-կրոն., մշակութ. և շին. աշխատանքներին: Հաստատել է քրիստ. դաստիարակության բաժանմունքը, նպաստել աստվածաբան. ուսուցման բարելավմանը, ընդարձակել ու արդիականացրել է Անթիլիասի Դպրեվանքը (1977-ից Անթիլիասից փոխադրվել է Բիկֆայա), մեծ ուշադրություն դարձրել հրատարակչ. գործին, հիմնել է «Հասկ» գիտա-աստվածաբան. տարեգիրքը, նախաձեռնել թանգարան-մատենադարանի շենքի շինարարությունը: Կաթողիկոսության շրջանում հովվապետ. այցելություններ է կատարել Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության թեմեր, միջեկեղեց. շրջանակներում հանդիպումներ է ունեցել քույր եկեղեցիների հովվապետների հետ: Բազմիցս եղել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնում: 1988-ի դեկտ. 7-ի Սպիտակի երկրաշարժից հետո Գարեգին Բ կաթողիկոսը Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի հետ իր մասնակցությունն է բերել աղետի գոտու բնակավայրերի վերականգնմանը, կազմակերպել սփյուռքից օգնություն: 1992-ից եղել է «Հայաստան» համահայկ. հիմնադրամի հոգաբարձուների խորհրդի անդամ:

1995-ին ընտրվելով Ամենայն հայոց կաթողիկոս՝ Գ.Ա Ս. իր ջանքերն ուղղել է եկեղեց. կյանքի ներքին կարգավորմանն ու կազմակերպմանը, մասնավորապես՝ Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանի գործունեության վերաաշխուժացմանը, Քրիստոնեական դաստիարակության և քարոզչության կենտրոնի ստեղծմանը, քրիստ. քարոզչության հանրամատչելի ծրագրերի մշակմանը, եկեղեցիների ու վանքերի նորոգմանը, սոցիալական բնույթի կառույցների ստեղծմանը, աստվածաբան., հոգևոր և հայագիտ. գրքերի հրատարակմանը: Հայ եկեղեցու աշխատանքն առավել նպատակաուղղված դարձնելու նախանձախնդրությամբ վերափոխել է Հայաստանի թեմական կառուցվածքը: 1996-ին հայաստանյան նախկին 4 թեմերի փոխարեն ստեղծվել են 8 թեմեր, հիմնվել են նաև Ուկրաինայի և Հվ. Ռուսաստանի թեմերը: 1997-ի սեպտ., 80-ամյա ընդմիջումից հետո, վերաբացվել է Գևորգյան հոգևոր ճեմարանի հիմնովին վերանորոգված շենքը, սկսվել է ուսանողների համար նոր հանրակացարանի շինարարությունը: Այդ շրջանում բազմապատկվել է նաև ճեմարանի սաների թիվը՝ հասնելով շուրջ 120-ի: Կյանքի է կոչվել Վազգեն Ա-ի ծրագիրը. Օշականի Ս. Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցու կողքին, վերակառուցված շենքում հաստատվել է ս. Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. դպրատունը, որը դարձել է գիտ. և մշակութ. կարևոր կենտրոն: Գահակալության կարճ ժամանակահատվածում Գարեգին Ա կաթողիկոսը հովվապետ. այցելություններ է կատարել Հայ եկեղեցու թեմեր և Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարան, նոր թափ հաղորդել Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի էկումենյան գործունեությանը, պաշտոն. հանդիպումներ է ունեցել քույր եկեղեցիների հովվապետների հետ, Մայր աթոռում ընդունել մի շարք եկեղեց. և էկումենիկ պատվիրակությունների:

Գ. Ա Ս. եղել է ՀՀ ԳԱԱ պատվավոր անդամ, աշխարհի մի շարք կրոն. ու գիտ. հաստատությունների և համալսարանների պատվավոր դոկտոր: Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելու 1700-ամյակի հանդիսությունների շրջանակում, Վեհափառ հայրապետի ձեռամբ, 1997-ի ապրիլի 7-ին կատարվել է Երևանի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու հիմնարկեքը:

Հեղինակ է հայ., անգլ., գերմ., ֆրանս., արաբ. լեզուներով աստվածաբան., հայագիտ., փիլ., բարոյագիտ. և գրական բազում ուսումնասիրությունների և հոդվածների: Կաթողիկոս. գահին Գ. Ա Ս-ին հաջորդել է Գարեգին Բ Ներսիսյանը:

Երկ. Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների վկայությունը, Անթիլիաս, 1968: Հայ եկեղեցին այժմ, Նյու Յորք, 1970: Իրանը և հայերը, Թեհրան, 1971: Հայկական քրիստոնեական ավանդույթը Իրանում, Նոր Ջուղա, 1974: Անցյալը անցած չէ, Անթիլիաս, 1985: Հայ մարդը հայ գրքի դիմաց, Անթիլիաս, 1990: Հոգևոր կյանքի փնտրտուքի մեջ, Անթիլիաս, 1991: Հարություն և հայություն, Անթիլիաս, 1993: Ձեռնարկ հովվական աստվածաբանության, Ս. Էջմիածին, 1995:

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ [ավազանի անունը՝ Կտրիճ, ծ. 21.8.1951, գ. Ոսկեհատ (ՀՀ Արմավիրի մարզ)], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1999-ի հոկտեմբերից: Օծվել է 1999-ի նոյեմբ. 4-ին: Հաջորդել է Գարեգին Ա Սարգիսյանին: Նախն. կրթությունն ստացել է հայրենի գյուղում: 1965–71-ին ուսանել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանում: Ավարտելուց հետո մեկ տարի ծառայել է ճեմարանում որպես տեսչի օգնական, միաժամանակ դասավանդել «Նոր կտակարան» առարկան: 1972-ին ձեռնադրվել և օծվել է կուսակրոն քահանա: Նույն թվականին Վազգեն Ա Պալճյանի հոգածությամբ մեկնել է Վիեննա՝ տեղի համալսարանի աստվածաբան. ֆակ-ում սովորելու: 1975-ին նշանակվել է Գերմանիայի հայ համայնքի հոգևոր հովիվ՝ միաժամանակ շարունակելով աստվածաբան. ուսումը Բոննի համալսարանում: 1979-ին ուսանել է Զագորսկի Ռուս ուղղափառ եկեղեցու հոգևոր ակադեմիայի ասպիրանտուրայում: 1980-ին նշանակվել է Արարատյան հայրապետական թեմի առաջնորդական փոխանորդի օգնական, 1983-ի ապրիլին՝ առաջնորդական փոխանորդ: 1983-ի հոկտ. ձեռնադրվել է եպիսկոպոս, 1992-ին ստացել արքության պատիվ և տիտղոս: 1990-ին Գ. արք. Ներսիսյանը Արարատյան հայրապետ. թեմի հովանու ներքո հիմնել է Սևանի Վազգենյան հոգևոր դպրանոցը, թեմում՝ Քրիստ. դաստիարակության կենտրոնը, որը համակարգում է թեմի տարածքի շուրջ 56 հանրակրթ. դպրոցներում եկեղեցու կողմից իրականացվող քրիստ. դաստիարակությունը: 1992-ին նրա ջանքերով Երևանի երեք պիոներ պալատներ վերակազմավորվել են հայորդաց տների, որտեղ հազարավոր երեխաներ հոգևոր-գեղագիտ. կրթություն են ստանում: 1990-ից Գերագույն հոգևոր խորհրդի անդամ է: 1995-ին Ազգային եկեղեց. ժողովում կաթողիկոսական ընտրության ժամանակ Գ. արք. Ներսիսյանը երրորդ փուլում հանել է իր թեկնածությունը՝ հօգուտ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի (Գարեգին Ա Սարգիսյան՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս): 1998-ին Գարեգին Ա Սարգիսյանի կողմից նշանակվել է կաթողիկոսական Ընդհանուր փոխանորդ: Ընտրությունից ի վեր Գարեգին Բ կաթողիկոսը ձեռնամուխ է եկեղեց. ներքին կյանքի կարգավորմանն ու կազմակերպմանը, մասնավորապես՝ Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի հոգևոր կրթարանների վերաշխուժացմանը, հոգևորականության նոր սերնդի պատրաստմանը, քրիստ. քարոզչության զորացմանը, եկեղեցիների ու վանքերի նորոգմանը: 1999-ին Մայր աթոռի «Ալեք և Մարի Մանուկյան» գանձատանը հիմնվել է Գարեգին Ա-ի անվան Աստվածաբան. հայագիտ. կենտրոն, որի հարուստ գրականության հավաքածուից օգտվելու հնարավորություն է ընձեռվել նաև մտավորականությանը: 2000-ի հունվ. 14–24-ը Վեհափառ հայրապետն ուխտագնացության է մեկնել Տերունական սրբավայրեր՝ Հորդանան և Երուսաղեմ: Երուսաղեմում Հուլյան տոմարով հանդիսապետել է Սուրբ Ծննդյան արարողությունները, որոնց ներկա է գտնվել ՀՀ նախագահ Ռ. Քոչարյանը: 2000-ի օգոստ. 28–31-ին Գարեգին Բ կաթողիկոսը Նյու Յորքում մասնակցել է ՄԱԿ-ի կազմակերպած Կրոն. առաջնորդների՝ հազարամյակի խաղաղության համաշխ. կոնֆերանսին և ՄԱԿ-ի գլխ. ասամբլեայում «Դեպի ներողամտություն և հաշտություն» թեմայի շրջանակներում զեկուցում կարդացել: Վատիկան կատարած այցելության առիթով (2000, նոյեմբ. 11) էկումենիկ արարողության ընթացքում Հովհաննես Պողոս II պապը Վեհափառ հայրապետին է հանձնել Գրիգոր Ա Լուսավորչի մասունքներից մի մաս, որը պահվում է Երևանի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու գավթում: Հայոց հայրապետը Հռոմի պապի հետ ստորագրել է համատեղ հայտարարություն, որում Թուրքիայի կողմից հայերի նկատմամբ իրականացված կոտորածները բնորոշվել են որպես ցեղասպանություն: Կարևորելով միջեկեղեց. կապերի ամրապնդումը՝ Գարեգին Բ կաթողիկոսը այցելել է քույր եկեղեցիներ՝ Ռուս, Վրաց, Ռումին, Ղպտի ուղղափառ եկեղեցիներ, Եթովպիայի Թևահեդո եկեղեցի, Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցի, հանդիպել նրանց գահակալ առաջնորդների հետ: Հանդիպումներ է ունեցել նաև Ալ Ազհարի շեյխի, Եգիպտոսի Հանրապետության մուֆթիի, Կովկասի մուսուլմանների հոգևոր պետի հետ: Վերջին հանդիպման ընթացքում (2000-ի նոյեմբ. 24), որը տեղի է ունեցել Մոսկվայի և Համայն Ռուսիո պատրիարք Ալեքսի II-ի միջնորդությամբ, ստորագրվել է համատեղ հայտարարություն՝ ի շահ ղարաբաղյան հակամարտության խաղաղ կարգավորման: Ձեռամբ Վեհափառ հայրապետի օծվել են Սպիտակի Ս. Հարություն, Վայքի Ս. Տրդատ, Տաշիրի Ս. Սարգիս, Մալիշկայի Ս. Աննա նորակառույց եկեղեցիներն ու Երևանի Ս. Սարգիս առաջնորդանիստ եկեղեցու զանգակատունը, վերաօծվել են Դվինի Ս. Հարություն, Սանկտ Պետերբուրգի Ս. Կատարինե, Մուղնու Ս. Գևորգ եկեղեցիները, Ծաղկաձորի Կեչառիսի վանական համալիրը, Շիրակի թեմում կատարվել է Ս. Հակոբ եկեղեցու հիմնարկեքը: Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի տարածքում կառուցվել է Տրդատ Մեծ Բաց խորանը: Գարեգին Բ կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ պետությունն անհատույց՝ սեփականության իրավունքով Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնին է հանձնել (2001-ի հուլիս) 150 վանք և եկեղեցի: Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելու 1700ամյակին նվիրված Երևանի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցին, որն Ամենայն հայոց երեք հայրապետների դրոշմն է կրում, կառուցվել է Վեհափառ հայրապետի անմիջական հոգածությամբ: 2000-ի հունիսի 26-ին Գարեգին Բ Ներսիսյանի հանդիսապետությամբ տեղի է ունեցել Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու խաչերի, 2001-ի սեպտեմբերի 23-ին՝ եկեղեցու օծումը: 1700-ամյա մեծ հոբելյանի տոնակատարության սկիզբը Վեհափառ հայրապետն ազդարարել է 2000-ի դեկտ. 31-ի տարեմուտի գիշերը Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնում՝ «Լուսավորչի կանթեղը՝ ուղեցույց առ Աստված» նշանաբանով Գրիգոր Ա Լուսավորչի կանթեղի լույսից տարածված մոմավառությամբ: 2000-ի մարտին ՀՀ կառավարության և Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու միջև ստորագրվել է «Մտադրությունների հուշագիր», որը նոր ուղիներ է նախանշում եկեղեցի-պետություն փոխհարաբերությունների զարգացման համար: Հուշագրի շրջանակներում 2000-ի սեպտ. Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի և ՀՀ պաշտպանության նախարարության միջև ստորագրվել է ՀՀ զինված ուժերում Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոգևոր ծառայության կանոնադրությունը: Այդ փաստաթղթերով հստակեցվել և կանոնակարգվել է Հայոց բանակում հոգևոր ծառայության գործունեությունը:

Գարեգին Բ կաթողիկոսը «Հայաստան» համահայկ. հիմնադրամի հոգաբարձուների խորհրդի անդամ է, ՀԲԸՄ հոգաբարձուների խորհրդի պատվավոր անդամ: Նրան շնորհվել է Արցախի համալսարանի պատվավոր դոկտորի կոչում: Ընտրվել է Միջազգային ինֆորմատիզացիայի ակադեմիայի անդամ: Պարգևատրվել է Հորդանանի բարձրագույն Ա կարգի, «Բեթղեհեմ 2000», Ռումինիայի ազգ. բարձրագույն՝ «Ռումինիայի աստղ» շքանշաններով:

ԳԵՂԱՐԴ, սուրբ Գեղար դ , տեգ, սրբազան մասունք՝ կապված Հիսուս Քրիստոսի խաչելության հետ: Գ. մոտավորապես 15 սմ երկարությամբ տափակ կամ եռանիստ երկաթե տեգ է, որը, փայտի ծայրին ամրացվելով, ծառայել է որպես խոցող զենք: Հիսուսին խաչելուց հետո հռոմեացի զինվորներից մեկը տեգով (Գ-ով) խոցել է խաչի վրա մահացած Հիսուսի կողը, որից «իսկույն արյուն և ջուր ելավ» (Հովհ. 19.33–34): Այդ օրվանից մահվան զենքը՝ Գ., դարձել է քրիստոնյաների համար սրբազան մասունք: Հայ եկեղեցու ավանդության համաձայն, Գ. 33-ին Հայաստան է բերել Թադեոս առաքյալը, և երկար ժամանակ այն պահվել է քրիստոնյա համայնքներում: 301-ին, երբ Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն է հռչակվել, Գ. դարձել է Հայ եկեղեցու սեփականությունը: Հիշատակություններ կան, ըստ որոնց, Հայաստանում կամ հարևան երկըրներում օգտվել են ս. Գ-ից՝ երկիրը և ժողովրդին օրհնելու, պատերազմից, աղետներից ազատելու համար: Ս. Գ. 500 տարի պահվել է Այրիվանքում, որը հետագայում, ի պատիվ Գ-ի, կոչվել է Գեղարդավանք: Հայոց կաթողիկոսները մյուռոնօրհնության ժամանակ Լուսավորչի Աջի հետ ս. Գ-ով ևս օրհնում են Մյուռոնը: Ներկայումս Գ. պահվում է Ս. Էջմիածնի Մայր աթոռի թանգարանում: Գ-ի արծաթե մասնատուփը 1687-ին պատրաստել է Պռոշյան իշխանատան հետնորդ Դավիթ եպիսկոպոսը:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան

ԳԵՂԱՐԴԱՎԱՆՔ, Այրիվանք, ՀՀ Կոտայքի մարզի Գառնի գյուղից հյուսիս-արևելք, Ազատ գետի Գողթ վտակի ձորալանջին: Հիմնել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը IV դ. սկզբին, հեթանոս. սրբավայրի տեղում: Վանքի համար նախապես օգտագործել են բնական քարայրերը (այստեղից էլ՝ մենաստանի առաջին՝ Այրիվանք անունը): IV դ. Գ. է այցելել կաթողիկոս Ներսես Ա Պարթևը: Գ. եղել է կացարան կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևի համար: VIII դ. 1-ին կեսին Գրիգոր Գռզիկը դարձել է Գ-ի միաբան և ծավալել երաժշտ-ստեղծագործ. բեղմնավոր գործունեություն, հիմնել Այրիվանքի դպրոցը: Կաթողիկոս Հովհաննես Դ Ովայեցին, 841ին թողնելով հայրապետ. աթոռը, հաստատվել է Գ-ում: X դ. կաթողիկոս Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին, խուսափելով արաբ ոստիկանի հետապնդումից, ապաստանել է Գ-ում, ապա անցել Սևանի վանք: Արաբները 926-ին ներխուժել են Գ., գանձերի տեղն իմանալու համար տանջել միաբաններին, սպանել շատերին, կողոպտել վանքը (ներառյալ ձեռագրերը) և հրդեհել շինությունները: Սելջուկյան արշավանքներից հետո, XIII դ. կեսից Գ-ում կրոն. կյանքը վերակենդանացել է: Գ-ի պահպանված հնագույն Ս.Աստվածածին կիսաժայռափոր եկեղեցու հվ. պատին Աղվանից Ստեփանոս կաթողիկոսի 1181-ի արձանագրությունն է՝ վանքին ս. Անդրեասի մասունքները նվիրելու մասին: XII դ. Գ. ստացել է բազմաթիվ նվիրատվություններ՝ հողեր, այգիներ, դրամ: 1190-ին վանքում գրվել է Տոնապատճառ ժողովածուն: XIII դարից Գ. անցել է հայ իշխան, զորավար Իվանե Զաքարյանի իշխանության ներքո: 1213-ին Տիմոթ և Մխիթար կազմողները վանքում գեղաքանդակ խաչքար են կանգնեցրել: 1215-ին, Բարսեղ վարդապետի վանահայրության օրոք, սրբատաշ տուֆով կառուցվել է Գ-ի գլխավոր՝ Կաթողիկե եկեղեցին: Այն ներսից խաչաձև է, չորս անկյուններում ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն, հվ. ճոխ շքամուտքով, դեկորատիվ կամարաշարով և հարթաքանդակներով զարդարված գմբեթով: Բազմաթիվ անձինք նյութապես օժանդակել են եկեղեցու առանձին մասերի (ավանդատներ, խորան, սալահատակ ևն) շինարարությանը: Իշխան Իվանե Զաքարյանը Գ. է այցելել 1219-ին և նրան նվիրել Բերդաղ գյուղը: 1215–25-ին Կաթողիկեի արմ. կողմին կից կառուցվել է կենտրոնակազմ, քառասյուն, շթաքարային մշակումով գմբեթով գավիթ: Այն հս-արլ. և հվ-արլ. անկյուններում ունի երկհարկ ավանդատներ, որոնցից ձախակողմյան երկրորդ հարկինը նվիրված է Թադեոս առաքյալին: 1217-ին վանքի միաբանների ուժերով (Սարգիս նկարիչ, Աբել գրիչ և Ստեփանոս կազմող) գրվել է մանրանկարներով հարուստ, մեծադիր Ավետարան: XIII դ. 40-ական թթ. Պռոշ իշխանը վանքը գնել է Իվանե աթաբեկի որդի Ավագից՝ տոհմական տապանատուն դարձնելու նպատակով: 1257–58-ին նորոգվել է Ս.Աստվածածին եկեղեցին, և ներսը ծածկվել որմնանկարներով: Խորանի կենտրոնում պատկերված է երկու կողքերին հրեշտակներով Աստվածածինը՝ մանուկ Հիսուսը գրկին, իսկ առաստաղին Պռոշ իշխանի և իր ընտանիքի խմբանկարն է:

XIII դ. կեսից վանքում է պահվել ս.Գեղարդը՝ Քրիստոսի կողը խոցած նիզակի երկաթե ծայրը, որը, ըստ ավանդության, Հայաստան է բերել Թադեոս առաքյալը: Այդ ժամանակից վանքը կոչվել է Գեղարդավանք, իսկ ս. Գեղարդը մինչև XVIII դ. այստեղ պահելուց հետո տեղափոխել են Էջմիածին: 1260-ին Կաթողիկեից և գավթից հս., ժայռի մեջ խցեր են փորվել: 1258-ին Պռոշ իշխանը ս. Գեղարդի համար դրվագված պահարան է պատրաստել տվել: Պահարանի արձանագրության սկիզբը սրբության մեծարանքի և նրա պաշտամունքի բանաստեղծ. արտահայտությունն է: XIII դարից Գ-ում են պահել նաև Նոյյան տապանի փայտի մասունք: Այս երկու սրբությունները մեծ հռչակ են բերել վանքին:

Գ. XIII դ. դարձել է կրթամշակութ. կարևոր կենտրոն, վերստին գործել է Այրիվանքի դպրոցը, որը 1279-ից գլխավորել է Մխիթար Այրիվանեցին: Նրա և Հովհաննես Գառնեցի վարդապետի օրոք Այրիվանքի դպրոցում ծաղկել է գրչության արվեստը (մեզ են հասել Գ-ում գրված բազմաթիվ ձեռագրեր), ստեղծվել է հարուստ մատենադարան:

1230–50-ին Պռոշ իշխանը կառուցել է Գ-ի գավթից մուտք ունեցող, երկու զույգ խաչվող կամարներով և շթաքարային հարդարանքով գմբեթով ու երդիկից լուսավորվող ժայռափոր առաջին եկեղեցին (ճարտ.՝ Գալձագ): Նրա հս. պատի տակ, ժայռից բխում է ավանդաբար հրաշագործ համարվող աղբյուր, որը պաշտվել է հեթանոսության ժամանակաշրջանից: 1283-ին Պռոշ իշխանը գավթի հս. կողմում շինել է ժայռափոր տոհմական տապանատունը և նրանից արլ.՝ երկրորդ վիմափոր եկեղեցին: Տապանատան հս. պատին Պռոշյան իշխանների զինանշանի բարձրաքանդակն է՝ եզան գլուխ, որը պահում է շղթայակապ երկու առյուծի, նրանցից ներքև թևատարած արծիվ է՝ ճանկերում գառ բռնած: Եկեղեցին գմբեթավոր դահլիճ է, քանդակներով հարուստ: 1288-ին Պռոշ իշխանի որդի Պապաքը և նրա կին Ռուզուքանը Գ-ի համալիրի հս. կողմում, ժայռի վերին մասում շինել են քառասյուն, գմբեթից լուսավորվող խոշոր ժամատուն: Գ-ի ժայռափոր կառույցները միջնադարյան հայկ. ճարտ-յան գլուխգործոցներ են: Մխիթար Այրիվանեցին կյանքի վերջին տարիներին ճգնել է Գ-ի արմ. կողմի քարայրերից մեկում և նրա պատին 1291-ին արձանագրություն թողել: 1387-ին Գրիգոր Խլաթեցին, ուխտի գալով Գ., ձեռք է բերել Մխիթար Այրիվանեցու 1287-ին կազմած ժողովածուն: XV դ. Այրիվանքի դըպրոցի ուսուցչապետ է դարձել Գրիգոր Տաթևացու աշակերտ Սիմեոն վարդապետը, որը կարգավորել է վանքի կանոնադրությունը: XV դ. Գ-ում բազմաթիվ ձեռագրեր են գրվել. 1459ին գրված Մաշտոցում նշվել են «անօրենների»՝ հայ ժողովրդին պատճառած նեղությունները: XV դ. Կաթողիկեի հվ. պատի տակ զույգ խաչքարեր են կանգնեցվել: 1603-ին Գ-ի Աստվածատուր և Հավուց թառի Մանվել եպիսկոպոսները Սպահանում բանակցել են Պարսից շահ Աբասի հետ, իսկ նրա կատարած՝ արևելահայության բռնագաղթի ժամանակ թաքնվել են Գ-ի մոտակա քարայրերից մեկում, սակայն 1605ին սպանվել են Ամիրգունա խանի զինվորների ձեռքով: 1635–75-ին Գ-ի վանահայր է եղել Պռոշյան տոհմից Դավիթ վարդապետը, որի օրոք թիֆլիսցի Սուլե Չիթախյանը 1655-ին նորոգել է Կաթողիկեն և վանքին նվիրել արծաթե կանթեղ: 1679-ի հունիսի 4-ի Գառնիի երկրաշարժից Գ. ավերվել է, ժայռերից բեկորներ են թափվել և ծածկել շենքերը: 1684-ին Գ. մաքրել են փլվածքներից, նորոգել վնասված շենքերը, կառուցել բուրգերով պարիսպը և նրան կից բնակելի ու տնտ. շինությունները: 1687-ին պատրաստել են ս. Գեղարդի նոր, արծաթե պահարան՝ կրկնելով հնի արձանագրությունը: Պահարանի դռնակների վերևում «Ավետման» տեսարանն է, դիմացը՝ հրեշտակը, ներքևում՝ «Խաչելությունը», դիմացի փեղկին՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: Ոսկերիչ-քանդակագործներ Գրիգորը և Սարգիսը կերպարներին տվել են ասկետի տեսք՝ բնական շարժումներով ու կեցվածքով: 1698-ին քանաքեռցի ոսկերիչ Ավետը պատրաստել է պահարան՝ Գ-ում պահվող Նոյյան տապանի փայտից: Դռնակներին Հակոբ Մծբնացու և նրա դիմաց՝ հրեշտակի քանդակներն են: Գ-ի վանահայր Դանիել վարդապետը (Պռոշյան տոհմից) 1708-ին կառուցել է վանքի արմ. կողմի կամարակապ դարպասը: 1715-ին հայ վաճառականները Գ-ին են նվիրել եպիսկոպոս. մարգարտաշար թագ: Վանահայր Պետրոս Ջահկեցին 1733–39-ին նոր հողեր է ձեռք բերել վանքի համար: XVIII–XIX դդ. Գ. ունեցել է այգիներ, ջրաղացներ, ձիթհաններ, ընդարձակ կալվածքներ Նորագավիթ, Նորք, Տաճարաբակ գյուղերում, ստացել Գողթ գյուղի տարեկան բերքի կեսը: 1834-ին վանքը նորոգել է կաթողիկոս Հովհաննես Ը Կարբեցին: 1840-ի հուլիսի 2-ի մեծ երկրաշարժից վնասվել են Գ-ի Կաթողիկեն և խցերը: Նույն տարում վանահայր Օհան վարդապետը վանքի տարածքում մրգատու ծառերով մեծ այգի է տնկել: Միքայել Ձամոյան վարդապետը 1868ին Գողթ և շրջակա մյուս գյուղերից նոր կալվածքներ է գնել և շինել վանքի ճանապարհը: Կաթողիկոս Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու հրամանով վանահայր Ռաֆայել Շիրակացին 1870-ական թթ. կառուցել է Գ-ի դպրոցը: 1932ին Թ. Թորամանյանի ղեկավարած արշավախումբը Գ-ի արմ. կողմում, ժայռի թեք լանջին պեղումներով բացել և ուսումնասիրել է վիմափոր խոշոր դահլիճ՝ ուղղանկյուն հատակագծով, քանդակազարդ որմնասյուներով, 5մբարձրությամբ և մոտ 140 մ2 մակերեսով, որը Պռոշ իշխանի օրոք XIII դ. կառուցել է ոմն Մկրտիչ (1967-ին դահլիճը փլվել է): Կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի հայրապետության տարիներին վանքի բակի արլ. կողմում աղբյուր է կառուցվել (1958, ճարտ.՝ Ռ. Իսրայելյան), 1960-ին վերակառուցվել է դարպասը, 1968-ին համալիրի արմ. հատվածում կառուցվել է վանատան երկհարկանի շենքը, և բարեկարգվել վանքի տարածքը: 1978-ին բացվել է վերակառուցված սեղանատունը, վերանորոգվել են պարսպին կից շինությունները, Կաթողիկեի խորանում տեղադրվել է նոր բեմասեղան (ճարտ.՝ Ս. Քյուրքչյան): Պետ. միջոցներով նորոգվել է Երևան–Գառնի–Գեղարդ խճուղին, և Գ-ի վիմափոր կառույցները ներթափանցող ստորգետնյա ջրերից զերծ պահելու համար վանքի հս. կողմում, նրա ողջ երկարությամբ, կառուցվել է թունելախորշ, որով ջրերը հավաքվում և թափվում են Գողթ գետակը: 1987-ին ավարտվել է Կաթողիկեի ու գավթի տանիքների՝ բազալտե քարերով սալարկումը: Հիմնադրման օրից Գ-ի ուխտագնացության օրերը Վարդավառի և Աստվածածնի Վերափոխման (տես Վերափոխումն Ս. Աստվածածնի) տոներին են:

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1996: Մանկունի Վ., Այրիվանք կամ Գեղարդայ վանք, Վաղպատ, 1871: Մխիթարյան Ս., Ստորագրութիւն հռչակաւոր Մեծի ուխտին Այրի Վանաց սրբոյն Գեղարդայ, Վաղպատ, 1873: Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք հայոց պատմութեան մէջ, մաս 1, Վաղպատ, 1928, մաս 2, Երուսաղեմ, 1944: Հարությունյան Վ., Եկայք շինեսցուք, Էջմիածին, 1988: A., Manoukian A., Aslanian A., Gheg(h)ard, Milano, 1973 (Documenti di architettura armena, 6).

Մուրադ Հասրաթյան

ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻՔԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու: Կազմավորվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի 1996-ի մայիսի 30-ի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Գավառի Ս.Աստվածածին եկեղեցի: Ընդգրկում է ՀՀ Գեղարքունիքի մարզը:

Գ. թ-ի տարածքը զբաղեցնում է պատմ. Սյունյաց և Հաղպատի եպիսկոպոսությունների տարածքի, համապատասխանաբար՝ հս-արմ. և արլ. մասերը: XV դ. տարածքը ժամանակավորապես ենթարկվել է Գանձասարի կաթողիկոսությանը, սակայն 1513-ին Գեղարքունիքի մելիքներն ու տանուտերերը գնացել են Տաթևի վանք, ծանոթացել Գեղարքունիքի՝ Սյունյաց աթոռին ենթակա լինելու մասին փաստաթղթերին և ստորագրությամբ վերահաստատել են թեմի ավանդ. վիճակը:

Թեմի տարածքում են Սևանավանքը (IV– IX դդ), Շողագավանքը (IX դ.), Հայրավանքը (IX–XIII դդ.): Գ.թ-ի գործող եկեղեցիներն են Գավառի Ս.Աստվածածինը, Ս.Խաչը, Հացառատի Ս.Աստվածածինը, Ս.Գրիգոր Լուսավորիչը, Նորաշենի Ս.Նարեկը, Դդմաշենի Ս.Թադեոսը, Ծովազարդի Ս. Կարմիր Ավետարանը, Նորատուսի Ս.Գրիգոր Լուսավորիչը, Մարտունու Ս. Աստվածածինը, Գեղհովիտի Թուխ Մանուկը, Ձորագյուղի Ս.Կարապետը: Եկեղեց. տոներին արարողություններ են կատարվում նաև Մաքենյաց վանքում և Վանեվանում: Սևանավանքի Վազգենյան հոգևոր դպրանոցը ենթարկվում են անմիջապես Մայր աթոռին: Գործում է երեք կիրակնօրյա դպրոց: Թեմը Մարտունու մանկատան հովանավորն է: Գ. թ-ի առաջնորդն է Սիոն եպս. Ադամյանը (2000-ից):

Գրկ. Բարխուդարյան Ս., Գեղարքունիքի մելիքներն ու տանուտերերը ըստ Տաթևի վանքի մի փաստաթղթի, ԲՄ, № 8, 1967: Մաթեվոսյան Կ., Հայաստանի թեմերը (պատմություն և արդիականություն), «Էջմիածին», 1998, № 2–3:

Կարեն Մաթևոսյան

ԳԵՎՈՐԳ, սուրբ Գեվորգ Զորավար (ծ. թ. անհտ – նահ. մոտ 303, Նիկոմեդիա), III–IV դարերի վկա, սուրբ զորավար, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Մեծացել է քրիստոնյա ընտանիքում: Զինվորագրվելով՝ իր անօրինակ արիության և իմաստության շնորհիվ հռոմ. Դիոկղետիանոս կայսրի օրոք (284–305) հռոմ. բանակում հասել է զորավարի աստիճանի: Երբ սկսվել են քրիստոնյաների դեմ Դիոկղետիանոսի հալածանքները, և կայսրը հրապարակել է հրովարտակ՝ ընդդեմ քրիստոնեության, Գ. պատռել է Նիկոմեդիա քաղաքի հրապարակում կախված արքուն. հրովարտակը: Այդ արարքի համար ենթարկվել է չարչարանքների, սակայն ոչ միայն չի ուրացել հավատը, այլև Տերունական խոսքով քաջալերել է հավատակիցներին՝ կոչելով չվախենալ նրանցից, ովքեր ի զորու են մարմինը մեռցնել, բայց ո՛չ հոգին: Բազմաթիվ ավանդություններ են հյուսված ս. Գ-ի մասին. ըստ դրանցից մեկի, տեսնելով ս. Գ-ի հրաշագործությունները քրիստոնեություն են ընդունել Մագնետիոս կայսրի կինը՝ Աղեքսանդրիա թագուհին, և Աթանասիոս անունով կախարդը: Կայսրը հրամայել է սպանել ս. Գ-ին և Աղեքսանդրիա թագուհուն: Ըստ մի այլ ավանդության, ս. Գ. վիշապին սպանելով՝ ազատել է մի կույսի: Առհասարակ նա ընկալվել է իբրև վիշապասպան սուրբ:

Ս. Գ. անունով եկեղեցիներ ունեն հայերը և եվրոպ. ժողովուրդները: Ս. Գ. համարվել է Անգլիայի պահապան սուրբը: Հայ եկեղեցին նրա հիշատակը տոնում է Խաչվերացի 2-րդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը:

Գրկ. Սուրբերու կյանքը, Ե., 1994: Գալուստյան Շ., Համաքրիստոնեական սուրբեր, Ե., 1997:

Լևոն Սարգսյան

ԳԵՎՈՐԳ Ա ԲՅՈՒՐԱԿԱՆՑԻ, Խուլորբուկ, Հոյլորբուկ (ծ.թ.անհտ – 795), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 792-ից: Հաջորդել է Սողոմոն Ա Գառնեցուն: Գ. Ա Բ. ծնունդով Արագածոտն գավառից էր: Նրա հայրապետ. գործունեության մասին ոչինչ չի ավանդվում: Կաթողիկոս. գահին Գ. Ա Բ-ուն հաջորդել է Հովսեփ Բ Փարպեցին:

ԳԵՎՈՐԳ Բ ԳԱՌՆԵՑԻ [ծ. թ. անհտ – 897, Վասպուրական, ամփոփվել է Ձորավանքում (Կոխպանք գ. մոտ)], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 877-ից: Հաջորդել է Զաքարիա Ա Ձագեցուն: Գ. Բ Գ. կաթողիկոս է կարգվել Հայոց Աշոտ Բագրատունի Իշխանաց իշխանի ցանկությամբ: Գ. Բ Գ., սատարելով Աշոտ Բագրատունուն և մի քանի նախարարների, Արաբ. խալիֆայության առջև բարձրացրել է հայկ. պետականության վերականգնման հարցը: 885-ին Երազգավորսում Հայոց թագավոր է օծել Աշոտ Բագրատունուն (Աշոտ Ա): Աշոտ Ա-ի մահից հետո, 890-ին թագավոր է օծել նրա որդուն՝ Սմբատ Ա Բագրատունուն, դրանով առաջ բերելով Աշոտ Բագրատունու եղբոր՝ Աբաս սպարապետի դժգոհությունը:

Գ. Բ Գ. իր հայրապետ. գործունեությամբ ջանացել է պահպանել Հայաստանի ներքին խաղաղությունը՝ կարգավորելով Վասպուրականի Արծրունիների ու Տարոնի Բագրատունիների, ինչպես նաև Սմբատ Ա Բագրատունու և նրա հորեղբայր Աբասի միջև վեճերն ու գժտությունները: 894-ին Ատրպատականի ամիրա Ավշինը ձերբակալել է հաշտության առաջարկով իր մոտ եկած Գ. Բ Գ-ուն և երկու ամիս անց ազատել փրկագնով: Կաթողիկոս. գահին Գ. Բ Գ-ուն հաջորդել է Մաշտոց Ա Եղիվարդեցին:

Գրկ. Թ ո վմա Արծրո ւն ի և Ան անուն, Պատմություն Արծրունյաց Տան, Ե., 1985: Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1996: Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ.1, ԿՊ, 1912:

Արթուր Կարապետյան

ԳԵՎՈՐԳ Դ ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԵՑԻ, Մեծագործ (Քերեստեճյան Գրիգոր Պետրոսի, 5.7.1813, Կ.Պոլիս – 6.12. 1882, Վաղարշապատ), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1866-ից, օծվել է մայիսի 2-ին: Հաջորդել է Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցուն: Սովորել է Կ.Պոլսի Գումգափուի ժառանգավորաց վարժարանում: 1835-ին ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա, 1841-ին ստացել ծայրագույն վարդապետ. աստիճան, 1848-ին օծվել եպիսկոպոս: 1844-ից՝ արևմտահայ Բրուսայի թեմի հոգևոր առաջնորդ, 1858-ի հոկտ. 17-ից՝ Կ.Պոլսի հայոց պատրիարք: Մասնակցել է Ազգ. սահմանադրության մշակմանը: Համաձայն չլինելով սահմանադրության որոշ դրույթների հետ՝ 1860-ի ապրիլի 21-ին հրաժարական է տվել: 1861-ի հոկտից՝ կրկին Բրուսայի թեմի առաջնորդ: Ընտրվելով կաթողիկոս՝ 1866-ի մայիսի 27-ին հրապարակել է իր անդրանիկ հայրապետ. կոնդակը՝ շեշտելով, որ Հայ եկեղեցու վարդապետության մեջ ոչ մի փոփոխություն չպետք է կատարել, եկեղեցում աշխարհաբարը հարկ է գործածել միայն քարոզելիս և խրատելիս, իսկ արարողությունները կատարել բացառապես գրաբարով: Ձեռնարկելով արևելահայ դպրոց. գործի կարգավորումը՝ Գ. Դ Կ. 1867-ին Էջմիածնում կազմակերպել է ուսումնական հանձնաժողով (որը կարգադրել է դպրոցներ բացել հայաբնակ բոլոր քաղաքներում և գյուղերում), 1873-ին՝ թեմերի դպրոցական տեսչություն: 1874-ին հիմնել է Էջմիածնի ճեմարանը, որը հետագայում կոչվել է նրա անունով (տես Գևորգյան ճեմարան): Կազմակերպել է նաև «Արարատ» ամսագրի հրատարակումը, Էջմիածնի թանգարանը, կարգավորել Մայր աթոռի տպարանն ու մատենադարանը: 1879-ին ս. Մեսրոպ Մաշտոցի շիրիմի վրա կառուցել է Օշականի եկեղեցին: Լինելով հմուտ շարականագետ՝ Գ. Դ Կ. միակերպություն և կանոնավորություն է մտցրել հոգևոր երաժշտության մեջ, 1873–74-ին Կ. Պոլսից Էջմիածին է հրավիրել ձայնագրագետ-երգահան Ն. Թաշճյանին և Կ. Պաղտատլյանին, Հ. Լիմոնճյանի ստեղծած ձայնանիշերով կազմակերպել հայկ. ձայնագրության նոր համակարգի ուսուցումն ու տարածումը, հոգևոր երգերի ժողովածուների պաշտոնական վավերացումն ու հրատարակումը: Գ. Դ Կ-ի պատվերով Թաշճյանին աշակերտած 25 հայ երիտասարդներ դարձել են Լիմոնճյան համակարգով ձայնագրության ուսուցիչներ: Գ. Դ Կ. տրամաբան. ավարտի է հասցրել Մովսես Սյունեցու սկսած և Սիմեոն Ա Երևանցու շարունակած գործը՝ կարգավորելով երգեցողության դրվածքը ազգ. դպրոցներում: Ուս., հոգևոր ու շին. զանազան ծրագրերի իրականացման նյութ. կայուն հիմք ստեղծելու նպատակով կարգադրել է, որ հոգևորականների ունեցվածքը նրանց մահից հետո հանձնվի Մայր աթոռի տնօրինությանը: Փորձել է վերացնել կամ սահմանափակել Սսի և Աղթամարի կաթողիկոսությունների իրավունքները, սակայն հանդիպել է արևմտահայ հոգևոր, հաս. գործիչների դիմադրությանը: Դեմ էր 1877–78-ի ռուս-թուրք. պատերազմից հետո հայերի գաղթին Անդրկովկաս՝ պատճառաբանելով, որ չպետք է դատարկել Արևմտահայաստանի հայաբնակ գավառները: Հայկ. հարցի և արտաքին քաղ. խնդիրների նկատմամբ զգուշավոր, սպասողական դիրքորոշում է ունեցել, գործուն մասնակցություն չի ցուցաբերել արևմտահայ գաղթականներին օգնելու նպատակով ծավալված համահայկ. հանգանակություններին, ինչի համար ժամանակակիցները քննադատել են նրան: Այդուհանդերձ, ժողովուրդը Գ. Դ Կ-ին, ի պատիվ նրա կատարած ծավալուն գործերի, կոչել է Մեծագործ: Կաթողիկոս. գահին Գ. Դ Կ-ուն հաջորդել է Մակար Ա Թեղուտցին:

Գրկ. Աբեղյան Մ., Գևորգ Դ Մեծագործ կաթողիկոս Ամենայն հայոց, Վաղ-պատ, 1899: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ.3, մաս 2, Բեյրութ, 1961:

Վարդան Դևրիկյան

ԳԵՎՈՐԳ Ե ՍՈՒՐԵՆՅԱՆՑ, Տփղիսեցի (28.8.1847, Թիֆլիս – 8.5.1930, Էջմիածին, ամփոփվել է Մայր տաճարի բակում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1911-ից: Հաջորդել է Մատթեոս Բ Կոստանդնուպոլսեցուն: Սովորել է Թիֆլիսի դասական գիմնազիայում (1865–68): Վարդապետ՝ 1872-ին, եպիսկոպոս՝ 1882-ին: 1874ին նշանակվել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանի ուսուցիչ: 1875-ին՝ Արցախի թեմի առաջնորդ և դպրոցների տեսուչ: 1877-ին ստանձնել է Ագուլիսի Ս. Թովմա առաքյալ վանքի վանահայրությունը, 1878-ից՝ առաջնորդական փոխանորդ Ալեքսանդրապոլում, 1881-ին նշանակվել է Երևանի փոխթեմակալ, հոգացել ժողովրդի հոգևոր և մտավոր դաստիարակության, եկեղեցիների բարեկարգման մասին: 1886-ից՝ Աստրախանի թեմի առաջնորդ: 1894-ին նշանակվել է Վրաստանի թեմի առաջնորդ: Գ. Ե Ս. թեմում իր գործունեությունը սկսել է եկեղեցիները նորոգելու, նորերը կառուցելու աշխատանքով: Նրա ջանքերով բացվել են նոր դպրոցներ, ուս. հաստատություններ, Թիֆլիսում ստեղծվել է «Թիֆլիսի հայ քահանաների միաբանությունը»: Գ. Ե Ս. հովանավորել է Մ. Եկմալյանին և նրա մշակած քառաձայն պատարագը մտցրել եկեղեցի, կազմակերպել դրա տպագրությունը: 1907-ին նշանակվել է կաթողիկոս. տեղապահ: Գ. Ե Ս. բարերար Ալ. Մանթաշյանի նյութ. աջակցությամբ ավարտին է հասցրել Մայր տաճարի նորոգումը: 1912-ին, արդեն Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գ. Ե Ս-ի նախաձեռնությամբ կազմվել է հայ ազգ. պատվիրակություն (Պողոս Նուբարի ղեկավարությամբ), որը պաշտպանելու էր Հայ դատը եվրոպ. կառավարությունների առջև: Առաջին համաշխ. պատերազմի տարիներին, համոզվելով, որ Ռուսաստանի հաղթանակից է կախված արևմտահայերի ճակատագիրը, Գ. Ե Ս. դիմել է Նիկոլայ II կայսրի օգնությանը: 1918-ի մայիսին զգալի դեր է խաղացել թուրք. զավթիչների դեմ հայ ժողովրդի մղած հերոսամարտերի կազմակերպման գործում: Հայաստանում խորհրդ. կարգերի հաստատումից հետո նա կոնդակներով համայն հայությանը կոչ է արել նեցուկ լինել կառավարությանը հայրենաշեն գործում: Կաթողիկոս. գահին Գ. Ե Ս-ին հաջորդել է Խորեն Ա Մուրադբեկյանը:

Սանդրո Բեհբուդյան

ԳԵՎՈՐԳ Զ ՉՈՐԵՔՉՅԱՆ (2.12. 1868, Նոր Նախիջևան – 9.5.1954, Էջմիածին, ամփոփվել է Մայր տաճարի բակում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1945-ից: Հաջորդել է Խորեն Ա Մուրադբեկյանին: Սովորել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում (1879–89), Լայպցիգի համալսարանում (աստվածաբանության և փիլիսոփայության բաժիններում) և կոնսերվատորիայում (1889–94): 1889-ին ձեռնադրվել է սարկավագ, 1913-ին՝ վարդապետ. նշանակվել է Նոր Նախիջևանի առաջնորդական փոխանորդ: 1915-ի հայկ. կոտորածներից փրկված գաղթականների Եղբայրական օգնության կոմիտեի անդամ էր, իսկ 1916-ից՝ նախագահ: 1916-ի մայիսի 17ից՝ Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի Սինոդի անդամ: 1917-ին ձեռնադրվել է եպիսկոպոս: 1922–27-ին՝ Վրաստանի թեմի առաջնորդ, 1927-ից՝ Գերագույն հոգևոր խորհըրդի անդամ: 1938-ին կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյանի եղերական մահից հետո մինչև 1941-ը ղեկավարել է Հայ եկեղեցու գործերը: 1941-ի ապրիլին Ազգ. եկեղեց. ժողովում ընտըրվել է կաթողիկոսական տեղապահ, 1945-ի հունիսին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս: Երկրորդ համաշխ. պատերազմի տարիներին սփյուռքահայության շրջանում կազմակերպել է հանգանակություն «Սասունցի Դավիթ» և «Գեներալ Բաղրամյան» տանկային շարասյուների ստեղծման համար: Նրա կաթողիկոսության օրոք վերածնունդ են ապրել ԽՍՀՄ տարածքում գտնվող հայոց թեմերը, հրատարակվել է «Էջմիածին» ամսագիրը, վերաբացվել են Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանը, տպարանը, վերադարձվել ճեմարանի գրադարանը, վանքապատկան շենքերի մի մասը, ինչպես նաև՝ Ս. Հռիփսիմե, Ս. Գեղարդավանք և Խոր վիրապի վանքերը: Գ. Զ Չ. կարևոր խնդիր է համարել մայր հայրենիքի և սփյուռքահայության կապերի ամրապնդումը, սփյուռքի եկեղեց. և ազգ. միասնության ապահովումը: Մեծ ավանդ է ունեցել 1946–48-ի հայրենադարձության կազմակերպման գործում: 1945-ի ապրիլին Մոսկվայում Ի. Ստալինի հետ հանդիպման ժամանակ բարձրացրել է Արմ. Հայաստանի հողերի խնդիրը, իսկ 1945-ի հոկտ. 25-ին կոնդակով դիմել է ԽՍՀՄ-ի, ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի կառավարություններին՝ հայկ. հողերը Թուրքիայից հետ ստանալու խնդրանքով: 1947-ի ապրիլի 20-ին հրապարակել է ընդարձակ մի կոնդակ՝ «Հայկական հարցի լուծման մասին»: Ողջունել է 1947-ի ապրիլին Նյու Յորքում գումարված Հայկ. համաշխ. կոնգրեսը, որի նպատակն էր վերստին արծարծել Թուրքիայի բռնագրաված հայկ. տարածքների վերադարձման հարցը:

Կաթողիկոս. գահին Գ. Զ Չ-ին հաջորդել է Վազգեն Ա Պալճյանը: Երկ. Քարոզգիրք, Էջմիածին, 1918:

Գրկ. Ստեփանյանց Ս., Հայ առաքելական եկեղեցին ստալինյան բռնապետության օրոք, Ե., 1994: Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության (1938–1955 թթ.), գիրք 6. Գևորգ Զ Չորեքչյան կաթողիկոս Ամենայն հայոց, Ե., 1999:

Ստեփան Ստեփանյանց

ԳԵՎՈՐԳ ՄԵՂՐԻԿ, Սեվան ց ի, Դ րազարկցի [մոտ 1043–45, գ. Անալյուր (Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգում) – մոտ 1113–15, Դրազարկ, թաղված է Դրազարկի Մեծ անապատում], մատենագիր, մանկավարժ: Երկար տարիներ եղել է Սևանի վանքի միաբանության անդամ: Սկզբնաղբյուրներում հիշատակվում է «սուրբ և առաքինազարդ», «սքանչելի», «քաղցրուսույց» վարդապետ: Իր բարության, մեղմության համար նրան կոչել են Մեղրիկ: Գ. Մ. եղել է խստակրոն, 50 տարի վարել ճգնավոր. կյանք, ճանաչվել որպես ամենայն հայոց «հայր խոստովանութեան»: XI դ. վերջին մի քանի արևելյան վարդապետների հետ գաղթել է Կիլիկիա: Գ. Մ. և Գրիգոր Բ Վկայասերի աշակերտ Կիրակոս վարդապետը, որպես գլխավոր վարդապետներ, ուղեկցել են Բարսեղ Ա Անեցուն Եդեսիայից Բեսան՝ Կիլիկիայի հայ իշխան Գող Վասիլին և տեղի վանքերն այցելելիս: Հիշատակվում է հատկապես Շուղր անապատի Կարմիր վանք կատարած այցը: Գ. Մ. կյանքի վերջին շրջանում հաստատվել է Դրազարկի վանքում, որտեղ (Կիրակոս Գիտնականի հետ) ծավալել է եռանդուն գործունեություն: Նորոգել է վանքը, սահմանել ճգնավոր. կանոններին համապատասխան նոր կանոնադրություն, նույնը հաստատել նաև Սսի Խորին անապատում, զբաղվել մատենագրությամբ: Նրա շնորհիվ այդ շրջանում ավելի է մեծացել Դրազարկի վանքի՝ որպես կրթ., գրչության, գիտ., մշակութ. կենտրոնի դերն ու նշանակությունը: Գ. Մ-ի գրական ժառանգությունից քիչ բան է պահպանվել: Հայտնի է, որ Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսի հանձնարարությամբ, որպես ծիս. կանոնների գիտակ, մասնակցել է Ճաշոց ժողովածուի կարգավորման աշխատանքներին, ավելացրել տոներ և համապատասխան ընթերցվածքներ: Պահպանվել են նրա «Խոստովանութիւն հավատացելոց ուղղափառաց», «Աղօթք և երգք աւրհնութեանց», «Աղօթք ի Հայրն երկնաւոր» և այլ աղոթքներ ու երգեր: «Վարք սրբոց»-ում կա Պետրոս առաքյալի նշխարների պատմությանը նվիրված նրա աշխատության համառոտագրությունը: Ըստ Հայսմավուրքի, Գ. Մ-ի հիշատակը նշվում է հուլիսի 30-ին:

Էլյա Հարությունյան

ԳԵՎՈՐԳ ՍԿԵՎՌԱՑԻ, Լամբրոնացի, Սսեցի (1246/47, Կիլիկիայի Լամբրոն բերդաքաղաք – 1301), վարդապետ, մեկնիչ, գրիչ, հռետոր, մշակութային-հասարակական գործիչ: Նախապես ուսանել է մորեղբոր՝ Գրիգոր Սկևռացու, իսկ 1256–57-ին՝ Մխիթար Սկևռացու մոտ, այնուհետև ուսումը շարունակել Վարդան Արևելցու հիմնադրած դպրոցում, որտեղ ստացել է աստվածաբան., փիլ. և լեզվաբան. հիմնավոր կրթություն: Անմիջական մասնակցություն է ունեցել Հայ և հռոմ. եկեղեցիների միության դեմ տարվող պայքարին: Գործել է Կիլիկյան Հայաստանի տարբեր վայրերում, մասնավորապես՝ Սկևռայի վանքում: 1267-ին խմբագրել է Տոնապատճառ ժողովածուն: Հավանաբար 1295-ին գրել է «Մեկնութիւն Եսայեայ», ապա, Արքաեղբոր պատվերով՝ «Համառօտ մեկնութիւն գործոց առաքելոց» խմբագիր աշխատությունները: Վերջինիս խնդրանքով, 1288-ին Գ. Ս. գրել է նաև «Ներբող Յովհաննէսի ավետարանչին» գործը: Առանձնահատուկ նշանակություն ունեն նրա՝ գրչության արվեստին նվիրված աշխատությունները, որոնցում կանոնակարգված են հայոց լեզվի՝ ժամանակի գրադարձության, ուղղագրության, կետադրության և առոգանության սկզբունքները («Խրատք յաղագս գրչութեան արուեստի», «Խրատք վասն հանգամանաց հեգից…», «Խրատք վասն առոգանութեանցն»): Գ. Ս-ուն է վերագրվում Աստվածաշնչի նախադրությունների և գլխագրությունների կազմումը: Նրան է վերագրվում նաև Գրիգոր Խուլի Շարակնոցի՝ «Խլկցի» կոչվող շարականների ուղղումը և խմբագրումը: Գ. Ս. հմուտ է եղել նաև հայերենի տաղաչափության և խազագրության արվեստներին, մշակել է խազանշանների երաժշտ. կիրառության կատարելագործված սկզբունքներ՝ նոր մակարդակի բարձրացնելով միջնադարյան երաժշտածիս. երգարանների արվեստը: Աշակերտների հաղորդած տեղեկությունների համաձայն, գրել է բազմաթիվ գանձեր, ներբողյաններ, խրատներ:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Նույնի, Հայապատում, Վնտ., 1901: Զարբհանալյան Գ., Պատմութիւն հայ հին դպրութեան, Վնտ., 1932: Ջահուկյան Գ., Քերականական և ուղղագրական աշխատությունները հին և միջնադարյան Հայաստանում (V–XV դդ.), Ե., 1954: Խաչերյան Լ., Գրչության արվեստի լեզվական-քերականական տեսությունը միջնադարյան Հայաստանում, Ե., 1962: Բաղդասարյան Է., Գևորգ Սկևռացու «Վարքը», ԲՄ, № 7, 1964: Թահմիզյան Ն., Հիմնական խազերի միակցությունը, ԲՄ, № 9, 1969:

Հասմիկ Բադալյան

ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆ, հոգևոր բարձրագույն ուսումնական հաստատություն Վաղարշապատում: Հայագիտ., մանկավարժ. ու մշակութ. կարևոր կենտրոն: Նպատակն էր՝ Հայ եկեղեցին ու դպրոցը համալրել բարձրագույն կրթությամբ հոգևորականներով և ուսուցիչներով: Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսը Ռուսաստանի Ալեքսանդր II ցարի հետ անձն. հանդիպման արդյունքում (1866) ճեմարան հիմնադրելու թույլտվություն է ստացել: Գ. ճ-ի շինարարությունը սկսվել է 1869-ի մայիսի 25-ին, հանդիսավոր բացումը կատարվել է 1874-ի սեպտ. 28-ին, դասավանդումը՝ սեպտ. 30-ից, 60 սաներով: Նույն թվականին Ռուսաստանի լուսավորության նախարարության վավերացրած կանոնադրությամբ ճեմարանն ունենալու էր երկու բաժին՝ դասարանական՝ 6-ամյա (հավասարեցված ռուս. միջն. դպրոցին) և լսարանական՝ 3-ամյա ուսուցմամբ և տալու էր հոգևոր բարձրագույն կրթություն: 1882-ին, երբ ճեմարանին է միացել Էջմիածնի ժառանգավորաց դպրոցը, կոչվել է Ժառանգավորաց հոգևոր ճեմարան Ս. Գևորգյան: Հետագայում հիմնադրի անունով վերանվանվել է Գ. ճ.: Գ. ճ. փակ տիպի գիշերօթիկ էր (փոքրաթիվ երթևեկ աշակերտներով): Ընդունվել են Հայ առաքելական եկեղեցու դավանանքին պատկանող 14–16 տարեկան շնորհալի պատանիներ՝ անվճար ուսուցմամբ: XX դ. սկզբին Գ.ճ. ունեցել է 230 ձրիավարժ և 20 թոշակավոր սաներ: Ուսանողները մանկավարժ. պրակտիկան անցկացրել են հատուկ հենակետային դպրոցում՝ վարժոցում, կամ Վաղարշապատի ծխական դպրոցներում: Ճեմարանը պահվել է Էջմիածնի վանքի եկամուտների, ընդհանուր հանգանակությունների, նվիրատվությունների ու կտակների միջոցով (տարեկան շուրջ 50 հզ. ռուբլի): Վերատեսուչը կաթողիկոսն էր, որը գործերը վարել է ուս. խորհրդի և տեսչի միջոցով: Գ. ճ-ի տեսուչներ են եղել Խորեն եպս. Գալֆայանը, Գաբրիել եպս. Այվազովսկին, Արշակ վրդ. Նահապետյանցը, Սարգիս եպս. Գասպարյանը, Կ. Կոստանյանցը, Կարապետ վրդ. ՏերՄկրտչյանը, Գարեգին վրդ. Հովսեփյանը, Մեսրոպ վրդ. Տեր-Մովսիսյանը, Մ. Բերբերյանը, Բագրատ եպս. Վարդազարյանը և այլք:

Չնայած գործադրված ջանքերին՝ Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու օրոք շրջանավարտներից որևէ մեկը կուսակրոն հոգևորական չի դարձել: Գ. ճ-ում ավելի շատ իշխել է աշխարհիկ ոգին: Ճեմարանն իր կոչմանը և խնդիրներին նպատակաուղղելու գործում կարևոր դեր է խաղացել Մակար Ա Թեղուտցին: Նա ուժեղացրել է ուսուցչական կազմը՝ հրավիրելով Ա. Նահապետյանին, Ա. Մանդինյանին, Փ. Վարդանյանին, Ս. Պալասանյանին, Մ. Պալյանին, Մ. Օրմանյանին: Վերջինս նշանակվել է Գ. ճ-ի աստվածաբան. առարկաների ուսուցիչ: Նրա ջանքերով 1888-ին շրջանավարտներից չորսն առաջին անգամ ձեռնադրվել են կուսակրոն հոգևորական: Ճեմարանը տվել է բազմակողմանի ընդհանուր կրթություն: Դպրոցական բաժնում դասավանդվել են հայոց պատմություն և աշխարհագրություն, ընդհանուր պատմություն և աշխարհագրություն, հայկ. մատենագրություն, հայոց և օտար լեզուներ (ռուս., ֆրանս., գերմ.), բնագիտություն, տիեզերագիտություն, մաթեմատիկա, Ս. Գիրք, եկեղեց. երաժշտություն, տրամաբանություն ևն: Լսարանական բաժնում դասավանդվել են հայոց լեզու (աշխարհաբար և գրաբար՝ քննական), հայոց պատմություն (քննական), եկեղեց. մատենագրություն, հայ գրականություն, ընդհանուր եվրոպ. գրականություն, փիլիսոփայություն, հոգեբանություն, մանկավարժություն, քաղաքատնտեսություն, Հայ եկեղեցու պատմություն, հայ եկեղեց. իրավունք, ծիսագիտություն, հին հուն. ևն: Շրջանավարտները ներկայացրել են ավարտական շարադրանք, որը պաշտպանվել է քննական հանձնաժողովի առջև, այնուհետև նրանք ձեռնադրվել են կամ ուսումը շարունակել ռուս. և եվրոպ. բարձրագույն ուս. հաստատություններում: Տարբեր տարիներ Գ.ճ-ում դասախոսել են Մ. Աբեղյանը, Հ. Աճառյանը, Ե. Թադևոսյանը, Լեոն, Ս. Լիսիցյանը, Ք. ԿարաՄուրզան, Կոմիտասը, Կ. Կոստանյանցը, Ս. Հարությունյանը, Ա. Հովհաննիսյանը, Հ. Հովհաննիսյանը, Հ. Մանանդյանը, Մեսրոպ արք. ՏերՄովսիսյանը (Մագիստրոս) և այլք: Դասախոսների մի մասը Գ. ճ-ի նախկին սաներն էին: Այստեղ են մշակվել հայկ. դպրոցների ուս. ծրագրերը, կազմվել դասագրքեր ու ձեռնարկներ, գրվել պատմագիտ., բանասիր., մանկավարժ. ու աստվածաբան. բնույթի բազում երկեր, որոնցից շատերը հայագիտության մնայուն արժեքներ են: Ավելի քան 50 տարի Անդրկովկասի հայկ. դպրոցների ուսուցչական կազմը համալրվել է ճեմարանի շրջանավարտներով: XIX դ. վերջի և XX դ. սկզբի արևելահայ հոգևորականները մեծ մասամբ Գ. ճ-ի շրջանավարտներն էին: Նշանավորներից են Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Զ Չորեքչյանը, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Ա Հովսեփյանը, Հուսիկ արք. Զոհրապյանը, Ներսես արք. Մելիք-Թանգյանը, Տիրայր արք. Տեր-Հովհաննիսյանը և այլք: Մեծ է Գ. ճ-ի ավանդը գրականության, գիտության, հաս-քաղ. մտքի, մանկավարժության զարգացման բնագավառներում: Այդտեղ են սովորել գրողներ Ա. Ահարոնյանը, Ա. Բակունցը, Դ. Դեմիրճյանը, Ա. Իսահակյանը, Լ. Շանթը և ուր., հայագետներ Մ. Աբեղյանը, Ա.Աբրահամյանը, Ն. Ադոնցը, Ն. Աղբալյանը, Թ. Ավդալբեգյանը, Ա. Զամինյանը, Խ. Կանայանը, Ս. Մալխասյանցը, Ա. Տերտերյանը և ուր., երաժշտագետներ Ա. Բրուտյանը, Կոմիտասը, Ա. Շահմուրադյանը և ուր., մանկավարժներ Կ. Աբովյանը, Բ. Բահաթրյանը, Գ. Էդիլյանը, Սիմակը և ուր., հաս-պետ. գործիչներ Ա. Դարբինյանը, Ա. Գյուլխանդանյանը, Գ. Խաժակը, Ա. Միկոյանը, Ա. Մռավյանը, Ս. Վրացյանը, Հ. Տեր-Հակոբյանը (Իրազեկ) և ուր.: Գ. ճ-ի սաներն ու դասախոս. կազմը գործուն մասնակցություն են ունեցել հայկ. դպրոցները փակելու և եկեղեց. գույքը բռնագրավելու՝ ցար. կառավարության 1903-ի հունիսի 12-ի որոշման դեմ ցույցերին ու ելույթներին, կամավոր. շարժմանը, 1918-ի մայիսյան հերոսամարտերին և այլ իրադարձությունների: 1917-ի վերջին քաղ. ու ռազմ. անբարենպաստ պայմանների հետևանքով, Գևորգ Ե Սուրենյանց կաթողիկոսի որոշմամբ, ճեմարանը դեկտ. 21-ին առժամանակ դադարեցրել է պարապմունքները և շենքը տրամադրել զինվորական հրամանատարությանը: 1919–20-ին փորձեր են կատարվել Գ. ճ. վերաբացելու ուղղությամբ: Կաթողիկոսի 1919-ի սեպտեմբերի կոնդակով՝ Գ. ճ. վերաբացվելու էր որպես հայագիտ., աստվածաբան. բարձրագույն ուսումնավայր: Գ. ճ. վերաբացելու ՀՀ կրթության նախարար Ն. Աղբալյանի ջանքերն ապարդյուն են անցել:

Գ. ճ-ի դասախոսները որոշիչ դեր են խաղացել Հայաստանի համալսարանի (հետագայում՝ ԵՊՀ) ստեղծման գործում: Ճեմարանի գրադարանի եզակի և հարուստ հավաքածուն (45 հզ. գիրք) դարձել է Ազգ. գրադարանի և Մատենադարանի հիմնարար ֆոնդերից: 1945-ի նոյեմբ. 1-ին Գևորգ Զ Չորեքչյանի ջանքերով բացվել է Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանը, որը, ավելի համեստ շրջանակներում, շարունակում է Գ. ճ-ի ավանդույթները: 1995-ին Գ. ճ-ի շենքը որպես սեփականություն վերադարձվել է Մայր աթոռին: 1996–97-ին հիմնովին վերանորոգվել է ամերիկահայ բարերարներ Գևորգ և Սիրվարդ Հովնանյանների միջոցներով՝ օժանդակությամբ ու հսկողությամբ ԱՄՆ-ի հայոց արևելյան թեմի Հայ օգնության ֆոնդի (ՀՕՖ): 1997–98 թթ. ուս. տարվա շեմին տեղի է ունեցել Գ. ճ-ի վերաբացման հանդիսությունը: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա-ի կարգադրությամբ Գ. ճ. վերանվանվել է Գևորգյան հոգևոր ճեմարան: Ուսումնառության շրջանը՝ վեցամյա: Դասավանդում են ինչպես նախորդ տարիների ճեմարանական լավագույն շրջանավարտները, այնպես էլ արտերկրից հրավիրված կրոնի ուսուցման մասնագետները: Ուսանողների թիվը՝ մոտ 100: Ճեմարանում գործում են համակարգչային և երաժշտ. սրահներ: Կառուցվել է ննջարանային նոր մասնաշենք (2000): Վեհափառ հայրապետի և տեսչության ջանքերով հնարավորություն է ընձեռվել ճեմարանավարտներին՝ ուսումը շարունակելու արտերկրի կրոն. հաստատություններում: Գևորգյան հոգևոր ճեմարանի տեսուչն է Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյանը (2000-ից):

Գրկ. Աբեղյան Մ., Գէորգ Դ. մեծագործ կաթողիկոս ամենայն հայոց, Վաղ-պատ, 1899: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 3, Երուսաղեմ, 1927: Վարդանյան Մ., Վերաբացվեց Գևորգյան ճեմարանը, «Էջմիածին», 1997, № 8–9:

Պետրոս Հովհաննիսյան

ԳԵՏԱՐԳԵԼԻ Ս. ՆՇԱՆ ՎԱՆՔ, տես Ձագավանք:

ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՈՒՐԴ (ԳՀԽ), Ամենայն հայոց կաթողիկոսին առընթեր վարչախորհրդակցական մարմին: Անդամներին նշանակում է կաթողիկոսը՝ Ազգ-եկեղեց. ժողովի որոշմամբ: Ստեղծել է Գևորգ Ե Սուրենյանց կաթողիկոսը 1924-ի հունվ. 1-ին, նախկին Սինոդի փոխարեն: Նախկինում բաղկացած էր 6 բարձրաստիճան հոգևորականներից, ապա Ազգ-եկեղեց. ժողովը այն համալրել է նաև 3 աշխարհականներով: Իր գոյության ընթացքում ԳՀԽ կազմն ընդգրկել է 6–7 հոգևորականներ և 3–4 աշխարհականներ: 1938–45-ին ընդհանրապես կազմալուծված է եղել: Ներկայումս ունի 11 հոգևորական և 5 աշխարհական անդամներ: ԳՀԽ լիազոր անդամներն են արտասահմ. 4 երկրամասերից հետևյալ թեմական առաջնորդները՝ Զավեն արք. Չինչինյանը (Մերձ. Արևելք), Գյուտ արք. Նագգաշյանը (Եվրոպա), Գիսակ եպս. Մուրադյանը (Ամերիկա), Աղան արք. Պալիոզյանը (Ծայրագույն Արևելք): Ընդլայնված կազմը ժողով է գումարում տարեկան երկու անգամ: ԳՀԽ քննարկում է վարչակազմակերպչական, մշակութ., եկեղեց., տնտ., շինարար. և բարեսիրական այլ հարցեր: ԳՀԽ նախագահն է Ամենայն հայոց կաթողիկոսը: Անդամ հոգևորականներից մեկն ընտրվում է ատենապետ, իսկ անդամ հոգևորականներից կամ աշխարհականներից մեկը՝ ատենադպիր՝ մեկ տարի ժամանակով: ԳՀԽ-ի քննարկած հարցերի մասին վերջնական որոշում է կայացնում և գործադրում Ամենայն հայոց կաթողիկոսը: ԳՀԽ անդամներ են եղել Խորեն արք. Մուրադբեկյանը, Գևորգ արք. Չորեքչյանը, Վազգեն եպս. Պալճյանը (հետագայում՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոսներ), Գարեգին արք. Հովսեփյանը (հետագայում՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս), ինչպես նաև Ստեփան Կամսարականը, Ավետիք Իսահակյանը, Մարտիրոս Սարյանը, Աշոտ Աբրահամյանը, Գրիգոր Խանջյանը և ուրիշներ:

Միքայել ծ. վրդ. Աջապահյան

ԳԵՐԵԶՄԱՆՕՐՀՆԵՔ, տես Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ հոդվածում:

ԳԵՐՄԱՆԻԱՅԻ ԹԵՄ Հայաս տ անյ այ ց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1991-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Քյոլնի Ս. Սահակ-Մեսրոպ եկեղեցի: Ընդգրկում է Գերմանիայի մի շարք քաղաքներ (Բեռլին, Քյոլն, Մյունխեն, Մայնց, Շտուտգարտ, Ֆրանկֆուրտ ևն), որտեղ հայ համայնքներ կան: Հս. Գերմանիայի և Հվ. Գերմանիայի հայ համայնքներն ունեն իրենց հոգևոր հովիվները: Թեմի կազմավորումից առաջ Գերմանիայի հայ համայնքի հոգևոր կյանքը գլխավորել է հոգևոր հովվությունը, որը մինչև 1980-ը գտնվել է Փարիզի, 1980-ից՝ Կենտր. Եվրոպայի հայրապետ. պատվիրակության (կենտրոնը՝ Վիեննա) ենթակայության տակ: Թեմը սերտորեն համագործակցում է Գերմանիայում գործող ավետարանական և կաթողիկե քույր եկեղեցիների հետ և ներկայացնում Հայ եկեղեցին Գերմանիայի միջեկեղեցական կենտրոնական խորհրդում: Մինչև 1984-ը գերմանահայ համայնքը եկեղեցի չի ունեցել. արարողությունների համար օգտագործվել են տեղի ավետարանական եկեղեցիները: Մշտական օգտագործման համար եկեղեց. շենքեր են վարձակալել միայն Գյոփինգենի և Քյոլնի հայ համայնքները: 1984ից Գյոփինգենում գործում է Ս. Խաչ եկեղեցին (հայերը վարձակալել են կաթոլիկ գերմանացիներից և ներքնապես վերափոխել): Համայնքը Զալախ գյուղաքաղաքում ունի Հայ տուն, որտեղ կազմակերպվում են մշակութ. միջոցառումներ: Երկրի ավելի քան 10 քաղաքների (Բեռլին, Համբուրգ, Բրեմեն, Հանաու, Բրաունշվայգ, Մյունխեն ևն) հայ համայնքներում կանոնավոր մատուցվում են պատարագներ, գործում է Հայ տունը, իսկ որոշ համայնքներում եկեղեց. արարողությունները կատարում են այցելու հովիվները: 1998-ին Քյոլնում Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանը կատարել է առաջնորդանիստ Ս.Սահակ-Մեսրոպ եկեղեցու օծումը (նախկինում եղել է կաթոլիկ եկեղեցի, այնուհետև նորոգվել է հայկ. ոճով): Թեմի կազմավորմամբ հայ ազգ. կյանքը նկատելիորեն աշխուժացել է: Աշխատանք է կատարվում Գերմանիայի հայ համայնքների միջև կապն ամրապնդելու, գերմանահայ երիտասարդ սերունդն ազգ. ոգով դաստիարակելու ուղղությամբ: 1999-ին թեմի նախաձեռնությամբ հիմնվել է Արմաշի ընծայարանը՝ հոգևորականներին բարձրագույն կրթություն տալու նպատակով: Արմաշի ընծայարանը Այխշթեթ քաղաքի կաթոլիկ համալսարանի Արևելյան ընծայարանի մասնաճյուղն է, որն ավարտելուց հետո (տարին 5 ուսանող) դառնում են հոգևորականներ կամ կրոնի ուսուցիչներ: Գ. թ-ի առաջնորդն է Գարեգին եպս. Պեգճյանը (1991-ից):

Գրկ. Առաջնորդություն հայոց Գերմանիո, Ուղեցույց, Քյոլն, 1995:

ԳԻՆԻ Հաղորդության, Պատարագի ու Հաղորդության բաժակի նյութ՝ խաղողից պատրաստված անապակ, այսինքն՝ անխառն գինի, որը խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսի՝ խաչի վրա թափած արյան՝ իբրև փրկության աղբյուրի հիշատակը: Հաղորդության ժամանակ Հայ եկեղեցում, ի տարբերություն Կաթոլիկ եկեղեցու, Գ. օգտագործվում է նշխարի՝ օրհնված հացի հետ: Հայ եկեղեցին ս. Պատարագի ժամանակ անապակ Գ. օգտագործելու ավանդությունը վերցրել է Վերջին ընթրիքից, որտեղ Հիսուսը Գ-ու բաժակն օրհնել և տվել է աշակերտներին՝ ասելով. «Խմեցե՛ք դրանից բոլորդ, որովհետև այդ է Նոր ուխտի իմ արյունը, որ թափվում է շատերի համար՝ իրենց մեղքերի թողության համար» (Մատթ. 26.28): Ուղղափառ (օրթոդոքս) և Կաթոլիկ եկեղեցիներն օգտագործում են ջրախառն Գ.՝ որպես Քրիստոսի գեղարդահար կողից հոսած արյան և ջրի խորհրդանիշ:

Հին կտակարանում Գ. հիշատակվում է Տիրոջը նվիրաբերված երախայրիների շարքում՝ ընծա սուրբ տաճարին. «Ամեն մի գառան հետ կբերես նաև շուրջ մեկուկես լիտր զտված յուղ՝ շաղված երեք կիլոգրամ ընտիր ալյուրի հետ, ինչպես նաև մեկուկես լիտր գինի իբրև ընծա» (Ելք 29.40, տես նաև Թվեր 15.5–10): Գործածվել է Զատկի տոնին:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան

ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՍՏԻՃԱՆՆԵՐ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, տես Վարդապետ հոդվածում:

ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԾԱՌ, Բարու եվ չարի գ ի տությ ան ծառ, Ի մա ցությ ան ծառ, ըստ Աստվածաշնչի՝ մարդու համար արգելված պտուղ տվող այն ծառը, որից ճաշակելով՝ Ադամն ու Եվան ճանաչել են չարն ու բարին և մեղավոր ու մեղսագիտակ դարձել:

Գ. ծ. տնկել էր Աստված եդեմի կենտրոնում՝ դրախտում, որտեղ էր նաև կենաց ծառը (Ծննդ. 2.8–9): Դրախտաբնակ մարդուն Արարիչը տվել էր իր առաջին պատվիրանը՝ ազատորեն ճաշակել բոլոր ծառերից, բայց ոչ մի դեպքում ձեռք չմեկնել Գ. ծ-ին: Այս պատվիրանը մեկնաբանվում է հետևյալ կերպ. փորձելու և սխալվելու ուղիով գիտություն ձեռք բերելու, ինքնահաստատվելու մղումը չարից է՝ սատանայից, որը նպատակամիտված է մարդուն անկախացնելու Աստծուց, այսինքն՝ հասցնելու իմացության՝ առանց Աստծո: Անհնազանդություն Աստծո պատվիրանին և հնազանդություն Արարչից առանձնանալու սատանայի չար մղումին՝ ահա բուն մեղքը, որն առաջացավ Գ. ծ-ից ճաշակելու պատճառով:

Ծննդոցում նկարագրվում է մարդուն իր ստեղծիչ Աստծո դեմ գործել տալու և անմահությունից զրկելու չարի գործելակերպը. օձը (բանսարկուն կամ սատանան) Եվային համոզում է չհավատալ Աստծու պատվիրանին, որը հրահանգում էր՝ Գ. ծ-ից «… չուտեք և չմոտենաք, որպեսզի չմեռնեք» (3.3): «Օձն ասաց կնոջը. «Չեք մահանա, որովհետև Աստված գիտեր, որ այն օրը, երբ դրանից ուտեք, կբացվեն ձեր աչքերը, և դուք կլինեք աստվածների նման՝ կիմանաք բարին ու չարը» (3.4–5): Այսպիսով օձը ճաշակել է տալիս Եվային, Եվան՝ Ադամին: Հետևանքը լինում է այն, որ նրանք նզովվում են Աստծո կողմից և վտարվում դրախտից, որպեսզի հանկարծ չճաշակեն նաև կենաց ծառից ու դառնան անմահ՝ այսպիսով անմահացնելով մեղքը: Օձին տրված աստվածային նզովքի մեջ, թե՝ «Թշնամություն պիտի դնեմ քո և այդ կնոջ միջև, քո սերնդի ու նրա սերնդի միջև: Նա պիտի ջախջախի քո գլուխը, իսկ դու պիտի խայթես նրա գարշապարը» (Ծննդ. 3.15), նախապես հայտարարված է տեսնվում «կնոջ սերնդի»՝ կույս Մարիամից մարմնապես ծնված Հիսուս Քրիստոսի ապագա տնօրինական գործունեությունը՝ նրա կողմից օձի՝ սատանայի գլուխը ջախջախելը: Այս նախնական խոստումն են հաստատագրում Օսեի մարգարեությունը (13.14) և Հովհաննեսի Հայտնությունը (5.9):

Լևոն Սարգսյան

«ԳԻՐՔ ԹՂԹՈՑ», կրոնադավանական բնույթի ժողովածու, Հայ առաքելական եկեղեցու ուղղափառ դավանությունը հավաստող հիմնական փաստաթղթերից: Կազմվել է դավան. վեճերում Հայ եկեղեցու ուղղափառությունը հիմնավորելու, նրա անկախությունն ու միասնությունը պահպանելու անհրաժեշտությամբ: Ենթադրվում է, որ «Գ. թ.»-ի նյութերը հավաքվել են VII դ.՝ Կոմիտաս Ա Աղցեցու օրոք, ժողովածուում ամփոփվել VIII դ.՝ Հովհաննես Գ Օձնեցու կաթողիկոսության շրջանում: Այն հետագայում լրացվել է V–XIII դդ. ընդգրկող նմանատիպ նոր նյութերով (թղթեր, նամակներ ևն): «Գ. թ.» բովանդակում է Հայ եկեղեցու հայրերի նամականին, Հայոց կաթողիկոսների պաշտոն. թղթակցությունները հարևան ժողովուրդների եկեղեցիների առաջնորդների հետ, շրջաբերականներ, ժողովների արձանագրություններ, Հայ և Վրաց եկեղեցիների բաժանմանը վերաբերող վավերագրեր, դավան., ինքնուրույն և թարգման. գրություններ, հայ-բյուզ., հայ-լատ. եկեղեց. միությանը վերաբերող նյութեր ևն: Կարևոր են հատկապես Ընդհանրական եկեղեցու մի շարք հայտնի գրությունների՝ «Հենոտիկոնի», Կ. Պոլսի Ակակիոս (471–489), Ալեքսանդրիայի Պետրոս Մոնգոս (483–490) պատրիարքների թղթակցությունների հայերեն թարգմանությունները ևն: Թղթերում, որոնք հիմնականում հակաճառական բնույթի են, արծարծվել են աստվածաբան., ծիսադավան. բազմապիսի խնդիրներ, հերքվել արիոսականությունը, նեստորականությունը, երևութականությունը և աղանդավոր. այլ վարդապետություններ, մերժվել Քաղկեդոնի ժողովը, Լևոնի տոմարը:

Ժողովածուի առաջին թուղթը Կ. Պոլսի պատրիարք Պրոկղի նամակն է՝ ուղղված Հայոց կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևին և Մեսրոպ Մաշտոցին: Դատապարտելով Նեստորին ու նրա համախոհներին՝ նա Հայ եկեղեցու հայրերին կոչ է արել զգուշանալ Հայաստանում նեստորականության տարածումից: Երկրորդ թուղթը Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի պատասխանն է Պրոկղ պատրիարքին («Պատասխանի թղթոյն Պրոկղի երանելոյ, ի Սահակայ և ի Մաշդոցէ, սուրբ վարդապետացն Հայոց»), որը որպես ուղղափառության փաստարկ ընթերցվել է 553-ի Կ. Պոլսի ժողովում՝ Կյուրեղ Ալեքսանդրացու թղթից հետո: «Գ. թ.» կարևոր աղբյուր է նաև Հայ եկեղեցու պատմության, ծեսերի և դավանանքի, ինչպես և հայասոր., հայ-հուն., հայ-վրաց. եկեղեց. հարաբերությունների ուսումնասիրման համար: Ժողովածուն օգտագործվել է Հայ եկեղեցու և երկաբնակ (քաղկեդոնիկ) հայերի միջև ծիսադավանաբան. վիճաբանությունների ժամանակ: «Գ. թ.»-ի ուսումնասիրությամբ զբաղվել են Հ. Գյուլխանդարյանը, Ն. Ադոնցը, Կ. եպս. Տեր-Մկրտչյանը, Ն. Ակինյանը, Ե. Տեր-Մինասյանը, Պ. Անանյանը, Հ. Ջավախիշվիլին, Մ. Տալոնը, Ա. Շմիդտը և ուրիշներ:

«Գ. թ.»-ի միակ ձեռագիր օրինակը (ընդօրինակվել է 1288-ին) պահվում է Զմմառի վանքի մատենադարանում: Ժողովածուն առաջին անգամ տպագրվել է 1901-ին, Թիֆլիսում, 1994-ին Երուսաղեմում վերահրատարակվել Ն.Պողարյանի մասնակի փոփոխություններով ու լրացումներով, 1955-ին տպագրվել է ֆրանս. (թարգմ.՝ Մ. Տալոն), Բեյրութում:

«ԳԻՐՔ ՊԱՏՃԱՌԱՑ», տես Պատճառ հոդվածում:

ԳԼԱՁՈՐԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ, միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր ուսումնագիտական կաճառ Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի Վայոց ձոր գավառում (այժմ՝ ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Վերնաշեն գյուղի մոտ): Որպես համալսարան ձեռագրերում հիշատակվում է 1291-ից: Հիմնադրվել է Թանադե վանքում՝ Խաղբակյան Պռոշ իշխանի (1223–84) նախաձեռնությամբ և Օրբելյան իշխանական տան ու Սյունյաց մետրոպոլիտության աջակցությամբ: Գ. հ-ի հիմնարկումը սկսվել է Ս. Ստեփանոս տաճարի կառուցմամբ (1273–79), որը հիշատակվում է նաև Աղբերց վանք, Գլիձոր կամ Գայլիձոր անուններով: 1282-ի գարնանը Վայոց ձոր են հրավիրվել քրդերի հարձակումներից Քաջբերունիքում ապաստանած Մշո Ս. Առաքելոց վանքի ուսումնականները՝ րաբունապետ Ներսես Մշեցու գլխավորությամբ: Պռոշյանները նրանց են տրամադրել Գլաձորի վանքը (նույնացվում է Թանադե վանքի հետ): Ներսես Մշեցին, հավաքելով իր սաներին, ձեռնամուխ է եղել Գ. հ-ի կազմավորմանը, զբաղվել նյութ. ապահովության, աշակերտների ընտրության, դասախոսների համալրման, ծրագրերի ու ձեռնարկների ստեղծման և այլ հարցերով: Նրա ձեռնարկումներին ըստ ամենայնի աջակցել են Սյունյաց թեմական իշխանությունները, մասնավորապես՝ Հովհաննես եպս. Օրբելյանն ու Ստեփանոս Օրբելյանը:

Ուսումնագիտ. կենտրոնի գործունեության 1-ին շրջանում (1282–84, րաբունապետ՝ Ներսես Մշեցի) դասախոսել են Եսայի Նչեցին, Մխիթար Երզնկացին, Թորոս Տարոնացին, Մխիթար Սասնեցին, Վարդան Կիլիկեցին, այնուհետև՝ Դավիթ Սասնեցին, Գրիգոր, Մարտիրոս, Հովհաննես, Կիրակոս, Կյուրեղ րաբունապետները և այլք: Ընդհանուր առմամբ, Գ. հում դասախոսել են 20-ից ավելի րաբունիներ և րաբունապետներ: Ուսումնառության տևողությունը եղել է 7–8 տարի (չհաշված քահանայական կրթության երեք տարին, որը պետք էր համալսարան ընդունվելու համար): Ներսես Մշեցու վախճանվելուց հետո (6.2.1284) րաբունապետությունը ստանձնել է նրա շնորհաշատ աշակերտ Եսայի Նչեցին: Գ. հ-ի բազմամյա ղեկավարի (մինչև 1338) օրոք ծավալվել է բուռն գիտամանկավարժ., հոգևոր-մշակութ. ու հաս. գործունեություն. նա 360 շրջանավարտների «պերճազարդեալ էր վարդապետական արժանաւորութեամբ»: Որոշ շրջանավարտներ էլ դարձել են տարբեր կարգի եկեղեց. սպասավորներ: Եսայի Նչեցուն հաջորդած Տիրատուր Կիլիկեցին տնտ. ու քաղ. անբարենպաստ պայմանների պատճառով Գ. հ. տեղափոխել է Հերմոնի վանք, որտեղ գործել է մինչև 1363-ը: Այնուհետև րաբունապետ Հովհան Որոտնեցին համալսարանը փոխադրել է հայրենի Որոտան գավառ, որտեղ այն գոյատևել է մինչև 1384-ը: Ապա Հովհան Որոտնեցին մի խումբ աշակերտների հետ տեղափոխվել է Տաթևի մենաստան և հիմնադրել բարձր տիպի նոր դպրոց (տես Տաթևի համալսարան):

Գ. հ. իր բնույթով ու թեքումով արվեստից գիտությունների համալսարան էր: Այն դասվում է միջնադարյան Եվրոպայի համալսարանական (universitas) հաստատությունների շարքին: Գ. հ-ում դասավանդվել է աշխարհիկ և հոգևոր կրթությանը վերաբերող առարկաների մի ամբողջ համակարգ: Աստվածաբանություն սովորելուց բացի, սաները պարտավոր էին տիրապետել 7 «արտաքին», այսինքն՝ աշխարհիկ գիտությունների ու արվեստների, որոնք կոչվել են «ազատ արվեստներ»: Դրանցից առաջին երեքն էին՝ քերականությունը, ճարտասանությունը, տրամաբանությունը, որոնք կոչվել են «եռյակ» (trivium): Մյուսները՝ թվաբանությունը, երկրաչափությունը, աստղաբաշխությունն ու երաժշտությունը, կազմել են «քառյակ» (quadrivium) արվեստներ: Դասավանդվել են նաև գրչության արվեստ, մատենագիտություն, մանրանկարչություն, խազագիտություն և այլն: Տրամաբանության դասավանդման համար օգտագործվել են Արիստոտելի ու Դավիթ Անհաղթի երկերը: Գ. հ-ում առանձնակի ուշադրություն է դարձվել փիլիսոփայությանը. ուսումնասիրվել են ոչ միայն սկզբնաղբյուրները, այլև դրանց վերաբերյալ մեկնողական գրականությունը: Սաները պարտավոր էին սերտել Արիստոտելի կատեգորիաները և «Մեկնութեան մասին» աշխատությունը, Պորփյուրի «Ներածությունը» և սրանց նվիրված մեկնությունները: Համալսարանում փիլիսոփայությունն ուսումնասիրել են Արիստոտելի, Պորփյուրի, Փիլոն Ալեքսանդրացու, Եզնիկ Կողբացու, Դավիթ Անհաղթի աշխատություններով: Դասավանդվել է տեսական և գործնական փիլիսոփայություն: Սրանք էլ, իրենց հերթին, բաժանվել են երեքական մասերի՝ բնագիտություն, աստվածաբանություն, մաթեմատիկա և բարոյագիտություն, տնտեսագիտություն, քաղաքականություն: Գ. հ-ում կարևորվել է քերականության ուսուցումը, որը, ըստ Եսայի Նչեցու՝ «Դուռն է ամենայն իմաստասիրութեան և կրթութեան»: Այդ նպատակով նա գրել է դասագիրք՝ «Մեկնութիւն քերականի», որտեղ շեշտել է հայոց լեզվի ու նրա բարբառների ուսումնասիրության և օտար լեզուների իմացության անհրաժեշտությունը: Համալսարանում պարտադիր է եղել հունարենի և լատիներենի դասավանդումը: Գ. հ-ի սաներ Հովհաննես Երզնկացին (Ծործորեցի), Հովհաննես Քռնեցին, շարունակելով քերականագիտ. ավանդույթները, կազմել են քերակ. ուս. ձեռնարկներ, որոնք օգտագործվել են բոլոր դպրոցներում: Գ. հ-ին կից գրչատանը առաջինը գրչագրվել է Դիոնիսիոս Արիոպագացու մատենագրությունը: 1282–84-ին այդտեղ ընդօրինակվել է չորս ձեռագիր: Համալսարանականների ընդօրինակումներով են մեզ հասել հին հայկ. և վաղքրիստ. աչքի ընկնող հեղինակների բազում աշխատություններ: Գ. հ-ին կից գրչատան նկարչական արվեստանոցում զարգացման նոր աստիճանի է հասել մանրանկարչությունը (տես Մանրանկարչություն հոդվածի Գլաձորի մանրանկարչության դպրոց մասը):

Գ. հ. ունեցել է ներքին կանոնադրություն, ուսումնագիտ. աստիճանավորում, ավարտաճառերի պաշտպանություն: Շրջանավարտները պարտադիր քննություն են հանձնել դասընթացներից: Նրանց հանձնարարվել է որևէ երկ՝ ավարտաճառ շարադրելու և պաշտպանելու համար: Պաշտպանությունը՝ «հանդէս պսակադրութեան», իրականացրել է համապատասխան հանձնաժողովը: Ներկա են գտնվել րաբունիներ, հոգևոր և աշխարհիկ իշխանությունների ներկայացուցիչներ: Շրջանավարտին շնորհվել է վարդապետական գիտ. աստիճան՝ «սպասավոր բանի», տրվել գավազան և վարդապետելու, քարոզելու, ուսուցանելու իրավունք: Հոգևոր իշխանությունները ձգտել են, որ Գ. հ. իր սաներին տա հիմնավոր աստվածաբան. գիտելիքներ՝ ելնելով նաև կաթոլիկ. քարոզչության դեմ կազմակերպված ու համոզիչ պայքար ծավալելու անհրաժեշտությունից: Նրանց ջանքերով Գ. հ. դարձել է Արլ. Հայաստանի հակամիարարական շարժման հիմն. կենտրոններից (տես Ունիթորություն): Համալսարանականների նախաձեռնությամբ հրավիրված արևելահայ հոգևորականության համաժողովում կտրականապես դատապարտվել է Գրիգոր Է Անավարզեցու լատինամետ քաղաքականությունը: Գ. հ-ում են ստեղծվել «Դաւանութիւն ի սուրբ Երրորդութիւնն», «Վասն դաւանութեան հավատոյ ընդդէմ այրն Հեթմոյ Կոռիկոսացոյն պատասխանի թղթոյն», «Առ Գրիգոր Անավարզեցի» և այլ բանավիճային, հակամիարարական բնույթի երկեր: Գ. հ. ակնառու դեր է խաղացել նաև Ֆրանցիսկյան և Դոմինիկյան միաբանությունների կաթոլիկ. քարոզչության դեմ մղվող պայքարում: Համալսարանի րաբունապետներն ու վարդապետները (Եսայի Նչեցի, Հովհան Որոտնեցի, Գրիգոր Տաթևացի և այլք) եռանդուն պայքարել են լատինադավանության դեմ (տես Միսիոներություն): Գ. հ-ի շրջանավարտները ծավալել են ազգ-եկեղեց., հայրենասիր. և ուսումնագիտ. բուռն գործունեություն: Հայաստանում, Կիլիկիայում և հայկ. գաղթավայրերում հիմնադրել են վանքեր, եկեղեցիներ, դպրոցներ, դարձել թեմական առաջնորդներ: Նրանք անուրանալի ավանդ ունեն պատմագիտության, գեղ. գրականության, մանրանկարչության, քերականության, փիլիսոփայության, մանկավարժության, աստվածաբանության բնագավառներում: Գ. հ-ի շրջանավարտներից են հայ մշակույթի և եկեղեցու բազմարդյուն գործիչներ Հովհան Որոտնեցին, Գրիգոր Տաթևացին, Առաքել Հաղպատեցին, Ավագ Մանրանկարիչը, Դավիթ Նորավանեցին, Կարապետ Տոսպեցին, Կիրակոս Երզնկացին, Հովհաննես Արճիշեցին, Հովհաննես Երզնկացին (Ծործորեցի), Հովհաննես Քռնեցին, Հովհաննես Օրբելյանը, Մխիթար Սասնեցին, Մկրտիչ Թեղենացին, Մոմիկը, Պողոս Ակներցին, Ստեփանոս Արճիշեցին, Ստեփանոս Օրբելյանը, Ստեփանոս Օրբելյան Կրտսերը, Տիրատուր Կիլիկեցին և բազում այլք: Գ. հ. ունեցել է համահայկ. նշանակություն ու հռչակ: Այստեղ սովորելու են եկել նաև Կիլիկիայից և հայկ. գաղթավայրերից: Ժամանակակիցները համալսարանը հորջորջել են «Երկրորդ Աթենք», «Իմաստության մայրաքաղաք և տուն», «Մեծահռչակ համալսարան» և այլ բնութագրումներով, իսկ Ստեփանոս Օրբելյանն անվանել է «Արեգակնափայլ և երկնահանդես, գերահռչակ, հոյակապ և մեծաշուք, Հայկազյան ազգի պարծանք»:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք Հայոց պատմութեան մէջ, Անթիլիաս, 1969: Աբրահամյան Ա., Գլաձորի համալսարանը, Ե., 1983: Արեվշատյան Ս., Մաթեվոսյան Ա., Գլաձորի համալսարանը միջնադարյան Հայաստանի լուսավորության կենտրոն, Ե., 1984: Խաչերյան Լ., Գլաձորի համալսարանը հայ մանկավարժական մտքի զարգացման մեջ (XIII–XIV դդ.), Ե., 1973: Ղարիբյան Ի., Գլաձոր (տեղադրությունը, պեղումները, վիմագիր արձանագրությունները), Ե., 1983:

Պետրոս Հովհաննիսյան

ԳՄԲԵԹ, հիմնականում կիսագնդաձև կամ տարբեր ուռուցիկության տարածական սնամեջ ծածկ կամ ծածկը կրող կոնստրուկցիա: Կիրառվելով հնագույն ժամանակներից հայկ. ժող. բնակելի տան ճարտ. մեջ՝ Գ. կատարելության է հասել միջնադարյան Հայաստանի եկեղեց. շենքերում (սրբագործված որպես երկնքի խորհըրդանիշ, եկեղեցու հոգևոր իշխանության ընդհանրականության խորհրդապատկեր), որոնցից մեզ հայտնի վաղագույն օրինակներն են Էջմիածնի Մայր տաճարը (301–303, վերակառուցված 484-ին և XVII դ.), պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի նկարագրած Շաղատի քառախորան, արտաքուստ ութանիստ, կենտրոնագմբեթ Ս. Ստեփանոս եկեղեցին (306–353) և Գյուտ Ա Արահեզացի կաթողիկոսի՝ 462-ին կառուցած Սրկղոնքի եռախորան, վերնահարկով, արտաքին սրահներով, երկգմբեթ Կաթողիկե եկեղեցին: Գ-ի կիրառման անուղղակի վկայությունն է, ըստ պատմիչ Ագաթանգեղոսի, Գրիգոր Ա Լուսավորչի տեսիլքում 4 սյուների վրա բարձրացող խորանարդաձև Գ-ի նկարագրությունը. «Չորս սյուների խաչերի վրա զարմանատես կամարներ միմյանց կապվեցին և դրա վրա գմբեթաձև խորանարդ ու աստվածակերտ, զարմանալի ամպեղեն շինվածք տեսա»: Հայաստանում պահպանված հնագույն Գ. Տեկորի Ս.Սարգիս վկայարանինն է (478–490): Հայկ. գմբեթաշինությունն ունեցել է երկու զուգահեռ ուղղություն. մի կողմից՝ բազիլիկ եկեղեցիների գմբեթավորում, մյուս կողմից՝ կենտրոնագմբեթ կառույցների զարգացում (տես Եկեղեցական ճարտարապետություն): Հայկ Գ-ները կառուցվել են թմբուկներով, որոնք վաղ միջնադարում բազմանիստ էին (խորանարդաձև, վեցանիստ, մեծ մասամբ՝ ութանիստ, սակավ՝ 12- և 16-նիստանի), կղմինդրե սաղավարտաձև կամ քարե բրգաձև ծածկով, իսկ X դարից՝ նաև գլանաձև, հովանոցաձև կամ կոնաձև վեղարով: Հայաստանում կիրառվել է նաև կլոր հիմքի վրա առանց թմբուկի կիսագնդաձև Գ. (Բարձրյալ խաչ, V–VI դդ.): Սկըզբնապես գմբեթատակ քառակուսուց անցումը թմբուկին կատարվել է տրոմպների միջոցով, իսկ VI դ. վերջից՝ նաև առագաստներով (Ավանի կաթողիկոսության Ս. Հովհաննես եկեղեցի): VII դարից հայկ. ճարտ-ը, բացառապես գմբեթավոր դառնալով, ստեղծել է քառախորան կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների մի շարք տիպեր, որոնք նորույթ էին քրիստ. ճարտ. մեջ:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Ե., 1986: Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի և մշակույթի պատմության, պր. 3, Նյու Յորք, 1944: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, 2, Ե., 1942, 1948: Հարությունյան Վ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Ե.,1993: Т о к а р с к и й Н. М., Архитектура Армении IV–XIV вв., Е., 1961; S t r z y g o w s – k i J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918; K h a t c h a t r i a n A., L’Architecture Arménienne du IVe au VIe si è cle, P., 1971; H a s r a t i a n M., La coupole dans l’architecture arménienne aux IVe–Ve siècle, “Atti del Quinto Simposio Internazionale di Arte Armena – 1988”, V., 1992.

Մուրադ Հասրաթյան

ԳՅՈՒՏ Ա ԱՐԱՀԵԶԱՑԻ, Ոթմսեցի , սուրբ Գյուտ Արահեզացի [մոտ 400, գ. Արահեզ (Տայքի նահանգ) – 478, ամփոփվել է գ. Ոթմուսում (Վանանդի գավառ)], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 461-ից: Հաջորդել է Մովսես Ա Մանազկերտցուն: Եղել է Սահակ-Մեսրոպյան կրտսեր աշակերտներից: Կարգվել է Վանանդի եպիսկոպոս, նստել Ոթմուս գյուղում: 462-ին Վաղարշապատի Կաթողիկե եկեղեցում հոգեշունչ քարոզներով դիմավորել է պարսկ. գերեվարությունից վերադարձած հայ նախարարներին՝ Ավարայրի ճակատամարտում ողջ մնացած հերոսներին: Հաստատել և եկեղեց. Տոնացույց է մտցրել Ավարայրի նահատակների հիշատակի օրը:

Օգտվելով քաղ. համեմատաբար խաղաղ իրավիճակից՝ ձեռնամուխ է եղել եկեղեց. բարենորոգումների: Պայքարել է նեստորականության դեմ, նրա խնդրանքով Դավիթ Անհաղթ Ներգինացի վարդապետն ի պաշտպանություն ուղղափառ վարդապետության գրել է «Բարձրացուցէք» սկզբնավորությամբ մի ներբող: 468-ին Սյունյաց Անանիա եպիսկոպոսի հետ մասնակցել է Վայոց ձորի նահատակների հիշատակին կառուցված Վկայարանի նավակատիքին: Գադիշո Խոռխոռունու կողմից ամբաստանվել է իբրև տերությանն անհավատարիմ, որի համար, Սասանյան Պերոզ թագավորի հրամանով, 471-ին կանչվել է Տիզբոն, զրկվել հայրապետ. իշխանությունից և աքսորվել: Հայերի ընդվզումից անհանգստացած՝ արքունիքը հարկադրված Գ. Ա Ա-ուն ազատ է արձակել: Վերադարձել է հայրենիք, հաստատվել Ոթմուսում, արժանացել համաժող. հարգանքի: Գ. Ա Ա. դասվել է Հայ եկեղեցու սրբերի կարգը: Կաթողիկոս. գահին Գ. Ա Ա-ուն հաջորդել է Հովհաննես Ա Մանդակունին:

Գրկ. ՂազարՓար պեց ի, Հայոց պատմություն. Թուղթ Վահան Մամիկոնյանին, Ե., 1982: Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 1, Վնտ., 1784: Անանյան Պ., Քննություն Հայ եկեղեցվո պատմության Ե և Զ դարերու շրջանին, Վնտ., 1991:

Արթուր Կարապետյան

ԳՅՈՒՏ ԽԱՉԻ, տես Խաչի տոներ հոդվածում:

ԳՆԴԵՎԱՆՔ, ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Գնդեվազ գյուղից արևմուտք, Արփա գետի ձախ ափի ձորալանջին: Ըստ պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի՝ Գ. X դ. հիմնադրել է Սյունյաց Սոփիա իշխանուհին, որպես ձորի ճգնավորների մենաստան: Առաջնորդ նշանակել է Սարգիս քահանային, շինարարության ղեկավար («գործակալ»)՝ նկարիչ Եղիշե երեցին: Հիմնելով Գնդեվազ գ.՝ Ատչար գ-ի հետ որպես կալվածք նվիրել է Գ-ին, մերձակա տարածքներում տնկել պտղատու այգիներ: Վանքը «մեծամեծ ճգնությամբ» հռչակված հայր Սուփան Գնդունու անունով կոչվել է Գ.: Գ-ի Ս.Ստեփանոս եկեղեցին կառուցվել է 931–936-ին, սրբատաշ բազալտով, քառախորան՝ արտաքուստ խաչաձև կենտրոնագմբեթ հորինվածքով (արլ. ավանդատները հավելվել են X դ.): Ճակատները մշակված են «հայկ. խորշերով»: Նկարիչ Եղիշե երեցը եկեղեցու ներսը զարդարել է որմնանկարներով, որոնցից խորանի պատին պահպանվել է Քրիստոսի պատկերի մի փոքր հատված: Գմբեթի առագաստներին չորս ավետարանիչների խորհրդանշանների բարձրաքանդակներն են: Սոփիա իշխանուհին Գ-ի շինարարության ավարտը նշել է մեծահանդես տոնախմբությամբ և եկեղեցու արմ. պատին թողել արձանագրություն. «Վայոց ձորն անակ մատանի էր, շինեցի սա և /որպես/ ակ դրեցի վրան»: 999-ին վանահայր Քրիստափորը եկեղեցուն արմ-ից կից կառուցել է Գ-ի գավիթը՝ թաղածածկ դահլիճ, հս. կողմում երկու սենյակով: 1008-ին վանահայր Սարգիսը մեծ ջանքերով ու ծախսով, 22 կմ երկար. ջրանցք է կառուցել վանքապատկան անջրդի ընդարձակ հողերը ոռոգելու համար: 1309-ին Գ. նորոգել է Գրիգորեսը: 1604-ին Պարսից շահ Աբբասը ավերել է Գ. և Գնդեվազի բնակիչներին տեղահան արել: 1691-ին վանահայր Պետրոս վարդապետը նորոգել է Գ-ի եկեղեցին և գավիթը, վանքը շրջապատել բուրգերով ուժեղացված պարիսպներով և նրան կից կառուցել բնակելի ու տնտ. շինություններ: Հավանաբար, այդ ժամանակ է կատարվել եկեղեցու հս. ավանդատան պատին Աստվածածնի պատկերով որմնանկարը, որը ուշ միջնադարի հայկ. կերպարվեստի լավագույն ստեղծագործություններից է: Գ-ի բակում կան X–XVI դդ. խաչքարեր և օրորոցաձև տապանաքարեր: 1875-ին բակի թաքստոցից հայտնաբերվել են եկեղեց. իրեր և սպասք, որոնց թվում՝ 1307-ի զանգ, 1691-ի ծնծղա ևն: Գ. վերանորոգվել է 1965–70-ին:

Գրկ. Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Լալայան Ե., Վայոց ձոր. նշանավոր վանքեր, ԱՀ, գիրք 16, Թ., 1916: Մնացականյան Ս., Հայկական ճարտարապետության Սյունիքի դպրոցը, Ե., 1960: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967: Մանուչարյան Ա., Ե՞րբ է կառուցվել Գնդեվանքը, ԼՀԳ, 1976, № 7: Материалы по археологии Кавказа, в. 13, М., 1916.

Մուրադ Հասրաթյան

ԳՆՈՍՏԻՑԻԶՄ [հուն. γνωσις  (գնոսիս) – գիտելիք, իմացություն, ճանաչողություն], կրոնափիլիսոփայական (թեոսոֆիական) համակարգերի ամբողջություն: Ծագել է Ք. ծ. հ. I–II դդ. հեթանոս. տարբեր կրոնների ու հույն փիլիսոփաների ուսմունքների խառնուրդից, մուտք գործել քրիստոնեության մեջ, փորձելով քրիստ. ուսմունքը միացնել Արևելքի դիցաբանության, հեթանոսության, վաղքրիստ. հերետիկոս. վարդապետությունների, հելլենիզմի, պլատոնականության, նորպլատոնականության և նորպյութագորականության գաղափարների հետ: Նախաքրիստ. գնոստիկականության հիմքում ընկած էին տարբեր ժողովուրդների կրոն., տիեզերաբան. և մարդաբան. գաղափարները, նորպլատոնականությունը, մովսիսականությունը: Քրիստ. Գ., որի կենտրոնը Ասորիքն էր, ընդունել է քրիստ. որոշ դրույթներ, բայց՝ հեթանոս. ըմբռնմամբ, մերժել Հին կտակարանը և դրանով՝ քրիստոնեության պատմ. հողը: Գ. բաժանվում է երկու մեծ խմբի՝ անանուն գնոստիկականություն [կոչվում է նաև օֆիտականություն, նախաշականություն (օձապաշտություն), հետևորդների մի մասը՝ պերատներ ևն], որը չունի հիմնադիրներ, մարգարեներ, փիլիսոփաներ և դպրոցներ: Երկրորդ խումբը գնոստիկյան դպրոցներն են: Հայտնի են Մենանդրոսի, Սատորնիլոսի, Բասիլիդեսի, Վալենտինոսի, Կարպոկրատեսի և այլոց դպրոցները, որոնք ներկայացնում էին Գ-ի առավել զարգացած համակարգերը: Գնոստիկյան տարաբնույթ հոսանքների, ուղղությունների, ուսմունքների, դպրոցների մեջ ընդհանուրն այլաբանության եղանակով (հիմնականում մտահայեցական փիլիսոփայության վերածված քրիստոնեության այլափոխման ճանապարհով) կատարյալ իմաստությունը (գնոսիսը) գտնելու ձգտումն էր, որը ձեռք է բերվում «հայտնության» միջոցով և մարդուն ցույց տալիս «փրկության» ուղին: Գնոստիկականության հիմն. գաղափարներն ընդհանուր գծերով հանգում են հետևյալին. գնոստիկյան վարդապետությունն ընդունում էր հոգեկան նախասկզբի անճանաչելիությունը, որը հակադրում էր նյութականին՝ «չարի» աղբյուրին: Առաջ է քաշվում չարի և բարու դուալիստական ուսմունքը: Քրիստ. փրկության գաղափարը փոխվում է և վերածվում հոգին նյութից ազատվելու վարդապետության: Հոգին և մարմինը բացարձակապես հակադրվում են և դառնում միմյանց դեմ կանգնած տիեզեր. ուժեր: Գլխ. հարցը, որ զբաղեցրել է գնոստիկյաններին, այն է, թե ինչպես է հոգին կամ երկնային կայծն ընկել ու բանտարկվել այս գռեհիկ նյութ. աշխարհի մեջ և ինչպես կարող է կրկին ազատվել: Հոգին սկիզբ է առել միանգամայն այլ տեղում, հավերժական մի աշխարհում, մի ուրիշ աստծո լուսավոր բնակատեղիում, քանզի այս սխալաշատ, նյութ. և անկատար աշխարհը, բարձրագույն աստծո գործը չէ: Աշխարհի ստեղծողն ու օրենսդիրը (կամ տիեզերաստեղծ զորությունը) Դեմիուրգն է՝ հրեաների աստվածը, որը տարբեր է անծանոթ, բարձրագույն աստծուց: Դեմիուրգը Հին կտակարանի ներկայացուցիչն է, իսկ բարձրագույն աստվածը՝ Նոր կտակարանի: Աստվածայինը նյութից ազատելու համար անծանոթ աստվածը երկիր է ուղարկում մի փրկչի, որն իրականացնում է հոգևորի և նյութականի, բարու և չարի վերջն. բաժանումը:

Գնոստիկյանները, տարանջատելով բացարձակ բարձրագույն աստծուն և տիեզերքն ու նյութ. աշխարհը ստեղծող հրեաների աստծուն՝ Դեմիուրգին, իրարից բաժանել են նաև գնոսիոսի Քրիստոսին և պատմ. Հիսուսին: Ազատարար կամ փրկիչ էոնը (զորությունը) Քրիստոսն է, իսկ պատմ. Հիսուսը տարբեր է նրանից: Էոնը Հիսուսի (այսինքն աստվածայինը՝ նյութականի) հետ միանում է միայն ժամանակավորապես (մկրտության ժամանակ և նրանից հեռանում է մահից առաջ), այլ կերպ ասած՝ երկրային Հիսուսը երկնային փրկչի երկրային երևույթն է, որ պետք է մարմին ընդուներ՝ տեսանելի դառնալու համար: Այդ պատճառով էոնը Մարիամի միջով անցնում է ինչպես ջուրը խողովակի, առանց նյութի հետ առնչվելու կամ նրանով պղծվելու: Այստեղից բխում էր գնոստիկյանների դոկետիզմը (տես Երևութականություն): Նրանք չեն ընդունել Քրիստոսի մարմնացումը և իրական մարդ լինելը. նրան հատկացվել է գերմարդկային բնություն և երևութական մարմին, ուստի Քրիստոսի ծնունդը, կյանքը, չարչարանքները, խաչելությունն ու մահը համարել են երևութական: Չեն ընդունել զգայական նշանների կամ նյութ. առարկաների հետ կապված խորհուրդները, պայքարել են հատկապես խաչի պաշտամունքի դեմ: Գնոստիկյանները մերժել են նախն. քրիստոնեության գաղափարները, ապագայի կամ հանդերձյալ կյանքի ակնկալությունները, ինչպես Քրիստոսի վերջին գալուստը, մեռելների հարությունը, Քրիստոսի հազարամյա թագավորությունը ևն: Ամեն բանի վերջը հոգու ազատությունն է նյութից և տանջանքներից, նյութը պետք է ոչնչանա և ճգնության միջոցով կամ սանձարձակությամբ արհամարհվի: Դա հանգեցրել է ծայրահեղ դրսևորումների՝ բարոյականության մեջ. կա՛մ անհեթեթության հասնող խանդավառ ճգնական կյանք, կա՛մ սանձարձակություն և կենցաղային բոլոր օրենքների ու կանոնների ժխտում: Գ. ժամանակի ընթացքում մոտեցել է քրիստոնեությանը, այդ գործում կարևոր դեր են խաղացել Մարկիոնը (II դ.), Տատիանոսը (II դ.), Բարդայծան Եդեսացին (II–III դդ.) և ուր.: Գ-ի գլխ. վտանգը քրիստ. եկեղեցու համար այն էր, որ ներխուժելով քրիստոնեություն, փորձել է քայքայել քրիստ. եկեղեցին ներսից, փոխել նրա բնույթը, մանավանդ նրա փրկագործության գաղափարը, Փրկչի ավետարանական ուսմունքը և այն վերածել մասամբ տիեզերաստեղծ. առասպելների, մասամբ էլ՝ հուն. կրոնաիմաստասիր. աշխարհայացքի: Բացի այդ, գնոստիկյանները, զգալի քանակությամբ գրականություն ստեղծելով, իրենց ուսմունքը լայնորեն տարածել են քրիստ. համայնքներում: Եկեղեցին երկարատև և անզիջում պայքար է սկսել գնոստիկյան աղանդավորների դեմ՝ ստեղծելով իր առաջին աստվածաբան. դպրոցները, հրապարակ հանելով նրանց գաղափարների դեմ ուղղված բազմաժանր ու ծավալուն գրականություն, որտեղից էլ հիմնականում իմանում ենք գնոստիկյանների վարդապետության մասին (նրանց ստեղծած գրականությունը եկեղեցին ոչնչացրել էր): Միայն 1945-ին Վերին Եգիպտոսի Խենոբոսկիոն գյուղում հայտնաբերվել են III դ. գնոստիկյան 44 ձեռագիր երկեր:

Գ-ի ծաղկման շրջանում՝ III դ., գնոստիկյան գաղափարները սակավաթիվ հետևորդներ են ունեցել Հայաստանում: Գնոստիկյան աղանդները կամ նրա հիմքի վրա ստեղծվածները Հայաստան են մուտք գործել ավելի ուշ՝ IV–V դդ.: Հիշատակելի են բորբորիտների, մծղնյաների (տես Մծղնեություն), պավլիկյանների աղանդները, տարածված էին նաև եվստաթիոսականների՝ Սեբաստիայի հայազգի եպիսկոպոս Եվստաթեոսի անվան հետ կապված անապատական (տես Անապատականություն) շարժումը, որն իր վարդապետության մեջ ներառել էր գնոստիկյան առանձին գաղափարներ: Հավանաբար որոշ տարածում է ունեցել մարկիոնականությունը: Թերևս այդ է պատճառը, որ Մարկիոնի ուսմունքի քննադատությանը Եզնիկ Կողբացին իր «Եղծ աղանդոց»-ում առանձին գլուխ է նվիրել: Ենթադրվում է, որ գնոստիկյան է եղել Ղազար Փարպեցու հիշատակած «Հայոց աշխարհի աղանդը»:

Գրկ. Տեր-Մկրտչյան Կ., Պաւղիկեանք Բիւզանդական կայսրութեան մէջ և մերձաւոր հերձվածային երևոյթներ Հայաստանի մէջ, Երուսաղեմ, 1938: Տեր-Մինասյան Ե., Միջնադարյան աղանդների ծագման և զարգացման պատմությունից, Ե., 1968: Л е н ц м а н Я., Происхождение христианства, М., 1960; Harnack A., Geschichte der altchristlichen Literatur bis Eusebius, Erster Teil, Նberlieferung und Bestand, Lpz., 1893; Doresse J., The Secret Books of the Egyptian Gnostics, L., 1960.

ԳՈՀԱՐԻՆՅԱՆՔ, սուրբ Գոհարինյան վկաներ (նահ. 1156 կամ 1155, ք. Սեբաստիա), XII դարի տոնելի վկաներ. չորս սեբաստացի եղբայրներ՝ Գոհարինոս (Գոհարմելիք), Ռատիկոս (Ռատիոս), Ծամիդոս (Ծամիդես) և Տուքիկոս (Տունկիոս): Որդիներն էին Դավիթ անունով սեբաստացի մի հայ իշխանավորի, որն իր ավագ որդու՝ Արեգի (Արևի) հետ ընդունել էր մահմեդականություն՝ ընտանիքը փրկելու նպատակով, բայց հիշյալ չորս երիտասարդները, մահմեդ. բանակում ծառայելով հանդերձ, համարձակորեն վկայում էին իրենց քրիստ. հավատքը՝ հետևելով բարեպաշտ մոր վարքին: Զինվորները չարախոսել են եղբայրների մասին, թե, լինելով մահմեդ. հոր զավակներ, գարշում են մահմեդականներից և իբր ուրացել են իսլամն ու ընդունել քրիստ. կրոնը: Եղբայրները, հանուն հավատի, հրաժարվել են բանակից, բայց նրանց վերստին ամբաստանել են, ենթարկել բազմապիսի չարչարանքների՝ հավատուրացության մղելու նպատակով: Երբ Գ. աներկյուղ վկայել են, որ հանուն Հիսուսի պատրաստ են մահվան, այնժամ գլխատման հրահանգ է տրվել, որը գործադրվել է, հավանորեն, 1156-ի հունվ. 28-ին (ըստ այլոց՝ 1136ին և կամ 1155-ի հուլիսի 28-ին): Չորս մարտիրոսների մարմիններն ու կտրված գլուխները ամփոփվել են Մարդճակի գետեզրի Քառակուսի կոչված ճանապարհի մոտ: Գոհարինոսի որդին՝ Թեոդորոսը, քահանայացել է: Շուտով նրան էլ են ամբաստանել և դրդել հավատուրացության: Մերժելով՝ Թեոդորոսը բանտարկվել է: Ապարդյուն են անցել նաև նրան բռնությամբ մզկիթ մտցնելու բոլոր ջանքերը: Թեոդորոսը մինչև մահ մնացել է անհողդողդ քրիստոնյա: Նրան սպանել են՝ կտոր-կտոր անելով, հոր մահից 5 ամիս հետո: Հայ եկեղեցին ս. Գ-ց հիշատակը տոնում է Վերափոխման 3-րդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի օրը՝ ս. Ստեփանոս Ուլնեցու հիշատակի հետ միասին:

Գրկ. Գիրք, որ կոչի Այսմաւուրք, ԿՊ, 1730: Ավգերյան Մ., Լիակատար վարք…, հ. 12, Վնտ., 1815, էջ 114–115: Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786, էջ 49: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912, էջ 1396–97:

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ԳՈՇԱՎԱՆՔ, Նոր Գետիկ վանք, ՀՀ Տավուշի մարզի Գոշ գյուղի եզրին, Գետիկ գետի աջ ափին: Միջնադարյան կրոն., կրթ. և մշակութ. խոշոր կենտրոններից: 1188-ին, իշխան Իվանե Զաքարյանի աջակցությամբ, հիմնադրել է Մխիթար Գոշը երկրաշարժից ավերված Գետիկ վանքի մոտակայքում և այստեղ տեղափոխել միաբանությունը: Սկզբում անվանվել է Նոր Գետիկ, Մխիթար Գոշի մահվանից (1213) հետո նրա անվամբ կոչվել Գ.: Ըստ XIII դ. պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցու՝ վանքի առաջին՝ Ս.Գրիգոր Լուսավորիչ «հրաշագեղ» փայտակերտ եկեղեցու օծմանը Հաղարծինի վանահայր Խաչատուր Տարոնացին Գ-ին նվիրել է երկու գյուղ և այգի:

1191–96-ին Հաթերքի Վախթանգ իշխանի և նրա եղբայրների օժանդակությամբ Մխիթար Գոշը կառուցել է վանքի գլխ.՝ Ս.Աստվածածին եկեղեցին (ճարտ.՝ Մխիթար Հյուսն): Այն ունի մեկ զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք, Ավագ խորանի երկու կողմերում՝ կրկնահարկ ավանդատներ: 1197-ին, Ծռազատկի օրը, Հաղպատի վանահայր Հովհաննես եպիսկոպոսի ներկայությամբ եկեղեցու օծման հանդիսությանը Զաքարյան իշխանները Գ-ին նվիրել են կալվածքներ, իսկ Վախթանգ իշխանի կին Արզուխաթունը՝ իր և դուստրերի գործած, Փրկչի ու սրբերի պատկերներով վարագույր, որը, Կիրակոս Գանձակեցու վկայությամբ, հիացրել է ամենքին: 1197–1203-ին Ս. Աստվածածին եկեղեցու արմ. կողմին կից կառուցվել է քառասյուն, կենտրոնակազմ հորինվածքով գավիթ (ճարտ.՝ Մխիթար Հյուսն), ծածկի կենտրոնում՝ ութանիստ, երդիկավոր գմբեթով, արլ. անկյուններում՝ երկհարկանի ավանդատներով: XIII դ. սկզբին Մխիթար Գոշը կառուցել է վանքի Ս. Առաքելոց, Ս.Հռիփսիմե մատուռները և Ս. Հոգի փայտակերտ եկեղեցին, վանքի հվ. բլրակի գագաթին՝ Ս. Համբարձման մատուռ-դամբարանը, որտեղ և թաղվել է (1213): 1231-ին Մարտիրոս և Գրիգոր եղբայրները Գ-ի համալիրի հվ-արլ. կողմում կառուցել են գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով Ս. Գրիգոր եկեղեցին, որի շինարարությունն ընդհատվել է Ջալալեդդինի արշավանքի ժամանակ և ավարտվել Գրիգոր Կապալեցու ջանքերով: 1237–41-ին, գավթի հվ. պատին գրեթե կից, ամիրսպասալար Ավագ Զաքարյանի կառավարիչ Գրիգոր Տղա իշխանը կառուցել է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ միանավ թաղածածկ եկեղեցին, որին իր հարդարանքի արտակարգ ճոխության և նրբագեղության համար Կիրակոս Գանձակեցին անվանել է «զարմանակերտ»: Եկեղեցին, թեև փոքրաչափ, առանձնանում է Գ-ի ողջ համալիրում, և նրա հարդարանքը հայկ. միջնադարյան դեկորատիվ արվեստի ամենատպավորիչ ստեղծագործություններից է: Վանահայր Մարտիրոսի օրոք (մինչև 1241-ը) գավթից հս., նրան կամարակապ միջանցքով հաղորդակից, կոպտատաշ խոշոր քարերով կառուցվել են վանքի փայտածածկ գրատունը և նրան արմ-ից կից ժամատունը: 1254-ին, Մխիթար Գոշի դամբարանի մոտ, Խաչատուր վարդապետը և Բարսեղը կառուցել են խորանարդաձև ծավալով, գմբեթավոր Ս. Գևորգ եկեղեցին:

Գ. XIII դ. եղել է Հայաստանի կրոն., կրթ. և մշակութ. խոշոր կենտրոն: Այդտեղ գործել է բարձրակարգ ուս. հաստատություն, որը պատմ. աղբյուրներում անվանվել է վարժապետարան, համալսարան, ճեմարան: Գ-ի վարդապետարանում դասավանդել են հայոց և օտար լեզուներ (հուն., լատ.), քերականություն, փիլիսոփայություն, ճարտասանություն, երաժշտություն, գրչության արվեստ, նկարչություն: Այստեղ կրթվել և գործել են Կիրակոս Գանձակեցին և Վանական Վարդապետը, որոնք հետագայում իրենց հիմնած դպրոցներում շարունակել են Գ-ի վարժապետարանի ավանդները: Գ-ում ընդօրինակվել և ստեղծվել են բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնք պահվել են վանքի գրատանը: XIII դ. Գ. ստացել է բազում նվիրատվություններ՝ գյուղեր, այգիներ, վարելահողեր, անտառներ, ջրաղացներ, դրամ, գրքեր ևն: 1242–50-ին Զաքարյան իշխաններն իրենց սեփականություն հանդիսացող Գ., կալվածքներով հանդերձ, 40 հզ. դուկատով վաճառել են Կարինից Արլ. Հայաստան տեղափոխված ժամանակի նշանավոր հարուստներից մեկին՝ պարոն Ումեկին, որի ժառանգները մինչև XIV դ. կեսը տիրել են վանքին: 1260-ին Գ. ազատվել է եկեղեց. տուրքից: 1291-ին վարդապետ Դասապետը և նրա եղբայր Կարապետը, ձեռամբ ճարտ-ներ Զաքիոսի ու Գրիգորի, գրատան փայտե ծածկը փոխարինել են երկու զույգ խաչվող կամարներ ունեցող համակարգով: Նրանք որպես երկրորդ հարկ կառուցել են Ս. Հրեշտակապետաց խաչաձև հատակագծով եկեղեցին և նրա վրա՝ սյունազարդ զանգաշտարակ (չի պահպանվել): Գ-ի գրատուն-եկեղեցի-զանգակատունն օրինակ է ծառայել XIV դ. հայկ. երկհարկ եկեղեցիների համար: Գ-ի համալիրի բաղկացուցիչ մասն են կազմում խաչքարերը, որոնց շարքում առանձնանում են վարպետ Պողոսի կերտած, ասեղնագործ նրբությամբ քանդակված զույգ խաչքարերը՝ դրված Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու արմ. ճակատի առջև, մուտքի երկու կողմերում (հվ. խաչքարը 1935-ին տեղափոխվել է ՀՊՊԹ): Հս. կողմի՝ տեղում մնացած խաչքարը, ըստ արձանագրության, 1291-ին կանգնեցրել է Սարգիս վարդապետը: XIII դ. վերջին Դասապետ վարդապետը և իր մորեղբայր Իգնատիոսը նորոգել են Ս. Աստվածածին եկեղեցին, պարըսպապատել, այգի տնկել, որի բերքի մի մասը հատկացվել է վանքի հյուրանոցին: XIV–XVI դդ. Գ-ում վանական կյանքն անկում է ապրել և վերստին աշխուժացել XVII դ.: XIX դ. վերջին վանքը դադարել է գործել: 1890-ական թթ. Սմբատ Փարսադանյանը նորոգել է Մխիթար Գոշի կառուցած Ս. Հովհաննես Կարապետ եկեղեցին: 1937-ին նորոգվել է Ս. Աստվածածին եկեղեցու գմբեթը, 1939-ին՝ Ս. Գրիգոր եկեղեցին, 1957–66-ին՝ Ս. Գևորգ և Ս.Աստվածածին եկեղեցիներն ու գավիթը: 1958-ին Մխիթար Գոշի դամբարանի մոտ նրան նվիրված հուշակոթող է կանգնեցվել, 1972-ին բացվել է Գ-ի թանգարանը, 1978-ին՝ բարեկարգվել վանքի տարածքը:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Հարությունյան Ի., Գոշավանք կամ Նոր-Գետիկ, ԱՀ, գիրք 10, Թ., 1903: Եղիազարյան Հ., Նոր Գետկավանք կամ Գոշավանք, «Էջմիածին», 1959, № 5–7: Թամանյան Յու., Գոշավանքի վերանորոգումը, «Էջմիածին», 1972, № 8: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 6, Ե., 1977: Goshavank, Milano, 1974 (Documenti di architettura armena, 7).

Մուրադ Հասրաթյան

ԳՈՐԳԵՑԻՆԵՐ, Գորգիկ, աղանդավորական հոսանք XIII–XIV դարերում. տարածված էր Կիլիկիայում, Երզնկայում: Աղանդի հիմնադիրը եղել է ոմն Գորգ (Գորգիոս): Միջնադարյան քնարերգու Հովհաննես Թլկուրանցու (XIV–XV դդ.) տաղերից մեկում ասվում է, որ նա Նարեկ գյուղի տանուտերն էր: Որոշ ժամանակ ապրել է Կիլիկիայում, Լամբրոնից արլ., Արմեն լեռան հս. լանջին գտնվող Արմեն անապատում, ունեցել բազմաթիվ աշակերտներ: Նրանցից ոմանք անցել են Երզնկա և ծավալել աշխույժ գործունեություն: Աղանդի հետևորդները դավանել են արիոսական (տես Արիոսականություն) և սաբելյան (աստվածաչարչարություն) գաղափարներ: Ըստ Մխիթար Ապարանեցու (XIV դ.) վկայության, Գ. նույնացնում են Քրիստոսին, Հորը և Սուրբ Հոգուն, հետևաբար, նրանց պնդումով, Խաչի վրա չարչարվեց և մեռավ Սուրբ Երրորդությունը: Երզնկայում ապաստանած աղանդավորներից Մովսեսը սահմանել էր կանոններ, որոնցից մեկը հրահանգում էր ինչպես եկեղեցում, այնպես էլ նրանից դուրս բարձրաձայն չարտաբերել «Հայր մեր» տերունական աղոթքը, «այլ՝ միայն ի միտս եւ ի ծածուկ»:

Գրկ. Ս րապ յ ան Ա., Հովհաննես Երզնկացի Պլուզ. կյանքը և գործը, Ե., 1993, էջ 18–20, 210:

Հակոբ Քյոսեյան

ԳՌՆԵՐԻ ՎԱՆՔ, Կիլիկիայի Հայկական թագավորությունում, Մալևոնի գավառում, Բարձրբերդ գավառի սահմանի մոտ: Ըստ Ղ. Ալիշանի՝ կրել է համանուն գյուղի անունը, եղել Կիլիկիայի Հայոց թագավոր Հեթում Ա-ի կրտսեր եղբայր Հովհաննես Արքաեղբոր «բնիկ հայրենիքը»: Գ. վ-ի մասին պատմ. տեղեկությունները սակավ են, պարզ չէ նույնիսկ համալիրի կազմը, ստույգ տեղը: Եղել է Մալևոնի եպիսկոպոսանիստը: Վանքը հովանավորել, առաջնորդել և զարգացրել է Հովհաննես Արքաեղբայրը: Նրա մահից (1289) հետո Գ. վ-ի առաջնորդությունն ստանձնել են Ստեփանոսը՝ «այր հեզ և մեծ րաբունի», Ներսեսը (1316) և Մխիթարը (հետագայում՝ կաթողիկոս Մխիթար Ա Գռներցի): Գ. վ. եղել է Կիլիկիայի նշանավոր վանքերից, հայկ. գրչության և մանրանկարչության կենտրոն: XIII դ. 2-րդ կեսին հռչակվել է, ինչպես՝ Հռոմկլան, Ակները, Բարձրբերդը, Արքակաղինը, Դրազարկը, Սկևռան: Գ. վ. գոյատևել է մինչև Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության անկումը (XIV դ. վերջ): Գ. վ-ում է գրվել Հովհաննես Արքաեղբոր մանրանկարչական դպրոցի՝ մեզ հասած ձեռագրերից հնագույնը՝ 1263-ի Ավետարանը, որն այժմ գտնվում է Վաշինգտոնում՝ Ֆրիրի ժողովածուում: Երևանի Մատենադարանում են պահվում Գ. վ-ում գրված և պատկերազարդված 1270-ի Աստվածաշունչը (ձեռ. դ 345, գրիչ՝ Բարսեղ, ծաղկող՝ Թորոս Ըռոբինանց), 1284-ի «Մասունք Նոր կտակարանի»-ն (ձեռ. դ 196, գրիչ՝ Կոստանդին, ծաղկողներ՝ Ստեփան Վահկացի, Գրիգոր Պիծակ), 1284–88-ի «Մասունք Աստվածաշնչի»-ն (ձեռ. դ 195, գրիչ՝ Կոստանդին) և 1303–04-ի Աստվածաշունչը (ձեռ. դ 182, գրիչ՝ Մարտիրոս):

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Ոսկյան Հ., Կիլիկիայի վանքերը, Վնն., 1957:

ԳՏՉԱՎԱՆՔ, Գտիչի վանք, Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Մյուս Հաբանդ գավառում (այժմյան ԼՂՀ Հադրութի շրջանի Տող գյուղի մոտ, Տողասար լեռան լանջին): Հիմնադրվել է վաղ միջնադարում: Ըստ VII դ. պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացու, Պարտավի եկեղեցական ժողովին մասնակցել է նաև Գ-ի ներկայացուցիչը: Վանքի անունով Գտիչ է կոչվել նրանից վերև կառուցված ամրոցը, որը IX դ. եղել է Եսայի իշխանի նստավայրը, հետագայում՝ Դիզակի մելիքների Բերդավանը: Գ. բարգավաճել է XII–XIV դդ.: Վանքի համալիրը բաղկացած է երկու միմյանց կից եկեղեցիներից, գավթից, բնակելի սենյակներից: Գլխ. եկեղեցին՝ մեկ զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով, սրբատաշ ֆելզիտով կառուցել են Ամարասի վանքի Սարգիս և Վրթանես եպիսկոպոսները 1241–46-ին և վանքին նվիրաբերել ընդարձակ հողային տարածքներ: Հովանոցաձև վեղարով գմբեթի թմբուկն ունի շեշտված վերձիգ համաչափություններ: Հս-ից կից է կոպտատաշ բազալտով կառուցված միանավ, թաղածածկ, արլ. ուղղանկյուն խորանով երկրորդ եկեղեցին, որի ավանդատները գտնվում են խորանի հատակի տակ (նման տեղադրությունը եզակի է հայկ. ճարտ. մեջ): Եկեղեցիներին կից է թաղածածկ գավիթը, որի ներսում կանգուն է եպիսկոպոս Վրթանեսի 1246-ի խաչքարը: XV դ. Գ. դարձել է նաև մշակութ. կենտրոն, ունեցել է գրչատուն: 1717-ին Գ-ի գլխ. եկեղեցու գմբեթը նորոգել է Տողի գյուղացի Սայունը: 1723-ին Մելիք Եգանը եպիսկոպոս Մեսրոպին նշանակել է տվել Գ-ի վանահայր: XIX դ. Գ-ի վանահայրն էր Առաքել վրդ. Կոստանդյանցը, որը գրել է Արցախի մելիքներին նվիրված աշխատություն, և նրանից օգտվել է Րաֆֆին իր «Խամսայի մելիքությունները» երկը գրելիս: 1868-ին երկրաշարժից ավերվել է միանավ եկեղեցին, և վնասվել գմբեթավորը, որից հետո Գ. լքվել է և ամայացել:

Գրկ. Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Ե., 1983: Բարխուդարյան Մ., Արցախ, Բաքու, 1895: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 5, Ե., 1982: Հասրաթյան Մ., Հայկական ճարտարապետության Արցախի դպրոցը, Ե., 1992:

Մուրադ Հասրաթյան

ԳՐԻԳՈՐ Ա ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ, սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ, Գրիգոր Պարթեվ (239–325/326), Հայոց առաջին եպիսկոպոսապետ 302-ից, համաքրիստոնեական տոնելի սուրբ: Երբ մեկամսյա մանուկ էր, ստնտու Սոփիան և ոմն Եվթաղ նրան փախցրել են Կապադովկիայի Կեսարիա քաղաքը՝ փրկելով Արշակունիների վրեժխնդրությունից (հայրը՝ Անակ Պարթևը, Հայոց Խոսրով Ա թագավորին սպանողներից էր, իսկ Անակի ողջ ընտանիքը սրատվել էր): Կեսարիայում անմիջապես մկրտվել է քրիստոնյա՝ Գրիգոր (հուն.՝ արթուն, հսկող) անունով (հեթանոս. ենթադրյալ անունը՝ Սուրեն): Նույն քաղաքում ստացել է բարձրագույն կրթություն («վարժեալ էր հելլենացի և ասորի դպրութեամբ») և Փիրմիլիանոս արքեպիսկոպոսի մոտ քրիստ. հիմնավոր դաստիարակություն: «Յարբունս հասակի հասեալ» ամուսնացել է կեսարացի Դավթի դստեր՝ Մարիամի հետ: Երկու զավակ (Վրթանես ու Արիստակես, ապագա Հայոց կաթողիկոսներ՝ Արիստակես Ա Պարթև, Վրթանես Ա Պարթև) ունենալուց հետո բաժանվել են: Գրիգորը մտել է արքունական ծառայության, Մարիամը կրտսեր որդու հետ՝ կուսանոց, իսկ ավագին հանձնել են խնամատուն: 276-ին, երբ պարսից Վռամ թագավորը գրավել է Հայաստանը, Գրիգոր Պարթևը Տրդատ Գ Մեծի հետ գնացել է Հռոմ. կայսրություն: 287-ին վերադառնալով Հայոց գահին՝ Տրդատ Գ Մեծը, ի նշան հաղթության, Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանի մոտ՝ Անահիտի մեհյանում գոհության տոնախմբություն է կազմակերպել: Հայոց թագավորը քրիստոնյա պալատականներին, այդ թվում՝ Գրիգոր Պարթևին (որոնք ազատվել էին կռապաշտ. արարողություններից), հրամայել է մասնակցել պաշտամունքին և երկըրպագություն մատուցել Անահիտի մեհյանում: Գրիգոր Պարթևը մերժել է, և Տրդատ Գ, ըստ Ագաթանգեղոսի, որի Պատմությունը Գրիգոր Լուսավորչի վարքի հիմն. սկզբնաղբյուրն է, նրան ենթարկել է չարչարանքների՝ հուսալով, որ նա տեղի կտա և կուրանա Քրիստոսին: Գրիգոր Լուսավորչի չարչարանքների վայրում կառուցվել է ցայսօր կանգուն Չարչարանց Ս. Լուսավորիչ վանքը (Երզնկայից հվ., Մեղուցիկ գ. մոտ, լեռան ստորոտին):

Այդ խոշտանգումները (12 չարչարանքներ) հետևյալ կերպ է նկարագրում Ագաթանգեղոսը.

ա. Ձեռքերը կապած, գայլ ի բերան, թիկունքին՝ աղի բեռ, կուրծքը բարձր գելարանից վար կախեցին: բ. Մեկ ոտքից կախելով՝ աղբ ծխեցրին և դալար բրերով ծեծեցին: գ. Ոտքերը կոճղերի մեջ ճզմեցին: դ. Ոտքին երկաթյա բևեռներ մխելով՝ վազեցրին: ե. Գլուխը կռփահար անելով՝ ծեծեցին: զ. Գլուխը մամլիչի մեջ դնելով՝ քթի մեջ քացախ և բորակ փչեցին: է. Գլուխը մոխրով լեցուն պարկի մեջ կապեցին: ը. Գլխիվայր կախելով՝ նստատեղից ձագարով ջուր լցրեցին: թ. Կողերը երկաթե ճանկերով քերեցին: ժ. Երկաթե դաստակների վրա քաշելով՝ քերեցին: ժա. Ծնկները երկաթե կապիճների մեջ ձգելով՝ կախեցին: ժբ. Հալած կապարով մարմինը այրեցին:

Ագաթանգեղոսի հետևողությամբ հայ միջնադարյան մատենագիրները առանձնակի հոգևոր խորհուրդ են հաղորդել չարչարանքներից յուրաքանչյուրին և դրանց թվով տասներկուսը լինելուն: Այս մեկնաբանություններն ամբողջական և համակարգված տվել է Գրիգոր Տաթևացին: Ըստ նրա՝ 12 չարչարանքները փոխկապակցված երկու խորհուրդ ունեն: Առաջինը խարսխվում է միջնադարյան բնագիտ. այն ըմբռնման վրա, որ մարդը 12 անդամներ ու զգայարաններ ունի, որոնք ապականվել էին Ադամի կողմից մեղքի պտուղը ճաշակելիս, երբ նա իր զգայարաններով խաբվել է և ցանկացել ոտքերով ուղղվել դեպի ծառը, ձեռքով պոկել և բերանով ճաշակել: Ըստ այդմ՝ Գրիգորն իր տասներկու չարչարանքներից յուրաքանչյուրով, որոնցից ամեն մեկը հարաբերվում է մարդկային մարմնի տվյալ անդամի և զգայարանի հետ, ջնջել է դրանց ապականությունը:

Երկրորդ բացատրությունն առնչվում է տասներկու առաքյալների հետ: Քրիստոնեությունը քարոզելիս և տարածելիս առաքյալներից յուրաքանչյուրը նահատակվել է մյուսներից տարբերվող առանձին մի չարչարանքով: Համաձայն Գրիգոր Տաթևացու՝ առաքյալների կրած այս տասներկու չարչարանքներից յուրաքանչյուրը Գրիգոր Լուսավորիչն է կրել՝ դառնալով բոլոր առաքյալներին չարչարանակից:

Բռնություններից հետո (ավելի քան մեկամսյա) նախարար Արտավազդ Մանդակունու քրոջ ամուսին Տաճատ Աշոցյանը հայտնել է, որ Գրիգոր Պարթևը թագավորահորն սպանողի որդին է: Տրդատ Գ-ի հրամանով 287-ին նրան նետել են մահապարտների բանտ՝ Խոր վիրապ (տես Խոր վիրապի վանք):

Ըստ ավանդության, Խոր վիրապում Գրիգոր Պարթևը մնացել է շուրջ 14 տարի: Նրա վիրապային կյանքը հրաշք է, և այդտեղ կենդանի մնալը աստվածային սքանչելիների մի հատուկ նշան է համարվում: Աստվածային գթությամբ մի այրի կին գաղտնի զնդան է նետել հանապազօրյա հացը, և մի հրեշտակ ամենօրյա այցելություններով քաջալերել է Գրիգորին:

Տրդատ Գ Մեծը, հետևելով հռոմ. Դիոկղետիանոս կայսրի օրինակին, հրովարտակով արգելել է նոր կրոնը և դաժանորեն հալածել քրիստոնյաներին: Նրա հրամանով Գրիգոր Պարթևի բանտարկության վերջին տարում՝ 301ին (վիրապից ելնելուց 9 օր առաջ), Վաղարշապատի մոտակայքում նահատակվել են ս. Հռիփսիմյան և ս. Գայանյան 37 վկայուհիները (տես Հռիփսիմյանց կույսեր, Գայանյանց կույսեր):

Համաձայն Ագաթանգեղոսի՝ Տրդատը վեց օր ընկղմվել է մելամաղձոտ տխրության մեջ «առ անձուկ սիրոյ Հռիփսիմեայ», ի վերջո որսի է դուրս եկել, և նույն օրն էլ ի տրիտուր այդ ամենի՝ վրա է հասել «Տիրոջ պատուհասը»: Դիվահարվել է թագավորը (բոլոր մերձավորներով) և, նմանվելով վայրի խոզի, մտել եղեգնուտը: Հարվածներից զերծ մնացած թագավորաքույր Խոսրովիդուխտը (նրա քրիստոնյա լինելու հավաստիքն էր) հինգ անգամ կրկնվող տեսիլք է տեսնում, ըստ որի, դիվաբախներին կարող էր բուժել միայն Գրիգորը: Նրան վիրապից հանդիսավորությամբ Վաղարշապատ է բերել Խոսրովիդուխտի խնամակալ Օտա Ամատունին: Գրիգորը նախ հնձանահարկի տակ ամփոփել է նահատակ կույսերի աճյունները, ապա քարոզել Ավետարանը և հնգօրյա պահքով (տես Առաջավորաց պահք) նախապատրաստել պատուհասվածներին և ողջ ժողովրդին քրիստոնեություն ընդունելու: Այնուհետև, անսալով աղաչանքներին, բժշկել է արքային և մյուս ընկնավորներին: Ապաշխարած ու դարձի եկած Տրդատ Գ Մեծը հրամայել է, որ դադարեցվի քրիստոնյաների հալածանքը, և ժողովուրդը համարձակ պաշտի Քրիստոսի սուրբ հավատը: Հաշվի առնելով հայոց քաղ. ու հոգևոր միասնության, անկախ գոյավիճակի ապահովման, հարևան այլակրոն պետությունների ազդեցությունից երկիրը ձերբազատելու կարևորությունը, հայ նախարարների շրջանում հռոմեամետ և պարսկամետ կողմնորոշումների ձևավորումը և այլ հանգամանքներ՝ Տրդատ Գ Մեծը 301-ին քրիստոնեությունը Հայաստանում, առաջինն աշխարհում, հռչակել է պետ. կրոն: Հայաստանում քրիստոնեությունը պետականորեն ընդունելով՝ Տրդատ Գ Մեծը և Գրիգոր Լուսավորիչը ձգտել են լուծել պետության ամբողջականության, ազգ. ինքնության պահպանման ու ամրապնդման, ազգի բոլոր հատվածների համախմբման և միասնության խնդիրը: Երկրում իշխող բազմաստվածությունը՝ իբրև աշխարհայացք և գաղափարախոսություն, պատմ. նոր պայմաններում ոչ միայն ի վիճակի չէր նպաստելու ծառացած խնդիրների լուծմանը, այլև բովանդակում էր հայ նախարարական տների կենտրոնախույս միտումների գաղափար. հիմնավորումը: Բազմաթիվ և խայտաբղետ կրոնագաղափար. վարդապետություններից այդ պահանջներին առավելագույնս բավարարում էր հզորացող քրիստոնեությունը: Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելով՝ հոգևոր և գաղափար. նախադրյալներ են ստեղծվել ինչպես զրադաշտ. Պարսկաստանից, այնպես էլ դեռևս հեթանոս. Հռոմից գաղափարախոսական սահմանազատման, իսկ միջնորդավորված ձևով՝ նաև քաղ. ինքնուրույնության և անկախության համար: Քրիստոնեության ընդունումը նախանշել է հայ ժողովրդի և պետության հետագա զարգացման ուղիները, հոգևոր կյանքի, մշակույթի, գիտության, արվեստի, մտածողության և աշխարհընկալման ուղենիշներն ու չափանիշները, որոնք, թեև դժվարությամբ, բայց հետզհետե թափանցել են ազգ. գիտակցության, ապրելակերպի, կենցաղի մեջ: Տրդատ Գ Մեծը պետ. հիմքերի վրա է դրել նաև եկեղեցապետի ընտրությունը. հրավիրելով ավագանու ժողով՝ Գրիգոր Լուսավորչին կարգել է Հայոց եպիսկոպոսապետի (հայրապետի) պաշտոնում, դրանով վավերացնելով եկեղեցու և հովվապետի ենթակայությունը թագավոր. իշխանությանը: Գ. Ա Լ. 302-ի սկզբին 16 նախարարների ուղեկցությամբ և թագավոր. հրովարտակով մեկնել է Կեսարիա, որտեղ նրան եպիսկոպոս է ձեռնադրել տեղի արքեպիսկոպոս Ղևոնդիոսը: Այդ ձեռնադրությամբ Կեսարիայի աթոռը բնավ չի միջամտել Հայ եկեղեցու գործերին, երբեք հսկողության իրավունք չի ունեցել, և ձեռնադրությունը կրել է զուտ ծիսական բնույթ: Տրդատ Գ Մեծն ու ավագանու ժողովն են ընտրել Հայոց առաքելական աթոռի հաջորդին, իսկ Կեսարիայի աթոռն այդ ձեռնադրությամբ պարզապես հոգևոր շնորհաբաշխություն է տվել Գ. Ա Լ-ին: Հայոց եպիսկոպոսապետը՝ որպես անկախ եկեղեցու գլուխ, ամեն ինչ ինքն է տնօրինել ու կարգադրել, եպիսկոպոսներ և արքեպիսկոպոսներ ձեռնադրել, թեմեր հիմնել, տոներ հաստատել, եկեղեց. կանոններ ու ծեսեր սահմանել՝ պահելով տեղական ավանդությունները և հետևելով ընդհանուր քրիստ. սովորություններին:

Գ. Ա Լ. Կեսարիայից գնացել է Սեբաստիա, որոշ ժամանակ հետո, Կարինի ու Հարքի ճանապարհով անցել Տարոն, որը հայոց հեթանոս. կրոնի մեծ կենտրոններից էր: Կոտրելով քրմերի դիմադրությունը (ինքը՝ խաչով, նախարարները՝ զենքով)՝ Տարոնում հիմնել է քրիստ. կենտրոններ, այդտեղ ամփոփել իր հետ բերած Հովհաննես Մկրտչի (Իննակնյան բագինների վայրում, տես Մշո Ս. Կարապետ վանք), ս. Աթանագինեսի (իր աներորդու) մասունքների մի մասը, գերեզմանների վրա վկայարան կառուցել, նրանց համար հատուկ տոն սահմանել (ներկայումս Հայ եկեղեցին տոնում է Հոգեգալստյան առաջին կիրակիին հաջորդող հինգշաբթի օրը) և պատվիրել, որ ամեն տարի հավաքվեն այդտեղ՝ սրբերի հիշատակը տոնելու: Հայոց հայրապետը Հովհաննես Մկրտչի նշխարներից ամփոփել է նաև Եղըրդուտ կոչված տեղում (տես Եղրդուտի վանք) և հիմնադրել Մատնավանքը՝ Աշտիշատի ստորոտին: Ապա Աշտիշատում մեծ եկեղեցի է կառուցել, Ս. Երրորդություն անունով սեղան կանգնեցրել, շինել մկրտության ավազան ու մկրտել իրեն ուղեկցող իշխաններին, զորքերին և բազմաթիվ նորադարձների:

Գ. Ա Լ. Տարոնից անցել է Բագրեվանդ: Տրդատ Գ Մեծը արքունիքով ընդառաջ է գնացել և Բագավան գյուղաքաղաքում դիմավորել Հայաստանի հովվապետին: Այստեղ ևս ամփոփելով Հովհաննես Մկրտչի, ս. Աթանագինեսի մասունքների մնացյալ մասը՝ դրանց վրա վկայարան է կառուցել, սեղան հիմնել ու Պատարագ մատուցել: 303-ի հունվ. 6-ի այգալույսին՝ Սուրբ Ծննդյան և Աստվածահայտնության օրը, Արածանու ակունքների մոտ, Նպատ լեռան ստորոտին մկրտել է Տրդատ Գ Մեծին ու արքունիքին, հայ ավագանու ներկայացուցիչներին: Ըստ Ագաթանգեղոսի՝ նույն վայրում յոթ օրերի ընթացքում մկրտել է նաև արքունական զորքին և ժողովրդին: Ամենամյա Նավասարդի օրը Բագավանում տոնվել է Ամանորի՝ Հյուրընկալ Վանատուրի տոնը, որը Գ. Ա Լ. վերափոխել է ս. Հովհաննես Մկրտչի և ս. Աթանագինեսի հիշատակների քրիստ. տոնակատարության: Նույն ձևով հեթանոս. շատ տոներ և սովորություններ ներմուծվել են քրիստոնեության մեջ: 303-ի սկզբին արքան ու եպիսկոպոսապետը վերադարձել են մայրաքաղաք Վաղարշապատ և Գ. Ա Լ., համաձայն իր տեսիլքի, արքունական գահին մերձ, Միածնի իջման վայրում, հեթանոս. մեհյանի տեղում կառուցել է Էջմիածնի («Էջ Միածինն») Կաթողիկե եկեղեցին (տես Էջմիածնի Մայր տաճար), որտեղ հաստատել է Հայոց առաքելական աթոռի նստավայրը, իսկ Էջմիածնի Կաթողիկեն դարձրել Հայոց Մայր եկեղեցին: Նորակառույց տաճարը Հայոց հայրապետն օծել է 303-ի օգոստ. 15-ին, Աստվածածնի Վերափոխման տոնի օրը (Էջմիածնի Կաթողիկե եկեղեցին նվիրված էր Աստվածածնին): Գ. Ա Լ-ի նախաձեռնությամբ և Տրդատ Գ Մեծի օժանդակությամբ, Հռիփսիմյան և Գայանյան կույսերի նահատակության վայրերում կառուցվել են վկայարաններ՝ այդտեղ ամփոփելով նրանց մարմինները (տես Էջմիածնի Ս. Հռիփսիմե վանք, Էջմիածնի Ս. Գայանե վանք): Գ. Ա Լ-ի տեսիլքի հետ է կապված նաև Շողակաթ վանքի կառուցումը: Գ. Ա Լ. թագավորի հովանավորությամբ ձեռնամուխ է եղել եկեղեց. ամուր նվիրապետության ստեղծմանը: Հիմնել է Հայ եկեղեցու առաջին թեմերը (թեմերի առաջնորդներ է նշանակել դարձի եկած որոշ նախկին քրմապետների և քրմորդիների), ձեռնադրել եպիսկոպոսներ, Հայաստանի տարբեր գավառներում կառուցել նոր եկեղեցիներ, քարոզել Ավետարանը, ծավալել կրթ. գործունեություն: Գիտակցելով, որ հեթանոսությունը խոր արմատներ ունի ժողովրդի գիտակցության, կյանքի և աշխարհընկալման մեջ՝ Գ. Ա Լ. թագավորի անմիջական և գործուն աջակցությամբ ձեռնարկել է նոր սերնդի լուսավորության ու կրթության գործի կազմակերպումը՝ նրան քարոզչ. և կրոնաեկեղեց. գործունեության նախապատրաստելու համար: Նա հիմնել է հուն. և ասոր. բազմաթիվ դպրոցներ՝ լեզուներ սովորեցնելու, թարգմանիչներ պատրաստելու և Ս. Գրքին հաղորդակից դարձնելու նպատակով: Հատուկ ուշադրություն է դարձրել քրմական դասի զավակներին հավատի բերելուն, ինչը լուծում էր մի շարք խնդիրներ. նախ թուլանում էր քրմերի դիմադրությունը, ապա՝ նոր կրոնի տարածման և արմատավորման գործում ներգրավվում էին լավ դաստիարակություն ու կրթություն ստացած երիտասարդներ: Սակայն Գ. Ա Լ. ուշադրությունը հիմնականում կենտրոնացրել է նախարարների, ինչպես նաև հասարակ ժողովրդի զավակների դաստիարակության և կրթության վրա, որոնք կոչված էին դառնալու նոր վարդապետության հիմն. քարոզիչները:

Գ. Ա Լ. քրիստոնեություն է տարածել նաև Վիրքում, Աղվանքում, Հս. Կովկասում, Խաղտիքում, Մասքթաց երկրում, Միջագետքում, Ատրպատականում: Մանկահասակ թոռանը՝ Գրիգորիսին ձեռնադրել է Վրաց և Աղվանից քահանայապետ: Հետևելով քրմությանը՝ Գ. Ա Լ. տոհմ. ժառանգության իրավունքը պահպանել է նաև Հայ եկեղեցու վարչության մեջ: Արիստակես որդուն ձեռնադրելով եպիսկոպոս՝ դարձրել է իր տեղապահն ու եպիսկոպոսակիցը, դրանով հաստատել իր տոհմի հոգևոր ժառանգական իշխանությունը:

Գ. Ա Լ-ի անունով պահպանվել են 23 կրոնաբարոյախոս. ճառ պարունակող «Յաճախապատումը», մի քանի մանր երկասիրություններ և կանոններ: Նրան են պատկանում նաև Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովին (325) մասնակցած Արիստակես Պարթևի բերած Նիկիական կանոններում կատարված հավելումները: Որոշ ուսումնասիրողներ Գ. Ա Լ-ին են վերագրում նաև Խորհըրդատետր-Պատարագամատույցը, մի շարք ծիսամատյանների կազմումը և նախն. խմբագրումը: Հայրապետական գործը հանձնելով Արիստակեսին՝ Գ. Ա Լ. կյանքի վերջին տարիներն անցկացրել է ճգնակեցության մեջ, Դարանաղի գավառի Սեպուհ լեռան Մանեի այրում, որտեղ և վախճանվել է (օրը չի հիշատակվում)՝ ամփոփվելով նույն անձավում: Վրթանես Ա Պարթևի կաթողիկոսության ժամանակ նշխարները վերաթաղվել են նույն գավառի Թորդան գյուղում, Լուսավորչի տոհմական կալվածքում:

Գ. Ա Լ-ի նշխարները Թորդանից հանվել և սփռվել են ողջ քրիստոնյա աշխարհում և դարձել պաշտամունքի առարկա: Հայաստանում Գ. Ա Լ-ից մնացած միակ սրբություն եղել է Լուսավորչի Աջը, որը նաև հայրապետ. իշխանության գլխ., պաշտոնական նշանակն է, և պարտադիր է նրա առկայությունը կաթողիկոսարանում:

Գ. Ա Լ-ի մյուս նշխարները և մասունքները հայոց մեջ խտացվել են Լուսավորչի Աջի մեջ: Դրան զուգահեռ XIII–XIV դդ. «Լուսավորչի լույս հավատքի» խորհրդանիշն են դարձել երկու աննյութեղեն առարկաներ՝ Սեպուհ լեռան վրա շողացող Տրդատի Հավլունի թուրը (ժող. ստուգաբանությամբ՝ հավու ուլնի՝ հավի երկաթ, որը կտրուկ և ամուր սրի իմաստն ունի) և Արագած լեռան կատարին առանց պարան կախված Լուսավորչի կանթեղը, որոնք միասնաբար խորհրդանշում են Հայոց արքայի և հայրապետի, եկեղեցու և պետության գործակցությունը, ինչպես նաև Սեպուհ լեռան վերևից ոսկե մի կամարով կապվելով Արագածի գագաթին, հոգևոր խորհրդանշական կապով միացնում են հայության երկու հատվածները: Ըստ ավանդության՝ Տրդատ Գ Մեծը, Գ. Ա Լ-ի նման, կյանքի վերջին տարիներին տրվել է առանձնության Սեպուհ լեռան վրա: Հայոց հայրապետը, վերցնելով Հայոց արքայի թուրը, օրհնել է, նետել վեր. աստվածային զորությամբ սուրը խաչանման կախվել է Սեպուհ լեռան վրա և, Լուսավորչի մշտավառ կանթեղի լույսով ողողված, լույս է տալիս այնտեղից: Այդ մասին առաջին անգամ գրել է Վարդան Վարդապետն իր «Աշխարհացույց»-ում, որտեղ ասվում է, թե Լուսավորիչն առնելով «զթուրն օծեաց որպես զխաչ, եդ ի յօդն բանիւն Աստուծոյ»:

Ներսես Գ Տայեցին, ձեռամբ իշխան Գրիգոր Պատրիկ Մամիկոնյանի, Գ. Ա Լ-ի մասունքների մեծ մասը Թորդանից տեղափոխել և զետեղել է Զվարթնոցում: Այնուհետև նշխարները տարվել են Կ. Պոլիս, և նրանց հիմն. մասը VIII դ. վերջին հայ կույսերը փոխադրել են Իտալիայի Նեապոլ քաղաքը: Այդտեղ ի պատիվ Գ. Ա Լ-ի կառուցվել է Ս. Գրիգոր Հայի եկեղեցին՝ իր կուսանոցով: Եկեղեցում մեծ պատվով պահել են Գ. Ա Լ-ի գլուխը՝ ամփոփված պղնձե և համակ ոսկեզօծ կիսարձանի մեջ, շղթայի մասեր և այլ նշխարներ: Նեապոլի առաջին պաշտպան ս. Գենարիոս եպիսկոպոսից հետո Գ. Ա Լ. ճանաչվել է քաղաքի երկրորդ երկնային պաշտպանը և ունի հատուկ տոն (սեպտեմբերի 30-ին): 2000-ի նոյեմբ. 11-ին, Գարեգին Բ Ներսիսյանի Վատիկան կատարած այցելության ժամանակ Հովհաննես Պողոս II պապը Ամենայն հայոց կաթողիկոսին է հանձնել Գ. Ա Լ-ի մասունքների մի մասը, որոնք պահվում են Երևանի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու գավթում: Գ. Ա Լ-ի՝ «Մեծ Հայոց սուրբ Գրիգորի» պաշտամունքը V դ-ից սկսած մեծ տարածում է ունեցել նաև Բյուզանդիայում, մասնավորապես՝ Հունաստանում: Ներկայումս էլ Հունաստանի եկեղեցիներում և վանքերում (Խալկիոնի Ս. Կույս, Սալոնիկի Ս. Նիկողոս Օրփանոս, Լակոնիայի Ս. Աթանաս, Լատիսսայի Ս. Գևորգ, Միստրայի Հոդիղիտրիայի եկեղեցիներ, Ֆոսիդեի Ս. Ղուկաս, Մակեդոնիայի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ, Աթոս լեռան Խերապոտամի և Ս. Գրիգոր վանքեր ևն) կան Գ. Ա Լին նվիրված սրբանկարներ, որմնանկարներ, խճանկարներ (դրանց ուսումնասիրությամբ զբաղվել է Ս. Տեր-Ներսեսյանը), ինչպես նաև նշխարներ և մասունքներ՝ ամփոփված արծաթե, բրոնզե և փայտե մասնատուփերում:

Գ. Ա Լ-ի պաշտամունքը դեռ հնուց եղել է նաև Ռուսաստանում: Մոսկվայի Կարմիր հրապարակի կենտրոնում, Վասիլի Երանելու տաճարի համալիրի մեջ, ավելի քան 5 դար կանգնած է Հայոց Գրիգորի եկեղեցին՝ Երանելու տաճարի գմբեթին կից վեր խոյացող գմբեթով: Կառուցվել է Իվան Ահեղի (1530–84) հրովարտակով, ի երախտագիտություն Կազանի թաթար. խանության դեմ պատերազմում հայ թնդանոթաձիգների անձնազոհության: Եկեղեցու բազում որմնանկարների ու սրբապատկերների շարքում երևելի է Սուրբ Գիրքը ձեռքին Գ. Ա Լ-ի ամբողջ հասակով մեծ սրբապատկերը, որի շուրջը կան նրա կյանքից դրվագներ ներկայացնող տասնվեց նկարներ: Պատկերված են Տրդատ Գ-ի հանդիպումը Գ. Ա Լ-ին, հեթանոսություն ընդունելու պարտադրանքը, Գ. Ա Լ-ի դատը, տանջահարության պատկերները, Գ. Ա Լ. Խոր վիրապում, արքայի հիվանդանալը, հրեշտակի հայտնվելը թագավորաքրոջը՝ Խոսրովիդուխտին, ևն, մինչև Խոր վիրապից դուրս գալը: Գ. Ա Լ-ի սրբապատկերները կան Կրեմլի Ավետման և Սպասկու տաճարներում, ինչպես նաև Պսկովի, Ռոստովի, Կոլոմնայի և այլ քաղաքների եկեղեցիներում: Նովգորոդի Ներեդիցա տաճարի պատերը զարդարում են նաև Գ. Ա Լ-ի որմնանկարները:

Հայ եկեղեցին ս. Գ. Ա Լ-ին դասել է ավագ սրբերի կարգը: Նրան անվանում են «Հայոց Մկրտիչ», «Երկրորդ Լուսավորիչ Հայոց» (Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալներից հետո), իսկ քրիստոնեությունը հայոց մեջ կոչվում է նաև «Լուսավորչի լույս հավատք»: Նրա մասին հորինվել են բազմաթիվ երգեր, շարականներ, ներբողներ, տաղեր, հյուսվել ավանդություններ: Գ. Ա Լ-ին հայտնի ներբող է ձոնել Ընդհանրական եկեղեցու մեծ հայրերից Հովհան Ոսկեբերանը: Ագաթանգեղոսի «Պատմութիւն Հայոցը» ամբողջովին նվիրված է հայոց դարձին, Գ. Ա Լ-ի վարքին և վարդապետությանը: Հայկ. մանրանկարչության, որմնանկարչության, ձեռագիր մատյանների պատկերազարդման, եկեղեցիների բարձրաքանդակներում մեծ տարածում է գտել Գ. Ա Լ-ի պատկերագրությունը: Նրան նվիրված պատկերներն ընդգրկում են հայոց դարձի և մեծ սրբի կյանքի բոլոր գլխ. և հիմն. դրվագները: Գ. Ա Լ., որպես համաքրիստ. սուրբ, հիշատակի օր ունի ուղղափառ և կաթոլիկ եկեղեցիներում (քույր եկեղեցիները նրա հիշատակը տոնում են սեպտեմբերի 30-ին): Հայ եկեղեցում ս. Գ. Ա Լ-ի հիշատակին նվիրված տոներն են. վիրապ մտնելը և չարչարանքները (Մեծ պահքի վեցերորդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը), վիրապից ելնելը (Հոգեգալստյան երկրորդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը), նշխարների գյուտը (Հոգեգալստյան չորրորդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը), իսկ Ս. Ծննդյան չորրորդ կիրակիի կամ Վարդավառի երրորդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը տոնվում է ս. Գ. Ա Լ-ի որդիների և թոռների հիշատակը: Կաթողիկոս. գահին Գ. Ա Լ-ին հաջորդել է Արիստակես Ա Պարթևը:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Ե., 1983: Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Տեր-Ներսեսյան Ս., Հայ արվեստը միջնադարում, Ե., 1975: Մուտսոպուլոս Ն., Դիմիտրոկալլիս Կ., Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի պաշտամունքը Հունաստանի մեջ, «Էջմիածին», 1995, № 5: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997: Աշճյան Մ., Լուսավորչի լույս նշխարները, Ս. Էջմիածին, 2000:

ԳՐԻԳՈՐ ԱՍՏՎԱԾԱԲԱՆ, տես Գրիգոր Նազիանզացի:

ԳՐԻԳՈՐ Բ ՎԿԱՅԱՍԵՐ (ավազանի անունը՝ Վահրամ) (ծ. թ. անհտ – 1105, Քեսուն, ամփոփվել է Կարմիր վանքում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1066-ից: Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու որդին: Հիմնադիրն է Պահլավունի կաթողիկոսների տան, որի ներկայացուցիչները Հայոց կաթողիկոս. գահը ժառանգել են մինչև XIII դ. սկիզբը: Հաջորդել է Խաչիկ Բ Անեցուն: Հոր մահից հետո փոխարինել է նրան Միջագետքի դուքսի պաշտոնում (1059): Շատ չանցած հրաժարվել է պաշտոնից և կնոջից, հեռացել աշխարհական կարգից ու դարձել վանական: Կաթողիկոս է ձեռնադրվել Ծամնդավում՝ Աբաս Կարսեցու որդի Գագիկ Շահնշահի միջնորդությամբ: Գ. Բ Վ. իր կաթողիկոսության տարիներին հաճախ է հայրապետ. աթոռը հանձնել փոխանորդների և մեկնել ճանապարհորդության կամ ճգնակենցաղ կյանք վարելու համար քաշվել Կիլիկիայի Սև լեռների վանքերը: Տարբեր տարիներ աթոռակից է նշանակել Գևորգ Լոռեցուն (1066–72), Բարսեղ Ա Անեցուն: 1076-ին մերժել է Փիլարտոս Վարաժնունու՝ հայրապետ. աթոռը Փառիսոս փոխադրելու առաջարկը և թույլատրել նրան կաթողիկոսություն հիմնել Հոնի բերդաքաղաքում (Մարաշի մոտ): Գ. Բ Վ. եղել է Կ.Պոլսում (1066 և 1072), Եգիպտոսում (1074 և 1085), Երուսաղեմում (1099): Եգիպտոսում նրան մեծ պատվով ընդունել է Մուսթանսիր խալիֆան: Գ. Բ Վ. իր եղբորորդուն՝ Գրիգորին, ձեռնադրել է եպիսկոպոս և նշանակել Եգիպտոսի հայոց առաջնորդ: Երուսաղեմի գրավման ժամանակ (1099) օժանդակել է խաչակիրներին: Չնայած Գ. Բ Վ-ին են վերագրում «գիրս բազում», սակայն նրա գրչին պատկանող երկերից հայտնի է միայն 1102-ին Ծռազատկի կապակցությամբ գրված թուղթը: Նրա մեկենասությամբ է աշխատել Կիրակոս մեկնիչն ու թարգմանիչը, որը Կ.Պոլսում հունարենից հայերեն է թարգմանել բազմաթիվ վարքագր. և հայրաբան. երկեր. այստեղից էլ՝ կաթողիկոսի «Վկայասեր» մականունը: Գ. Բ Վ. նորոգել է Հայ եկեղեցու ծեսերն ու սովորությունները, կատարել կրոնավորական և վանական կյանքի բազմաթիվ կարգադրություններ, պաշտպանել Հայ եկեղեցու ավանդները՝ ընդդեմ լատինադավան հոսանքի: Ձեռագրերում երբեմն սխալմամբ նրան են վերագրվում Գրիգոր Գ Պահլավունի (Փոքր Վկայասեր) կաթողիկոսի հեղինակած շարականները (Աստվածածնի Ավետյաց և Երկրորդ Ծաղկազարդի կանոնները): Գ. Բ Վ. համարվում է միության շարժման նախակարապետը: Նրա կաթողիկոսության շրջանում են սերտացել Հայ եկեղեցու փոխհարաբերությունները Ասորի Հակոբիկ, Հույն և Հռոմի եկեղեցիների հետ: Այդ քաղաքականությունը շարունակել են Պահլավունի հաջորդ կաթողիկոսները: Կյանքի վերջին տարիները Գ. Բ Վ. անցկացրել է Կիլիկիայի Քեսուն գավառի նշանավոր Կարմիր վանքում: Կաթողիկոս. գահին Գ. Բ Վ-ին հաջորդել է Բարսեղ Ա Անեցին:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 2, Վնտ., 1785, էջ 989–996: Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901:

Ազատ Բոզոյան

ԳՐԻԳՈՐ Գ ՊԱՀԼԱՎՈՒՆԻ (մոտ 1093, Եփրատից արևմուտք, Տլուք գավառի Ծովք դղյակում – 1166, Հռոմկլա), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1113-ից: Հաջորդել է Բարսեղ Ա Անեցուն: Ուսումը ստացել է Քեսունի Կարմիր վանքում, սկզբում՝ Գրիգոր Բ Վկայասերի, ապա՝ Բարսեղ Ա Անեցի կաթողիկոսի հսկողության ներքո: Պատանեկան տարիքում, Գրիգոր Բ Վկայասերի կտակով, Բարսեղ Ա Անեցին նրան ձեռնադրել է եպիսկոպոս: Օծվելով կաթողիկոս՝ շարունակել է Պահլավունի հայրապետների եկեղեց. քաղաքականությունը: Պատճառաբանելով Գ. Գ Պ-ու երիտասարդ տարիքը՝ Պահլավունիների հակառակորդները Աղթամարում հակաթոռ կաթողիկոս են ձեռնադրել Դավիթ Թոռնիկյանին, դրանով սկզբնավորելով Աղթամարի հակաթոռ կաթողիկոսությունը (տես Աղթամարի կաթողիկոսություն): Կաթողիկոս. իշխանությունն ամրապնդելու համար Գ. Գ Պ. Սև լեռների Կարմիր վանքում 1113-ին հրավիրել է եկեղեց. ժողով, որտեղ նրա ընտրությունը օրինական են ճանաչել բուն Հայաստանի և Կիլիկիայի եկեղեց. գլխ. թեմերը և քաղ. ուժերը: Նրա օրոք կաթողիկոս. աթոռը Քեսունի Կարմիր վանքից 1116-ին տեղափոխվել է Ծովք, իսկ 1149-ից՝ Հռոմկլա: Գ. Գ Պ. փորձել է կարգավորել Հայ եկեղեցու փոխհարաբերությունները խաչակիրների և Բյուզ. կայսրության հետ: XII դ. 20–30-ական թթ. դիվանագիտ. հարաբերություններ է սկսել բյուզ. կայսր Հովհաննես II Կոմնենոսի հետ՝ փորձելով նրան հետ պահել Կիլիկիայի հայկ. իշխանության և Հայ եկեղեցու դեմ ծրագրված գործողություններից: Մեզ է հասել այդ առիթով բյուզ. կայսրին կաթողիկոսի հունարեն գրած նամակը: 1137-ին Կիլիկիայի տարածքը բյուզ. զորքերի նվաճելուց հետո Գ. Գ Պ. ավելի է սերտացրել շփումները Հռոմի և Արևելքում հաստատված խաչակիրների եկեղեց. կազմակերպությունների հետ: Նամակագր. կապեր է ունեցել Ոնորիոս II, Իննոկենտիոս II և Եվգենիոս III պապերի հետ: 1139–41-ին մասնակցել է Հռոմի պապի՝ Արևելք ուղարկած լեգատ (լիազոր ներկայացուցիչ) Ալբերիկ Օստրացու հրավիրած Անտիոքի և Երուսաղեմի եկեղեց. ժողովներին: Այս ջանքերի շնորհիվ Հռոմի եկեղեցին Գ. Գ Պ-ուն իր պաշտոն. գրություններում դիտել է որպես Արևելքում գործող քույր եկեղեցու առաջնորդ, առաջինը՝ հավասարազոր աթոռների շարքում: Գ. Գ Պ-ու գործունեության շնորհիվ ամրապնդվել է կաթողիկոս. իշխանությունը բուն Հայաստանում և նրա սահմաններից դուրս՝ Եգիպտոսում, Բալկաններում, Փոքր Ասիայում և Ասորիքում: Կաթողիկոս. աթոռը Հռոմկլա տեղափոխելուց հետո Գ. Գ Պ. կրտսեր եղբոր և հաջորդ Ներսես Շնորհալու (Ներսես Դ Կլայեցի) հետ ավելի շատ զբաղվել է Հայ եկեղեցու ներքին գործերով, պայքարել աղանդավոր. և պառակտող. միտումների դեմ, հովանավորել գրական և մշակութ. կյանքը, նոր աշխուժություն մտցրել Հայ եկեղեցու հոգևորմշակութ. գործունեության մեջ: Գահակալության վերջին տարիներին (1165) բյուզ. Մանուել I կայսրի հետ սկսել է եկեղեցիների միության նպատակով բանակցություններ, որոնք շարունակվել են նաև իրենից հետո:

Գ. Գ Պ. հայտնի է իր գրական գործունեությամբ: Գրել է բազմաթիվ շարականներ, տաղեր և այլ գործեր: Հետևելով Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսին՝ թարգմանել կամ ուրիշներին է հանձնարարել վկայաբանությունների թարգմանությունը և կարգադրել, որ սրբերի նախատոնակներին եկեղեցիներում կարդացվեն նրանց վարքերը: Նրան կոչել են Գրիգոր Փոքր Վկայասեր: Գ. Գ Պ-ու հանձնարարությամբ է Սամուել Անեցին գրել իր «Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց» ժամանակագրությունը, Ներսես Շնորհալին՝ իր մի շարք երկերը: Գ. Գ Պ. շարականագիրների կիլիկյան դպրոցի երևելի ներկայացուցիչներից է: Նրա գրչի արգասիքն են Շարակնոցի Աստվածածնի Ավետյաց «Խորհուրդ անճառ» և Երկրորդ Ծաղկազարդի «Մեծահրաշ այս խորհուրդ» կանոնները, ինչպես նաև Գանձարանի Գրիգոր Ա Լուսավորչին նվիրված «Ի յելս արեւու արեւ ծագեցաւ մեզ արեւմտից» և Ջրօրհնեքի «Ով զարմանալի խորհուրդ այս մեծ յայտնեալ» տաղերը: «Ով զարմանալի» տաղը, որը մեզ է հասել մեղեդիով հանդերձ, հայ տաղերգության գոհարներից է՝ օժտված երաժշտաբանաստեղծ. բացառիկ արժանիքներով, որտեղ դրսևորվել են կիլիկյան երգարվեստի բնորոշ առանձնահատկությունները: Հարատևել է մի քանի տարբերակներով, որոնք XIX դ. ձայնագրել են Ե. Տնտեսյանը և Ն.Թաշճյանը, իսկ Կոմիտասը մշակել է քառաձայն երգչախմբի համար: Կաթողիկոս. գահին Գ. Գ Պ-ուն հաջորդել է Ներսես Դ Կլայեցին (Ներսես Շնորհալի):

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Թահմիզյան Ն., Երաժշտությունը հայկական Կիլիկիայում, Ե., 1989: Բոզոյան Ա., Հռոմի պապ Իննոկենտիոս Բ-ի թուղթը՝ ուղղված Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Գ Պահլավունուն, «Էջմիածին», 1999, № 3:

Ազատ Բոզոյան
Աննա Արևշատյան

ԳՐԻԳՈՐ ԳՌԶԻԿ, Այրիվանեցի (ծ. և մ. թթ. անհտ), VII–VIII դարերի գիտնական, երաժիշտ: Այրիվանքի (Գեղարդավանք) միաբան: Ստեփանոս Սյունեցու հետ գիտ. նպատակներով մեկնել է Աթենք, ուսումնասիրել փիլիսոփայություն, աստվածաշնչյան բնագրեր և մեկնություններ: Կ. Պոլսում հուն-ից թարգմանել է Դիոնիսիոս Արիոպագացու, Նեմեսիոսի, Գրիգոր Նյուսացու երկերը, ծանոթացել Գերմանոս պատրիարքի հետ: Վերադառնալով՝ Գ. Գ. հաստատվել է Այրիվանքում: Ըստ Մխիթար Այրիվանեցու, մեղադրվել է գոռոզամտության մեջ, հավանաբար երաժշտ. արվեստում մեծ վարպետության հասնելու համար, և արժանացել Ստեփանոս Սյունեցու հանդիմանանքին: Այրիվանքում ծավալել է ստեղծագործ. բեղուն գործունեություն: Գ. Գ. ժամանակի նշանավոր երաժիշտներից էր: Նրան են վերագրվում հոգևոր երգեր՝ դավթյան սաղմոսների նմանակմամբ, Ճրագալույցի երգերի, Կադմոսի, Հեղինեի (ըստ Ն. Թահմիզյանի, բյուզանդացի անհայտ հեղինակներ են, որոնց անունները աղավաղված են հիշատակվել), Ռոմանոս Երգեցողի երգերի և այլ ստեղծագործությունների եղանակավորումները: Ն. Թահմիզյանի մեկնությամբ, Գ. Գ. վերոհիշյալ հեղինակների (հատկապես Ռոմանոս Երգեցողի) վանկային տիպի ստեղծագործությունները վերաեղանակավորել է զարդոլորուն (մելիզմատիկ) ոճով: Գ. Գ-ի երգերից առավել հիշատակվում է գիշերային ժամի (տես Ժամերգություն) «Օրհնեսցուքը» (որից մեկ սկսվածք է պահպանվել): Ենթադրվում է, որ Գ. Գ. առաջին առավոտերգերի և մեսեդիների (հոգևոր երգի ժանր) հեղինակն է: Նրա ստեղծագործություններն ամփոփվել են ավելի ուշ կազմված Մանրուսում ժողովածուներում: Երկար տարիներ ճգնել է Այրիվանքի մերձակա քարայրերից մեկում, որտեղ և վախճանվել է: Գերեզմանը համարվել է հրաշագործ, վրան կառուցվել է մատուռ:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Շնորհալի և պարագայ իւր, Վնտ.,1873: Հովսեփյան Գ., Մխիթար Այրիվանեցի (նորագիւտ արձանագրութիւն եւ երկեր), Երուսաղեմ, 1931: Թահմիզյան Ն., Գրիգոր Գռզիկը և հայ-բյուզանդական երաժշտական կապերը, ԲԵՀ, 1968, № 3:

Մհեր Նավոյան

ԳՐԻԳՈՐ Դ ՏՂԱ (մոտ 1123/25–1193, ամփոփվել է Դրազարկում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1173-ից: Հաջորդել է Ներսես Դ Կլայեցուն (Ներսես Շնորհալի): Պահլավունիների տոհմից, Ներսես Շնորհալու ավագ եղբոր՝ Վասիլ Պահլավունու որդին: Կրթությունն ստացել է Հռոմկլայի կաթողիկոսարանում, հորեղբայրների՝ Գրիգոր Գ Պահլավունի և Ներսես Շնորհալի հայրապետների հսկողության ներքո: Երիտասարդ հասակում ձեռնադրվել է եպիսկոպոս, եղել Ներսես Շնորհալու օգնականն ու տեղակալը: Ըստ Մ. Օրմանյանի, «Տղա» մականունն ստացել է իբրև կաթողիկոսի որդեգիր, որը մշտապես ապրել է կաթողիկոսարանում և մեծացել որպես կաթողիկոսարանի տղա: 1165– 1173-ին մասնակցել է հայ-բյուզ. եկեղեց. բանակցություններին, որոնց առիթով հիշատակվում է բյուզ. աստվածաբան Թեորիանոսի Տրամախոսություններում: Իր գահակալության տարիներին շարունակել է հայ-հույն եկեղեց. բանակցությունները, որոնց արդյունքներն ամփոփվել են 1178-ի Հռոմկլայի եկեղեցական ժողովում: Սակայն Գ. Դ Տ-ի քաղաքականությունը, ուղղված երկու եկեղեցիների միությանը, հանդիպել է արևելյան վարդապետներից ոմանց դիմադրությանը, մասնավորապես, Գրիգոր Տուտեորդին խիստ մեղադրական նամակով դատապարտել է կաթողիկոսի միավորական ջանքերը: Գ. Դ Տ., շարունակելով Ներսես Շնորհալու եկեղեց. քաղաքականությունը, փորձել է սերտացնել բուն Հայաստանի և Հռոմկլայի կաթողիկոսարանի կապերը, անհամաձայնությունները հարթելու նպատակով նամակներ է գրել արևելյան վարդապետներին («Թուղթ առ վարդապետս Հիւսիսոյ»), առանձնապես՝ Գրիգոր Տուտեորդուն՝ պատասխանելով իր հասցեին հնչած մեղադրանքներին և անդրադառնալով Հայ եկեղեցու դավան. տեսակետներին:

Գ. Դ Տ. եռանդուն մասնակցություն է ունեցել Մերձ. Արևելքի եկեղեցաքաղ. իրադարձություններին, միջեկեղեց. խնդիրներին, ընդլայնել Հայ եկեղեցու փոխհարաբերությունները մյուս եկեղեցիների հետ. իր թեկնածու Կոստանդինին առաջարկել է Հերապոլիս-Մմբեջի օրթոդոքս մետրոպոլիտության աթոռին, Կիլիկիայում Հակոբիկ ասորիների պատրիարք է ձեռնադրվել հայ-բյուզ. բանակցությունների մասնակից Թեոդորոս Բար Վահբունը: Գ. Դ Տ. նամակագր. կապեր է ունեցել Խաչակրաց երրորդ արշավանքի ղեկավարների, Եգիպտոսի սուլթան Սալահ ադ Դինի, բյուզ. կայսր Մանուել I-ի, Կ. Պոլսի պատրիարք Միքայել III Անքիալոսի, Հռոմի Ղուկիանոս (Լուկիանոս) III պապի հետ: Հետևելով Ներսես Շնորհալուն՝ Գ. Դ Տ. բյուզ. կայսր Մանուել I-ին գրած թղթերում կարևորել է եկեղեցիների միությունը, բայց «հաւասար ընդ հաւասարս» սկզբունքի հիման վրա: Հատկապես Հռոմկլայի ժողովի կապակցությամբ 1178-ին գրած թղթում Հայոց հայրապետը շեշտել է, որ հայերը թեև կողմնակից են եկեղեցիների անկեղծ միությանը, միաժամանակ մտադիր չեն նահանջել իրենց առաքելական ուղղությունից և հայրենի ավանդություններից: Այդ ոգով է արևելյան վարդապետներին և հատկապես Գրիգոր Տուտեորդուն գրած թղթերում բացատրել Հայ և Հույն եկեղեցիների միության իր մոտեցումները և հասկացրել, որ քաղկեդոնականությանը ոչ մի զիջում անելու մտադրություն չունի: Կյանքի վերջում ըմբոստացել է Լևոն Բ Ռուբինյան իշխանապետի վարած քաղաքականության դեմ:

Գ. Դ Տ., բացի դավան., միջեկեղեց. և ներեկեղեց. խնդիրներ բովանդակող թղթերից ու նամակներից (թվով 7), գրել է նաև չափածո գործեր, այդ թվում՝ պոեմներ, մանկավարժ. գրվածքներ: Չափածո գործերը գրված են Գրիգոր Նարեկացու և Ներսես Շնորհալու քերթվածների ազդեցությամբ: «Յիսուս Քրիստոս Որդի և Բան» պոեմը Գ. Դ Տ. գրել է Ներսես Շնորհալու «Յիսուս Որդի» գործի, իսկ իր գլուխգործոց համարվող «Ողբ վասն առմանն Երուսաղեմի» պոեմը՝ նույն հեղինակի «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմի նմանությամբ: Իր մեծ նախորդին հետևելով հանդերձ, Գ. Դ Տ. զարգացրել է Ներսես Շնորհալուց սկզբնավորված հաս-քաղ. պոեզիան, ավելի ընդարձակել միջնադարյան ողբերի ժանրի շրջանակները: Շարունակելով կաթողիկոս Գրիգոր Բ Վկայասերի գործը՝ հավաքել է արժեքավոր ձեռագրեր և գրքեր՝ Կիլիկիայի վարդապետարանների և դպրատների գրադարանները հարստացնելու համար: Նրա հովանավորությամբ են ստեղծվել բժշկապետ Մխիթար Հերացու «Ջերմանց մխիթարություն»-ը, Մխիթար Գոշի «Դատաստանագիրք»-ը, Ներսես Լամբրոնացու և ուրիշների մի շարք ստեղծագործություններ: Կաթողիկոս. գահին Գ. Դ Տ-ին հաջորդել է Գրիգոր Ե Քարավեժը:

Երկ. Բանաստեղծություններ և պոեմներ (աշխատասիր. Ա. Մնացականյանի), Ե., 1972:

Գրկ. Ներսես Շնորհալի, Թուղթ ընդհանրական, Ե., 1991: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Հակոբյան Գ., Գրիգոր Տղա, «Էջմիածին», 1964, № 12, 1965, № 1, № 5–10, 1966, № 2– 4: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 4, Ե., 1970:

Ազատ Բոզոյան

ԳՐԻԳՈՐ ԴԱՐԱՆԱՂՑԻ, Կամա խեց ի, Գրիգոր Բուք [մոտ 1576, ք. Կամախ (Դարանաղի գավառ) – 22.9.1643, թաղված է Ռոդոսթոյի Ս. Փրկիչ եկեղեցու գավթում], ժամանակագիր, Ռոդոսթոյի հայոց հոգևոր առաջնորդ (1609–43): Սկզբ. կրթությունն ստացել է Ծնանառիճի (Կամախ) Ս. Աստվածածին վանքում, այնուհետև՝ Սեպուհ լեռան Քարահատակ կոչված վայրի դպրոցում, աշակերտել է ժամանակի նշանավոր մանկավարժ Պարոն Ճգնավորին (Միակեցի): 1590-ին ձեռնադրվել է աբեղա և դարձել Սեպուհ լեռան Ս. Լուսավորիչ վանքի միաբան (մինչև 1597-ը): Վարդապետ. ուսումնառությունն ստացել է Բաբերդի Վահանաշեն ավանի ուսումնագիտ. կենտրոնում 1597–1600-ին, եղել Սրապիոն վրդ. Բաբերդացու (Օձտեղացու) աշակերտը: Ջալալիների ասպատակությունների շրջանում (XVII դ. սկիզբ) հեռացել է վանքից, շրջագայել Հայաստանում, 1600–03-ին հաստատվել Սաղմոսավանքում, որտեղ ընդօրինակել է Կիրակոս Գանձակեցու «Պատմութիւն Հայոց»-ը (Վիեննայի մատենադարան, ձեռ. դ 124): 1602-ին որպես նվիրակ ուղարկվել է Ջուղա: 1603-ին վերադարձել է Վահանաշեն և Սրապիոն Բաբերդացուց ստացել «գավազան վարդապետական իշխանության», այսինքն՝ ազատ դասավանդելու և քարոզելու իրավունք: 1604ին Գ. Դ. մեկնել է Կ. Պոլիս, սակայն որոշ ժամանակ անց տեղափոխվել է Եգիպտոս, որտեղ և ձեռնարկել է Աստվածաշնչի ամբողջական ընդօրինակությունը (1605): 1606-ին եղել է Եգիպտոսում: 1607–08-ին հովվել է ջալալիների արշավանքների հետևանքով Կ. Պոլսում հաստատված Երզնկայի և Կամախի հայությանը, փորձել նրանց համար ստեղծել տանելի պայմաններ: 1608-ին նշանակվել է Ռոդոսթո (Թեքիրդաղ) քաղաքի հոգևոր հովիվ, 1609-ին հիմնադրել Ռոդոսթոյի հայոց թեմը, որի ենթակայության ներքո էր նաև Թուրքիայի նվաճած եվրոպ. տարածքներում ապրող հայությունը: Եղել է թեմի անդրանիկ առաջնորդը (1609–43): Բազմիցս շրջագայել է հայկ. գաղթավայրերում՝ Պոնտոս, Ղրիմ, Կ. Պոլիս, Եգիպտոս, Երուսաղեմ, Կիպրոս ևն: Կառուցել և նորոգել է տվել աղոթարաններ, վանքեր, եկեղեցիներ, մեծ դեր խաղացել Արմաշի վանքի հիմնադրման գործում: Ռոդոսթոյում կառուցել է Ս. Հովհաննես և Ս. Փրկիչ եկեղեցիները: Գ. Դ. հիմնադրել է դպրոցներ, պատրաստել բազմաթիվ «գրոց աշակերտներ»՝ գրիչներ, ձեռագրեր ընդօրինակողներ: Նրան են աշակերտել XVII դ. կեսի նշանավոր եկեղեց. գործիչներ Մինաս Խախթեցին (Բաբերդցի), Խաչատուր Կեսարացին, Գասպար Ակնեցին, Արիստակես Երեցը, Հակոբ Ակնեցին և ուրիշներ: Ժամանակակիցները նրան մեծարել են «ամենայն իմաստիւք լի րաբունապետ», «եռամեծ վարդապետ», «քաջարթուն հովիվ» պատվանուններով: Գ. Դ. գործուն մասնակցություն է ունեցել XVII դ. առաջին կեսի հայ հաս. և հոգևոր կյանքին, մասնավորապես՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքական աթոռի շուրջ ծավալված պայքարին: Փորձել է հարթել Գրիգոր Բ Կեսարացի, Հովհաննես Խուլ Կոստանդնուպոլսեցի և Զաքարիա Վանեցի պատրիարքների միջև վեճերն ու շուրջ 40-ամյա պայքարը, որից տուժում էր արևմտահայությունը: Հետապնդվել և հալածվել է Գրիգոր Բ Կեսարացու կողմից: Մեծ է Գ. Դ-ու դերը կաթոլիկ. քարոզչության դեմ պայքարում ինչպես Կ. Պոլսում, այնպես էլ՝ գավառներում, որի շնորհիվ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքական աթոռը զերծ է մնացել լատինամետ ազդեցությունից: Գ. Դ. ընդօրինակել է Աստվածաշունչ, «Կանոնագիրք», «Կանոնք և խրատք», պատվիրել «Վարք հարանց», նորոգել տվել Շարակնոց, «Ժողովածու» և բազմաթիվ այլ ձեռագրեր, գրել մի շարք հիշատակարաններ: Հեղինակել է իր ուսուցիչ Պարոն Ճգնավորի կենսագրությունը՝ «Պատմութիւն Սուրբ հօրն երիցս երանելոյն Պարոն Միակեցին» (Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 175): Գրել է Սեպուհ լեռան անապատների, մենաստանների ու վանքերի պատմության մասին առանձին աշխատություն՝ «Պատմութիւն Սեպուհ լերանց եւ զՄաքենեց եւ զԹաղենուցն յարեւելից կողմանց» (չի պահպանվել): Գ. Դ-ու գլխ. աշխատությունը 1634–40-ին գրած «Ժամանակագրութիւնն» է (ինքնագիր ձեռագիրը պահվում է Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարանում): Աշխատության առաջին մասը սկսվում է 1018–1539-ին վերաբերող ժամանակագր. համառոտ ցանկով: Բուն ժամանակագրությունը 1595–1634-ի իրադարձությունների նկարագրություններն են, որոնք հիմնականում ինքնակենսագր. բնույթի նյութեր են: Աշխատության երկրորդ մասը վերաբերում է Ս. Էջմիածնի և Սսի կաթողիկոս. աթոռների 1590–1640-ի պատմությանը, որտեղ ներկայացված են նշանավոր եկեղեց. գործիչների կենսագրությունները և Հայ եկեղեցու կարևորագույն իրադարձությունները: Երկը ազգ-եկեղեց. պատմության արժեքավոր և ստուգապատում սկզբնաղբյուր է, XVI դ. վերջի և XVII դ. 1-ին կեսի Հայ եկեղեցու պատմության յուրօրինակ հանրագիտարան: Հեղինակն անդրադարձել է Ամենայն հայոց կաթողիկոսության աթոռը Սսից Ս. Էջմիածին տեղափոխելու կարևորությանը, դատապարտել Սսի կաթողիկոսների վարքագիծը («…եղեն կաթողիկոսք Սըսոյ թոյլք և անարիք»): «Ժամանակագրությունը» եզակի և ստույգ տեղեկություններ է պարունակում Հայոց կաթողիկոսներ Դավիթ Դ Վաղարշապատցու, Մովսես Գ Տաթևացու, Փիլիպոս Ա Աղբակեցու, Ավետիս և Մելքիսեդեկ աթոռակիցների, Սսի կաթողիկոսների (Խաչատուր Ա Չորիկից մինչև Սիմեոն Բ Սեբաստացի), Երուսաղեմի Գրիգոր Պարոնտեր (Գանձակեցի) պատրիարքի և Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքներ Հովհաննես Խուլ Կոստանդնուպոլսեցու, Գրիգոր Բ Կեսարացու, Զաքարիա Վանեցու և նրանց ժամանակակից երևելի հայ հոգևորականների ու վանական հաստատությունների մասին: Գ. Դ. եղել է Հայ եկեղեցու, նրա ավանդույթների ջերմ պաշտպանն ու քարոզիչը: Անարգանքի սյունին է գամել կաթոլիկություն ընդունած հայերին, դատապարտել Լվովի հայ համայնքի առաջնորդ Նիկոլ եպս. Թորոսովիչի շահատակությունները: Արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդել աղանդավոր Մեխլուի գործունեության մասին, նրան անվանել դիվաբնակ, հետևորդներին՝ մարախ, վարակ: Որպես ժամանակակից և ականատես Գ. Դ. պատկերել է Արմ. Հայաստանի քաղ., տնտ. ծանր դրությունը, կրոն. և հարկային քաղաքականությունը: Նկարագրել է ջալալիների շարժման սկիզբն ու վախճանը, նրանց կողմից հայկ. քաղաքների ու գյուղերի հրկիզումը, ժողովրդի գերեվարումը, մեկնաբանել ջալալիների շարժման սոց. դրդապատճառները, հետևանքները, ինչպես նաև Թուրքիայի ներքին՝ ճգնաժամային կացությունը: Անդրադարձել է նաև օսմ. սուլթանների մղած պատերազմների, արշավանքների պատմությանը: Երկը եզակի արժեք ունի Թուրքիայի միջնադարյան պատմության ուսումնասիրման համար:

«Ժամանակագրության» առանձին հատվածներ առաջին անգամ լույս են տեսել «Սիոն» ամսագրում (1866–67) և «Բյուզանդիոն» օրաթերթում (1907): 1915-ին Երուսաղեմում երկն ամբողջությամբ հրատարակել է Մեսրոպ վրդ. Նշանյանը:

Գրկ. Աղավնունի, Միաբանք և այցելուք հայ Երուսաղէմի, Երուսաղեմ, 1929: Բաբայան Լ. Հ., Դրվագներ Հայաստանի XIV–XVIII դարերի պատմագրության, Ե., 1984: Պողարյան Ն., Հայ գրողներ (Ե–ԺԷ դար), Երուսաղեմ, 1971: Փաչաճյան Ս., Հուշամատյան Ռոտոսթոյի հայերուն (1606–1922), Բեյրութ, 1971: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Պետրոս Հովհաննիսյան

ԳՐԻԳՈՐ Ե ՔԱՐԱՎԵԺ (ծ. թ. անհտ – 1194, ամփոփվել է Դրազարկում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1193-ից: Հաջորդել է Գրիգոր Դ Տղային, որի քեռորդին էր: Պահլավունիների տոհմից: Դեռևս Գրիգոր Դ Տղայի գահակալման վերջին տարիներին սկսված՝ Հայոց կաթողիկոսության և Կիլիկիայի Ռուբինյան իշխանական տան հակամարտությունը Գ. Ե Ք-ի օրոք ավելի է սրվել: Նրա ընտրությունը պաշտպանել է բուն Հայաստանի հս-արլ. շրջանների (Հաղպատ, Սանահին) հոգևորականությունը, որը դեմ էր ծիսական և դավան. նորամուծություններին: Արևելյան վարդապետների և կիլիկյան հայ հոգևորականների հակամարտության պայմաններում կաթողիկոսը վարել է հակաբյուզ., Հայ եկեղեցու անկախությունը և ավանդ. դիմագիծը պահպանելու քաղաքականություն: Գ. Ե Ք. ամբաստանվել է հակառակորդներից, ապա Կիլիկիայի Հայոց թագավոր Լևոն Բ-ի հրամանով ձերբակալվել և ուղարկվել Կոպիտառ բերդը: Լևոն Բ թուղթ է գրել Հայաստանի հոգևորականներին՝ նրանց կարծիքն իմանալու համար, սակայն, մինչ պատասխան ստանալը, կաթողիկոսին գտել են բերդի պարիսպների մոտ անշնչացած ընկած, մեջքին՝ պարան (այդտեղից էլ՝ «Քարավեժ» մականունը): Կաթողիկոս. գահին Գ. Ե Ք-ին հաջորդել է Գրիգոր Զ Ապիրատը:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմութիւն, Ե., 1982:

Ազատ Բոզոյան

ԳՐԻԳՈՐ Զ ԱՊԻՐԱՏ (ծ. թ. անհտ – 1203, Սիս, ամփոփվել է Արքակաղնի վանքում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1194-ից: Հաջորդել է Գրիգոր Ե Քարավեժին: Պահլավունիների տոհմից: Ավազանի անունը՝ Ապիրատ, որը դարձել է կաթողիկոսի մակդիրը: Ներսես Շնորհալու Շահան եղբոր որդին: Երիտասարդ տարիքում եղել է զինվորական, ապա՝ Տարսոնի, Լամբրոնի, Անտիոքի և Կեսարիայի արքեպիսկոպոսը: 1173-ի կաթողիկոս. ընտրությունների ժամանակ եղել է կաթողիկոսության թեկնածու: Կաթողիկոս է ընտրվել ծեր հասակում՝ Լևոն Բ-ի հովանավորությամբ, առանց բուն Հայաստանի հոգևորականների համաձայնության: Նոր կաթողիկոսի ընտրության դեմ բողոքել են արևելյան վարդապետները, որոնք, չճանաչելով նրա իշխանությունը, 1195ին հակաթոռ կաթողիկոս են ձեռնադրել Անիի արքեպիսկոպոս Բարսեղին (կաթողիկոս Բարսեղ Ա Անեցու եղբորորդին): Գ. Զ Ա-ի գահակալության շրջանում բուռն բանակցություններ են սկսվել գերմ. կայսր Հենրիկոս (Հայնրիխ) VI-ի, բյուզ. կայսր Ալեքսոս III Անգելոսի, Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիների ներկայացուցիչների հետ՝ ծիսադավան. խնդիրների շուրջ: 1197-ին Կիլիկիա է ժամանել Հռոմ. սրբազան կայսրության և պապի ներկայացուցիչ Մայնցի արքեպիսկոպոս Կոնրադ Վիտտելբախը: Նույն թվին Տարսոնում գումարված ժողովում Գ. Զ Ա. և Լևոն Բ մերժել են Կաթոլիկ եկեղեցու հետ միանալու և պապի գերագահությունն ընդունելու լատին պատգամավորների առաջարկները, բայց այդ շրջանում Հայ եկեղեցին փորձել է բացահայտ առճակատման չգնալ Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիների հետ, մանավանդ որ բանակցությունների այդ փուլում նրանք Հայ եկեղեցուց չէին պահանջում որևէ դավան. խնդրի շուրջ զիջումներ: Քաղ. նպաստավոր պայմաններում 1198-ի հունվ. 6-ին Տարսոնի Ս. Սոֆիա Մայր տաճարում Գ. Զ Ա. հայկ., իսկ Կոնրադ արքեպիսկոպոսը լատ. ծեսով Լևոն Բ-ին օծել են Կիլիկիայի Հայոց թագավոր: Գ. Զ Ա-ի կաթողիկոսության տարիներին միջեկեղեց. հարաբերությունների սրման միակ առիթը եղել է 1197-ի Ծռազատիկը, որի շուրջ կրքեր են բորբոքվել միայն Վրաստանում: Գ. Զ Ա-ով ավարտվել է Պահլավունիների տան գահակալությունը, որը սկսվել էր Գրիգոր Բ Վկայասերի աթոռակալությամբ և տևել մոտ 140 տարի: Կաթողիկոս. գահին Գ. Զ Ա-ին հաջորդել է Հովհաննես Զ Սսեցին:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմութիւն, Ե., 1982: Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ.1, ԿՊ, 1912: Անապատական, Համառօտ պատմութիւն հայ-լատին հարաբերութեանց սկիզբէն մինչև 1382, Անթիլիաս, 1981:

Ազատ Բոզոյան

ԳՐԻԳՈՐ Է ԱՆԱՎԱՐԶԵՑԻ, Ս սեց ի , Մեծքարեցի, Տուրքերիցանց, Երգեցող, Ջրող, նաև՝ Հոռոմ՝ լատինադավանության համար (ծ. թ. անհտ – 1307), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1293-ից: Կաթողիկոս Հակոբ Ա Կլայեցու քրոջ որդին: Հաջորդել է Ստեփանոս Դ Հռոմ-կլայեցուն: Եղել է Կիլիկյան Հայաստանի Անարզաբա (Անավարզա) քաղաքի եպիսկոպոսը: Կաթողիկոս է օծվել Հեթում Բ թագավորի կամքով և գործակցությամբ: Գ. Է Ա-ու օրոք հայրապետ. աթոռը տեղափոխվել է Սիս (1293), քանի որ Հռոմկլան ավերել ու գրավել էին (1292) Եգիպտոսի մամլուքները (տես Սսի կաթողիկոսարան): 1296-ին Սսի Ս. Սոֆիայի հայրապետանիստ տաճարում Գ. Է Ա. Կիլիկիայի Հայկ. պետության թագավոր է օծել Հեթում Բ-ի եղբայր Սմբատին: Լինելով լատինամետ խմբակցության հոգևոր առաջնորդ, ինչպես նաև ջանալով ապահովել Արևմուտքի օգնությունը Կիլիկիային՝ վարել է Հռոմի պապի գերիշխանությունն ընդունելու, Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցուն ծիսադավան. զիջումներ կատարելու քաղաքականություն: Լինելով բանաստեղծ և երաժիշտ՝ հորինել է գանձեր, տաղեր, զանազան տոներին նվիրված շարականներ, որոնք ամփոփված են եղել 30-ից ավելի կանոնների մեջ: Լատ. ծեսի համեմատ նորամուծություններ է կատարել Հայսմավուրքի, Շարակնոցի, Ժամագրքի մեջ: Սակայն Գ. Է Ա-ու շարականներից ու կանոններից ոչ մեկն այսօր չի գործածվում (XIV դ. խափանել է Գրիգոր Տաթևացին): Նրանից միայն մեկ կարգադրություն է ներկայումս պահպանվել, այն է՝ Առավոտյան ժամերգության «Մեծացուսցէ» կարգի ամբողջացումն ու ամենօրյա կիրառումը:

Գ. Է Ա. իր նորամուծությունների ընդհանրական կիրառման համար, ինչպես նաև Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու հետ միաբանվելու հորդորով, մի քանի անգամ Կոստանդին Կեսարացի եպիսկոպոսի գլխավորությամբ պատգամավորություններ է ուղարկել բուն Հայաստան՝ արևելյան վարդապետների մոտ: Վերջիններս ոչ միայն չեն ընդունել կաթողիկոսի առաջարկությունը, այլև Սյունյաց մետրոպոլիտ Ստեփանոս Օրբելյանի գլխավորությամբ ժողով են գումարել և նամակով կաթողիկոսին խստորեն զգուշացրել Հայ եկեղեցու հնավանդ ավանդույթների մեջ փոփոխություններ մտցընելու վտանգների մասին: Արևելյան վարդապետների նամակն զգաստացրել է Գ. Է Ա-ուն, և նա, չհրաժարվելով իր մտադրություններից, նորամուծությունների կիրառման խնդիրը հետաձգել է ավելի նպաստավոր ժամանակների:

Կաթողիկոս. գահին Գ. Է Ա-ուն հաջորդել է Կոստանդին Գ Կեսարացին

Գրկ. Ա լ ի շ ան Ղ., Հայապատում, հ. 1, Վնտ., 1901: Օրմանյ ան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Անապատական, Համառօտ պատմութիւն հայ-լատին հարաբերութեանց սկիզբէն մինչև 1382, Անթիլիաս, 1981:

Գևորգ Տեր-Վարդանյան

ԳՐԻԳՈՐ Ը ԽԱՆՁՈՂԱՏ (ծ. թ. Անհտ – 1418), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1411-ից: Հաջորդել է Հակոբ Գ Սսեցուն: Գ. Ը Խ-ի աթոռակալության օրոք արևելյան վարդապետները միջոցներ են ձեռնարկել Կիլիկիայից հայրապետ. աթոռը Ս. Էջմիածին տեղափոխելու համար: 1417-ին «քննիչի եւ այցելուի եւ բարեկարգիչի պաշտոնով» Սիս է ուղարկվել Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Պողոս Գառնեցին, որն էլ, բացահայտելով Գ. Ը Խ-ի զեղծումները, քաղ. իշխանության գործակցությամբ, 1418-ին գահընկեց է արել կաթողիկոսին: Ըստ պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու, Գ. Ը Խ. այնուհետև աքսորվել է, որտեղ էլ, հավանաբար, կնքել է իր մահկանացուն:

Կաթողիկոս. գահին Գ. Ը Խ-ին հաջորդել է Պողոս Բ Գառնեցին:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ.3, Վնտ., 1786: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Արթուր Կարապետյան

ԳՐԻԳՈՐ Թ ՄՈՒՍԱԲԵԿՅԱՆՑ (ծ. և մ. թթ. անհտ), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1439–41ին: Հաջորդել է Կոստանդին Զ Վահկացուն: Ժամանակի պատմիչները իրարամերժ կարծիքներ են հայտնել նրա մասին: Թովմա Մեծոփեցին մռայլ գույներով է ներկայացրել Գ. Թ Մին, մինչդեռ Մաղաքիա աբեղան 1443-ին գրած Ավետարանի հիշատակարանում նրան ներկայացրել է որպես «բարեպաշտ, աստվածասեր և իմաստուն»: Գ. Թ Մ-ի օրոք կաթողիկոս. աթոռը Էջմիածին տեղափոխելու համար պայքար է սկսվել, որը ղեկավարել են Հովհաննես Հերմոնեցին և Թովմա Մեծոփեցին: Նրանք 1441-ին Էջմիածնում ժողով են հրավիրել (տես Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողով 1441), որը որոշել է կաթողիկոս. աթոռը Սսից փոխադրել Էջմիածին: Արևելյան վարդապետները հրավիրել են Գ. Թ Մ-ին՝ գահակալելու Մայր աթոռում: Սակայն անհայտ պատճառներով նա մերժել է հրավերը և շարունակել աթոռակալել Սսում:

Կաթողիկոս. գահին Գ. Թ Մ-ին հաջորդել է Կիրակոս Ա Վիրապեցին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Գրիգոր վրդ. Չիֆչյան

ԳՐԻԳՈՐ Ժ ՋԱԼԱԼԲԵԿՅԱՆՑ, Մակվեցի (ծ. թ. անհտ – 1465, Էջմիածին), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1443-ից: Հաջորդել է Կիրակոս Ա Վիրապեցուն: 1448-ին Գ. Ժ Ջ-ի աթոռակից է ընտրվել Արիստակեսը: Ծագումով ազնվատոհմիկ Գ. Ժ Ջ. աշակերտել է Տաթևյան դպրոցին, եղել Արտազի եպիսկոպոսը: Կաթողիկոս Կիրակոս Ա Վիրապեցու ընտրությամբ Մայր աթոռում գերիշխող դիրք են գրավել Վասպուրականի հոգևորականները: Դրանից դժգոհ՝ Հայաստանի արլ. գավառների եպիսկոպոսները 1443-ին, դիմելով Երևանի Յաղուբ բեկին, կաթողիկոս են ձեռնադրել Գ. Ժ Ջ-ին: Վերջինս, ուժով և արտաքին միջամըտությամբ հայրապետ. գահին բարձրանալով, շարունակել է Էջմիածնի նորոգությունը և բարեկարգումը, վերահաստատել Մայր աթոռի իրավունքները վանքապատկան գյուղերի վրա: 1460-ին Աղթամարի Զաքարիա կաթողիկոսն ու Սարգիս եպիսկոպոսը կարակոյունլուների իշխան Ջհանշահի օգնությամբ վտարել են Գ. Ժ Ջ-ին ու Արիստակեսին և տիրացել Էջմիածնի կաթողիկոսությանը: Սակայն 1461-ին Գ. Ժ Ջ. և Արիստակեսը վերականգնել են իրենց իրավունքները:

Կաթողիկոս. գահին Գ. Ժ Ջ-ին հաջորդել է Արիստակես Բ Աթոռակալը:

Վարդան Դևրիկյան

ԳՐԻԳՈՐ ԺԱ ԲՅՈՒԶԱՆԴԱՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1545), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1536-ից: Հաջորդել է Սարգիս Դ Վրաստանցուն: Գ. ԺԱ Բ-ու հայրապետ. գործունեության մասին ոչինչ չի ավանդվում:

Կաթողիկոս. գահին Գ. ԺԱ Բ-ուն հաջորդել է Ստեփանոս Ե Սալմաստեցին:

ԳՐԻԳՈՐ ԺԲ ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏՑԻ (ծ. թ. անհտ, Վաղարշապատ – 1590), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1576-ից: Հաջորդել է Միքայել Ա Սեբաստացուն: 1557-ից եղել է Ստեփանոս Ե Սալմաստեցի կաթողիկոսի աթոռակիցը, սակայն վերջինիս կամքով՝ իր մահից հետո կաթողիկոս է ընտրվել մյուս աթոռակիցը՝ Միքայել Ա Սեբաստացին: Գ. ԺԲ Վ-ու գործունեությունից հայտնի է, որ գահակալության առաջին տարում իրեն աթոռակիցներ է ընտրել Թադեոս և Առաքել եպիսկոպոսներին, որոնք էլ իրականում վարել են կաթողիկոս. առաջնորդությունը: 1584-ին, Թադեոս աթոռակցի մահից հետո, Գ. ԺԲ Վ. աթոռակից է ընտրել Դավիթ եպիսկոպոսին: Կաթողիկոս. գահին Գ. ԺԲ Վ-ուն հաջորդել է Դավիթ Դ Վաղարշապատցին:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Արթուր Կարապետյան

ԳՐԻԳՈՐ ԽԼԱԹԵՑԻ, Վկայասեր, Ծերենց, Բզնունեցի [1349, Խլաթ (Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Բզնունիք գավառ) – նահ. 27.5.1425, Ցիպնավանք], նոր վկա, մատենագիր, մանկավարժ, բանաստեղծ, երաժիշտ, հասարակական գործիչ, րաբունապետ: Նախն. կրթությունն ստացել է Խլաթում: Սովորել է Ցիպնավանքի Վարդան Ճգնավորի դպրոցում (1361–67): 1367–77-ին զբաղվել է քարոզչությամբ: 1378–86-ին Ապրակունյաց դպրոցում Գրիգոր Տաթևացու հետ աշակերտել է Հովհան Որոտնեցուն, 1386–88-ին Խառաբաստավանքի դպրոցում՝ Սարգիս Վարդապետ Ապրակունեցուն: 1388-ից դասավանդել է նույն դպրոցում, այնուհետև մեկնել է Սալնապատ, որտեղ 1406-ից որպես րաբունապետ հաջորդել է մեծ ճգնավոր Վարդան վրդ. Հոգոցեցուն: Հետևելով Գրիգոր Տաթևացուն՝ 1408ին տեղափոխվել է Մեծոփավանք (1410-ից՝ րաբունապետ): Կարճ ժամանակ անց առանձնացել է Ցիպնավանքում, հիմնել իր դպրոցը, շարունակել գիտամանկավարժ., գրչական գործունեությունը: Նրա աշակերտներից են Հովհաննեսը, Կարապետը, Թովման, Ստեփանոսը, Առաքել Բաղիշեցին: Վերջինս ուսուցչի մահից հետո տաղ է ձոնել նրան:

Գ. Խ. արտագրել է ձեռագրեր, գրել և խմբագրել ժողովածուներ, շարադրել վարքեր, մեկնություններ, պատմ. երկեր: Հիշատակության արժանի է 1422-ին նրա գրած Գանձարանի չափածո հիշատակարանը, որն ընդգրկում է 1386– 1422-ի պատմ. իրադարձությունները Հայաստանում: Միջնադարում բարձր է գնահատվել Հայսմավուրքի խմբագրման Գ. Խ-ու շուրջ կեսդարյա աշխատանքը: Հայսմավուրքը նա լրացրել և հարստացրել է պատմագրքերից վերցված՝ հայ ժողովրդի կյանքին վերաբերող նյութերով, գրել և լրացումներ արել նոր վկաների մասին, որի համար արժանացել է Վկայասեր անվանը: Նրա շնորհիվ Հայսմավուրքը մասամբ ձեռք է բերել հայ ժողովրդի պատմության սկզբնաղբյուրի արժեք: Գ. Խ. 70 տարեկան հասակում ուխտի է գնացել Երուսաղեմ: 1391-ին ընդօրինակել է Ոսկեփորիկ գիրքը, 1399–1400-ին՝ խմբագրել Գանձարան ժողովածուն, 1404–06-ին՝ Ճառընտիրը (Մատենադարան, ձեռ. դդ 1520, 1521): Նրա բանաստեղծություններից հայտնի է «Յիշատակարան աղէտից»-ը, որտեղ որպես ականատես և ժամանակակից անդրադարձել է 1386–1422-ի քաղ. իրադարձություններին: Գ. Խ. եղել է նաև մանրանկարիչ: Նրա ինքնագրերով մեզ են հասել տասնյակ ձեռագրեր, որոնց մի մասը (Մատենադարան, ձեռ. դդ 1520, 1521, 3714) նկարազարդված է իր իսկ ձեռքով: Գ. Խ. վայելել է հմուտ երգիչ կատարողի համբավ: Եղել է երաժիշտ, գանձասաց, տաղասաց: Հավաքել է մոռացության մատնված և ժամանակակիցների շատ ստեղծագործություններ, որպես խազագետ-գրիչ և տեսաբան-խմբագիր կազմել երգարաններ: Նրա գրական գործերից երաժշտածիսագիտ. նշանակություն ունեն «Խրատ ժամատեղաց» և «Գովութիւն Սաղմոսի» գրվածքները: Հայ միջնադարյան հոգևոր երգարվեստի պատմ. հեղաշրջման որոշ հարցերի լուսաբանման համար կարևոր են նրա կազմած Գանձարանները (Մատենադարան, ձեռ. դդ 8366, 4011 և 5328): Գ. Խ. տվել է Գանձարանի նոր խմբագրություն (նաև խազավորման իմաստով), ավելացրել նոր միավորներ, ստեղծել գանձ-մեղեդի-տաղ-հորդորակ նոր շարքեր, կորստից փրկել մի շարք հին գործեր:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 4, Ե., 1970: Պողարյան Ն., Հայ գրողներ, Երուսաղեմ, 1971, էջ 414–418: Քիպարյան Կ., Պատմութիւն հայ հին գրականութեան, Վնտ., 1992: Մաթեվոսյան Ա., Մարարյան Ս., Գրիգոր Ծերենց Խլաթեցի, Ե., 2000:

ԳՐԻԳՈՐ ԽՈՒԼ, Գրիգոր Վարժապետ (ծ. և մ. թթ. անհտ), XIII դարի երաժիշտ, խազագետ, տեսաբան: Ապրել և աշխատել է Կիլիկիայում: Եղել է Սսի նշանավոր վարժապետներից մեկը և «առաջին քարտուղարը»: Գ. Խ. սկզբունքային մոտեցում է ունեցել հայ հոգևոր երգարվեստն անխառն պահելու և անաղարտ զարգացնելու հարցում: Ըստ ավանդության, աշխարհիկ երաժշտություն չլսելու համար մոմով խցանել է ականջները, ինչի համար էլ ստացել է «Խուլ» մականունը:

Գ. Խ-ի գործունեությունը հատկապես նշանավորվել է շարականների կանոնակարգմամբ: Նրա խմբագրած Շարակնոցը կոչվել է իր անունով՝ «Խլկցի» կամ «Բուն Սսու»: Դա վկայում է, որ նա Շարակնոցի վրա աշխատելիս հիմք է ընդունել հայ հոգևոր երգարվեստի տեղի ավանդույթը: XIII դ. երաժիշտ-տեսաբան Գևորգ Սկևռացին իր Շարակնոցի խմբագրման համար հիմք է ընդունել «Խլկցի» օրինակը: Այդ մասին է վկայում Առաքել Սյունեցին իր «Լուծմունս Սահմանաց Դաւթի Անյաղթի» աշխատության մեջ: «Խլկցի» օրինակը մեզ է հասել ընդօրինակություններով, դրանցից մեկի մասին (արտագրված 1309-ին) է վկայում Ղ. Ալիշանը: Հնագույն ընդօրինակությունը ստեղծվել է 1269-ին և պահվում է Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության ձեռագրատանը (դ 145):

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Պողարյան Ն., Ծիսագիտութիւն, Նյու Յորք, 1990:

Մհեր Նավոյան

ԳՐԻԳՈՐ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍ ՊԱՀԼԱՎՈՒՆԻ, Գրիգոր Մագիստրոս Բջնեցի (մոտ 990–1058), գիտնական, փիլիսոփա, բանաստեղծ, քաղաքական և ռազմական գործիչ: Սպարապետ Վասակ Պահլավունու որդին: Կրթվել է Անիի դպրոցում, այնուհետև՝ Կ. Պոլսում: Հորեղբոր՝ սպարապետ Վահրամ Պահլավունու և նրա կուսակիցների հետ պայքարել է ներքին և արտաքին թշնամիների դեմ, նպաստել Բագրատունիների գահի ամրապնդմանը: 1045-ին Կ. Պոլսում Կոստանդին կայսրի կողմից Գագիկ Բ-ի ուխտադրժորեն ձերբակալվելուց հետո, կանխազգալով հայկ. թագավորության անկումը, իր տիրույթները հանձնել է Բյուզանդիային և փոխարենը կալվածքներ ստացել Հվ. Հայաստանում ու Միջագետքում: Բյուզ. կայսրը նրան շնորհել է մագիստրոսի տիտղոս, 1048ին նշանակել Հվ. Հայաստանի և Միջագետքի կուսակալ: Գ.Մ.Պ-ու գլխավորած ռազմ. ուժերը հաշվեհարդար են տեսել թոնդրակեցիների հետ: Գ.Մ.Պ., սակայն, նշում է, որ, ի տարբերություն նախորդ աղանդահալած իշխանների և կաթողիկոսների, ինքը մեղմ է վարվել, թույլ չի տվել, որ զինվորները խոշտանգեն աղանդավորներին, սպանեն կամ աղվեսադրոշմով խարանեն նրանց: Լինելով բարձրաստիճան բյուզ. պաշտոնյա՝ շարունակել է սերտ կապեր պահպանել հայ իրականության հետ, նշանակալից դեր խաղացել Հայաստանի հաս. և մտավոր կյանքում:

Գ.Մ.Պ. եղել է ժամանակի ամենակրթված մարդկանցից, զգալի հետք թողել միջնադարյան հայ մշակույթի պատմության մեջ, նպաստել գիտության և գրականության զարգացմանը: Հիմնել է բարձրագույն տիպի սեփական դպրոց-ճեմարան, դասավանդել ճարտասանություն, փիլիսոփայություն, քերականություն, մաթեմատիկա ևն: Ծավալել է շին. գործունեություն (կառուցել է Բջնիի Ս. Աստվածածին վանքը, Կեչառիսի վանքի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, Հավուց թառ վանքի Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցին ևն): Գ.Մ.Պ-ու՝ միջնադարյան Հայաստանի միակ աշխարհական փիլիսոփայի աշխարհայացքն ու գիտ. հետաքրքրություններն արտահայտվել են իր բազմաթիվ նամակներում՝ «Թղթերում» (հրտ. 1910): Գրել է նաև «Մեկնութիւն քերականին» քերականագիտ. երկը [հրտ. Խաչերյան Լ., «Գրիգոր Պահլավունի Մագիստրոս (985–1058 թթ.). Կյանքն ու գործունեությունը» գրքում, 1987], չափածո ստեղծագործություններ (հրտ. «Տաղասացութիւնք», 1868), որոնցից ամենանշանավորը «Առ Մանուչե» («Հազարտողեան») պոեմն է՝ Աստվածաշնչի համառոտ հանգավորված վերապատումը: Պոեմը բաղկացած է 1016 տողից, որից վերջին 116-ը հեղինակը նվիրել է հայոց եկեղեց. պատմությանը՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչից մինչև հայերեն գրերի գյուտն ու թարգմանիչները: Նամակներից պարզվում է, որ թարգմանել և ծրագրել է թարգմանել հույն և ասորի հեղինակների երկեր, որոնցից պահպանվել է միայն Էվկլիդեսի «Սկզբունքների» մի հատվածի թարգմանությունը: Ունեցել է հետաքրքրասիրությունների լայն շրջանակ՝ հին հուն. և հայկ. դիցաբանություն, փիլիսոփայություն ու աստվածաբանություն, ճշգրիտ գիտություններ, պատմություն, գրականություն, արվեստ: Ըստ Գ.Մ.Պ-ու՝ կրթությունը պետք է սկսել Աստվածաշնչի ընթերցանությամբ, այնուհետև ուսումնասիրել դիցաբանություն, գեղեցիկ հատվածներ սերտել «հոմերական և պղատոնական» երկերից, քանզի դրանք նախապատրաստությունն են «յոթ ազատ արվեստների» ուսումնասիրության, որի առաջին փուլին՝ «եռյակ» գիտություններին (քերականություն, ճարտասանություն, տրամաբանություն), հաջորդում է ճշգրիտ գիտությունների «քառյակը» (թվաբանություն, երկրաչափություն, աստղագիտություն, երաժշտություն): Վերջիններս բաղկացուցիչ մասերն են մաթեմատիկայի, որը բնագիտությունից (ֆիզիկա) բնազանցությանը (մետաֆիզիկա) անցնելու անհրաժեշտ աստիճանն է:

Գ.Մ.Պ., զարգացնելով Դավիթ Անհաղթի նորպլատոնականությունը, հակվել է դեպի ռացիոնալիզմը և բնափիլիսոփայությունը: Կարևոր նշանակություն է տվել բնագիտությանը և մաթեմատիկային, որոնք նախապատրաստում են մարդկային միտքը «բնությունից վեր գտնվող» գերագույն գոյի՝ Աստծո ճանաչման համար: Ընդունել է Աստծո գոյության տիեզերաբան. ապացույցը. բնության՝ որպես Աստծո ստեղծագործության ճանաչումով կարելի է ըմբռնել նրա Արարչի էությունը: Գ.Մ.Պ-ու աշխատություններում ուշագրավ մտքեր կան կենսաբանության, բժշկագիտության, տիեզերագիտության, երաժշտության տեսության, գեղագիտության և այլնի վերաբերյալ:

Գ.Մ.Պ. հայտնի է նաև որպես շարականագիր և տաղասաց: Նա պատկանում է այն սակավաթիվ աշխարհիկ հեղինակների թվին, որոնց հոգևոր երգերը եկեղեցին կանոնացրել է և ներմուծել Շարակնոցի մեջ: Ըստ Գրիգոր Տաթևացու շարականագիրների ցուցակի, Գ.Մ.Պ-ու գրչին է պատկանում Խաչի նավակատյաց Ե օրվա «Զորս ըստ պատկերի քում» շարականը, իսկ Հակոբ Սսեցին իր ցուցակում այդ շարականին ավելացնում է նաև նույն կանոնակարգի Դ օրվա «Խաչն կենարար» օրհնությունը: Մի շարք ձեռագիր Գանձարաններում զետեղված է Գ.Մ.Պ-ու «Կարապետ սուրբ հաւատոյ» սկզբնատող ունեցող խազագրված տաղը՝ նվիրված Հովհաննես Մկրտչին: Մի Հայսմավուրքում Գ.Մ.Պ-ու գերեզմանը մատնանշված է Դարույնքում (այժմ՝ Հասանկալա):

Գրկ. Մենեվիշյան Գ., Գրիգոր Մագիստրոսի «Գամագտականի» ամբողջական լուծումը, Վնն., 1912: Չալոյան Վ., Հայոց փիլիսոփայության պատմություն, Ե., 1975: Արեվշատյան Ա., Անիի երաժշտական մշակույթը և նրա հետ կապված շարականագիրները, «Բազմավեպ», 1995, № 1–4:

Սեն Արևշատյան
Աննա Արևշատյան

ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԶԻԱՆԶԱՑԻ, սուրբ Գրիգոր Նազիանզացի, Գրիգոր Աստվածաբան [330, Արիանզ (Կապադովկիա) – 390, Արիանզ], Ընդհանրական եկեղեցու նշանավոր հայրապետներից, Հայ առաքելական եկեղեցու համաքրիստոնեական տոնելի սուրբ հայրերից, որոնք հայտնի են «երկոտասան վարդապետք» անունով (տես Եկեղեցու հայրեր): Նախն. կրթությունն ստացել է Նեոկեսարիայում, ուսումը շարունակել Կապադովկյան Կեսարիայում, Ալեքսանդրիայում, ապա Բարսեղ Կեսարացու հետ՝ Աթենքի համալսարանում (352–358): Այստեղ ուսումնասիրել է փիլիսոփայություն, քերականություն, ճարտասանություն, արտաքին գիտություններ: 358-ին վերադարձել է հայրենիք, միացել Անիսիայում (Պոնտոսում) ճգնավոր. կյանքով ապրող Բարսեղ Կեսարացուն, միաժամանակ զբաղվել գրական-մատենագր. գործունեությամբ: Բարսեղ Կեսարացու հետ կազմել է «Սուրբ Գիրքը և նրա մեկնաբանը՝ Որոգինեսը» («Ֆիլոկալիա») աշխատությունը, գրել 55 վանական կանոնադրություններ: Գ. Ն. 361-ին կամ 362-ին ձեռնադրվել է քահանա, 371-ին դարձել փոքրասիական Սասիմա, 374ին՝ Նազիանզ քաղաքների եպիսկոպոս: Մեկ տարի անց առանձնացել է Սելևկիայի Ս. Թեկղի վանքում: Արիոսականության դեմ պայքար կազմակերպելու համար 379-ին հրավիրվել է Կ. Պոլիս: Երկու-երեք տարում ձեռք է բերել մեծ հեղինակություն և 381-ին Թեոդոսիոս կայսրի հորդորով առաջադրվել Կ. Պոլսի պատրիարք: Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովում կարևոր դեր է կատարել Մակեդոնի, Փոտինոսի, Ապողինարիոսի և այլ աղանդապետների վարդապետությունների դատապարտման և ուղղափառության պաշտպանության գործում: Վարչ. աշխատանքի հակումներ չունենալու պատճառով շուտով հրաժարվել է պատրիարքի պաշտոնից և կյանքի վերջին տարիներն ապրել լիակատար մենության մեջ:

Գ. Ն. գրել է 45 ճառ, 237 նամակ, բազմաթիվ պոեմներ և բանաստեղծություններ: Ճառերի մեծ մասը հակաճառ., դավան. բնույթի է, 5-ը՝ ներբողական, 9-ը՝ տոնախոսական: Առավել նշանավոր են նրա աստվածաբան. հինգ ճառերը, որոնք արտասանել է աղանդավորների դեմ Կ. Պոլսում 380-ին: Այդ ճառերի համար Գ. Ն-ուն կոչել են Աստվածաբան: Առաջին ճառը, ըստ էության, Աստծո և Ս. Երրորդության վերաբերյալ վարդապետության ներածությունն է: Երկրորդում խոսվում է Աստծո գոյության և բնության, նրա ստորոգելիների մասին: Երրորդ ճառը բացատրում է Ս. Երրորդության երեք աստվածային անձերի միությունը և Լոգոսի (Բանի) աստվածությունն ու համագոյությունը Հայր Աստծո հետ: Չորրորդ ճառը հակաճառությունն ու հերքումն է արիոսականության, հինգերորդը նվիրված է Սուրբ Հոգու աստվածության պաշտպանությանը՝ ընդդեմ Մակեդոնի հոգեմարտ վարդապետության: Գ. Ն. պատվիրել է չքննել Որդու ծննդյան և Սուրբ Հոգու բխման խորհուրդը, քանզի դրանք վեր են մարդկային կարողությունից: «Հերոնի մասին» ճառում սովորեցրել է եռանձնյա Աստվածությանը չվերագրել 3 սկիզբ, որպեսզի որևէ հեթանոսական կամ բազմաստվածության գաղափար տեղ չգտնի ուղղափառ դավանության մեջ: Գ. Ն-ու ներբողական և վարքագր. բնույթի մի քանի ճառեր ունեն պաշտամունքային-տոնական քարոզների նկարագիր և նվիրված են Ս. Ծննդյան, Աստվածահայտնության, Նոր կիրակիի և Հոգեգալստյան օրերին: Հատկանշական են նրա «Յաւուր պատշաճ»-ի արտասանած ճառերը, որոնցից ամենանշանավորը «Փախուստի ջատագովություն» կամ հայկ. մատենագրության մեջ հայտնի «Փախուստ ի Պոնտոս» ճառն է: Այն նվիրված է քահանայական կոչման վեհությանը և լրջությանը, պատասխանատվության խոր գիտակցության կոչ է հոգևոր պաշտոն ստանձնողներին: Գ. Ն-ու չափածո գրվածքները (բանաստեղծություններ, պոեմներ) լեցուն են աստվածապաշտությամբ լուսավորված ճշմարիտ բնական ձգտումով, փիլ. խոր մտքերով: Նրա դավան. չափածո երկերը նվիրված են Ս. Երրորդությանը, Արարչագործության բացատրությանը, աստվածային նախախնամությանը, մարդու ստեղծմանն ու անկմանը, Մարդեղության խորհրդին, Հիսուս Քրիստոսի հրաշագործություններին ու առակներին, Աստվածաշնչի կանոնական գրքերին: Պոեմների մեծ մասը պատմ. և ինքնակենսագր. բնույթի ստեղծագործություններ են:

Գ. Ն-ու աստվածաբանությունը բնորոշվում է երեք հիմն. հատկանիշներով. 1. երրորդաբանական ուսմունքի բանաձևով՝ Աստված մեկ է՝ ըստ էության և երեք՝ ըստ դեմքերի: Սուրբ Երրորդության դեմքերի միասնությունը արտահայտվում է՝ մեկ Աստվածություն, մեկ էություն, մեկ բնություն, իսկ դեմքերի երրորդությունը՝ երեք դեմք, երեք անձնավորություն, յուրաքանչյուր դեմքի առանձնահատկությունը՝ անծնունդություն, ծնվածություն, բխվածություն եզրերով: Գ. Ն-ու՝ Սուրբ Հոգու վերաբերյալ ուսմունքն առավել ավարտուն է, քան Բարսեղ Կեսարացունը: Եթե վերջինս Սուրբ Հոգին Աստված է անվանում ոչ ուղղակիորեն, ապա Գ. Ն. զարգացնում է եկեղեցում Սուրբ Հոգու՝ որպես Աստվածության շարունակվող հայտնության մասին ուսմունքը: Ըստ Բարսեղ Կեսարացու, Սուրբ Հոգու դիմային առանձնահատկությունը նրա սրբությունն է (Նիկիական դավանանքի համաձայն, սրբություն ունեն Աստվածության երեք դեմքերն էլ), ըստ Գ. Ն-ու՝ բխվածությունը: 2. Ըստ Գ. Ն-ու՝ Հիսուս Քրիստոսի մարդկային բնությունը կազմված է ոչ միայն մարմնից և հոգուց, ինչպես պնդում էր Ապողինարիոս Լաոդիկեցին, այլև՝ մտքից: Միայն անմարմին մտքի միջոցով Բանը կարող էր միավորվել մարդու մարմնին ու հոգուն: Փրկությունը կատարվում է մարդու բնության աստվածացմամբ, որ տեղի է ունենում Աստվածության հետ միավորման շնորհիվ: Չնայած Հիսուս Քրիստոսի մեջ Աստվածության և մարդու բնության միավորման, Աստվածամարդու անձը միասնական և անբաժանելի է: 3. Ինչպես կապադովկյան մյուս հայրերը (Բարսեղ Կեսարացի, Գրիգոր Նյուսացի), Գ. Ն. նույնպես կրում է Որոգինեսի աստվածաբանության ազդեցությունը: Երեք մեծ կապադովկիացի հայրապետները շարունակողներն են Աթանաս Ալեքսանդրացու աստվածաբանության: Նրանց հաստատած աստվածաբան. բանաձևերը, հասկացությունները (հատկապես Ս. Երրորդության ուղղափառ ըմբռնման հարցում) մեծ նշանակություն են ունեցել հետագա դարերի աստվածաբան., քրիստոսաբան. մտքի զարգացման համար: Գ. Ն-ու մատենագր. վաստակի մի մասը (նաև նրա նշանավոր «Պատարագամատույցը») հայերեն է թարգմանվել V դ.: Հայտնի են «Քրիստոս ծնեալ» (12 ճառ), «Յաղթեցայ» (8 ճառ), «Առ որս» (15 ճառ), «Որք Եգիպտոսէն են» (11 ճառ) ճառաշարերը:

Միջնադարյան Հայաստանում Գ. Ն-ու երկերի տեսական առավել օգտաշատ հատվածներ խմբագրվել և օգտագործվել են որպես աստվածաբան. բարձրագույն ուս. ձեռնարկներ («Առ որս» ճառաշարը, «Հարցումն Բարսեղի եւ սուրբ Գրիգորի Աստուածաբանին» ևն), գրվել լուծմունքներ: Նրա աշխատությունների աստվածաբան. հայեցակետից առավել կարևոր հատվածներ վկայաբերվել են հայ դավանաբան. մատենագրության մեջ:

Գ. Ն-ու գործերից հայերեն թարգմանությամբ (մեկ ճառ) առաջին անգամ տպագրվել է «Գիրք և ճառ հոգեշահ» ժողովածուում (1722), ճառերից բազմաթիվ հատվածներ են վկայակոչվել «Կնիք հաւատոյ» ժողովածուում, Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառութիւն» (1908) երկում, Անանիա Սանահնեցու, Վարդան Այգեկցու երկերում և այլուր: Հայ եկեղեցին ս. Գ. Ն-ու հիշատակը տոնում է տարին 2 անգամ՝ Սուրբ Ծննդյան երրորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը և հոկտեմբերի վերջին շաբաթ օրը՝ «երկոտասան վարդապետաց» հետ:

Գրկ. Զար բ հ անալ յ ան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889, էջ 374–378: Մուրադյան Կ., Գրիգոր Նազիանզացին հայ մատենագրության մեջ, Ե., 1983: Վարդան Այգեկցի, Գիրք հաստատութեան եւ Արմատ հաւատոյ, Ե., 1998, էջ 37–39: Քյոսեյան Հ., Անանիա Սանահնեցի, Ս. Էջմիածին, 2000, էջ 193, 272, 367, 369, 370: Migne J. P., PG, t. 35–38, P., 1857–66; Quasten J., Patrology, v. 3, Utrecht, 1966; Geerard M., Clavis Patrum Graecorum, v. 2, BrռpolsTurnhout, 1974, p. 179–209.

Հակոբ Քյոսեյան

ԳՐԻԳՈՐ ՆԱՐԵԿԱՑԻ, սուրբ Գրիգոր Նարեկացի (հավանաբար՝ 947–1003-ից հետո), բանաստեղծ, երաժիշտ, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Խոսրով Անձևացու կրտսեր որդին: Ենթադրվում է, որ ծնունդով եղել է Վասպուրական աշխարհի Ռշտունյաց գավառի Նարեկ գյուղից կամ Անձևացյաց գավառից: Հիշատակարաններում իրեն կոչել է «Նարեկա վանից վանական» (այստեղից էլ՝ Նարեկացի անվանումը): Կրթությունն ստացել և իբրև կուսակրոն հոգևորական դաստիարակվել է Նարեկավանքի բարձր տիպի դպրոցում՝ վանահայր և ուսուցչապետ Անանիա Նարեկացու (հավանաբար մոր հորեղբոր որդու) խնամակալությամբ: Ուսումնառության ընթացքում ի հայտ է բերել բացառիկ ընդունակություններ, յուրացրել ոչ միայն հայ մատենագրության արժեքները, Սուրբ Գիրքն ու թարգման. մեծահարուստ գրականությունը, այլև, քաջ տիրապետելով հունարենին, հաղորդակցվել բյուզ. մշակույթի հետ: Բանաստեղծի հիշատակարաններից կարելի է եզրակացնել, որ նրա կյանքն անցել է վանական միջավայրում, բայց չի մեկուսացել եկեղեցաքաղ. իրադարձություններից: 977-ին Անձևացյաց Գուրգեն թագավորազն իշխանի (990–1003-ին՝ Արծրունյաց թագավոր) պատվերով գրել է Երգ երգոցի մեկնությունը, իսկ 983-ին Մոկաց աշխարհի Ապարանից Ս. Խաչ վանքի նավակատիքի առիթով տեղի Ստեփանոս եպիսկոպոսի պատվերով՝ վանքի հիմնադրման ու կառուցման պատմությունը: Հավանաբար 990-ական թթ. կեսին գրել է Մոկաց աշխարհի Կճավավանքի վանահորն ուղղած դավան. թուղթը (ընդգրկվել է «Գիրք թղթոց» ժողովածուում), մերժել ու հերքել թոնդրակեցիների աղանդը, բացառել հանդուրժող վերաբերմունքն այդ հերձվածի հետևորդների նկատմամբ: Գ. Ն. եղել է իր դարաշրջանի համահայկ-եկեղեց. խնդիրներով շահագրգիռ գործիչ: Միաբանության պարտականություններից ազատ ժամանակ առանձնացել է Վանա լճից հվ., Նարեկավանքից հս. գտնվող լեռան ճգնարան-քարայրում և բանաստեղծի իր ներանձնացումն ապրել: Դժվարամատչելի այդ ճգնարանը դարեր շարունակ եղել է ուխտատեղի: Ըստ հիշատակարանի, մահացել է «Մատյան ողբերգության» պոեմն ավարտելուց հետո: Գերեզմանը գտնվել է Նարեկա Ս. Աստվածածին և Ս. Սանդուխտ եկեղեցիների հարևանությամբ նրա հիշատակին կառուցված մատուռ-եկեղեցում, որը 1915-ից հետո վանքի ողջ համալիրի հետ իսպառ ավերվել է: Գ. Ն. XII դ. կեսից ոչ ուշ դասվել է սրբերի շարքը. նրա ստեղծագործությունը ողջ միջնադարում արժանացել է մեծագույն փայփայանքի, պահպանվել գրեթե անկորուստ: Մեզ են հասել նրա երկերի բազմաթիվ ընդօրինակություններ: Միայն «Մատյան ողբերգության» երկի գրչագիր ընդօրինակությունները (առանց հատվածական ձեռագրերի) անցնում են 150-ից: Այն հրատարակվել է գրաբար (ավելի քան 60 անգամ), աշխարհաբար (արևմտահայերեն և արևելահայերեն), թարգմանվել ու տպագրվել բազմաթիվ լեզուներով (ֆրանս., անգլ., պարսկ., իտալ., գերմ., իսպ., ուկր., լիտվ. ևն), XIII դ. 2-րդ կեսից սկսած՝ բազմիցս մեկնաբանվել: Գ. Ն-ու ստեղծագործությունների նկատմամբ հետաքրքրությունը պայմանավորված է դրանց համամարդկային հնչեղությամբ և բացառիկ գեղարվեստականությամբ: Նրա լավագույն տաղերն ու մեղեդիները և «Մատյան ողբերգության» պոեմը (XVIII դարից ժողովուրդն այն անվանել է «Նարեկ») հայ միջնադարյան քնարերգության զարգացման նոր փուլ են նշանավորել՝ արտացոլելով մարդու հոգևոր-իմացական և զգացմունքային աշխարհը, բարձր անհատի փիլ. ներթափանցումները կյանքի գաղտնիքների մեջ: Յուրովի հաստատելով Սուրբ Գրքի աշխարհընկալման պատվիրանները՝ Գ. Ն., ի հավելումն դրանց, առաջնորդվել է գեղագիտ. նոր սկզբունքներով և դրանք լավագույնս իրացրել իր բարձրարվեստ գործերում: Տեսական այդ սկզբունքներն ամենից առաջ արտահայտվել են Երգ երգոցի մեկնության մեջ: Դրանցից կարևորագույնը այլաբանության նրա ըմբռնումն է: Մարդկությունը, սկսած Ադամ-Եվայից, ընկել է մեղսագործության մեջ, հետևաբար և զրկվել Աստծո հետ անմիջականորեն հաղորդակցվելու և աստվածային ճշմարտությունն ուղղակիորեն ճանաչելու շնորհից: Սակայն մարդն առարկայական աշխարհը, շոշափելի ու տեսանելի ամեն բան՝ կենդանի բնությունն ու իրականությունը ճանաչելու ճանապարհով հնարավորություն ունի հասնելու աստվածային ճշմարտության ըմբռնմանը՝ «Ի ձեռն մարմնաւորացս տեսցուք զհոգևորսն»: Դրանով իսկ քերթողական արվեստի համար նա կարևորել է բնության, լայն իմաստով՝ իրականության ընկալումն ու գեղ. դրսևորումը՝ բանաստեղծության մեջ տեսնելով երկու շերտ՝ արտաքին և ներքին. առաջինը՝ որպես բնության պատկեր, այլաբանություն, երկրորդը՝ որպես գաղտնի գաղափար և ճշմարտություն, որոնցով իմաստավորվում է այլաբանությունը. նրա միջոցով են հոգևոր-վերացական գաղափարները ձեռք բերում իրենց բանաստեղծական առարկայացումը, հեշտընկալ դառնում, հրճվանք պատճառում ընթերցողին և ունկնդրին: Գեղ. մտածողությունն այլաբանությամբ շփման մեջ է մտնում իրականության հետ, թոթափում խոսքի գրքային ձևերն ու կաղապարները, հակվում բնականությանն ու բազմերանգությանը: Գ. Ն-ու տաղարանն արտացոլում է մարդ-քրիստ. հավատ-բնություն (իրականություն) հարաբերությունը: Մյուս սկզբունքը բանաստեղծության մեջ գեղ. համեմատության ու պատկերի հետզհետե զարգացման պահանջն է, ինչպես ինքն է նկատել՝ աստիճան առ աստիճան դրանց հարստացումը, որն իրապես վերաբերում է բանաստեղծական երկի բովանդակության շարժունությանը և այնքան ցայտուն կիրառվել է նրա բարձրարվեստ տաղերում («Տաղ Յարութեան», «Տաղ յօրհնել ջրոյն», «Տաղ ի Յարութիւն Ղազարու» ևն) և «Մատյան ողբերգության» պոեմում: Գ. Ն. սիրո երգեր չի գրել (այդպիսիք մեզ չեն հասել), բայց Երգ երգոցի առիթով իր վերաբերմունքն է արտահայտել սիրո մասին: Նա սերը համարել է մարդկային ամենազորեղ զգացմունքը՝ հանուն որի սիրահար հոգիները երբեմն քամահրել են հավատի արգելառիթ խոչընդոտները՝ «Արդ, չիք յերկրի պատուականագոյն, քան զսէր առն և կնոջ»: Երկրպագելի ս. Տիրամոր քնարական կերպարը պատկերելիս ընդգծել է նրա կանացիությունն ու գեղեցկությունը («Մեղեդի Ծննդեան»): Նարեկացի բանաստեղծն օժտված է անսովոր վառ երևակայությամբ, իրերն ու երևույթները ճոխ ներկայացնելու արտակարգ ձիրքով: Ըստ հարկի ստեղծել է բանաստեղծ. երանգապնակի հարըստություններն ու անսպառ հնարավորությունները վկայող քնարական հատվածների բազմաքանակ խտացումներ: Նարեկացի գեղագետն իր ստեղծագործությունը դիտել է ոչ միայն որպես անձնականության դրսևորում, այլ նաև համայն քրիստոնյա մարդկության սեփականություն. «Ե՛ս ամենայնն, և յի՛ս ամենեցունն»: Նա իր անձի ու անհատականության միջոցով արտահայտում է ընդհանուրի հոգին ու ցանկությունները՝ «նշաւակեալ յիւրում պատկերին», ինչը նրա ստեղծագործությանը տալիս է համամարդկային հնչեղություն:

Գ. Ն. X դ. 2-րդ կեսին հայ հոգևոր երգի նոր ժողովածուի՝ Գանձարանի կամ հոգևոր Տաղարանի սկզբնավորողն է: Պահպանված 36 բանաստեղծությունները (5-ի հեղինակային պատկանելությունը երկբայելի է) ցույց են տալիս, որ նա է ստեղծել հիշյալ ժողովածուի համակարգը՝ գանձարանային շարքերով, որոնցից յուրաքանչյուրը՝ գանձ-տաղ-մեղեդի և հորդորակ, միավորներով համապատասխանում է եկեղեց. տոնակարգին: Ամեն շարք (կարգ) խոսքի և երաժշտության մի ցիկլ է: Իր բանաստեղծությունների համար Գ. Ն. ինքն է հորինել երաժշտությունը. բանավոր ավանդվելով՝ պահպանվել են նրանցից միայն վեցի մեղեդիները և ձայնագրվել նոր ժամանակներում (մյուսների երաժշտությունը անհայտ է՝ խազերի վերծանված չլինելու պատճառով): Բանաստեղծություններում, առավելապես տաղերում ու մեղեդիներում, Գ. Ն-ու նպատակը մարդու ներքին բնության՝ հուզական աշխարհի պատկերումն է՝ կապված քրիստ. հավատի ու պաշտամունքի հետ: Գ. Ն. հայ քնարերգության մեջ բնության հայտնաբերողն է: Բնությունը դիտում է հարափոփոխ շարժման ու արարումի մեջ: Դրա լավագույն օրինակը «Տաղ Վարդավառին» բանաստեղծությունն է, որն արտահայտում է բանաստեղծի հրճվանքը արթնացող ու փթթող բնության հազարերանգ գեղեցկության հանդեպ: Հեթանոս. ժամանակների Վարդավառը վերաիմաստավորվել, վերածվել է Քրիստոսի Պայծառակերպության հանդեսի՝ նորանշանակ Վարդավառի, երբ խուռներամ վարդերը գույնզգույն ծաղկաթերթեր են արձակում, շուշանն է շողում հովտում և հովհարվում հովից: «Ջրօրհնեաց տաղը» ուրախարար ավետիսի երգ է՝ նվիրված Աստծո Որդու հայտնությանը, ծնունդին ու մկրտությանը: Դա աշխարհի ու մարդկության նորոգման հրավերն է՝ նման ամեն նոր գարնանը բնության վերածննդին: Քրիստոսի Մարդեղության տոնը հարսանիք է, և հարսանյաց կոչնատերը Հովհաննես Մկրտիչն է: Նա հրավեր է հղում ո՛չ միայն Ադամի տան որդիներին, Տիրամորը, մարգարեներին ու նահապետներին, այլև «բողբոջախիտ, խիտասաղարթ» ծառերին, հորդ աղբյուրներին ու հույլ վտակներին: Բնության շարժուն ներկայությունը բանաստեղծության մեջ՝ իբրև խորհըրդանիշ ու այլաբանություն, գունագեղ ու հուզական է դարձնում երգը: Ինքնատիպ է Քրիստոսի հրաշալի Հարության նարեկացիական ընկալումը («Տաղ Յարութեան»): Նա չի կրկնել ավետարանական պատումը, այլ թեմային հաղորդել է հայկական-տեղական տարազավորում՝ սրբազան գործողությունը կապելով հայ բնաշխարհի հետ: Շքեղ սայլի վրա բեհեզապատ աթոռակին բազմած է Արքայի Որդին՝ Հիսուս Քրիստոսը: Սայլապանն էլ «ճոճ ու ճապուկ» ճորտ է՝ Հովհաննես Կարապետը, իսկապես մի կտրիճ, որ կոչված է առաջնորդելու սայլն «Ի Մասեաց յաջ կողմանէն»: «Եւ ահա չշարժէր սայլիկն այն, Եւ ահա չխաղայր անիւն այն»: Նարեկացին դրամատիկ է դարձրել պահը և անհանգիստ, բայց ահա «լայնաթիկունք, խարտիշագէղ, ահեղագոչ» ճորտը ձայնում է եզնամոլին, և սայլն «անուշահոտ բուրմամբ» ընթանում, ճռնչալով մտնում է Երուսաղեմ: Տիրամայրը Գ. Ն-ու ընկալմամբ երգ է՝ զարմանալի և «շարժվարժենի» («Մեղեդի Ծննդեան»): Բարձրաճաշակ բանաստեղծական բնութագրումների ու համեմատությունների առատությունը երգում տեսանելի ու առարկայորեն շոշափելի է դարձնում Աստվածամոր քնարական Տաղերում ու մեղեդիներում Գ. Ն. շռայլորեն օգտագործել է խոսքի պատկերավորման արտահայտչամիջոցները, բազմազան ձևերով հարստացրել հայոց տաղաչափ. արվեստը, ընդլայնել բանաստեղծության կառուցման հնարավորությունները, կարևորել չափածոյի երաժշտայնությունը՝ ստեղծելով բաղաձայն հնչյունների հանգիտության չգերազանցված օրինակներ: Դա բանարվեստի հարուստ մի համակարգ է, որն ուղեցույց է դարձել հայ քնարերգության հետագա զարգացման համար: Գ. Ն-ու մեծագույն ստեղծագործական սխրանքը «Մատյան ողբերգության» պոեմն է (1001–03). «… այստեղ արդեն հայի լեզուն չի, որ խոսում է, բերանը չի, որ պատմում է. կրակված սիրտն է, որ այրվում է երկիրը բռնած, տանջված հոգին է, որ մռնչում է մինչև երկինք» (Թումանյան Հ., Երկ., հ. 6, 1994, էջ 266): 95 գլխից բաղկացած երկն աղոթքի ձևով արտահայտված խոսք է՝ ուղղված Աստծուն («Ի խորոց սրտից խօսք ընդ Աստուծոյ»), անկեղծ ու անմիջական խոստովանանք, աղաչանք ու աղերսանք, նաև փառաբանության երգ, մաղթանք ու տենչանք՝ իշխող ողբերգական տրամադրությամբ: Իր ցավատանջ ներաշխարհը, մարդկության ու իր փրկության համար տառապագին ապրումները դրսևորելու համար նա գտել է գեղ. բազմազան հնարքներ: Երկում իշխող ողբերգական շունչն արտահայտվում ու պատկերվում է միշտ նորանոր միջոցներով՝ «փոխեալ զեղանակ բանիս, այլ ոչ զեղկութիւն աղէտիս»: Իր հավատի ու խոստովանության գրքում նա փիլիսոփա-բանաստեղծ է, ընդհանուր քրիստոնյա մարդկության մեղքերն ու արատները կամովին ստանձնած և բոլորի փոխարեն քավող անհատ, որ շարունակ բանաստեղծության թարմաշունչ եղանակներ է որոնում, պատկերավոր խոսքի հոսքեր շատրվանում՝ առանց դույզն-ինչ ինքնակրկնման: Գ. Ն. մնացել է բանաստեղծի իր անհաս բարձունքի վրա, նա իր եսի ու համաշխարհի արտահայտիչն է, և «Մատյան ողբերգության»-ը որքան ինքնապատում է, նույնքան էլ համապատում է՝ մեղքից ու արատից տառապող մարդկության փրկության ճիգերի մասին: Ինքնամաքրման ճանապարհը անկեղծ խոստովանությունն է, մեղքերի զղջումը, որը և ընտրել է բանաստեղծը՝ ձգտելով իր մահացու վերքի ամբարված շարավը խոսքի խարանով հեռացնել, սրտի հոգեկան ցավերից կուտակված դառնությունից ազատվել: Բայց արատներն ու մեղքերը անքանակ են, անկշռելի ու անսահման: Նրանք ավելի են, քան ծովերի բազմակուտակ ավազուտների մանրահատիկները: Ու մինչդեռ ավազահատիկները զուրկ են աճելու ունակությունից, իր մեղքերից ու հանցանքներից ամեն մեկը, ճիշտ հակառակը, նորաժառանգ արատների անվերջ հավելում է պայմանավորում: Իր հանցանքները ծանրությամբ հակակշռում են Արարատ լեռանը: Նրա հոգին բզկտվում է հուսահատությունից ու կասկածից, նա ընկնում է խոր երկվության մեջ: Աշխարհից անբավական՝ խորհրդապաշտ Գ. Ն. մերկացնում ու մերժում է արատավոր իրականությունը, անխտիր քննադատում հասարակության բոլոր խավերին: Մարդուն կործանումից ազատողն ու նրա փրկիչը միայն Աստված է, որը որքան հեռու է և անմատչելի, նույնքան էլ մոտ է ու անբաժանելի՝ «Անմատչելի հեռաւոր և անընդմիջելի մերձաւոր»: Եթե Աստված արդարացնում է որևէ մեկին, ապա «ոչ ոք զօրէ դատապարտ առնել»: Քավությունն ու ինքնամաքրումը տանում են դեպի Աստված, հնարավորություն ընձեռում անբաժանելիորեն նրան միանալ, հասնել նրա լույսին, «Աստուած իսկ լինել»:

Միջնադարում ժողովուրդը «Մատյան ողբերգությանը»՝ «Նարեկը», համարել է «Դեղ կենաց», որի օգնությամբ ձգտել է մաքրվել հոգով, ազատվել մեղքերից և հասնել կատարելության: Գրքին վերագրվել է բուժիչ զորություն, իսկ հեղինակի անունը սրբացվել է ու միջնորդ-բարեխոս համարվել Աստծո մոտ՝ «մեղավոր հոգիների» փրկության համար: Երկի առանձին գլուխներ ու հատվածներ ընդգրկվել են ոչ միայն եկեղեց-արարող. գրքերում (Ժամագիրք, Պատարագամատույց, Մաշտոց), այլև ախտարական բնույթի ժողովածուներում (Ուրբաթագիրք, Հմայիլ, Կիպրիանոս): Հավատացել են, որ դրանց ընթերցումով կարելի է փրկվել չար ոգիներից, փարատվել «ջերմատագնապ» ախտերից: Ընդ որում ախտարական ժողովածուներում կան ցանկեր՝ «Զանազանութիւն Նարեկայ գրքոյն…, թէ ամէն մէկ գլուխ ի՛նչ գործոյ ասել օգտակար է» բովանդակությամբ: Գրքի բոլոր գլուխներին տրվել է կիրառական նշանակություն՝ այս կամ այն ցավի, պատահարի ու աղետի դեպքում կարդալու համար: Նման ցանկեր երևան են եկել նաև երկի միջնադարյան ընդօրինակություններում և վաղ շրջանի հրատարակություններում:

«Մատյան ողբերգության» երկի մի շարք գլուխներ և տարբեր գլուխների առանձին հատվածներ շոշափում են հոգևոր, աստվածաբան., դավան., եկեղեց. խնդիրներ: 34 և 75-րդ գլուխներն աղերսվում են Նիկիական հանգանակի հետ և ներկայացնում Գ. Ն-ու ըմբըռնումները Ս. Երրորդության և եկեղեցու մասին: 92-րդ գլուխը եկեղեցու կոչնակի ներբողն է, 93-րդը՝ սրբազան Մյուռոնի փառաբանությունն ու պանծացումը: Երկուսն էլ հորինված են «թարգմանօրեն», այսինքն՝ մեկնաբան. եղանակով: 33-րդ գլխի երկու հատվածներ աղոթքի ժանրի ընտիր դրսևորումներ են և ներառվել են (XII դ. վերջին քառորդից առաջ) հայոց Պատարագի արարողության մեջ, կատարվել իբրև «աղօթք, որ նախ քան զպատարագն մատուցանի»: Որոշ գլուխների տարբեր հատվածներ դիտվել են որպես առանձին աղոթքներ և կատարվել ժամակարգության ընթացքում: Մի քանի գլուխներ հարում են ներբողի ժանրին, թեպետև նրանց կապը երկի ներքին հյուսվածքին մնում է ամուր: 80-րդ գլխում Գ.Ն. ներբողում է Աստվածամորը, 81ում՝ հրեշտակներին, 82-ում՝ առաքյալներին: Ներբողների շարքը լրացվում է բոլոր առաքյալներին և Հակոբ Մծբնա հայրապետին նվիրված ստեղծագործություններով, որոնք գրված են մինչև «Մատյան ողբերգությանը»:

Գ. Ն. նաև երաժշտության խոշոր երևույթներից ու նվիրական անուններից է, որի ստեղծագործությունը սերտորեն կապված է եղել հայկ. մասնագիտացված երգարվեստի պատմ. զարգացման նախորդ (V–IX դդ.) և հաջորդ (XI–XV դդ.) փուլերի, ուստի և հազարամյա վերելքի ողջ շրջանի հետ: Նա իր ստեղծագործության հզոր շերտերով նշանակալի հեղաբեկում է առաջ բերել հայոց միջնադարյան մասնագիտացված երգարվեստում՝ հատկապես իր տաղերով, որոնց երաժշտ. բաղադրիչներում վճռականորեն ու տաղանդով կիրառված է ութձայնի հին եղանակների համեմատությամբ մեղեդիական ազատ, ավելի բարձր ոճը: Նրա բազմաթիվ տաղերից համեմատաբար անաղարտ մեզ են հասել միայն հինգը (մեկը Ն. Թաշճյանի, չորսը՝ Կոմիտասի մեծարժեք ձայնագրությունների միջոցով): Դրանք են. քնարադրամատիկ.

«Աչքըն ծովը», լայնաշունչ վիպական «Հաւիկը», ոգեշունչ հռետորական «Ահեղ ձայնս», հեզասահ պատմողական «Սայլն այն իջանէր» և խոհաքնարական «Հաւուն-հաւունը»: Հորինվածքային առանձնահատկությունների առումով այդ տաղերում ակնառու են ձայնաելևէջային ու կշռութային հարստությունը, համաձայնութային անցումների շքեղ երանգապնակը և ճարտարակերտության ավարտվածությունը: Տաղերը զարգացման մեծ ուղի են անցել հոգևոր արվեստի շրջանակներում: Սակայն նախատեսված չլինելով պարտադիր կիրառական նպատակների համար՝ ազատ են մնացել եկեղեց. կանոնական մտածողությունից ու ավելի անկաշկանդ հարստացել ժողովրդագուսան. աշխարհիկ արվեստից եկող կենսունակ տարրերով՝ կազմելով հայ միջնադարյան արվեստի կանոնացումից դուրս մնացած բաժնի կարկառուն հատվածներից մեկը: Ն. Թաշճյանը Ժամագրքում, Շարակնոցում և Պատարագամատույցում տեղադրել է, համապատասխանաբար՝ «Ընկալ քաղցրութեամբ» աղոթքը, «Փառք Քրիստոսի ամենազօր Յարութեան» շարականը և «Աչքըն ծով» ու «Հաւուն-հաւուն» տաղերը: Հայ եկեղեցին ս. Գ. Ն-ու հիշատակը տոնում է Խաչվերացի հինգերորդ կիրակիի նախընթաց շաբաթ օրը՝ սուրբ թարգմանիչ վարդապետների հետ:

Երկ. Գիրք աղօթից, ԿՊ, 1700–02: Գիրք աղօթից, ԿՊ, 1774: Մատեան ողբերգութեան, Վնտ., 1840: Նարեկ, արևմտահայերեն արձակ թարգմանություն Թորգոմ եպս. Գուշակյանի, Կահիրե, 1926: Նարեկ, գրաբար բնագրի հանդիպադրությամբ աշխարհաբարի վերածեց Գարեգին եպս. Խաչատուրյան, Բուենոս Այրես, 1948: Մատյան ողբերգության, արևելահայերեն թարգմանություն Մ. Խերանյանի, Ե., 1960: Մատյան ողբերգության, արևելահայերեն թարգմանություն Վ. Գևորգյանի, Ե., 1970: Մատեան ողբերգութեան (գիտահամեմատական բնագիր), աշխատասիր. Պ. Խաչատրյանի և Ա. Ղազինյանի, Ե., 1985: Տաղեր և գանձեր, աշխատասիր. Ա. Քյոշկերյանի, Ե., 1981:

Գրկ. Նալյան Յ., Գիրք մեկնութեան աղօթից սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ, ԿՊ, 1745: Ավետիքյան Գ., Նարեկ-աղօթից…, Վնտ., 1827: Չոպանյան Ա., Դեմքեր, Փարիզ, 1924: Մկրյան Մ., Գրիգոր Նարեկացի, Ե., 1955: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 4, Ե., 1970: Թահմիզյան Ն., Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը V–XV դ., Ե., 1985: Ղազինյան Ա., Գրիգոր Նարեկացի, Անթիլիաս, 1995: Խաչատրյան Պ., Գրիգոր Նարեկացին և հայ միջնադարը, Էջմիածին, 1996:

Պողոս Խաչատրյան

ԳՐԻԳՈՐ ՆՅՈՒՍԱՑԻ, սուրբ Գրի գ որՆյուսաց ի [334–335, Կեսարիա (Կապադովկիա), 394], Ընդհանրական եկեղեցու նշանավոր հայրապետներից, Հայ առաքելական եկեղեցու համաքրիստոնեական տոնելի սուրբ հայրերից, որոնք հայտնի են «երկոտասան վարդապետք» անունով (տես Եկեղեցու հայրեր): Սերել է քրիստ. բարեպաշտությամբ, կենցաղավարությամբ և առաքինությամբ հռչակված մեծահարուստ և ազնվական ընտանիքից: Բարսեղ Կեսարացու կրտսեր եղբայրը, որին համարել է իր ուսուցիչն ու դաստիարակը: Գ. Ն., Բարսեղ Կեսարացին և Գրիգոր Նազիանզացին Ընդհանրական եկեղեցու և համաքրիստ. աստվածաբան. մտքի պատմության մեջ հայտնի են «կապադովկյան հայրեր» կամ «երեք մեծ կապադովկիացիներ» անունով: Նախն. կրթությունն ստացել է ծննդավայրում, ապա Պաղեստինյան Կեսարիայի հանրահայտ դպրոցում՝ հմտանալով ճարտասանության և իմաստասիրության մեջ: Պատրաստվել է դառնալ աշխարհիկ հռետոր, տնօրինել հայրական կալվածքը, սակայն եղբոր՝ Բարսեղ Կեսարացու, և հատկապես Գրիգոր Նազիանզացու հորդորներով դարձել է հոգևորական (ձեռնադրել է Բարսեղ Կեսարացին), 371-ից անցել եկեղեց. գործունեության: Հեռացել է անապատ, այնտեղ խորացրել կրոն. գիտելիքները: Եղել է հայաբնակ Նյուսա գյուղի (372–379) և Սեբաստիա քաղաքի (380-ից) եպիսկոպոսը: Գ. Ն. անդուլ պայքար է մղել արիոսականության դեմ, ինչի համար հալածվել է. արիոսամետ Վաղես կայսրը նրան աթոռազրկել է և աքսորել: Գ. Ն. մասնակցել է 379-ին Անտիոքում գումարված ուղղափառ եպիսկոպոսների ժողովին: Ժողովի որոշումով որպես թեմական քննիչ և տեսուչ ուղարկվել է Պոնտոսի, Պաղեստինի և Արաբիայի թեմերը՝ ամրապնդելու ուղղափառության դիրքերը, զսպելու արիոսականների և մյուս հերետիկոսների անկարգությունները: Գ. Ն. մասնակցել է Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովին (381) և Գրիգոր Նազիանզացու հետ վճռական դեր խաղացել Նիկիական հանգանակը պաշտպանելու և Մակեդոնի հերձվածը դատապարտելու գործում: Գ. Ն. թողել է մատենագր. հարուստ ժառանգություն: Աշխատությունները շարադրել է կյանքի վերջին տարիներին՝ 380–394-ին: Ի տարբերություն Կապադովկիայի եկեղեցու մյուս նշանավոր հայրապետների հոգևոր ժառանգության, նրա երկերը հատկորոշվում են վառ արտահայտված խորհրդապաշտ. ուղղվածությամբ: Գ. Ն-ու դավան. գրվածքների մեծ մասը հակաճառ. բնույթի է՝ ուղղված ընդդեմ ժամանակի հերետիկոսների: «Ընդդէմ Եվնոմիոսի» աշխատության մեջ հաստատել է Սուրբ Երրորդության ուղղափառ վարդապետությունը: Գ. Ն-ու երրորդաբանական տեսությունը շարադրված է նաև «Սուրբ Հոգու մասին» աշխատությունում, «Առ Եւստաթէոս բժիշկ. Յաղագս Սրբոյ Երրորդութեան» թղթում, Ս. Երրորդության վարդապետության ուղղափառ բացատրությանը նվիրված ճառերում, որոնցից նշանավոր է «Ոչ երեք Աստուածք»-ը, և այլ գրվածքներում: «Հրահանգ քրիստոնէական հաւատքի» գործը հորդոր է ուղղված նորադարձ հեթանոսներին ու հրեաներին, պարունակում է նաև հերետիկոսությանը հակաճառելու եղանակներ: «Ընդդէմ Ապողինարիոսի» երկում հերքել է Ապողինար Լաոդիկեցու ուսմունքը (տես Ապողինարիզմ), իսկ «Ընդդէմ մանիքեցիների» երկում ապացուցել, որ Աստված չարի պատճառ չէ: Ցույց է տվել ճակատագրի նկատմամբ հավատի հիմնազուրկ լինելը: Բացառիկ է «Մարդու արարչագործման մասին» երկասիրությունը, որտեղ խոսվում է մարդու մեջ Աստծո պատկերի նախաստեղծ արժանիքների, հոգու ոգեղենության, նրա զորությունների, հարության, մարդու բնության մեջ սողոսկած արատի, դրա ծագման մասին:

Գ. Ն-ու դավանաբան. գլխ. և ծավալուն երկը «Քրիստոնեական»-ն է («Ճառ յաղագս մեծին քրիստոնէականին»), որը հեղինակի ուղղափառ վարդապետության ամփոփումն է: Գ. Ն. ներկայացրել է քրիստ. հրամանակարգ վարդապետության հիմն. կետերը, խոսել Ս. Երրորդության, Արարչագործության, Մարդեղության և Փրկագործության մասին: Գ. Ն-ու գրչին են պատկանում նաև Աստվածաշնչի մեկնություններ, որոնք հիմնականում այլաբան. խորհրդածություններ են: Գրել է սաղմոսների երկու մեկնություն, սաղմոսները գնահատել որպես կատարելության ու բարության հասնելու սանդուղքներ, ութ քարոզակերպ այլաբան. մեկնություններ Ժողովող գրքի վրա: Տասնհինգ ներբողներ է հորինել Երգ երգոցի, 5 աղոթքներ՝ Տերունական աղոթքի կամ «Հայր մերի» վերաբերյալ, որոնցում դարձյալ շեշտը դրել է Ավետարանի բնագրի այլաբան. իմաստի վրա, 8 քարոզներ՝ նվիրված Ավետարանների «Երանի»-ներին, 2 մեկնություն՝ Բարսեղ Կեսարացու «Վեցօրեայք»-ին: Ճգնավորական-վանական կյանքն արծարծող գործերում այն միտքն է հայտնել, թե մարդը կարող է հասնել մարդկային ամենաբարձր առաքինությանը միմիայն ճշմարիտ իմաստության շնորհիվ: Հեղինակել է նաև ծիսապաշտ. քարոզներ՝ նվիրված Հիսուս Քրիստոսի Ծննդյան և Աստվածահայտնության, Զատկի և Հարության, Համբարձման, Հոգեգալստյան տոներին, գրել բարոյախրատ. բնույթի ճառեր, ներբողներ, դամբանականներ, խրատներ, նամակներ:

Գ. Ն-ու աստվածաբանությունը հիմնված է քրիստ. հավատի ընդհանրական դրույթների, Որոգինեսի աստվածաբանության, Փիլոն Ալեքսանդրացու խորհրդապաշտ. իմաստասիրության և նորպլատոնականության վրա: Կապադովկյան հայրերը եղել են Աթանաս Ալեքսանդրացու և Ալեքսանդրիայի դպրոցի աստվածաբանության կրողները և, իրենց առանձնահատկություններով հանդերձ, դրա շարունակողները: Նրանք բանաձևել են աստվածաբան., դավանաբան. շատ հասկացություններ, հատկապես՝ Ս. Երրորդության ուղղափառ ըմբռնումը, և բացատրել եկեղեցու վարդապետությունը այնպես, ինչպես դա արտահայտված է Նիկիայի հավատո հանգանակում:

Գ. Ն-ու գործերի զգալի մասը հայերեն է թարգմանվել V–VIII դդ.: Թարգմանված առաջին ճառը տպագրվել է «Գիրք և ճառք հոգեշահ» (1722) ժողովածուում, ճառերից հատվածներ՝ «Կնիք հաւատոյ»-ում, Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառութիւն» (1908) երկում, տարբեր աշխատություններից հատվածներ՝ «Արարատ»-ում (1902), «Բազմավեպ»-ում (1921,1923): Հայաստանի միջնադարյան վարդապետարաններում օգտագործվել և լայն շրջանառության մեջ են եղել հատկապես նրա «Առ այնոսիկ որք ասեն, եթէ մեծ է Հայր քան զՈրդի», «Մեկնութիւն Ժողովողի», «Խաւսք յինն երանութիւնսն», «Ի Հայր մեր որ յերկինսն», «Տեսութիւն ի մարդոյն կազմութիւնն», «Յաղագս կուսութեան», «Յաղագս Երգոյ երգոցս», «Բան խոստովանութեան հաւատոյ» աշխատությունները: Գ. Ն-ու երկերից հատվածներ են վկայակոչվել Անանիա Սանահնեցու «Հակաճառության» մեջ, Վարդան Այգեկցու կազմած «Արմատ հաւատոյ»ում և այլուր: Նրա աշխատությունների հիման վրա, ուս. նկատառումներից ելնելով, կազմվել են հարցուպատասխանիներ: Գ. Ն. եղել է Հայ եկեղեցու սիրված և ընդունված հայրապետներից: Նրա մատենագր. վաստակը սերտորեն կապված է Հայ եկեղեցու և մշակույթի պատմության հետ: Հայ եկեղեցին ս. Գ. Ն-ու հիշատակը տոնում է տարին 2 անգամ. հունվարի 1-ի մերձակա շաբաթ օրը և հոկտեմբերի վերջին շաբաթ օրը՝ «երկոտասան վարդապետաց» հետ:

Գրկ. Զար բ հ անալ յ ան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889, էջ 362–374: Մուրադյան Կ., Գրիգոր Նյուսացին հայ մատենագրության մեջ, Ե., 1993: Հատիտյան Ա., Սուրբ Գրիգոր հայրապետ Նյուսացի (334–394), «Էջմիածին», 1977, № 11: Քյոսեյան Հ., Անանիա Սանահնեցի, Ս. Էջմիածին, 2000, էջ 267, 272: Migne J. P., PG, t. 44–46, P., 1857–66.

Հակոբ Քյոսեյան

ԳՐԻԳՈՐ ՇՂԹԱՅԱԿԻՐ, Բաղ ի շեց ի , Շիր վ ան ց ի, Ամիրտ ո լ ց ի (1670–12.2.1749, թաղված է Երուսաղեմի Ս. Փրկիչ վանքում), Երուսաղեմի հայոց պատրիարք 1715–49-ին: Ամրդոլու վանքում աշակերտել է Վարդան Բաղիշեցուն: 1704-ին վանքի հինգ միաբանների հետ տեղափոխվել է Տարոնի Գլակա վանք (Ս.Կարապետ): 1707-ից՝ Ս. Ստեփաննոս վանքի վանահայր, 1710–15-ին՝ Տարոնի հոգևոր տեսուչ: Պատրիարք է ընտրվել, երբ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը նոր էր անջատվել Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքությունից և գտնվում էր ծանր ու անմխիթար վիճակում: 1718-ին, որպես Երուսաղեմի աթոռի և Ս. Հակոբյանց վանքի պարտքերի վճարման լուծը ստանձնելու խորհրդանիշ, Գ. Շ. իր պարանոցին կրել է երկաթե շղթա՝ ուխտելով չհանել այն մինչև վանքի պարտքերի մարումը: Այստեղից էլ՝ «Շղթայակիր» մականունը: 1717-ին Կ.Պոլսից նրա ուղարկած դրամով նորոգվել է Ս.Հարություն տաճարի՝ հայերին պատկանող մասը: 1720-ին նորոգվել են Հանդերձից բաժանման սեղանը, Յուղաբերից խորանը, Ս. Գերեզմանի գմբեթը: Հոպպեի հայոց վանքի մոտի՝ Ս. Հակոբյանց վանքին պատկանող շինությունները գրավել էր Ռամի փաշան և դրանց տարածքում շենքեր կառուցել: 1720-ին Գ. Շ. նրա որդիներից գնել է այդ շենքերը և նվիրաբերել Ս. Հակոբյանց վանքին՝ այդ մասին հատուկ կոնդակով ծանուցելով վանքի միաբանությանը: Նույն թվականին Հալեպի և Դամասկոսի ճանապարհով ուղևորվել է Երուսաղեմ և այդ ընթացքում նորոգել տվել Հալեպի Հոգետունն ու Դամասկոսի հայոց եկեղեցին: Երուսաղեմ է հասել 1721-ի փետր. 21-ին՝ բազմաթիվ ուխտավորների ուղեկցությամբ: Բազում շրջագայություններով ու նվիրատվությունների ժողովումով Գ. Շ. վճարել է պատրիարքարանի և Ս.Հակոբյանց վանքի պարտքերը: 1727-ին Կ.Պոլսի Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցի պատրիարքի ջանքերով ստացվել է արքունական թույլտվություն Ս.Հակոբյանց վանքի նորոգման մասին: Գ. Շ. Ակնցի Սեղբոս ամիրայի նյութ. օժանդակությամբ հիմնավոր նորոգումներ է կատարել վանքում: 1728-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Կարապետ Բ Ուլնեցու և Հովհաննես Կոլոտ պատրիարքի խընդրանքով Գ. Շ. պարանոցից հանել է երկաթե շղթան և նստել պատրիարքական աթոռին: 1736-ի մայիսին Գ. Շ. կրկին այցելել է Կ.Պոլիս և Հովհաննես Կոլոտ պատրիարքի ու Հարություն ամիրա Մուրադյանի օժանդակությամբ ազատել Ս.Հակոբյանց վանքը հույն եկեղեցականների ոտնձգություններից: 1739-ին ստորագրվել է համաձայնություն հայ և հույն համայնքների միջև Ս.Հակոբյանց վանքի խնդրի շուրջ: 1739-ին, շնորհիվ Գ. Շ-ի, Կ.Պոլսում Ֆրանսիայի դեսպանի միջնորդությամբ նոր հրովարտակ է հռչակվել Երուսաղեմի ազգ. սեփականության մասին: 1740-ի սեպտ. Գ. Շ. վերադարձել է Երուսաղեմ: Երեք անգամ առաջադրվել է կաթողիկոս, սակայն հրաժարվել է:

Երկ. Ստորագրութիւն ուղեւորութեան Գրիգորի Շղթայակրի Պատրիարքի Ս. Աթոռոյս՝ յԵրուսաղէմէ ի Կ.Պոլիս (6 մայիս 1736–15 սեպտ. 1740), «Սիոն», 1866, էջ 122–127, 141–143, 184–190:

Գրկ. Տեր-Հովհաննեսյան Ա., Ժամանակագրական պատմութիւն Ս. Երուսաղէմի, հ. 1, 2, Երուսաղեմ, 1890: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Աղավնունի Մ., Միաբանք և այցելուք հայ Երուսաղէմի, Երուսաղեմ, 1931: Սավա լա նյանց Տ., Պատմութիւն Երուսաղէմի, հ. 2, Երուսաղեմ, 1931: Անասյան Հ., Գրական նմուշներ Գրիգոր Շղթայակրից, «Էջմիածին», 1950, № 3–4:

Պավել Չոբանյան

ԳՐԻԳՈՐ ՈՐԴԻ ԱԲԱՍԱ, Գրիգոր Աբասյան (ծ. թ. անհտ – 1220/21, հանգչում է Սանահինի Ս.Աստվածածին եկեղեցու գավթում), մատենագիր, արևելյան վարդապետներից: 1214-ից մինչև մահը՝ Սանահինի վանքի առաջնորդ: Հայտնի է «Գիրք պատճառաց» («Պատճառ լայն և նուրբ գրեանց, առեալ ի հարցն սրբոց և ի վարդապետաց և ի մի հաւաքեալ և հոգացեալ մեծ րաբունապետին Գրիգորի՝ որդոյ Աբասայ») աշխատությամբ, որը մատենագիտ. բնույթ ունի և բաղկացած է երեք բաժնից՝ 196 ծավալուն հոդվածներով: Յուրաքանչյուր հոդված սկսվում է «սկիզբն և պատճառ» կամ «պատճառ» բառերով, այդտեղից էլ՝ գրքի «Պատճառաց» անվանումը: Հետազոտված են թվով 165 գործեր՝ հետևյալ դասակարգումով. ա. Հին կտակարանի գրքեր, բ. Եկեղեց. մատենագիրների և «արտաքին» կոչված գրքեր (արտաքին է համարվել գիտության և գրականության մեջ այն ամենը, ինչ դուրս էր Աստվածաշնչից, կրոն. և եկեղեց. գիտության ու գրականության շրջանակից), գ. Նոր կտակարանի գրքեր: Գ. Ո. Ա., իր երկի Ա և Գ բաժինների հոդվածները պատրաստելիս, օգտվել է հայ հին և օտար մատենագիրների աշխատություններից, իսկ Բ բաժնի նյութերը քաղել է իր ժամանակակիցներ Վարդան Հաղպատեցուց, Դավիթ Քոբայրեցուց, Մխիթար Գոշից և ուր.: Այդ բաժնում գրախոսված են Փիլոն Ալեքսանդրացու, Գրիգոր Նազիանզացու, Գրիգոր Նյուսացու, Բարսեղ Կեսարացու, Եվագր Պոնտացու, Դավիթ Անհաղթի աստվածաբան. և փիլ. երկերը, ինչպես նաև Դիոնիսիոս Արիոպագացու «Ինքնակենսագրությունը»: Աշխատության մեջ զգալի է արևելյան վարդապետների, ինչպես նաև կիլիկյան հայ վարդապետների գիտ. վաստակի օգտագործումը: «Գիրք պատճառաց»-ում հեղինակը հանրագումարի է բերել հայոց մատենագրական ժառանգության ուսումնասիրման անցյալի փորձը, նոր մակարդակի բարձրացրել հայ մատենագիտությունը:

Գրկ. Տաշյան Հ., Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վիեննա, Վնն., 1895, էջ 213–233: Ակինյան Ն., Ներածութիւն ի գիրս պատճառաց, տես նրա «Մատենագրական հետազոտություններ», հ. 1, Վնն., 1922, էջ 1–34: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ.1, Ե., 1959, էջ XIII–XVIII:

Պողոս Խաչատրյան

ԳՐԻԳՈՐ ՍԿԵՎՌԱՑԻ, Լամբրոնաց ի (մոտ 1160/70-ական թթ., Կիլիկիայի Լամբրոն ամրոց – մոտ 1230-ական թթ.), մատենագիր, մեկնիչ, բանաստեղծ, շարականագիր: Սկևռա վանքի ուսումնագիտ. կենտրոնի նշանավոր վարդապետներից: Եղել է Ներսես Լամբրոնացու կրտսեր ժամանակակիցը, աշակերտը և գործընկերը, Լևոն Բ թագավորի թարգմանիչը, խոստովանահայրը: Կրթությունն ստացել է Կիլիկիայի Սկևռա վանքում, որտեղ գործել է ժամանակին հռչակված դպրանոցներից մեկը, ինքն էլ դարձել է նրա ղեկավարներից: 1221-ի կաթողիկոս. ընտրություններում եղել է Կոստանդին Ա Բարձրբերդցու (1221–67) մրցակիցը: Գ. Ս. բազմաբեղուն մատենագիր է. մեզ են հասել ճառեր, խրատներ, ներբողներ, մեկնություններ, աղոթքներ, շարականներ: Լավագույններն են «Ճառ ի Յարութիւն Քրիստոսի», «Պատմութիւն վարուց սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի» և Եսայի մարգարեի «Տէր ո՞ հաւատաց» խոսքի էությանն ու մեկնաբանությանը նվիրված ճառերը: Ներբողներից են «Բան գովեստի պատմագրաբար յաղագս ծննդեան, քաղաքավարութեան և վերափոխման ամենասուրբ կուսին»՝ գրված Վերափոխման տոնի առիթով, «Ներբողեան ի սուրբն Լամբրոնացի», որը և՛ կենսագր. ներբող է, և՛ պատմ. դրվագ, որտեղ արտացոլված են Ներսես Լամբրոնացու կյանքը, գրական գործունեությունը և ժամանակաշրջանը: Գ. Ս-ուն է վերագրվում Եվագրոսի «Լուսաւոր պատերազմ» երկի մեկնությունը: Գ. Ս. Ներսես Լամբրոնացու երկերի առաջին ընդօրինակողներից է. Ներսես Լամբրոնացին նրան է հանձնարարել Սաղմոսների իր մեկնության ընդօրինակությունը: Գ. Ս. Լևոն Բ թագավորի հանձնարարությամբ 1203-ին հուն-ից հայերեն է թարգմանել Նիկիայի արքեպիսկոպոս Հովհաննեսի թուղթը՝ ուղղված Հայոց կաթողիկոս Զաքարիա Ա Ձագեցուն: Գ. Ս. նպաստել է հայկ. երաժշտաբանաստեղծ. մասնագիտացված արվեստի զարգացմանը և որպես շարականագիր պահպանել երաժշտության կիլիկյան դպրոցի լավագույն ավանդույթները: Արժեքավոր է Շարակնոցում տեղ գտած Հովհաննես Մկրտչի ծննդյան կանոնի «Արեգականն արդարութեան» սկզբնատողով, այբբենական կարգով և վիպական շնչով գրված նրա օրհնությունը, որտեղ ներկայացրել է Հովհաննես Մկրտչի ծնունդը, կյանքը, քարոզչությունը և նահատակությունը:

Երկ. Գիրք աղօթից, ԿՊ, 1742: Ներբողեան ի սուրբն Ներսէս Լամբրոնացի, տես Սոփերք հայկականք, հ. 15, Վնտ., 1854:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Զար բ հ անալ յ ան Գ., Պատմութիւն հայերէն դպրութեանց, հ. 1, Վնտ., 1897:

Ազատ Բոզոյան

Աննա Արևշատյան

ԳՐԻԳՈՐ ՍՔԱՆՉԵԼԱԳՈՐԾ, սուրբ Գրիգոր Սքանչելագործ [մոտ 210– 213, Նեոկեսարիա (Պոնտոս) – 270–273], Հույն եկեղեցու նշանավոր հայրերից, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Սերել է հեթանոս ազնվականի ընտանիքից: Նախաքրիստ. անունը՝ Թեոդորոս (Աստվածապարգև): Ստացել է հելլենիստ. կրթություն: 233–238ին ուսանել է Պաղեստինյան Կեսարիայի աստվածաբան. քրիստ. դպրոցում, աշակերտել Որոգինեսին, ձեռք բերել բազմակողմանի գիտելիքներ: 240-ին դառնալով Նեոկեսարիայի առաջին եպիսկոպոսը՝ գործուն մասնակցություն է ունեցել Անտիոքի 264–265-ի եկեղեց. ժողովին: Ըստ ավանդության, նրա եպիսկոպոսության առաջին տարում Նեոկեսարիա քաղաքում եղել է ընդամենը 17 քրիստոնյա, իսկ 270-ին մնացել 17 հեթանոս: Իր հովվական եռանդուն գործունեության համար հռչակվել է «Պոնտոսի առաքյալ» պատվանունով: Որպես քարոզիչ ձեռք է բերել մեծ հեղինակություն և ճանաչում, նրան վերագրվել են բազմաթիվ հրաշագործություններ, ինչի համար կոչվել է «Սքանչելագործ»:

Գ. Ս-ի գրչին են պատկանում կամ վերագրվում Որոգինեսին նվիրված ներբողը (239), «Աստծո չարչարելիության և անչարչարելիության մասին» երկը՝ ուղղված Թեոպոմպոսին, 11 գլխից բաղկացած «Կանոնական նամակը» (253–254), որը զետեղվել է Հույն եկեղեցու Կանոնական նամակների ժողովածուում և ընդունվում է որպես հայրապետ. իշխանության, եկեղեց. կարգապահության պատմ. կարևոր փաստաթուղթ: «Հավատքի շարադրություն» (262–265) դավանաբան. գրվածքը համարվում է նախանիկիական շրջանի Ընդհանրական եկեղեցու ուղղափառ դավանության Հավատո հանգանակը: Գ. Ս. առաջին եկեղեց. գրողն է, որը սուրբգրային բնօրինակը թարգմանել է իր ժամանակի հունարենի՝ հավատացյալներին հասկանալի դարձնելու համար: Դա Սողոմոնի Ժողովող գրքի թարգմանությունն է (256– 260), որը Յոթանասնիցից վերածել է իր ժամանակի համար անաղարտ հունարենի՝ վերացնելով եբր. տարրերը և հստակեցնելով խրթիմաստ հատվածները: «Հոգու մասին» գրվածքն ուղղված է Տատիանոսին: Գ. Ս-ի անունով հայտնի են նաև ճառեր, որոնք իրականում հետագայի երկեր են:

Գ. Ս-ի երկերի զգալի մասը հայերեն է թարգմանվել V դ. և մեծ ազդեցություն թողել հայ ինքնուրույն մատենագրության վրա: Մովսես Խորենացու Սուրբ Ծնունդին նվիրված նշանավոր շարականը կրում է Գ. Ս-ի անվամբ հայտնի «Խորհուրդ մեծ եւ սքանչելի» ճառի դրոշմը: Միջազգ. հայրաբանության համար հույժ կարևոր են միայն հայերենով պահպանված, ֆրանսիացի հայագետ Ժան Մարտինիի հրատարակած (1883) Գ. Ս-ի ճառերը՝ «Խօսք ի ծնունդն Փրկչի», «Յաղագս Մարդեղութեան», «Յաւետիս Աստուածածնի», «Ներբողեան ի Սուրբ Ստեփանոս», «Գովեստ ի Սուրբ կոյսն Մարիամ»: Անգլիացի արևելագետ-հայագետ Ֆ. Կոնիբերը 1896-ին անգլ. թարգմանությամբ հրատարակել է մեկ այլ՝ նույնպես միայն հայերենով պահպանված ճառ («Յաղագս Աստուածածնի»)՝ այն վերագրելով Գ. Ս-ի գրչին: Նրա երկերից քաղված հատվածներ են օգտագործվել հայ դավանաբան. մատենագրության մեջ՝ «Կնիք հավատո» ժողովածուում, Անանիա Սանահնեցու «Հակաճառութիւն», Վարդան Այգեկցու «Արմատ հավատո» գործերում: Հայ եկեղեցին ս. Գ. Ս-ի հիշատակը տոնում է Խաչվերացի 10-րդ կիրակիին հաջորդող կամ Հիսնակաց պահքի առաջին շաբաթ օրը:

Գրկ. Զարբհանալյան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889, էջ 374–378: Վարդանյան Ա., Երանելւոյն Գրիգորի Սքանչելագործի խաւսք ի ծնունդն Քրիստոսի, ՀԱ, 1912, էջ 392–398, 469–476: Անասյան Հ., «Արմատ հաւատոյի» աղբյուրներից. Գրիգոր Սքանչելագործ, «Էջմիածին», 1977, № 12: Պետրոսյան Ե., Հայրաբանություն, Էջմիածին, 1996, էջ 172–179: Քյոսեյան Հ., Անանիա Սանահնեցի, Էջմիածին, 2000, էջ 372–373: Migne J.P., PG, t. 10, P., 1857–66.

Հակոբ Քյոսեյան

ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՎԱՑԻ, սուրբ Գրիգոր Տաթեվացի [ավազանի անունը՝ Խութլուշահ, 1346, Թմոք ամրոց (Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Ջավախք գավառ) – 27.12.1409, Տաթև, աճյունն ամփոփված է Տաթևի վանքում], աստվածաբան, փիլիսոփա, մանկավարժ, րաբունապետ, Հայ առաքելական եկեղեցու սուրբ հայրերից և վարդապետներից, տոնելի սուրբ: Ժամանակակիցները և հետագայի հեղինակները Գ. Տ-ուն մեծարել են «եռամեծ վարդապետ», «երկրորդ Լուսավորիչ Հայոց և աստուածաբան», «եօթնալոյս վարդապետ», «խարիսխ հաւատոյ և հիմունք եկեղեցւոյ», «տիեզերալոյս վարդապետ», «սիւն և ախոյեան Հայ եկեղեցւոյ», «վարժապետ ամենայն հայոց», «վարդապետ ամենայն հայոց» և այլ պատվանուններով: Սովորել է Տաթևի վանքի դպրոցում, աշակերտել Հովհան Որոտնեցուն: Ուսուցչի ցանկությամբ սարկավագ է ձեռնադրվել Սեպուհ լեռան Ս. Գրիգոր Լուսավորչի հանգստարանդամբարանում և, հանուն Գրիգոր Ա Լուսավորչի, անվանակոչվել Գրիգոր: 1370-ական թթ. սկզբին Հովհան Որոտնեցու հետ ուխտագնացության է մեկնել Երուսաղեմ, այնտեղ ընդունել կուսակրոն քահանայության աստիճան: Վերադարձին կրկին այցելել են Գրիգոր Լուսավորչի գերեզման, որտեղ Հովհան Որոտնեցին նրան ձեռնադրել է վարդապետ: Գ. Տ. Ապրակունիսում Հովհան Որոտնեցուց է ստացել նաև ծայրագույն վարդապետ. գավազանի իշխանությունը: Իր ուսուցչի մահից հետո գլխավորել է Տաթևի (տես Տաթևի համալսարան) և Ապրակունիսի (տես Ապրակունիսի Ս. Կարապետ վանք) բարձրագույն դպրոցները: Ապրակունիսի վանքում երկու տարի մնալուց հետո՝ 1390-ին Գ. Տ. իր աշակերտների հետ տեղափոխվել է Տաթևի վանք, որտեղ մինչև մահը շարունակել է իր գիտամանկավարժ. գործունեությունը: Դասախոսել է նաև Մեծոփավանքի դպրոցում, Սաղմոսավանքում, միաժամանակ զբաղվել ազգ-եկեղեց. հարցերով, հատկապես՝ Աղթամարի կաթողիկոսության ներսում ծագած խնդրով, այդ առիթով գրել «Վասն աթոռոյն Աղթամարայ, որ էին ի ներքո բանադրանաց» գրվածքը: Գ. Տ-ու ջանքերով, ըստ Թովմա Մեծոփեցու, «անհնազանդ աթոռն Աղթամարայ» դարձել է «ի հնազանդութիւն»:

Հաստատվելով Տաթևում՝ Գ. Տ. իր շուրջն է համախմբել Սյունիքից և Հայաստանի տարբեր վայրերից իր մոտ ուսանելու եկած բազմաթիվ աշակերտների: Նրա րաբունապետության օրոք Տաթևի դպրոցը, որը վերածվել էր համալսարանի, հասել է իր ծաղկման գագաթնակետին՝ դառնալով գիտության, մշակույթի, արվեստի, հոգևոր կյանքի համահայկ. կենտրոն, Հայ առաքելական եկեղեցու ուղղափառ դավանության և ավանդության պաշտպանության ամրոց: Սյունյաց վարդապետներն իրենց ուսուցչի գլխավորությամբ, գրչով և քարոզչությամբ անհաշտ պայքար են մղել Հայաստան ներթափանցած կաթոլիկ քարոզիչների՝ ունիթորների (տես Ունիթորություն) դեմ: Գ. Տ. դաստիարակել է 300-ից ավելի աշակերտների, որոնցից 60-ը եղել են սարկավագներ, քահանաներ, անվանի վարդապետներ: Կրթել և պատրաստել է աստվածաբաններ, մատենագիրներ, մանկավարժներ, իմաստասերներ, նկարիչներ, երաժիշտներ, բանաստեղծներ, ծաղկողներ, գրիչներ, որոնք նշանակալի դեր են խաղացել հայ հոգևոր-եկեղեց., գիտ., մշակութ. և հաս. կյանքում: XV–XVI դդ. Հայաստանում և Հայաստանից դուրս քառասուն նշանավոր վանքերի և նրանց կից դպրոցների ու վարդապետարանների գլուխ էին կանգնած Գ. Տ-ու աշակերտները: Տաթևի համալսարանում Գ. Տ. դասավանդել է աստվածաբանություն, Հին և Նոր կտակարանների մեկնություն, փիլիսոփայություն, քերականություն, հայոց լեզու, գրականություն, պատմություն ևն, ինչպես նաև երաժշտություն, երաժշտության տեսություն, երգեցողություն, ճառասացություն, նկարչություն, գրչության արվեստ և բնական գիտություններ: Գ. Տ-ու մանկավարժ. հայացքներն առկա են նրա բազմաթիվ գործերում և առավել ամբողջական ներկայացված են «Սահմանադրութիւն դաստիարակութեան» աշխատությունում, որը բացառիկ երևույթ էր միջնադարի հայ մանկավարժ. գրականության մեջ: Դաստիարակչ. արժեքավոր մտքեր և ուսուցման նոր եղանակներ բովանդակող իր երկում Գ. Տ. առաջ է քաշել ժամանակի կենսական խնդիրներին վերաբերող հարցեր և ձգտել դրանք լուծել դաստիարակության միջոցով:

Գ. Տ. հռչակվել է ոչ միայն իր սրբակրոն վարքով, քարոզչ., մանկավարժ. գործունեությամբ, այլև մատենագր. հարուստ վաստակով: Եղել է միջնադարի հայ աստվածաբան. մտքի սյուներից: Նրա մատենագր. ժառանգությունը հատկորոշվում է հանրագիտարանային բազմակողմանիությամբ, գիտ. խորությամբ, կոթողային և մնայուն արժեքով: Գ. Տ-ու հոգևոր ժառանգությունը դարակազմիկ նշանակություն է ունեցել հայ աստվածաբան., դավանաբան., իմաստասիր. մտքի պատմության մեջ: Գրել է մեկնություններ, լուծմունքներ, քարոզներ, աստվածաբան., դավան., իմաստասիր. աշխատություններ, որոնցից առավել կարևոր են «Գիրք հարցմանցը» (1729), «Ոսկեփորիկը» (1746), «Գիրք քարոզութեանը»՝ իր «Ձմեռան» (1740) և «Ամառան» (1741) հատորներով, «Համառօտ տեսութիւն ի գիրս Պորփիւրի» (1793), «Լուծմունք համառօտ ի տեսութիւն Դաւթի Անյաղթի», «Համառօտ լուծումն Առաքինութեանցն Արիստոտէլի», «Լուծումն Պարապմանց սրբոյն Կիւրղի»: Մեկնող. բնույթի գործերից են Հոբի, Եսայու, Երգ երգոցի, Սաղմոսաց, Առակաց գրքերի, Մատթեոսի, Հովհաննեսի Ավետարանների լուծմունքները և քաղվածո մեկնությունները: Հայ եկեղեցու դավանանքի պատմության ուսումնասիրության համար կարևոր նշանակություն ունեն հեղինակի «Գիրք հարցմանցը» և «Ոսկեփորիկը»: Հանրագիտարանային բնույթի այս երկերում ի մի են բերված ոչ միայն ժամանակի գիտության և կյանքի ամենաբազմազան խնդիրներին վերաբերող տեղեկությունները, այլև, որ առավել կարևոր է, հայ դավան. մտքի դարավոր ձեռքբերումները: Մասնավորապես «Գիրք հարցմանցը», որը հեղինակի գլուխգործոցն է, Հայ եկեղեցու դասական աստվածաբանության գագաթն է, վարդապետ. աստվածաբանության չգերազանցված ձեռնարկ: Աշխատությունն աստվածաբան. և վարդապետ. տարբեր հարցերի մի ընդարձակ անդրադարձ է, որը շարադրված է սխոլաստիկ աստվածաբանության մեջ ընդունված սկզբունքով՝ հարց-պատասխանների մեթոդով: Գ. Տ-ու այս երկի վրա առկա է միջնադարի լատին աստվածաբանների՝ Սկովտոս Երինացու (IX դ.), Ալբերտոս Սվաբեցու (XIII դ.) և Թովմա Աքվինացու (XIII դ.) ազդեցությունը: Գ. Տ., որ հմուտ էր լատիներենին և լատին աստվածաբանների սխոլաստիկ ոճին, նրանց իսկ ձևով և զենքերով պայքարել է Հայաստանում այդ ժամանակ տարածված լատինադավան հոսանքի՝ ունիթորության դեմ: «Ոսկեփորիկը» ևս նպատակ ուներ ընթերցողին ծանոթացնել Հայ եկեղեցու դավան. սկզբունքներին և հայ աստվածաբան. մտքի բոլոր կարևորագույն հիմնադրույթներին: «Գիրք հարցմանց»-ից հետո Գ. Տ-ու երկրորդ մեծ աշխատությունը «Քարոզգիրքն» է, որտեղ ամփոփված են հեղինակի քարոզները, ճառերը, կրոն. բովանդակությամբ դասախոսությունները, մեջբերված են նաև այլ հեղինակների քարոզները: Գ. Տ. եղել է նշանավոր հռետոր և քարոզիչ, կարևորել քարոզը՝ որպես հավատի ամրապնդման միջոց, ուշագրավ մտքեր արտահայտել քարոզելու արվեստի, քարոզի կառուցվածքի, նշանակության և դերի մասին: «Քարոզգրքի» առաջին՝ «Ձմեռան» հատորն ընդգրկում է Ս. Ծնունդից մինչև Հոգեգալուստի տոնը և պարունակում է 184 քարոզ, իսկ երկրորդը՝ «Ամառան» հատորը՝ Հոգեգալստից մինչև Ավագ տոները և պարունակում է 160 քարոզ: «Քարոզգիրքն» ունեցել է գործն., ուսուցող., դաստիարակչ., բարոյախրատ. նպատակ, այնտեղ խոսվում է սիրո, առաքինության, խոհեմության, արիության, աշխատասիրության, ծույլերի, անհոգների, պահքի, եկեղեցու խորհուրդների, տոների, սրբերի, ինչպես նաև «Վասն իմաստութեան», «Վասն երիտասարդաց», «Վասն լեզուի», «Վասն շարժման երկրի» և այլ կրոն., եկեղեց., հաս., գիտ. հարցերի մասին: Գ. Տ-ու այս գործը կոչվել է «հոգեբուխ և աստուածախոս մատեան», եղել քարոզխոսության, հռետոր. արվեստի դասագիրք:

Գ. Տ. եղել է Հայ եկեղեցու բարեկարգիչ: Նա է սահմանել վարդապետական մասնավոր և ծայրագույն իշխանության կանոնը, նրանց տվչության կարգը, Հայ եկեղեցում վերակենդանացրել քարոզխոսությունը, կարևորել քարոզը և քարոզելու իրավունք ձեռք բերելու քահանաների պատրաստվածությունը: Գ. Տ. Հայ եկեղեցու միասնականության և Մայր աթոռի դերի բարձրացման ամենաջերմ պաշտպաններից էր: Նա հայրապետ. աթոռը Սսից Ս. Էջմիածին փոխադրելու ծրագրի առաջին մտահղացողներից և գաղափարախոսներից էր, ծրագիր, որն իրականացրել են իր աշակերտներ Թովմա Մեծոփեցին և Հովհաննես Հերմոնեցին 1441-ին Էջմիածնում գումարված ազգ-եկեղեց. ժողովի որոշումով:

Գ. Տ. զարգացրել է նախորդների՝ Դավիթ Անհաղթի, Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու, Հովհաննես Սարկավագի, Վահրամ Րաբունու, Հովհան Որոտնեցու փիլ. հայացքները: Փիլիսոփայության հիմն. առարկան, ըստ Գ. Տ-ու, բնությունն է: Նա պաշտպանել է երկակի ճշմարտության սկզբունքը, սահմանազատել հավատի և գիտության, աստվածաբանության և փիլիսոփայության բնագավառները՝ ըստ այդմ ընդունելով ճանաչողության «շնորհական» (աստվածային էությունների ճանաչում) և «բնական» (բնության ճանաչում) ձևերը: Գ. Տ. նաև մանրանկարիչ ու երաժիշտ էր: Իր մի շարք աշխատություններում և հատկապես «Գիրք հարցմանց»-ում շոշափել է երաժըշտածիս., տես. ու գեղագիտ. կարևոր խնդիրներ: Պահպանվել է մի Ավետարան (Մատենադարան, ձեռ. դ 7482)՝ գրված 1297-ին, զարդարված խորաններով ու լուսանցազարդերով, որը 1378-ին լրացվել է Գ. Տ-ու՝ մեծ վարպետությամբ կատարած մանրանկարներով («Ավետում», «Ծնունդ», «Մարիամը մանկան հետ», «Մուտք Երուսաղեմ», «Խաչելություն»): Նկարիչը հագեցած գույներով և զուսպ միջոցներով հասել է արտակարգ արտահայտչականության:

Հայ եկեղեցին ս. Գ. Տ-ու հիշատակը տոնում է Մեծ պահքի 4-րդ կիրակիի նախընթաց շաբաթ օրը:

Երկ. Մեկնութիւն Սաղմոսաց (համառոտ տարբերակ), աշխատասիր. Ա. Քյոշկերյանի, Ե., 1994: Ոսկեփորիկ, աշխարհաբարի փոխադրումը և ծանոթագր. Հ. Քյոսեյանի, Ե., 1995: Սողոմոնի առակների մեկնություն, քննական բնագիր, աշխարհաբար թրգմ. Խ. Գրիգորյանի, Ե., 2000:

Գրկ. Թովմա Մեծոփեցի, Պատմութիւն ԼանկԹամուրայ և յաջորդաց իւրոց, Փարիզ, 1860: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Մովսիսյան Ա., Ուրվագծեր հայ դպրոցի և մանկավարժության պատմության, Ե., 1958: Կարպիսյան Գ., Գրիգոր Տաթևացի, «Էջմիածին», 1959, № 3–4: Պողարյան Ն., Հայ գրողներ. Ե-ԺԷ դար, Երուսաղեմ, 1971: Թահմիզյան Ն., Քննական տեսություն հայոց հին և միջնադարյան երաժշտության պատմության, ԼՀԳ, 1971, № 5: Հակոբյան Հ., Գրիգոր Տաթևացին արվեստի մասին, ՊԲՀ, 1973, № 4: Քյոշկերյան Ա., Գրիգոր Տաթևացու Սաղմոսաց մեկնության նորահայտ տարբերակը, «Էջմիածին», 1987, № 11– 12, 1988, № 5–6: Аревшатян С., Философские взгляды Григора Татеваци, Е., 1957.

ԳՐԻԳՈՐ ՏՈՒՏԵՈՐԴԻ (ծ. և մ. թթ. անհտ), XII դարի Հայաստանի «Հյուսիսային կողմանց» (տես Արևելյան վարդապետներ) նշանավոր վարդապետներից, Հաղպատի եպիսկոպոս, Սանահինի վանքի վանահայր: Սկզբում հիշատակվում է որպես Հովհաննավանքի վանահայր: 1154-ին կազմել է մի ձեռագիր, որի մեջ թողել է հիշատակարան: Հեղինակ է Հայ և Հույն եկեղեցիների միության խնդրին վերաբերող մի շարք նամակների՝ ուղղված Ներսես Շնորհալի և Գրիգոր Դ Տղա կաթողիկոսներին: Հյուսիսային վարդապետների առավել պահպանողական և ծիսադավան. զիջումների հարցում անհանդուրժող մասի ակնառու ներկայացուցիչներից է: Մերժել է կիլիկյան հայրերի և Հռոմկլայում նստած կաթողիկոսների առաջարկած՝ եկեղեցիների միության գաղափարը: Առավել արմատապես տրամադրված նրա համախոհ վարդապետները Հայ եկեղեցու ազգ. ավանդույթներից ցանկացած շեղում համարել են սրբապղծություն և ընդդիմացել միությունն իրագործելու ամեն մի փորձի: Գ. Տ. այդ խնդիրներն է արծարծել հատկապես Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Դ Տղային ուղղված թղթերում և զգուշացրել Հայ եկեղեցու համար նման քայլերի ծանր հետևանքների մասին: Գ. Տ-ու հետ հաշվի են նստել Հռոմկլայի Հայոց կաթողիկոսարանում և Արցախում: Գրիգոր Դ Տղան նրա կարծիքն է հարցրել Աղվանից եկեղեցու թափուր կաթողիկոս. աթոռին նոր գահակալ ձեռնադրելու խնդրում: Գ. Տ. անունը հիշատակվում է ավանդապատում զրույցներում, ինչպես նաև Սանահնի և Հաղարծնի վիմական արձանագրություններում: Ըստ այդ արձանագրությունների, Գ. Տ. Հաղարծնի և Սանահնի վանքերին է նվիրել գրքեր, եկեղեց. օգտագործման թանկարժեք իրեր, դրամ հատկացրել վանական հաստատությունների շինարարության համար: Պահպանվել է Գ. Տ-ու շիրմաքարը, որը դրվել է դեռևս նրա կենդանության տարիներին (1183):

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմութիւն, Ե., 1982: Ալիշան Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: Նույնի, Այրարատ, Վնտ., 1890:

Ազատ Բոզոյան

ԳՐԻԳՈՐԻՍ, սուրբ Գրիգորիս (մոտ 295–337/338), Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ, Գրիգոր Ա Լուսավորչի թոռը, Վրթանես Ա Պարթևի որդին: Ըստ ավանդության, Գ. Հայոց Տրդատ Գ արքայի հանձնարարությամբ քարոզչական գործունեություն է ծավալել Ատրպատականում, Փայտակարանում, Արցախում, Մազքութների երկրում: Ըստ Մովսես Կաղանկատվացու, 15 տարեկանում ձեռնադրվել է եպիսկոպոս Վրաց և Աղվանից աշխարհի, որտեղ քարոզել է քրիստոնեություն, կառուցել եկեղեցիներ, ձեռնադրել երեցներ: Նախքան մազքութների մոտ գնալը Գ. Աղվանք է տարել Զաքարիա և Պանդալիոն սրբերի նշխարները և Ցրի քաղաքում մի եկեղեցի կառուցելով՝ դրանք ամփոփել այնտեղ, իսկ Դանիել անունով մի երեցի կարգել է եկեղեցու սպասավոր: Մեկ այլ հիշատակության համաձայն, Գ. կառուցել և նորոգել է մինչև Ատրպատականի գավառները եղած բոլոր եկեղեցիները: Մազքութների մոտ Գ-ի քարոզչությունը սկզբ. շրջանում մեծ հաջողություն է ունեցել. նրանց ավագանին և ժողովուրդը մեծ ոգևորություն են ցուցաբերել քրիստ. գաղափարների նկատմամբ: Սակայն Տրդատ Գ-ի մահից հետո փոխել են իրենց վերաբերմունքը՝ պատճառաբանելով, թե քրիստոնեության տարածումով Հայոց արքան խորամանկորեն ցանկանում է իրենց հետ պահել ավարառությունից: Մազքութները դաժանորեն սպանել են երիտասարդ Գ-ին: Մազքութների Սանեսան թագավորը Գ-ին կապել է ձիու պոչից և բաց թողել Վատնյան դաշտում: Նրան ուղեկցող սարկավագները մարմինը բերել են Արցախի Մյուս Հաբանդ գավառ և ամփոփել Ամարասի վանքի բակում: Ս. Գ-ի գերեզմանի վրա 489-ին կառուցվել է դամբարան: Հայ եկեղեցին ս. Գ-ի հիշատակը տոնում է երկու անգամ. ս. Գրիգոր Լուսավորչի որդիների և թոռների հետ (Ս. Ծննդյան 4-րդ կիրակիի կամ Վարդավառի 3-րդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը), ապա՝ իր նշխարների գյուտին ի հիշատակ՝ Խաչվերացի 5-րդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի օրը:

Գրկ. Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն Հայոց, Ե., 1987: Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Ե., 1983: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ.1, ԿՊ, 1912:

Մհեր Պապյան

ԳՐԻԳՈՐԻՍ ԱՂԹԱՄԱՐՑԻ, Գրի գ որի ս Ա Ա ղ թամարց ի (Մեծ) (ծ. և մ. թթ. անհտ), XVI դ. 1-ին կեսի բանաստեղծ, վարքագիր-վկայագիր, գանձասաց, մատենագիր, մանրանկարիչ: Աղթամարի կաթողիկոս (1512– 1544): Սերում է Վասպուրականի Արծրունյաց թագավոր. տնից: Կաթողիկոս. աթոռ է բարձրացել ոչ ընտրությամբ, այլ ժառանգ. իրավունքով՝ իբրև Արծրունյաց տոհմին վերապահված կաթողիկոս. գավազանի հաջորդական կրող: Աշակերտել է Արճեշի Ուռնկարի Ս. Նշան վանքի վանահայր և գիտամշակութ. դպրոցի առաջնորդ Գրիգոր վրդ. Րաբունուն, գրիչ, ծաղկող, բանաստեղծ Հովսեփ վրդ. Աղթամարցուն: Գ. Ա. 1525-ին ընդօրինակել է մի հինավուրց Մաշտոց և նվիրաբերել Ջուղայի Ս. Աստվածածին եկեղեցուն, 1530-ին Արճեշում ծաղկել է Հովհաննես Արճիշեցու գրչագրած մեկ այլ Մաշտոց: 1534-ին Մարգարե Արճիշեցուն պատվիրել է ընդօրինակել և Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցուն ընծայել մի ընտիր Սաղմոսարան՝ իր իսկ ինքնագիր հիշատակարանում շեշտելով առ Աստված ուղղված քնար. այդ օրհներգությունների «արբեցնող քաղցրությունը»: Ծանրակշիռ է Գ. Ա-ու վաստակը հայ հոգևոր գրականությունը սրբախոս. երկերով հարստացնելու ուղղությամբ: 1516-ին գրել է Մարինոսի չափածո վարքը (280 տող), որն ըստ էության «Վարք Երանուհի կուսին Մարիամու, որ Մարինոս անուանեցաւ» հանրահայտ վարքագրության բանաստեղծ. վերարծարծումն է՝ հավատի համար առաքինի ու ճգնակյաց կույսի մարտիրոսացման մի դրամատիկ պատմություն: Ուշագրավ է նաև 1519-ի իրական դեպքերի թարմ տպավորությամբ գրված Աստվածատուր Խաթայեցու վկայաբանությունը: Գ. Ա-ու կրոն. երկերը դասական կառուցվածք ունեն և ներդաշնակ են Հայ եկեղեցու սահմանած ավանդ. կանոններին. վկայաբանություններն ու գանձերն օժտված են համապատասխան հորդորակներով և մեղեդիներով: Այս իմաստով հայկ. հոգևոր գրականության, հատկապես՝ Գանձարան ժողովածուների մեջ նշանակալի ներդրում է Ուռնկարի Ս. Նշանին նվիրված գանձը՝ հորդորակով ու մեղեդիով: Ժողովրդի հոգևոր դաստիարակությանն է ծառայել Գ. Ա-ու զուտ կրոն. բնույթի՝ Քրիստոսի խաչելությանն ու հարությանը և Տիրամոր գովերգությանը նվիրված բարձրարվեստ տաղերի շարքը («Արեգակն արդարութեան…», «Անեղին տաճար…», «Արքային փակեալ…», «Տապանակ կազմեալ…» սկսվածքներով)՝ գրված Աստվածաշնչի, մասնավորապես Հովհաննեսի Ավետարանի թեմատիկ-գաղափար. հիմքով, «մեղեդի» կոչված կրոն. հնամենի երգերի արվեստի օգտագործմամբ և ավանդականի թարմաշունչ ու հուզառատ վերակերտմամբ: Հին կտակարանի որոշ բանաստեղծ. դրվագների՝ սաղմոսների, շարականների, Երգ երգոցի ներշնչանքով ստեղծված տաղերը («Ահա այգիք մեր ծաղկեցան» ևն), հիմնականում ձոնված դարձյալ Աստվածածնին, Արարչագործության իրական հրաշալիքների հրճվալից փառաբանություն են և Գ. Ա-ու՝ աշխարհի լուսավոր ու քնարական ընկալման վկայություն: Գ. Ա-ու գրական ժառանգության արժեքավոր մասն են կազմում, այսպես կոչված, այլաբանական, հաճախ վարդ ու բլբուլի սիրավեպ ներկայացնող տաղերը («Գարունն երեկ…», «Գարունն է բացուեր…»), որոնց հիմքում ընկած է կրոն. հայեցակետով իրականության խորհրդանշ. իմաստավորման քրիստ. կանխադրույթը: Արտաքուստ իբրև ծաղկավետ և մրգաշատ այգու հախուռն գովեստ ընկալվող «Յամէն առաւօտ և լույս» ժողովրդականացած, այլաբան. տաղի բուն՝ աստվածաճանաչող. իմաստի ընկալման վկայություններից է եկեղեցածիս. Մաշտոց ժողովածուներում և հետագա ընդօրինակություններում նրան կցված «Այս տաղս հոգևոր է» հիշեցումը (Մատենադարան, ձեռ. դ 5668): Գ. Ա. նորովի վերակերտել և դավան. առումով անխոցելի է դարձրել V դ. հուն-ից թարգմանված և Կալիսթենեսին վերագրված «Աղեքսանդրի վարքը», ինչպես նաև X դ. արաբ-ից թարգմանված «Հազար ու մի գիշեր» ժողովածուի բարոյախոս. զրույցներից մեկը՝ «Պղնձե քաղաքի պատմությունը»: Իր հեղինակած կաֆաներով, բարձրարվեստ մանրանկարներով և ստեղծագործ. այլ եղանակներով Գ. Ա. նոր լիցք և ուղղվածություն է հաղորդել թարգմ. երկերին՝ առավել շեշտելով ժամանակի հայոց կյանքի համար հրատապ գաղափարները, ներմուծելով նաև նոր թեմաներ՝ կապված քրիստ. հավատի և բարոյակրթ. նորմերի, աստվածաշնչյան պատկերացումների, ազգ. ձգտումների հետ: Հայագիտության համար բացառիկ արժեք են ներկայացնում «Աղեքսանդրի վարքի» գրիգորիսյան երկու ձեռագրերը՝ կազմված 1526-ին, Խառաբաստավանքում (Վենետիկի Մխիթարյան մատենադարան, «Հարություն Քյուրտյան հավաքածու», ձեռ. դ 280) և 1536-ին, Վարագավանքում (Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 473), որոնց բնագիրը խմբագրել, սեփական կաֆաներով, մանրանկարներով, լուսանցազարդերով, թռչնագրերով հարստացրել է ինքը՝ Գ. Ա.: Գ. Ա-ու գործունեության շատ փաստեր ամբողջացնում են Աղթամարի մշակութ. կենտրոնի ընդհանուր պատկերը, արժեքավոր տեղեկություններ տալիս Վասպուրականի գրչության և մանրանկարչության դպրոցների մասին: Նրա ստեղծագործությունների հարյուրավոր ձեռագրեր են պահվում Երևանի Մատենադարանում, Վիեննայի, Վենետիկի, Երուսաղեմի, Մոսկվայի, Սանկտ Պետերբուրգի ձեռագրատներում: Տաղերը թարգմանվել են անգլ. (Ղ. Ալիշան, 1852), ֆրանս. (Ա. Չոպանյան, 1906), ռուս. (Կ. Կոստանյան, 1913) և այլ լեզուներով:

Գրկ. Գրիգորիս Աղթամարցին և իւր տաղերը, հրտ. Կոստանյանց Կ., Թ., 1898: Հովսեփյան Գ., Գրիգորիս Աղթամարցի, «Արարատ», 1919, № 1–12, ՀԱ, 1930: Ակինյան Ն., Գրիգորիս Ա կաթողիկոս Աղթամարի, Վնն., 1958: Գրիգորիս Աղթամարցի (ուսումնասիրություն, քննական բնագրեր և ծանոթագրություններ Մ. Ավդալբեգյանի), Ե., 1963: Սիմոնյան Հ., Հայ միջնադարյան կաֆաներ, Ե., 1975: Պատմութիւն Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ, աշխատասիր. Հ. Սիմոնյանի, Ե., 1989:

Հասմիկ Սիմոնյան

ԳՐԻԳՈՐԻՍ ԱՐՇԱՐՈՒՆԻ, Գրի գ որի ս Արշարունյաց քորեպիսկոպոս (ծ. թ. անհտ – մոտ 730), VII դարի վերջի – VIII դարի առաջին քառորդի մատենագիր, մեկնիչ: 684-ին Սահակ Գ Ձորոփորեցի կաթողիկոսը նրան ձեռնադրել է Արշարունիքի եպիսկոպոս: Եղել է ժամանակի հայ նշանավոր վարդապետներից և դավանաբաններից, մեծարվել «փիլիսոփայական արուեստիւ պայծառացած», «մեծ փիլիսոփա» մակդիրներով: Մասնակցել է 726-ի Մանազկերտի եկեղեցական ժողովին, նշանակալից դեր խաղացել երևութականության դեմ պայքարում և հայ-ասոր. դավան. դաշինքի հաստատման գործում:

Գ. Ա-ուց մեզ է հասել «Ընթերցուածոց մեկնութիւն»-ը՝ գրված Հայոց իշխան Վահան Կամսարականի խնդրանքով: Երկը բաղկացած է 34 ճառից՝ ամփոփված 34 գլուխների մեջ, ունի առաջաբան և վերջաբան՝ ուղղված Վահան Կամսարականին: Մեկնությունը «ընթերցուածոց» է կոչվել, որովհետև բացատրում է եկեղեցում պաշտամունքի ժամանակ և, մանավանդ, Մեծ պահոց չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերի աստվածաշնչյան ընթերցումների ընտրությունը և համառոտ մեկնաբանել է դրանք: Ճառային, բարոյախոս. բնույթ ունեցող երկում տեղ են գտել վաղ շրջանի պահքի, ժամերգության, Պատարագի, Ճրագալույցի, Նավակատիքի հին ավանդությունները: Հեղինակն անդրադարձել է նաև Հայ և Հույն եկեղեցիների տոներին և դավան. տարաձայնությունների խնդիրներին: «Ընթերցուածոց մեկնութիւն»-ը տպագրվել է Կյուրեղ Երուսաղեմացու «Կոչումն ընծայութեան» գրքի վերջում (ԿՊ, 1727):

Գրկ. Մեկնութիւն ընթերցուածոց, աշխատասիր. Ք. Չրաքյանի, Վնտ., 1964: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Զարբհանալյան Գ., Պատմութիւն հայ հին դպրութեան, Վնտ., 1932, էջ 473– 474:

Մհեր Պապյան

ԳՐՉՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆՆԵՐ, հայ մշակույթի միջնադարյան կենտրոններ, բնակավայրեր կամ հաստատություններ, որտեղ գրվել, ընդօրինակվել, զարդանկարվել ու կազմվել են ձեռագրեր: Ձեռագրեր ստեղծվել են հիմնականում վանքերին ու մենաստաններին, եպիսկոպոսարաններին ու դպրանոցներին կից գրչատներում՝ նպատակ ունենալով ձեռագրերի բազմացումը ինչպես առօրյա օգտագործման, ուսուցման ու ընթերցման կարիքները բավարարելու, այնպես էլ հետագա սերունդներին փոխանցելու համար: Եղել են նաև առանձին տներ, որտեղ գրիչները ձեռագրերն ընդօրինակելու համար օգտագործել են աշակերտների և ընտանիքի անդամների աշխատանքը: Գ. կ-ում ձեռագրեր ընդօրինակելու հետ ստեղծվել են պատմագր., գրակ., գիտ., դավան. բնույթի գործեր: Գ. կ. եղել են գրի պահպանման ու զարգացման, մանրանկարչության ու կազմարար. արվեստի, մագաղաթի ու թղթի մշակման, ներկերի ու թանաքի պատրաստման և գրչության արվեստին առնչված այլ արհեստների կենտրոններ: Խոշոր կենտրոններում եղել են գրչապետներ ու սրբագրիչներ, որոնք հետևել են ձեռագրի գեղեցկությանը և գրագիտությանը: Հայ առաջին գրչության կենտրոնը Վաղարշապատն է: Այդտեղ, V դարից սկսած, գրվել, բազմացվել և Հայաստանի տարբեր կողմեր են առաքվել հայ. ձեռագրեր: Սրանք իրենց հերթին ընդօրինակվել ու բազմացվել են այլ Գ. կ-ում: Հաշվվում են ավելի քան 1500 Գ. կ., որոնք գործել են տարբեր ժամանակներում և ունեցել տարբեր ընդգրկում: Առավել նշանավոր էին Վաղարշապատի, Սյունյաց, Անձևացյաց, Տաթևի, Վարագի, Նարեկի, Արգինայի, Հաղպատի, Սանահինի, Աղթամարի, Գետիկի, Գոշավանքի, Խորանաշատի, Խոր վիրապի, Մշո Առաքելոց և Գլակա վանքերի, Երզնկայի, Կարինի, Կարսի, Գլաձորի, Ապրակունիսի, Խառաբաստի, Մեծոփի, Սսի, Դրազարկի, Ակների, Գռների, Ադանայի, Խիզանի, Վանի, Բաղեշի, Կաֆայի, Սուրխաթի, Կ. Պոլսի, Երուսաղեմի, Նոր Ջուղայի և այլ Գ. կ.: Հայ Գ. կ. են եղել նաև Վրաստանում, Իրանում, Ռուսաստանում, Իտալիայում, Հնդկաստանում, Հոլանդիայում, Լեհաստանում, Եգիպտոսում և այլուր:

Գրատուն. միջնադարյան հայ գրչության կենտրոն վանքերում կառուցված հատուկ շենքեր (գրանոց, մատենադարան), որտեղ գրվել, արտագրվել, նկարազարդվել և նորոգվել ու պահպանվել են ձեռագրեր: Պատերազմներից, օտարների ասպատակություններից տուժել են բազում Գ. կ., հրկիզվել գրատներ: Պահպանվել է ընդամենը հինգ գրատուն (Սանահինի վանքում, Գոշավանքում, Հաղպատի վանքում, Սաղմոսավանքում, Հոռոմոսի վանքում), որոնց նշանակությունը որոշակի հայտնի է արձանագրություններից ու պատմիչների տեղեկություններից: Դրանք մոտավորապես քառակուսի հատակագծով, բրգաձև ծածկով (սակայն՝ տարբեր ձևերի) շենքեր են, որոնք հիմնականում լուսավորվել են ծածկի կենտրոնի երդիկից և ներսում, պատերում ունեցել խորշեր՝ ձեռագրերը պահելու համար: Գրատների շենքերը չափերով, կառուցող. տեխնիկայով, հարուստ հարդարանքով չեն զիջել եկեղեցիներին ու գավիթներին՝ լինելով վանական համալիրի ճարտ. կերպարի կարևոր բաղկացուցիչ տարրը:

Արտաշես Մաթևոսյան
Մուրադ Հասրաթյան

ԳՈՒԳԱՐՔԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու: Վերակազմավորվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի 1996-ի մայիսի 30-ի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Վանաձորի Ս. Աստվածածին եկեղեցի: Ընդգրկում է ՀՀ Լոռու և Տավուշի մարզերը: Լոռու տարածաշրջանը մինչև Գ. թ-ի հաստատումը մտել է Շիրակի թեմի մեջ: 1992-ին Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով ստեղծվել է Գ. թ.: Առաջնորդարանը գտնվում էր Դիլիջան ք-ում, առաջնորդն էր Արսեն արք. Բերբերյանը: Գ. թ-ի տարածքը կազմում է պատմ. Գուգարաց աշխարհի մի մասը: Այժմյան թեմը Հաղպատի նշանավոր եպիսկոպոս. աթոռի հաջորդն է, սակայն այդ երկրամասում վարչատարածք. եպիսկոպոս. վիճակ է եղել շատ ավելի վաղ:

Գուգարքը Արշակունիների օրոք Հայաստանի կողմապահ չորս բդեշխություններից մեկն էր, բդեշխի նստավայրը՝ Ցուրտավը, նաև եպիսկոպոս. աթոռանիստ էր: Ցուրտավում եղել է խոշոր սրբավայր՝ ս. Շուշանիկի (նահատակվել է մոտ 475-ին) վկայարանը, որտեղից սրբի աճյունը հետագայում տեղափոխվել է Տփղիս: Ցուրտավն ավերվել է արաբ. արշավանքների շրջանում (VII դ.), իսկ թեմի տարածքը հետագայում դարձել է Հաղպատի եպիսկոպոսության ենթակա տարածք, որի մասին ուշագրավ վկայություն ունի Սյունյաց մետրոպոլիտ Ստեփանոս արք. Օրբելյանը: Երբ Բագրատունիները վերականգնել են պետությունը, հիմնադրվել են Սանահնի (967) ու Հաղպատի (977) թագավոր. վանքերը, և աշխուժացել է Գուգարքի հոգևոր-եկեղեց. կյանքը:

Բագրատունիների ժամանակ Գուգարքի եկեղեց. իշխանությունը հաստատվել է Տաշիր գավառում: Սմբատ Բ Բագրատունի թագավորը, 979-ին գալով Սանահին, հատուկ կոնդակով այդ վանքը հաստատել է որպես Տաշիրի եպիսկոպոսի նստավայր, վանահայր Եսայուն ձեռնադրել տվել եպիսկոպոս, հաստատել եպիսկոպոսության ենթակա տարածքը՝ Վրաստանի սահմանից մինչև Նիգ և Շիրակ գավառները: Սմբատ Բ թագավորի հրովարտակի ընդօրինակությունը պահպանվել է Սանահնի «Քոթուկ» կոչվող մատյանում: XI դ. 60-ական թթ. վերջից Սանահինը հայտնվել է ստվերում, իսկ այդ նույն ժամանակ վերելք է ապրել Հաղպատը, որտեղ 1081ին, Բարսեղ Ա Անեցու կաթողիկոս. ձեռնադրությունից անմիջապես հետո հիմնադրվել է Հաղպատի եպիսկոպոսությունը: Կյուրիկյան թագավորության գահակալները (Գուրգենն ու Դավիթ Անհողինը) մինչև Կյուրիկե Ա, թաղվել են Սանահինում, իսկ Կյուրիկեից սկսած՝ Հաղպատում:

Հաղպատի եպիսկոպոսությունը Սյունիքի, Բջնիի և Արտազի եպիսկոպոս. աթոռների հետ միջնադարում առանձնահատուկ դեր է ունեցել, քանի որ նրանցից որևէ մեկի անհամաձայնության դեպքում անհնար էր Ամենայն հայոց կաթողիկոսների ընտրությունը: Հաղպատի աթոռը գոյություն է ունեցել մինչև ռուս. կայսրության հաստատած «Պոլոժենիե»-ն (1836):

Թեմի տարածքը Հայաստանի պատմ. եկեղեց. հարուստ ավանդույթներ ունեցող խոշոր կենտրոններից է: Այնտեղ են գտնվում նշանավոր վանքեր Օձունը (VI դ. վերջ), Հաղպատը, Սանահինը (երկուսն էլ՝ X–XIII դդ.), Գոշավանքը (Նոր Գետիկ, XII–XIII դդ.), Նոր Վարագավանքը (XII–XIII դդ.), Խորանաշատը (XIII դ.), Մակարավանքը (XIII դ.), Հաղարծինը (X–XIII դդ.), Քոբայրը, ինչպես նաև Մորոձորո (V–XIII դդ.), Առաքելոց (XIII դ.), Դեղձնուտի (XIII դ.), Կիրանց (XIII դ.) վանքերը, Մշկավանքը (XIII դ.), Հոռոմայրի վանքը (XII–XIII դդ.): Միջնադարյան եկեղեցիներ առկա են տարածքի բոլոր հին բնակավայրերում: Թեմի գործող եկեղեցիներն են Վանաձորի Ս. Աստվածածինը, Ստեփանավանի Ս. Սարգիսը, Սպիտակի Ս. Հարությունը, Իջևանի Ս. Ներսես Շնորհալին և Հաղարծնի վանքը՝ իրենց հոգևոր հովիվներով: Թեմում նորոգվում են բազմաթիվ եկեղեցիներ, գործում են կիրակնօրյա դպրոցներ, եկեղեց. երգչախմբեր, երկու ճամբար: Գ.թ-ի առաջնորդն է Սեպուհ եպս. Չուլջյանը (1996-ից):

Գրկ. Ղաֆադարյան Կ., Հաղբատ, Ե., 1963: Մաթեվոսյան Կ., Գուգարաց թեմի պատմությունից, «Էջմիածին», 1998, № 6: Ամփոփ տեղեկագիր Գուգարաց թեմի գործունեության, Վանաձոր, 1997:

Կարեն Մաթևոսյան

ԳՈՒՇԱԿՅԱՆ Թորգոմ [Պիլիճյան Մկրտիչ, 27.9.1874, գ. Պարտիզակ (Սեբաստիայի նահանգ) – 10.2.1939, Երուսաղեմ], Երուսաղեմի հայոց պատրիարք, բանասեր, մատենագետ: Նախն. կրթությունն ստացել է Պարտիզակի Ներսեսյան-Շուշանյան վարժարանում, 1890– 1896-ին սովորել Արմաշի դպրեվանքում, աշակերտել Մ. Օրմանյանին, Ե. Դուրյանին: 1896ին ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա, 1897ին՝ վարդապետ, 1902-ին՝ ծայրագույն վարդապետ, 1910-ին՝ եպիսկոպոս, 1897–1906-ին՝ Արմաշի դպրեվանքի փոխտեսուչ, 1906-ին՝ փոխվանահայր: 1907–13-ին եղել է Սեբաստիայի հայոց առաջնորդ, 1914–16-ին՝ եգիպտահայ թեմի առաջնորդ: 1916-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցը Գ-ին կարգել է Հնդկաստանի և Ծայրագույն Արևելքի հայրապետ. պատվիրակ: 1929-ին որպես հայրապետ. լիազոր ներկայացուցիչ շրջել է Եվրոպայի հայաբնակ քաղաքներում, ուսումնասիրել Եվրոպայի թեմ ստեղծելու հնարավորությունները: 1931-ին ընտրվել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարք՝ հաջորդելով Ե. Դուրյանին: Իր պատրիարքության շրջանում ծավալել է ազգ-եկեղեց., կրոնակրթ., վանականվարչ. բեղուն գործունեություն: Նրա օրոք կազմակերպված հիմքերի վրա է դրվել Երուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարանի ուս. մակարդակը, ընդհանրապես՝ կրթ. գործը Պաղեստինում: Գ. խմբագրել է «Սիոն» ամսագիրը, հարստացրել Դուրյան մատենադարանը, հիմնել Թարգմանչաց Դուրյան գրական մրցանակը: Մեծ ուշադրություն է դարձրել Ս. Հակոբյանց վանքի տպարանին, այն ապահովել ժամանակի արդիական սարքավորումներով, լույս ընծայել հայագիտ. հրատարակությունների մի պատկառելի շարք: 1936-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյանը հատուկ կոնդակով Գ. պատրիարքին նշանակել է Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության 1500-ամյակի համազգ. տոնակատարությունների կազմակերպիչ: Այդ առիթով Գ. խմբագրել և հրատարակել է «Հուշարձան Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության հազար հինգ հարյուրամյակի» հատորը՝ իր ներածությամբ (1938): Գ-ի կենսագիր, պատմաբան Ա. Ալպոյաճյանը հայ ազգ-եկեղեց., գրակ-գիտ. կյանքում ունեցած մեծ վաստակի համար նրան անվանել է Հայ եկեղեցու «արթուն պահակ»: Գ. թողել է մատենագր. հարուստ ժառանգություն: Սեբաստիայում, Եգիպտոսում, Հնդկաստանում, Հեռավոր Արևելքում իր հովվական պաշտոնավարության շրջանում շրջագայել է հայաշատ բոլոր քաղաքներում, ծանոթացել հայ գաղթավայրերի պատմությանը և իր տպավորություններն ու խոհերն ամփոփել հուշագրքերում, հոդվածաշարերում: Այդ ժանրի աշխատություններից են՝ «Հնդկահայք» (1927) հուշագիրքը, հեռավորարևելյան երկրների (Բիրմայի, Սինգապուրի, Ճավայի, Սումատրայի ևն) հայ գաղութների մասին «Ճամբորդի նոթեր»-ը, 1922-ի Երուսաղեմ ուղևորության օրագրությունը՝ երեք մասից (լույս են տեսել Ալեքսանդրիայի «Արև» պարբ-ում): Այս շարքի գործերից է Վերին Եգիպտոս հովվական շրջագայության առթիվ Սպիտակ և Կարմիր վանքեր այցելության և այնտեղ գտած հայերեն արձանագրության մասին հոդվածը՝ «Հայերեն արձանագրութիւններ Վերին Եգիպտոսի Ղպտի վանքի մը մեջ» վերնագրով («Արև», 1922, № 1050): Հոդվածն արժեքավոր է նրանով, որ հեղինակն իր հայտնաբերած՝ XI դ. հայերեն մի արձանագրությամբ հաստատել է հայ պատմիչների տեղեկությունները՝ նույն ժամանակ Եգիպտոսում հայկ. գաղութի գոյության մասին: Այս հարցին Գ. անդրադարձել է նաև «Եգիպտոսի Հայոց հին եւ արդի եկեղեցիները եւ պատմութիւն շինութեան Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Նորաշեն եկեղեցւո Գահիրեի» գործում (1927): Եգիպտոսի հայ գաղութին նվիրված այս պատմ. ուսումնասիրությունը ներառում է նաև հայկ. եկեղեցիների ցանկը՝ համառոտ ծանոթագրություններով: Ձեռագրագիտ. արժեքավոր աշխատություն է «Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Ս. Նշան վանուց ի Սեբաստիա» (1961) գործը, որտեղ նկարագրված է 283 ձեռագիր մատյան: Հայ եկեղեցու և մշակույթի նշանավոր անհատների կյանքին ու գործունեությանը նվիրված գործերից են՝ «Խրիմյան Հայրիկ (իր ծննդյան հարյուրամյակի առթիվ)» (1925), «Եղիշե պատրիարք Դուրյան» (1929)՝ նվիրված Երուսաղեմի հայոց պատրիարքի քահանայության հիսունամյակին, Գրիգոր Նարեկացու մասին ուսումնասիրությունը («Նարեկ Աղոթամատյան Ս.Գրիգոր Նարեկացվո», 1926), որը հետո իբրև առաջաբան է ծառայել «Մատյան ողբերգության» պոեմի աշխարհաբար հրատարակության համար ևն: Հայ եկեղեցու սրբերին և տոներին են նվիրված Գ-ի «Սուրբք և տոնք Հայաստանեայց եկեղեցւո» (1939) արժեքավոր երկասիրությունը, ինչպես նաև բազմաթիվ հոդվածներ («Վերափոխման տոնին առթիվ քանի մը նկատողութիւններ», «Խոկումներ Վարդանանց տոնին առթիվ», «Նկատողութիւններ Ս. Ծննդյան տոնին առթիվ» ևն), որոնք լույս են տեսել «Սիոն»-ի 1930-ական թթ. համարներում: «Ծաղկաքաղ Հայաստանեայց Ս. եկեղեցւո շարականներեն» (1931) ժողովածուի առաջաբանն ուշագրավ ուսումնասիրություն է Հայ եկեղեցու շարականների և հոգևոր երգերի մասին: Քարոզխոսական, կրոնաբարոյական գործերից են «Աւետարանի ճամբեն» (1927), որը կիրակնօրյա Ավետարանի վերլուծություն է, ճաշու առաքելական ընթերցումների մեկնությանը նվիրված «Առաքելոց շավղով» (1939) քարոզների և հոդվածների ժողովածուները, աստվածաշնչյան դրվագների բացատրությանը, արդի կյանքի հետ նրանց առնչությանը և վերլուծությանը նվիրված հոդվածները՝ «Բեթսամիուսի սայլը», «Արիմաթեմի պատգամը», «Եսաիի հարցումը» ևն, որոնք տպագրվել են «Սիոն»-ի 1927–28-ի համարներում: Գ. իր պատմագիտ. ու կրոնագիտ. հետաքըրքրությունների լայն շրջանակի մեջ քննության է առել նաև Հայ եկեղեցու բարեկարգության խնդիրը: Այս հարցին նա անդրադարձել է դեռևս 1920-ական թթ.: Ավելի ուշ, երբ Խորեն Ա Մուրադբեկյանը 1937-ի օգոստ. 1-ի կոնդակին կից ներկայացրել է եկեղեցու բարեկարգության նախագիծ («Զեկուցումն Հայոց եկեղեցու բարենորոգութեան մասին»), որի վերաբերյալ կարծիքներն ու առաջարկությունները պետք է ուղարկվեին Գ-ին՝ ի եզրակացություն, վերջինս նախագծի շուրջ հոդվածաշարերով և խմբագրականներով հանդես է եկել «Սիոն»-ի 1938-ի նոյեմբեր – 1939-ի համարներում: Հետագայում դրանք հրատարակվել են առանձին գրքով՝ «Բարեկարգութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւո» (1940) խորագրով: Գ., սկզբունքորեն չմերժելով բարեկարգությունը, որոշակիորեն հանդես է եկել ավանդույթի պահպանման օգտին: Ըստ Գ-ի, Հայ եկեղեցու բարեկարգությունը ոչ թե նվիրապետ. կարգի և ավանդության փոփոխությունն է, այլ եղած կարգի բարվոք պահպանությունը: Եկեղեցու բարեկարգության նպատակը պետք է լինի ոչ թե նրա բաղկացուցիչ տարրերի փոփոխությունը, այլ՝ եկեղեցին ժողովրդին և ժողովուրդը եկեղեցուն մոտեցնելը, հոգևոր կյանքի վերանորոգությունը: Իսկ դրա համար, ըստ հեղինակի, անհրաժեշտ է ոչ թե պարզեցնել եկեղեցու ծեսը, ժամակարգությունը, լեզուն, նվիրապետ. կառույցը, այլ այդ ամենը հասու և ընկալելի դարձնել ժողովըրդին: Գ-ի ըմբռնմամբ եկեղեցու բարեկարգության կենտրոնն ու առանցքը կազմում են պատրաստված հոգևորականները և բարեպաշտ ժողովուրդը, ուստի եկեղեցին բարեկարգելու համար պետք է գտնել այս երկու բարձունքները տանող ճանապարհը:

Գ. կատարել է նաև թարգմանություններ՝ Ֆոնսկրիվի «Հոգեբանությունը», Հ. Մարիոնի «Մանկավարժական հոգեբանությունը», Ֆլոբերի «Հերովդիան», Ն. Բուալոյի «Արվեստ քերթողականը» ևն: Երկ. Ամբողջ. երկ., հ.1–6, Երուսաղեմ, 1939–41: Արմաշու վանքը, տես «Արմաշու դպրեվանքին 25-ամյա հոբելյանին առթիվ», ԿՊ, 1914:

Գրկ. Ալպոյաճյան Ա., Թորգոմ պատրիարք Գուշակյան, Կահիրե, 1940: Կաբաղյան Զ., Թորգոմ պատրիարք Գուշակյանը եկեղեցական բարեկարգության ջատագով, «Էջմիածին», 1999, № 8–9: Ղազարյան Խ., Բարենորոգչական նախաձեռնությունները Հայ առաքելական եկեղեցում XIX դարի վերջին քառորդին և XX դարի առաջին կեսին, Էջմիածին, 1999, էջ 251–276:

Արտաշես Ղազարյան