ՄԱՂԱՔԻԱ ՕՐՄԱՆԵԱՆ

ԾԻՍԱԿԱՆ ԲԱՌԱՐԱՆ

1905/1979

ԵՐԿՈՒ ԽOՍՔ

Եկեղեցւոյ արարողութեանց պատկանեալ կէտեր ամէն հաւատացեալի ծանօթ են, բայց վերիվերոյ կերպով միայն, իսկ ասոնց բացատրութիւններն ու նշանակութիւնները միշտ հետաքրքրական նիւթ մը կազմած էն ամէնուն համար: Տէրունական տօներու պարագաները, տօնուած սուրբերու կեանքն ու գործերը, արարողութեանց ձեւերն ու մեկնութիւնները, երգեցողութեանց ու ընթերցուածներու կանոնները, սպասներու եւ զարդերու վերաբերյալ տեղեկութիւնները, տոմարական գիտելիքները եւն. մեծահատոր գիրք մը կազմելու բաւական նիւթ կրնային մատակարարել, եթէ` լիակատար Ծիսական Բառարան մը ուզէինք կազմել: Հետեւաբար հարկ անհրաժեշտ է թէ՛ զանազան մասերու բաժնել ամբողջութիւնը եւ թէ յօդուածներն ալ ամփոփ կերպով գրել, որպէս զի սոյն նիւթին վերապահուած տեղւոյն չափը յարգուած ըլլայ: Այս անգամ նկատի առնուած են միայն տէրունի տoները եւ ասոնց հետ վերաբերութիւն ունեցող կէտերն ու նիւթերը, այբուբենական կարգի վրայ շարուած՝ փնտռելու եւ գտնելու դիւրութեան համար։

[ՄԱՂԱՔԻԱ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ]

[1905]

 

 

ԾԻՍԱԿԱՆ ԲԱՌԱՐԱՆ

ԱՅԼԱԿԵՐՊՈՒԹԻՒՆ — Հայ Եկեղեցւոյ հինգ գլխաւոր տօներէն մին, որ կը կոչուի նաեւ Պայծառակերպութիւն` Քրիստոսի պայծառ ու լուսաւոր երեւալէն եւ Վարդավառ՝ հին հեթանոսական տօնին անունէն։ Տօնուած տնօրինութիւնն է Քրիստոսի փառաւոր ու լուսաւոր կերպարանքով երեւնալը իր առաքեալներէն երեքին՝ Պետրոսի եւ Յովհաննէսի եւ Յակոբոսի ներկայութեան Գալիլիոյ սուրբ լերան վրայ, որ ըստ հաստատուն աւանդութեան Թաբօր կոչուած լեռն եղած է։ Տնօրինութիւնը կը պատմեն Մատթէոս, Մարկոս ու Ղուկաս աւետարանիչները, թէեւ լերան անունը չեն տար։ Տօնը կը կապարուի Զատկի ԺԴ Կիրակին, այսինքն Զատկէն 98 օր ետքը, հետեւաբար 30 օրուան շարժականութիւն կրնայ ունենալ Յունիս 28–էն օգոստոս 1։ Տօնախմբութիւնը երեք օր է. Կիրակի՝ բուն տոնը, Բշ. դարձեալ հրամայեալ տօն ու մեռելոց յիշատակ, եւ Գշ. լուր տէրունի մը։ Յոյնք ու լատինք Այլակերպութեան տօնը կը կատարեն հաստատապէս Օգոստոս 6–ին։ Այս տօնը սկսած է հաւանականաբար Թարգմանչաց դարէն, եւ առաջին օրուան շարականը քերթողահայր Մովսես Խորենացւոյն կը վերագրուի, իսկ մեծ աղօթքն ալ՝ Եղիշէի։ Բ. ու Գ. տուները Շնորհալւոյն ժամանակ՝ աւելցած են, որ նույն օրերուն շարականն ալ դրած է։

ԱՆԱՌԱԿԻ ԿԻՐԱԿԻ — Մեծ Պահոց Գ. Կիրակին այդ անունը կը կրէ, որովհետեւ նոյն օրուան Աւետարանին կը կարդացուի Ղուկասու ԺԵ. գլուխը, ուր կը գտնուին հարիւր ոչխարին ու տասը դրամ են եւ անառակ որդւոյն առակները, բայց գլխաւորն այս վերջինն է։ Կիրակին ասկէ առած է իր անունը։ Շնորհալին դրած է նոյն օրուան շարականները այդ առակներուն խորհուրդով: Անառակի Կիրակին միշտ Զատկէն հանսբարաթ կամ 35 օր առաջ է, որով 35 օրուան շարժականութիւն կրնայ ունենալ Փետրուար 15–էն մինչեւ Մարտ 21:

ԱՆՈՒԱՆԱԿՈՉՈՒԹԻՒՆ — Քրիստոսի անունին, այսինքն Յիսուս անունը դրուելուն յիշատակութիւնն է։ Յիսուս կը թարգմանուի Փրկիչ, ինչպէս հրեշտակէն դնել հրամայուած էր Մարիամու Աւետման ատեն (Ղուկ. Ա. 31), եւ ինչպէս իրօք ալ դրուեցաւ ծնելուն Ը օրը թլփատութեան արարողութեան առթիւ (Ղուկ։ Բ. 21), հրեական օրէնքին համեմատո: Անուանակոչութիւնն իբր առանձին տօն նշանակուած չէ Տօնացոյցին մէջ, այլ նոր օրացոյցները սովորութիւն ըրին այսպէս նշանակել Ծննդեան Ը. օրը, Յունուար 13–ին, փոփոխելով Տօնացոյցին նշանակած Թլփատութեան տօնը։ Յիսուս անունը գործածուած է սովորաբար Աւետարանին մէջ, բայց այժմ աւելի գործածական է Քրիստոս անունը որ է Մեսիա = Օծեալ։ Աւետարանին մէջ Քրիստոսի սորուած է նաեւ Էմմանուէլ անունը (Մատթ. Ա. 23), հետեւելով Եսայեայ մարգարէութեան (Եսայ. Է. 14)։

ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՏՐԱՆ ԿԻՐԱԿԻ — Այդ անունը կը տրուի Զատկի Գ. Կիրակիին, որ է Զատկէն 15 օր ետքը, եւ Զատկին հետ 35 օրուան շարժականութիւն ունենալով՝ կրնայ հանդիպիլ Ապրիլ 5–էն մինչեւ Մայիս 9։ Աչխարհամատուռն բառը կը գործածուի իրեր աշխարհաժողովի բազմութեան յատկացեալ եկեղեցի, կամ լաւ եւս բոլոր աշխարհի պատկանող եկեղեցի, եւ այս անունը տրուած է Սիոնի Վերնատան՝ ուր Քրիստոս վերջին զատկական ընթրիքը կատարեց եւ հաղորդութեան խորհուրդը հաստատեց (Մարկ. ԺԴ. 15), ուր սովորութիւն ըրին հաւաքուիլ առաքեալները: Քրիստոսի համբարձում էն ետքը (Գործ. Ա. 13), ուր եւ նոր հաւատացեալներուն հետ հաղորդութիւն աղօթք կը կատարէին առանձին (Գործ. Բ. 42): Ասիկա հաւանականաբար Յովհաննէս Մարկոսի տունն էր՝ ուր աղօթքի կը ժողվուէին նոր հաւատացեալները (Գործ. ԺԲ. 12): Հայոց Եկեղեցւոյն յատուկ է Եկեղեցւոյ անուամբ տօներ կատարել. ասոնց գլխաւորն է Աշխարհամատրան տօնը՝ այսինքն Վերնատունին քրիստոնէութեան առաջին եկեղեցին ըլլալուն յիշատակը, որ բոլոր քրիստոնեայ եկեղեցիներուն նախատիպն եղաւ եւ եկեղեցւոյ նուիրականութեան նշանակը։ Աշխահամատրան օրը Կանաչ Կիրակի ալ կը կոչուի։

ԱՌԱՋԱՒՈՐԱՑ ԿԻՐԱԿԻ կը կոչուի Մեծ Պահքի Բուն Բարեկենդանէն երեք եւ Զատկէն տասը շաբաթ առաջ հանդիպած Կիրակին, որ կը հաչուուի միշտ Զատկին հետ համեմատելով եւ անոր հետ 35 օրուան շարժականութիւն կ’ունենայ՝ Յունուար 11-էն մինչեւ Փետր. 15։ Այս Կիրակիին յաջորդող եօթնեակին հինգ օրերը Առաջաւորաց Պահք կը կոչուին եւ սաստիկ պահք կը պահուի ծոմով մէկտեղ, եւ նոյն իսկ պատարագի մատուցումը կը դադրի Մեծ Պահոց նման։ Պահքին Ե. օրը, այսինքն Ուրբաթ օրը կը յիշատակուի Յովնանու քարոզութիւնն ու Նինուէի ապաշխարութիւնը, ոչ թե իբր Ս. Յովնան մարդարէի տօն, այլ պարզապէս իբր մեծ ապաշխարութեան մը օրինակ: Շնորհալին կը մեկնէ Առաջաւորք անունը իբր առաջին պահք, որովհետեւ Ս. Լուսաւորչէն հրամմայուած առաջին պահքին հիշատակութիւնն է։ Լուսաւորիչը Վիրապէն ելլելէն ետքը երբ սկսաւ աւետարանել, նախ հինգօրեայ շարունակ ու անսուալ պահքով պատրաստեց հայ ժողովուրդը բժշկութիւն ու լուսաւորութիւն ընդունելու՝ Նինուէացւոց ապաշխարութեան նմանողութեամբ։ Այս առաջին պահքին տարեկան յիշատակութիւնն է որ հաստատուն մնացած է մեր եկեղեցւոյ մէջ, եւ որուն նման բան մը ուրիշ եկեղեցիներու մէջ չի գտնուիր։ Այդ պահոյ Շբ. օրը Ս. Սարգսի յիշատակը կը տօնուի, հաստատապէս եւ ժողովուրդն ալ շատ անդամ Ս. Սարգսի սահք կզանուանէ այդ սահքը, եւ յոյները՝ որ ոչ միայն այս շաբթուան պահքը չունին, այլ եւ սովորական պահոց լուծումն ալ ունին, ժամանակին նախատած են հայերը՝ ըսելով թէ Սարգիս կախարդի մը իչուն կամք չունին մահուան համար հաստատած են այս պահքը: Սակայն ոչ թէ Սարգիս կախարդի, այլ եւ ոչ Ս. Սարգիս զօրավարին համար է այս պահքը, եւ տօնին հանդիպում էն առած է մեր ժողովրդական անունը։ Առաջաորաց անունը հնար էր մեկնել նաեւ իբր Մեծ Պահքէն առաջ եկող պահք մը, կամ Զատկական պահքերուն առաջին մասը, բայց ամէն պարագայի մէջ Լուսաւորիչէ հաստատուած առաջին պահքի իմաստն ու նշանակութիւնն աւելի ընդունելի են:

ԱՍՏՈՒԱԾԱՅԱՅՏՆՈՒԹԻՒՆ կը կոչուի Քրիստոսի առաջին ու սկզբնական տնօրինութեանց համախմբուած յիշատակութիւնը։ Քրիստոնեայք Ա. դարու մէջ հրէից հետ Զատիկը միայն կը տօնէին, անոր կցելով Քրիստոսի Յարութեան յիշատակը բոլոր վերջին տնօրինութեանց հետ։ Բ. դարուն մէջն է որ Քրիստոսի բոլոր սկզբնական տնօրինութիւնները սկսան տօնուիլ Յայտնութեան կամ Աստուածայայտնութեան անուան ներքեւ, եւ, որուն հետ ամփոփուեցան ամէն տնօրինութիւնք՝ որով Քրիստոս աշխարհի յայտնուեցաւ իբրեւ Փրկիչ ու իբրեւ Աստուած, ինչպես են Գաբրիէլի աւետումը, Եղիսաբեթի այցելութիւնը, Բեթղեհէմի ծնունդը, հրեշտակներու փառաբանութիւնը, Ութօրեայ թլփատութիւնը, Մոգերուն երկրպագութիւնը, Քառասնօրեայ ընծայումը, Եգիպտոս փախուստը, Յորդանան մկրտուիլը, Երկնային նշանները, Յովհաննու վկայութիւնները, մինչեւ իսկ հրաչագործութեանց սկիզբը։ Այդ. մեծ տօնին օրը որոշուեցաւ Յունուար 6–ին, ո’չ սոյնչափ ժամանակագրութեան հռչուով, որչափ հեթանոսական տօնի փոխանակութեամբ: Տօնն ունեցաւ իր ութօրէքն իբր մեծ տօն եւ Ճրագալոյցի օրն ալ իբր նախապատրաստական օր եւ Աստուածայայտնութեան տօնը հաստատուեցաւ ինը օր, Յունուար 5-13։ Աստուածայայտնութեան մեծ տօնին գլխաւոր խորհուրդը Քրիստոսի ծնունդը ըլլալով՝ Յունուար 6–ը սկսաւ նկատուիլ եւ կոչուիլ իբր Ծննդեան տօն։ Առաջին դարերուն մէջ տնօրինութիւններէն ոմանք դլխաւոր տօնէն բաժնուելով՝ առանձին յիշատակ կամ տօն ունեցան, եւ նախ Քառասնօրեայ գալուստը Յունուար 6–էն հաշուելով՝ դրուեցաւ Փետրուար 14–ին, եւ յետոյ հրեշտակին Աւետումը` որ ինն ամիս ետեւ երթալով դրուեցաւ Ապրիլ 7–ին, 275 օրերում արգանդային կենաց միջոցը ճշդելով։ Այդ երկու բաժանումները մեր եկեղեցւոյ կողմէն ալ ընդունուեցան։ Իսկ Ե. դարուն երբ արդէն Հայ Եկեղեցւոյ կարգադրութիւնները լիապէս կազմուած էին Թարգմանչաց ձեռօք, յոյնք Ծնունդն ալ զատեցին եւ զայն Դեկտեմբեր 25–ին դրին, Յունուար 6–ին դնելով Յայտնութիւնն ու Մկրտութինը։ Բայց այս նոր բաժանումը մեր մէջ ընդունելութիւն չգտաւ` հակառակ յոյներուն եւ լատիններուն ջանքերուն զայն հայոց պարտաւորիչ ընելու, որուն միայն վերջին ժամանակները յարեցան հայ հռոմէականները: Մեր եկեղեցւոյ մէջ զրեթէ ամբողջ տօնացոյցը եօթնեկական դրութեամբ կազմուած ըլլալով՝ միայն այս Աստուածայայտնութեան տօնն է որ արեծակնային ամսաթուի վրայ հաստատուած է: Սակայն Եթէ եկեղեցական արարողութեանց ու կարգադրութեանց պարագաներն ուշի ուշով զննուին, դժուար պիտի չըլլար ցուցնել թէ ժամանակ մը այդ տօնն ալ եօթնեկական դրութեամբ կատարուած է, այսինքն Ծնունդը հաստատուն կերպով Կիրակի օր մը, եւ Ը. աւուր տօնն ալ Կիրակի, շաբաթապահոց բարեկենդանն ալ Կիրակի, ինչպես ուրիշ տաղաւարի տօները։ Այդ կէտին զննութիւնը մեր նպատակէն դուրս է։

ԱՐՏԱՔՍՄԱՆ ԿԻՐԱԿԻ — Մ եծ սրահոց Կիրակիներէն իւրաքանչիւրը խորհրդաւոր անուն մը կը կրէ՝ օրուան աւետարաններէն առնուած։ Բ. Կիրակին գործածական եղած անուն մը չունի, սակայն տեղ–տեղ կը գտնենք Արտաքսման անունով կոչուած, որ եւ կը հաստատուի Շնորհալւոյն դրած շարականին իմաստէն: Արդեն գիտենք թէ Բուն Բարեկենդանին, այսինքն Մեծ Պահոց Ա. Կիրակին, կը յիշատակուի նախամարդոց Դրախտի կեանքը, ըստ այսմ Բ. Կիրակին ալ Դրախտ արտաքսուիլը կը յիշատակուի։ Մեծ Պահոց Բ. Կարակին ալ Զատկին հետ 35 օրուան շարժականութիւն ունի, Փետրուար 8–էն մինչեւ Մարտ 14։

ԱՒԱԳ ՇԱԲԱԹ — Ծաղկազարդէն մինչեւ Զատիկ եղող եօթնեակը կոչուի Աւագ Շաբաթ, եւ շաբթուան իւրաքանչիւր օրերն ալ նոյն աւագ անունը կը կրեն՝ Աւագ Բշ., Աւադ Գշ., Աւագ Դշ., Աւագ Եշ., Աւագ Ուր. եւ Աւագ Շբ.։ Այդ. աւագ անունն իրաւամբ տրուած է այդ եօթնեակին, յորում կը յիշատակուին Քրիստոսի վերջին օրերուն տնօրինութիւնները։ Միաշաբաթ = Կիրակի օրը Քրիստոս հանդիսով մտած էր Երուսաղէմ: Բշ. թզենին անիծելուն ու տաճարը մաքրելուն օրն է։ Եկեղեցին կը յիշէ եւս Զեբեդեայ որդւոյ խնդիրը եւ Արարչութիւնը ու Մարդկութեան սկիզբը։ Գշ. հրէից հարցումներուն եւ Քրիստոսի բացատրութեանց եւ փարիսեցւոց յանդիմանութեան օրն է։ Նոյն օրը տեղի ունեցած է տաճարին մէջ եկած երկնային ձայնը, տաճարին կործանման գուշակութիւնը, այրւոյն գովեստը, Քրիստոսի վերջնապէս տաճարէն հեռանալը։ Եկեղեցին կը յիշատակէ Տասն Կուսանաց ասակը եւ Վերջին դատաստանի բացատրութիւնը, նաեւ Ջրհեղեղը եւ մարդոց կրկին սկզբնաւորութիւնը: Դշ. կը յիշատակուի Յուդայի մատնութիւնը։ Եշ. Վերջին Ընթրիքը, Ոտնալուան եւ հաղորդութեան խորհուրդին հաստատութիւնը։ Ուր. Քրիստոսի ձերբակալութիւնը, դատապարտուիլը, Խաչելութիւնը, մահն ու Թաղումը։ Շբ. դարձեալ Թաղումը եւ երեկոյին Քրիստոսի Յարութիւնը։ Աւագ Շաբթուան լրումն է Զատիրկը, զոր կարելի էր կոչել Աւագ Կիրակի, եթէ այդպէս սովորութիւն եղած ըլար։ Աւադ Բշ. Զատկին հետ 35 օրուան շարժականութիւն ունի, Մարտ 16–է ն Ապրիլ 19, իսկ Աւագ Շաբթուան միւս օրերը նոյն համեմատութեամբ կը յաջորդեն։

ԱՒԱԳ ՏՕՆ կը կոչուին սրբոյ չորս յատուկ տօները որ Աստուածայայտնութեան պատքէն առաջ կը կապ տարուին հետզհետէ, եւ կը նկատուին իբր Վկայք Ծննդեան Քրիստոսի։ Այս չորս տօներն են 1. Դաւիթ մարդարէ եւ Յակոբ Տեառնեղբայր, 2. Ստեփանոս Նախավկայ, 3. Պետրոս եւ Պօղոս Առաքեալներ, 4. Որդիք Որոտման՝ Յակոբոս Գլխադիր եւ Յովհաննէս Աետարանիչ առաքեալներ։ Այս տօները հին ատեն թերեւս Երկուշաբթիէ Շաբաթ ամբողջ եօթնեակի մը պաոչաճը կը կազմէին: Բայց այժմ Աստուածայայտնութեան հաստատուն ամսաթուով կատարուելուն համար՝ անոնք ալ եօթնեակի մը հաստատուն ձեւը չունին, միայն թէ Դեկտեմբեր 23-էն 29 եօթը օրերուն ծայրերէն անդին չեն անցնիր։ Աւագ տօներուն յատկանիշն եղած են Նախատօնակը եւ «Այսօր դասք» երգը, որոնք վերջին կարգադրութեամբ Առաջին Լուսաւորչաց երկու ու Գրիգոր Լուսաւորչին երեք տօներուն ալ կատարուելուն՝ կերպով մը այս տօներն ալ Աւագ տօներու պատուոյն բարձրացած կը համարուին։

ԱՒԵՏՄԱՆ, ԱՒԵՏԵԱՑ ՏՕՆ — Գաբրիէլ հրեշտակապետին Տիրամօր Մարիամու աւետիս բերելուն յիշատակն է։ Հրեշտակապետը լուր բերաւ թէ Որդին Աստուծոյ իրմէ պիտի մարմնանայ Հոգւոյն Սրբոյ զօրութեամբ եւ իր կուսութեան պահպանութեամբ: Հետեւապէս այդ օրը Քրիստոսի մարդեղութեան եւ ըստ մարմնոյ յղութեան տօնն է։ Երբ Աստուածայայտնութեան տօնը բնաւ բաժանում չէր կրած, տօնին ճրագալոյցի օրը յատկապէս Աւետման նուիրուած էր, ինչպէս որ աւուր ընթերցուածներն ու շարականներն ալ կը ցուցնեն։ Աստուածայայտնութեան տօնին չորրորդ օրուան շարականն ալ յատկապէս աւետման յիշատակութիւնը կը պարունակէ, եւ այս կը ցուցնէ թէ Դշ. օրուան համար յօրինուած է այդ շարականը, քանի որ ամբողջ տարուան Դշ. օրերը Տիրամօր Աւետման եւ Քրիստոսի մարդեղութեան նուիրուած են, որովհետեւ աւանդութեամբ պահուած է թէ Աւետումը Դշ. օր մը տեղի ունեցած է։ «Ի չորրորդ օր դարձեալ հրեշտակն, ետ զաւետիսն կուսական»: Աւետման տօնը ըստ մեզ այժմ հաստատուն կերպով կը կատարուի Ապրիլ 7–ին, ինչ օր որ հանդիպի, նոյն իսկ եթէ Մեծ Պահքի մէջ հանդիպի՝ եկեղեցւոյ սուգի ու ապաշխարութեան ձեւերն իակ կընդհատուին: Սակայն եթէ հին տօնացոյցերուն նայինք, այնպէս կերեւայ թէ Աւետման տօնը Մեծ Պահքի մէջ հնդիպած ատեն, մինչեւ Զատկի Դշ. օրուան կը յետաձգուէր: Յոյնք ու լատինք Ծնունդը Դեկտ. 25–ին դրած ըլլալով՝ Աւետումը Մարտ 25–ին կը կատարեն, եւ Յղութենէն Ծնունդ 276 օրուան միչոց մը կը դնեն, մինչ մերը Ապրիլ 7–էն Յունուար 6, միայն 275 օր կունենայ:

ԲԱԿԼԱԽՈՐԱՆ անունը կը տրուի Մեծ Պահոց առաջին օրուան, այսինքն Բուն Բարեկենդանի յաջորդող Երկուշաբթիին։ Շատեր այդ անունն ուզեցին մեկնել իբր փակեալ խորան, սակայն խորանը Շաբաթ իրիկուընէ կը փակուի եւ Կիրակին փակեալ խորանով Պատարագ կը մատուցուի, եւ Խորանի փակման անունը Բշ.ին չի յարմարիր։ Ուստի աւելի հասանական կը կարծենք թէ Պահոց սկիզբը բակլայ խորովելու եւ զայն բաշխելու սովորութենէն առնուած է այս անունը։ Մինչեւ հիմա ալ վանքերու մէջ նախընթաց Կիրակի իրիկունը վերջին ուտեաց ընթրիքէն ետքը հանդիսով բակլայ կը պարպեն մեծ կաթսայի մը մէջ, եւ Բակլախորանը կընեն։

ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ կը կոչուի շաբաթապահքերը յառաջող վերջին ուտիք օրը։ «Բարեկենդան» բառը «բարի» ու «կենդանութիւն» բառերէն կազմուած կը թուի եւ քիչ մը աւելի կերակուրներու ուրախութիւն ընելէն առնուած է. իբր զի ներեալ էր պահ մը ուտիքը ճոխացնել։ Տօնացոյցին պահքը չսկսած նշանակած պարզ բարեկենդաններն են. 1. Առաջաւորաց բարեկենդան, 2. Եղիական պահոց բարեկենդան, 3. Լուսաւորչի բարեկենդան, 4. Վարդավառի բարեկենդան, 5. Աստուածածնի բարեկենդան, 6. Խաչի բարեկենդան, 7. Վարագայ = Ս. Գէորգի բարեկենդան, 8. Յիսնակաց բարեկենդան, 9. Ս. Յակոբայ բարեկենդան, 10. Աստուածայայտնութեան = Ծննդեան բարեկենդան։ Ամէնքը կիրակի են, բացի վերջինէն որ կը հանդիպի հաստատապէս Դեկտեմբեր 29–ին, այլ եթէ այդ օրը Դշ. կամ Ուր. հանդիպի, Բարեկենդանը Դեկտ. 28–ին կը կատարուի եւ Դեկտ. 29–ին պահք կը պահուի։

ԲՈՒՆ ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ — Բարեկենդաններուն գըլխաւորը եւ իսկապես բարեկենդան կը նկատուի՝ Մեծ Պահքը յառաջող վերջին ուտիքի Կիրակին, որուն կը յաջորդէ Մեծ Պահքը, այն է եօթը շաբաթ = 48 օր անընդհատ պահք։ Հարկաւ այդ օրուան կերակուրներու ուրախութիւնն ուրիշ բարեկենդաններէն մեծ ըլլալուն, այդ բարեկենդանը կոչուեցաւ Բուն Բարեկենդան: Այդ Կիրակի օրը Զատիկէն եօթը շաբաթ յառաջ է, եւ Զատկին հետ 35 օրուան շարժականութիւն ունի, Փետր. 1–էն Մարտ 7։ Այժմ սովորություն է, եւ սովորութիւնն ալ նոր չէ, որ ոչ թե միայն Բուն Բարեկենդանին Կիրակին, այլ եւ բովանդակ անոր նախընթաց եօթնեակն ամբողջովին բարեկենդան կը նկատուի, եւ բարեկենդանի չարաթ կը կոչուի։ Այդ եօթնեակը ամբողջ կերակուրներու եւ զուարճութեանց ուրախութեամբ կ’անցնի։ Եկեղեցին ալ նոյն եօթնեակին աւելի նշանաւոր տօներ դրած է։ Նոյն իսկ վանքերն ալ կերեւայ թէ բարեկենդանի շաբթուն իրենց խստակեցութիւնը կը թուլցնէին, եւ ասկէ ծադում առած է նոյն օրերուն յատկացուած Աբեղաթող անունը։ Մեծ Պահքի ապաշխարութեան եկեղեցական երգերը եւ վարագոյրին փակումը շաբաթ իրիկուն կատարուելէն ետքը, Կիրակի օրը եկեղեցական տխրութեան հետ կերակուրներու ուրախութեան նուիրուիլը, ըստ մեր վարդապետաց «Զփափկութիւն դրախտին եւ զբարեկենդանութիւն օրինակէ». զի Բուն Բարեկենդանի Կիրակիին խորհուրդը նախահայրերուն դրախտային երջանիկ կենաց յիշատակութիւնը կը պարունակէ։

ԳԱԼՈՒՍՏ անուան ներքեւ եկեղեցւոյ մէջ կը յիշատակենք գլխաւորապէս Հոգւոյն Սրբոյ գալուստը որ Հոգեգալուստ ալ կը կոչուի եւ այդ անուան ներքեւ պիտի բացատրուի։ Սակայն Քրիստոսի զանազան տնօրինություններն ալ Գալուստ անունով կը տօնուին, եւ քանի մը տարբեր տօներ ունինք որոնք Գալուստ անունով կը յիշատակուին:

ԳԱԼՈՒՍՏ ՔԱՌԱՍՆՕՐԵԱՅ Ի ՏԱՃԱՐՆ — հրէական օրէնքը կը հրամայէր որ ամէն մայր տղաբերքէն քառասուն օր ետքը տաճար ներկայանար եւ օրինական զոհը մատուցուէր ու սրբուէր, նորածինն ալ միասին տաճար բերելով օրհնել տար քահանային: Միւս կողմ է ուրիշ օրէնք մը կը հրամայէր որ անդրանիկները ընծայուէին եւ ծառայութիւն տաճարին։ Իսկ երբ Ղեւեայ ցեղն ամբողջովին տաճարի ծառայութեան նուիրուեցաւ, ծնողք պարտաւոր մնացին իրենց անդՄանիկներուն համար փրկանք մը տալ ի նպաստ Ղեւտացւոց եւ անդրանիկն ազատել։ Այդ երկու օրէնքի կատարումն էր որ ըրաւ եւ, Մարիամ Աստուածածին Քրիստոսի Ծննդեան Քառասունքը լրանալուն։ ուրիշ եկեղեցիներ Տիրամօր անունէն առնելով՝ այդ տօնը Ներկայացում կամ Սրբութիւն Ս. Կուսին կը կոչեն, իսկ մենք Քրիստոսէն առնելով՝ կըսենք Քառասնօրեայ Գալուստ ի Տաճարն։ Տօնը կը կատարուի հաստատուն կերպով Փետրուար 14–ին, որ է քառասներորդ օր Յունուար 6–էն հաշուելով, իսկ յոյնք եւ լատինք Դեկտ. 25–էն հաչուելով՝ Փետրուար 2-ին կը կատարեն: Տօնը կը կատարուի անխափան եթէ Առաջաւորաց կամ Մեծ Պահոց մէջ ալ հանդիպի եւ այն օրը ապաշխարութեան ու սգոյ ձեւակերպութիւնները կընդհասոուին։ Այդ տօնը կը կոչուի սովորաբար Տեառնընդառաջ եւ ժողովրդեան ձայնաշրջմամբ Տէրնտաս։

ԳԱԼՈՒՍՏ ՅԵՐՈՒՍԱՂԷՄ, այսինքն ԾԱՂԿԱԶԱՐԴԻ օրուան տօնը, որով կը յիշատակուի Քրիստոսի հանդիսաւոր կերպով Երուսաղէմ մտնելը, իր մահուան նախընթաց վերջին միաշաբաթի օրը: Քրիստոս իր կենաց վերջին հինգ ամիսները Գալիլիայէն հեռու անցուցած էր հրէաստանի ու Պիրէայի կողմերը։ Գալիլիացիք որ այնչափ Քրիստոսի հարությունները վայեՂած էին, կարօտացած էին իր տեսոյն: Զատկի առթիւ, բազմութիւն մը ուխտի եկած էր Երուսաղէմ. երբ լսեցին թէ Քրիստոս Շաբաթ օր Բեթանիա գեղն անցուցած է, եւ միաշաբաթին Երուսաղէմ պիտի այցելէ, այ առթիւ յաղթական ու փառաւոր ընդունելութիւն մը պատրաստեցին իրեն, եւ ոստերով ու երգերով դիմաւորեցին զինքը Ձիթենեաց լերան կողմէն։ Քրիստոս նոր պարագայ մը աւելցուց հանդէսին՝ Բեթփագէ դիւղէն մատակ էշ մը գտնելով եւ վրան հեծնելով՝ որուն յաւանակն ալ մէկտեղ էր։ Այդ գալստեան խորհուրդը կը յիշատակուի Զատկին նախընթաց կիրակին՝ որ Զատկին հետ 35 օրուան շարժականութիւն ունի, Մարտ 15–Էն մինչեւ Ապրիլ 18։

ԳԱԼՈՒՍՏ Ի ՉԱՐՉԱՐԱՆՍ — Ծաղկազարդէն մինչեւ Աւագ Ուրբաթ միջանկեալ չորս օրեր Աւագ Շաբաթ յօդուածին ներքեւ գրուածին համաձայն կը յիշատակուին Քրիստոսի գործողութիւնները իր վերջին օրերուն մէջ, որոնք շատուկ տնօրինութեան անուն մը չունին, բայց որովհետեւ տէրունի տոօն կը կազմեն, իբր տնօրինական խորհուրդ կը նկատուի Քրիստոսի կամաւոյ յանձնառութիւնը իր վրկագործ չարչարանքին հանդէպ: Մաղթանքներուն եւ աղօթքներուն մէջ կը գործածուի «Գալուստ ի չարչարանս» բացատրութիւնը։

ԳԱԼՈՒՍՏ Ի ՓՐԿՈՒԹԻՒՆ — Յինանց միջոցին կիրակամտի երեկոներուն՝ փոխանակ ուրիշ օրերուն մէջ յիշատակուած Քրիստոսի Յարութեան՝ Գալստեան մեսեդի եւ, Սուրբ Աստուած ու համբարձ կը զրուցուի իբր Գալստեան տօն: Այդ յատուկ արարողութիւնը: կապ ունի Քրիստոսի Յարութեան եւ մեր փրկութեան մէջ գտնուած յարաբերութեան հետ, եւ եկեղեցին այս կերպով կուղէ իմացնել թէ մեր փրկութեան համար դալով՝ կատարեց զայն իր մահոլ եւ լրացուց իր յարութեամբ։ Ուստի Յինանց կիրակամուտներուն տեղի ունեցած Գալստեան յիշատակը կը նշանակէ պարզապէս Քրիստոսի Գալուստն ի փրկութիւն մեր։

ԳԱԼՈՒՍՏ Է ՓՈԽՈՒՄՆ — Աստուածածնի տօները տէրունի տօն ըլլալով՝ պետք է կատարուէին ի դէմս Քրիստոսի, ուստի ծիսական սովորութիւնն է որ բոլոր Աստուածածնի տօներուն Քրիստոսի տէրութիւնը կը յիշատակուի եւ այդ բացատրութեամբ կը զրուցուին աղօթքներն ու մաղթանքները։ Միայն Վերափոխման տօնին եկեղեցին ի նկատի առնէ այն պարագան որ Քրիստոս ինքն իջաւ իր մօր մահուան եւ ի միասին փոխադրեց զայն երկինք։ Այդ հիմամբ Վերափոխման նոօնին մաղթանքներն ու աղօթքները եւ Սուրբ Աստուածն ալ Քրիստոսի Գալստեան բացատրութեամբ կը զրուցուին՝ յիշատակելով Քրիստոսի Գալուստն ի փոխումն մօրն եւ կուսի:

ԳԱԼՍՏԵԱՆ ԿԻՐԱԿԻ — Մեծ Պահոց Կիրակիներէն իւրաքանչիւրին անուն մը յատկացուած է, ինչպէս յիշուեցաւ, վեցերորդ կիրակին ալ Գալստեան կը կոչուի եւ աւուր շարականն ալ Քրիստոսի աշխարհ գալուն խորհուրդը կը բացատրէ, օրուան աւետարանին վերջին համարն ալ (Մատթ. ԻԳ. 39) Քրիստոսի Գալստեան կ’ակնարկէ։ Որովհետեւ այդ կիրակին անմիջապէս կը յառաջէ Աւագ Շաբթուն՝ ուր Փրկագործութեան խորհուրդին տնօրինութիւնները կը յիշատակուին, այդ Կիրակիին դրուած Գալստեան անունը Քրիստոսի մարդկային փրկութեան համար աշխարհ գալը կը յայտնէ։ Զատկէն 15 օր առաջ է միշտ, եւ 35 օրուան շարժականութեամբ Մարտ ր–էն մինչեւ Ապրիլ 11 կրնայ հանդիպիլ։

ԳԻՒՏ ԽԱՉԻ — Խաչափայտին գտնուելուն հիշատակութիւնն է։ Օրէնք էր որ մահապարտներու եւ մանաւանդ խաչեալներու մարմինն ալ, տանջարանն ալ իրենց տեղը կը մնային։ Քրիստոսի մարմինը Պիղատոսի հրամանա թաղում ունեցաւ, բայց Խաչը մնաց Գողղոթայի վրայ միւս խաչերուն հետ եւ հոն թաղուած մնաց, երբ քրիստոնէութեան նախատինք ընելու համար Գողգոթան իբր աւելորդաց աղբիւս ղործածուցա։ Այսպէս շարունակեց երեք հարիւր տարի։ Կոստանդիանոսի դարձէն ետքը, իր մայրը հեղինէ Երուսաղէմ այցելեց՝ Ս. Տեղերը պատուելու եւ Քրիստոսի խաչն ալ գտնելու նպատակաւ։ Յուդա անունով բանգէտ հրեայ մը Գողգոթային տեղը ճշդելու օգնեց, եւ պեղումներ սկսան եւ 20 թիզ խորութեան ներքեւ երեք խաչեր քովէքով գտնուեցան, բայց անհնար եղաւ Քրիստոսի Խաչը մի երկու աւազակներու խաչերէն զատել։ Նոյն ժամուն մեռած պատանիի մը դիակը հետզհետէ խաչերուն վրայ դրին հրաշքի սպասելով, եւ երրորդին վրայ պատանիին յարութիւն առնելովը` Քրիստոսի բուն Խաչը ճանչցուեցաւ։ Յուդա հրեան ալ Քրիստոնէութիւն ընդունեցաւ, որ յետոյ Կիւրեղ եպիսկոպոսը եղաւ եւ իր մօր Աննայի հետ նահատակուեցաւ։ Խաչափայտը հեղինէի ձեռքով Երուսաղէմի մեծ սոաճարին մէջ զետեղուեցաւ եւ չորս հարիւր տարի շարունակ հոն մնաց: Խաչին գիւտը տեղի ունեցա 327–ին: Մենք Գիւտ Խաչը կը տօնենք Խաչի Է. Կիրակին, որ 7 օրերու շարժականութեամբ հոկտեմբեր 23-էն 29 կրնայ հանդիպել։

ԳԻՒՏ ԳՕՏՒՈՅ Ս. ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ — Աստուծածնի գործածած զգեստներէն կամ առարկաներէն բան մը ոսկուած ըլլալուն յիշատակութիւնը չկայ հիներուն մէջ, բայց հետագայ դարերուն մէջ այդպիսի աւանդական յիշատակներ տակաւ մէջտեղ ելած են եւ անոնց յայտնութիւնները տօներ ալ կազմած։ Ե. դարուն սկիզբը Արկադիոս կայսեր օրով (395 – 408) Ելուսաղէմի մէջ Աստուածածնի պատկանած Գօտի մը երեւան եկաւ եւ հանդիսաոր կերպով Կ. Պոլիս րելուեցաւ եւ հոն Ս. Աստուածածին եկեղեցիին մէջ պm տուով պահուեցաւ եւ բարեպաշտական առարկայ եդաւ։ Յոյները սկսան Օդոստոս 31–ին Աստուածածնի Գօտոյն գտնուելուն տօնը կատարել։ Մեր մէջ անծանօթ էր այդպիսի յիշատակ մը: ԺԸ. դարու սոօնացոյց գրողներէն ոմանք յիշատակեցին զայն, «Եթէ կամիս տօնել՝ տօնեա» յաւելուածով, մինչեւ որ Սիէմէոն Երեւանցի կաթողիկոսը 1774–ին հրատարակած բարեփոխեալ տօնացոյցին մէջ հաստատուն կերպով դրաւ ղայն Աստուածածնի Գ. Կիրակին, որ 7 օրերու շարժականութեամբ Օգոստոս 20–էն Սեպտեմբեր 1 կրնայ հանդիպիլ։ Սակայն կատարուածը պարզ Աստուածածնի տօն մըն է առանց ուրիշ մասնաւոր պարագայի։

ԳԻՒՏ ՏՓՈՅ Ս. ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ — Գօտոյն գիւտին նման անկէ քիչ ետքը Sփոյ գիւտը մէջտեղ ելած է։ Գալբիոս ու Կանդիդոս անունով իշխանազուն յոյն եղբայրներ Երուսաղեմ ուխտի երթալով՝ զանազան կողմեր պտըտած ատեննին կը լսեն թէ Գալիլիոյ անունը անյայտ մէկ գիւղին մէջ հրեայ պառաւի մը տան մէջ հրաշքներ կը գործուին, եւ հետաքրքրուելավ կը տեսնեն թէ հոն փոքրիկ սնտուկ մը կայ որուն մէջ պահուած է Աստուածածնի գլխադիրը՝ այսինքն գլխուն լաչակը։ Իրենք ալ ուխտի կերթան, սնոուկին չափով ուրիշ սնտուկ մը եւ վրան դնելու ծանր ծածկոց մը կը պատրաատեն, եւ ծածկոցը դնելու. պատրուակաւ գլխադիրին սնտուկը կը վերցնեն եւ շիտակ Կ. Պոլիս, կը բերեն եւ Լեւոն կայսեր օրով (457-474) մեծ թափօրով ու պատուով կը զետեղեն Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյն մէջ, եւ Յուլիս 2-ին յատուկ տօն ալ կը հաստատուի յունաց մէջ։ Այր: տօնն ալ մեզի անծանօթ եղած է, մինչեւ որ Սիմէոն Կաթողիկոս 1774–ին հրատարակած տօնացոյցին մէջ դրած է զայն հոգեգալստեան Ե. Կիրակին, որ 35 օրերու շարժականութեամբ Յունիս 14–էն մինչեւ Յուլիս 18 կրնայ հանդիպիլ։

ԴԱՏԱՒՈՐԻ ԿԻՐԱԿԻ — Այսպէս կը կոչուի Մեծ Պահքի Ե. Կիրակին, որովհետեւ այն օրուան պատարագին կը կարդացուի Ղուկ. ԺԸ. գլխին այն մասը որ կը պարունակէ Դատաւորին եւ Մաքսաւորին առակները, որոնք եւ կը յիշատակուին շարականներու մէջ. ասկէ է իր անունը։ Այդ Կիրակին ալ Զատկին հետ 35 օրերու շարժականութիւն ունի եւ Մարտ 1-էն մինչեւ Ապրիլ 4 կրնայ հանդիպիլ։

ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ Տ0Ն — Յանուն Եկեղեցւոյ տօն կատարել հայոց յատուկ արարողութիւն մըն է։ Եկեղեցին աստուածային հասղտութիւն մըն է եւ Քրիսստոսի փրկագործութեան արդիւնք։ Եկեղեցիով ճըչմարտութիւններ կ՚աւանդուին մեզ, խորհուրդներ կը մատակարարուին, շնորհքներ կը բաշխուին եւ մեղքերու թողութիւն կը տրուի։ Եկեղեցին է մեզի համար Քրիստոնէական մարմնոյ ամբողջութիւնը, անոր գլխոյն Քրիստոսի հետ միացման նշանը եւ հաւատացեալներուն եղբայրութեան կապը։ Եկեղեցին ամէն տեսակ այլաբանութեամբ կը ներկայացուի մեզի իբր քաղաք, տաճար, աղբիւր, վէմ, սեղան, խորան, երկինք, Աստուծոյ աթոռ, հարսն Քրիստոսի, մայր հաւատացելոց եւն., որով Եկեղեցին կ՚ըլլայ գերբնական հաստատութիւն մը՝ բոլոր փրկագործ տնօրինութեանց արդիւնք, եւ այդ նկատողութեանց ներքեւ արժան էր որ տօնելի բան մը դառնար։ Նիւթական առմամբ տաճարներու նուիրագործութիւնն ալ եկեղեցւոյ տօնախմբութիւն եղած է, եւ ատոնց մէջ ալ եկեղեցւոյ գերբնական նշանակութիւնը նկատի ասնուած է, եւ եկեղեցիներու օծման տարեդարձներն ալ եկեղեցւոյ տօներ եղած են։ Մեր տօնացոյցին մէջ մուտ գտած տօներէն իբր եկեղեցւոյ տօն կը նկատուին 1. Նոր Կիրակին, 2. Աշխարհամատրան Կիրակին, 3. Էջմիածնի տօնը, 4. Տապանակի տօնը, 5. Շողակաթը, 6. Խաչի Նաւակատիքը, որոնց իւրաքանչիւրին վրայ այդ անուններուն ներքեւ կը խոսուի։ Ասոնցմէ զատ տօն եկեղեցւոյ կը նշանակուին Խաչի չարթուան Գշ., Դշ. ու Եշ. օրերը։ Այդ երեք օրերը ընդհանուր առմամբ եկեղեցւոյ տօն նկատուելէ զատ, մասնաւոր կապ ալ ունին Երուսաղէմի մէջ հեղինէ դլխոյի կողմէ շինուած չորս մեծ տաճարներուն հետ — Ս. Յարութիւն (Գողգոթա), Ս. Ծնունդ (Բեթղեհէմ), Ս. համբարձում «Ձիթենեաց լեռ) եւ Ս. Աստուածածին (Գեթսեմանի): Արդ, Խաչվերացի նախընթաց աւուր նաակատիքը Ս. Յարութեան տաճարին նաւակատիքին յիշատակն է, նոյնպէս չարթուան մէջի երեք եկեղեցւոյ տօները միւս երեք տաճարներուն նաւակատիքներուն յիշատակներն են։ Այդ վերջին երեք եկեղեցւոյ տօները Խաչի չարթուան մէջ կը կատարուին եօթն օրերու շարժականութեամբ, Սեպտեմբեր 13, 14 եւ 15–էն մինչեւ 19, 20 ու 21։ Ասոնցմէ զատ մասնաւոր ու յատուկ կերալ եկեղեցւոյ տօն կը կատարուի ամէն նորածուած եկեղեցւոյ մէջ, եւ նոյնալէս սովորութիւն է եկեղեցւոյ տօնի կարգ կատարել ամէն տարի եկեղեցւոյ նաւակատիքին կամ օծման տարեդարձին:

ԵՂԻԱԿԱՆ ՊԱՀՔ — Հայ Եկեղեցւոյ արարողութեամբ կատարուած շաբաթապահքերէն ոմանք մեծ տօներու պատրաստություն են, սակայն չորսը առանց սոօնական հանդիսաւորութեանց, պարզապէս եղանակաց պահքեր են, այսինքն շաբաթ մը պահք՝ չորս եղանակներէն իւրաքանչիւրին։ Ասոնցմէ մէկն է Եղիական պահք կոչուածը որ բնաւ յարաբերութիւն չունի Եղիա մարգարէին հետ, այլ պատոց յաջորդ Կիրակին Եղիա մարգարէ ի վերացման յիշատակը կատարուելուն՝ նախընթաց պահքը աւանդական կերպով Եղիական կոչուեցաւ, իրօք Ամարան պահքն է, եւ այսպէս ալ կոչուած է երբեմն հին գիրքերու մէջ։ Եղանակներու պահքերը հինգ օր կը տեւեն, Բշ. — Ուր., իսկ Շբ. օրը նաւակատիք չունի, որովհետեւ յաջորդ տօնի հետ կապ չունի, եւ կատարեալ ուտիք է։ Ամարան պահքը դրուած է հոգեգալստեան յաջորդ օրը, Յինանց յիսուն օրուան ուտիքին վերջապ նալէն անմիջապէս ետքը, եւ ոչ ամիսներու հաչուով, որպէս զի Յինանց ուտիքին ամբողջութեան հետ չխառնուի։ Այս եօթնեակն ի հնումն պարզապէս պահոց կարդ ալ ունէր եկեղեցւոյ մէջ, այլ Շնորհալին հոգեգալստեան տօնը եօթնեակի վերածելով ու յատուկ շարականներով զարդարելով հանդերձ՝ պահքը տեղէն չխախտեց, եւ այժմ Եղիական սահքը կը կատարուի հողեգալստեան տէրունի տօներուն հետ միասին։ Բարեկենդանը նոյն իսկ հեղեղալստեան օրն է։ Եղիական = Ամարան պահքի հինգ օրերը Զատկին հես կապուած ըլլալով՝ 35 օրուան շարժականութիւն ունին եւ առաջին օրը, այսինքն աչ։ Մայիս 11-էն մինչեւ Յունիս 14 կրնայ փոփոխուիլ։

ԵՐԵՒՄԱՆ ԽԱՉ — Կիւրեղ Երուսաղէմի հայրապետին պաշտօնի անցած տարին տեղի ունեցաւ Խաչին երեւումը Երուսաղէմի մէջ։ 351 տարուոյ Հոգեգալստեան առտուն ժամը 3–ին ահաւոր մեծութեամբ լուսաւոր խաչ մը երեւցաւ երկինքը վրայ, մէկ ծայրը Գողգոթայի եւ միւս ծայրր Ձիթենեաց լերան վրայ, եւ շատ ժամեր տեւելով՝ Երուսաղէմի բոլոր բնակիչներէն տեսնուեցաւ, որ զղջմամբ ու բարեպաշտութեամբ սկսան եկեղեցիներ վազել։ Սոյն երեւման պատմութիւնը դրուեցաւ նոյն իսկ Կիւրեղէն որ զայն ղրկեց Կ. Պոլիս Կոստանդ կայսեր, եւ որ այժմ մեր եկեղեցւոյ մէջ կը կատարուի իբր ընթերցուած։ Կիւրեղի բացատրութեան համեմատ այդ երեումը ուղղափառ դաւանութեան պաշտպանութիւնն էր Արիանոսներուն մոլորութեան դէմ՝ որ Կոստանդ կայսեր պաշտպանութիւնը կը վայելէր: Կիւրեղ կը ջանայ անոյշ ու պատուաբեր խօսքերով Կոստանդի մտադրութիւնը գրաւել։ Յոյնք այդ երեւման տօնը կը կատարեն Մայիս 7–ին, թէեւ 351 տարւոյ հեդեդալուստը Մայիս 19–ին հանդիսեր է, իսկ մենք կը կատարենք զայն Յինանց Ե. Կիրակին, Զատիկէն 28 օր ետքը, որով այս տօնն ալ 35 օրերու շարժականութիւն կունենայ, եւ, Ապրիլ 19–էն մինչեւ Մայիս 23 կրնայ հանդիպիլ։

ԵՐԿՐՈՐԴ ԾԱՂԿԱԶԱՐԴ կը կոչուի Համբարձման յաջորդող կիրակին որ յատուկ տօն մը չունի, այլ ըստ կարգի աւուրց՝ Յինանց 43–րդ ու համբարձման 4–րդ. օրն է։ Երկրորդ Ծաղկազարդ անունն առած է պարզապէս օրուան աւետարաններէն: Հայ Եկեղեցին Նոր Կիրակիէն սկսեալ՝ չորս աւետարանները կը կարհայ ամէն օր կարգաւ եւ այդ կարգին շարունակութեամբ չորս աւետարաններէն Քրիստոսի Երուսաղէմ՝ Դրալստեան կտորները Յինանց Է. Կիրակիին ինկած են՝ որով Ծաղկազարդի յիշատակութեան կրկնութիւնը տեղի կունենայ։ Տոհմային յիշատակ մըն ալ աւել ցած է նոյն օրուան վրայ՝ իբր զի աւանդութեամբ հասած է մեզի թէ հրեշտակ մը ամէն օր կայցելէր Լուսաւորչին Խորվիրապին մէջ, այլ համբարձման Դ. օրը եկած չըլլալով՝ Լուսաւորչին բացատրած է թէ Քրիստոսի համբարձումը տօնելու համար՝ հրեշտակներու. դասերէն իւրաքանչիւրն օր մը հանդէս կը կատարէ, եւ ինքը Դ. դասէն ըլլալով՝ Դ. օրը չէր ուղած իր դասին հանդէսներէն բացակայել։ Վկայասէր այդ յիշատակը խառնած է օրուան շարականին։ Երկրորդ Ծաղկազարդի օրն ալ 35 օրերու շարժականութեամբ Մայիս 3–էն մինչեւ Յունիս 6 կրնայ հանդիպիլ։

ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻՒՆ — Այս խորհուրդը մեր մէջ յատուկ տօն չունի, թէեւ հայ հռոմէականներ մուծած եւ դրած են զայն Հոգեգալստեան Ը. օրը լատիններու հետեւողութեամբ. բայց «Երրորդութիւն անբաժանելի» շարականը եւ Հոգւոյն Սրբոյ գալստեամբ բացատրուած Երրորդութեան խորհուրդը պատճառ եղած են որ հոգեգալստեան տօնին կից նկատուի Երրորդութեան տօնն ալ, եւ Երրորդութեան անուան նուիրեալ եկեղեցիներ հոգեգալստեան օրը նկատեն սեպհկան տօնախմբութեան օր։

ԵՕԹՆ ՇԱԲԱԹՆԵՐ — Հայ Եկեղեցւոյ կանոններ րուն համեմատ հարսնիք կը կատարուի այն շաբաթներուն մէջ որ տէրունի, պահք չեն, եւ ասոնք ալ ստէս հանդիպելով՝ հարսնիք ընելու միջոցներ: միշտ ընդհատ են եւ կարճ միջոցով, եւ տարոյն մէջ միայն Վարագայ խաչէն մինչեւ Յիսնակաց բարեկենդան անգամ մը եօթը շարունակեալ շաբաթներու կը հանդիպինք յորս հնար է հարսնիք ընել։ Այդ բացառիկ տեւողութիւնը նշանաւոր ըրած է այդ միջոցը եւ խաչի եօթը շաբաթները յատուկ նշանակութիւն ստացած են՝ իբրեւ հարսանիքներու եւ ուրախութեանց միջոց մը, որ հունձքէն ու այգեկութքէն վերջը գալով՝ գաւառներու մէջ յարմարութիւնը կը շատցնէ: Եօթն շաբաթները երբեմն ութը կ՝ըլլան, երբոր Խաչվերացի տօնը Սեպտեմբերի 11-ին ու 12–ին կը կատարուի։

ԶԱՏԻԿ — Կը կոչուի մեր մէջ հրէական Պասեքի տօնը. եւ որովհետեւ հրէարէն բառին բուն թարգմանութիւնը չէ, անհաւասնական չըլլար կարծել թէ Զատիկ յորջորջումը բնիկ ու սեստական հայ ծաղում ունի եւ եղանակներու զատուելէն կամ գիշերահաւասարոլ տարւոյն երկու մասերուն իրարմէ զատուելէն առնուած անուն մը եւ հեթանոսական ժամանակներէն մնացած տօն մըն է, որ միջոցներուն համեմատութեամբ հրէական Պասեքին համահաւասար նկատուած է, այնպես որ նոյնիսկ Ս. Գրոց Պասեք բառը «Զատիկ» բառով թարգմանուած է: Հրէական Պասեքը քրիստոնէութեան մէջ Քրիստոսի Յարութեան տոօնին վերածելով՝ այդ փառաւոր տօնն ալ «Զատիկ Յարութեան» կոչուած է մեր մէջ։ Քրիստոսի Յարութեան վրայ այդ անուան ներքեւ կը խօսուի։

ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏՈՒՆ — Ս. Լուսաւորիչը Խոր Վիրապէն ելլելէն ու Քրիստոսի հաւատքը հայոց մէջ քալրոզել սկսելէն ետքը տեսաւ այն նշանաւոր տեսիլքը, ուր Միածինն երկինքէն իջնելով՝ ձեռքը բռնած ոսկի մուրճով բաղխեց այն տեղը՝ ուր էր Սանդարամետր գետնափոր մեհեանը եւ այժմ կը գտնուի Էջմիածնի տաճարը, եւ այս հրաշալի կերպով նշանակեց Հայ Եկեղեցւոյ երկնային հաստատութիւնը: Այդ տեսիլքին օրը ճշդելով եւ թուականները զննելով կը զտնենք թէ տեղի ունեցան 302 Յունուար 25–ին. իսկ Վիրապէն ելքը տեղի ունեցած էր 301 աշնան։ Միածնի իջումն ու Հայ Եկեղեցւոյ հաստատութիւղը թէ՝ ընդհանրապէս Քրիստոսի Եկեղեցւոյ եւ թէ ի մասնաւորի Հայ Եկեղեցւոյ տօնն է, եւ իբր եկեղեցւոյ տօն կը կատարուի Հոգեգալուստէն ետքը եկող Բ. Կիրակին, Զատկի Ժ. Կիրակին, կամ Զատկէն 64 օր ետքը: Միշտ 35 օրերու շարժականութեամբ՝ Մայիս 24–էն մինչեւ Յունիս 27 կրնայ հանդիպիլ։ Այդ տօնին անունը դրուած է «Տօն Եկեղեցւոյ հաստատեալ ի Ս. Լուսաւորչէ» կամ աելի համառօտ կերպով «Տօն Կաթողիկէ Էջմիածնի»:

ԸՆԹՐԻՔ ՏԵԱՌՆ — Աւագ Եշ. օր կը կատարուի Քրիստոսի վերջին ընթրիքին յիշատակութիւնը, ուր հաղորդութեան խորհուրդն ալ հաստատուեցա։ Ավագ Եշ.ի պատկանող զանազան յիշատակները զանազան ժամանակներու բաժնուած են եւ ըստ այսմ ընթրիքին յիշատակութիւնը կը պատասխանէ պատարագին՝ որ յատուկ արարողութիւններով կը կատարուի նոյն օր, եւ ուր նշանաւոր տեղը կը բռնէ Վերաբերման ու Սրբասացութեան հանդիսաւորութիւնը։

ԸՆԾԱՅՈՒՄՆ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ — Աստուածածնի առաջին կեանքը Աւետարաններու մէջ յիշուած չէ, բայց աանդութեամ բ գիտենք թէ Մարիամ իր Յովակիմ ու Աննա ծնողքին ամլութեան զաւակն եղած եւ ուխտովստացուած է, եւ այս ուխտին համեմատ Յովակիմ ու Աննա իրենց միամօր զաւակ Մարիամը երեք տարեկան եղած ատեն տաճարին ընծայած են, որպէս զի հոն նուիրուած այրիներու եւ կոյսերու հսկողութեան ներքեւ աստուածպաշտութեան մէջ զարդանայ եւ տաճարին ծառայէ։ Այս ընծայման կամ նուիրման տօնը կը կատարենք հաստատապէս Նոյեմբեր 21–ին՝ որ օր ալ հանդիպի, հետեւելով Յոյն ու Լատին եկեղեցիներու սովորութեան՝ իբր զի ույղ. տօնը մեր հին տոօնացոյցներու մէջ չերեւից բնաւ, եւ հազիւ երեք դարէ ի վեր մուտ գտած է մեր մէջ, նախ կամաւոր եղած, եւ յետոյ պարտաւորիչ դարձած։

ԹԱՂՈՒՄՆ ՏԵԱՌՆ — Քրիստոսի թաղման տօնը կը կատարուի յատկապէս Աւագ Շաբաթ օրը, բայց թաղման գլխաւոր կարդը Աւագ Ուրբաթ իրիկունն է, Աւետարանին ցոյց տուած ժամերուն համեմատ։ Մեր տօնացոյցին մէջ միայն հանդիսաւոր նախատոնակ մը կայ նշանակուած, շարականէն զատ գիրք ու Աւետարանն ու Սուրբ Աստուած ալ աւելցնելով։ Իսկ այժք սովորութիւն եղած է յոյներու նմանութեամբ թափօր ալ դառնալ, եւ թաղման գերեզման մըն ալ պտըտցնել աւելի կամ նուազ զարդարանքներով պատրաստուած՝ որ հին արարողութեան պահանջէն դուրս է։ Ինչպէս Աւագ Ուրբաթ իրիկուն թաղման կարդ կը կատարուի, այնպէս ալ Աւագ Շաբաթ երեկոյ Յարութեան կարգ կը կատարուի ճրագալոյցով, պատարագով ու նախատօնակով: Աւագ շաբաթ օրը 35 օրերու շարժականութեամբ Մարտ 21–էն մինչեւ Ապրիլ 24 կրնայ հանդիպիլ։

ԹԼՓԱՏՈՒԹԻՒՆ ՏԵԱՌՆ — Քրիստոս ուզեց որ իր վրայ ճշդիւ կատարուին ամէն օրինական պահանջները, եւ ըստ այնմ թլփատուեցաւ ալ ութօրեայ եղած ատեն (Ղուկ. Բ. 21): Տօնացոյցը Աստուածայայտնութեան Ը. օրը թլփատութեան տօնը կը յիշէ, սակայն շարականներու եւ երգերու մէջ բնաւ այդ յիշատակութիւնը չկայ։ Օրացոյցները կարծես խուսափիլ ուզելով թլփատութեան յիշատակութենէն, ամէնն ալ միաձայնութեամբ «Տօն Անուանակոչութեան» կը գրեն: Տօնին օրն է Յունուար 13 հաստատապէս, որ օր ալ հանդիպի, եւ միանգամայն հրամայեալ տօն է։

ԼՈՒՐ ՕՐ — Կիրակին տէրունական տօն է, իսկ շաբթուան մնացած օրերը կը կոչուին լուր օր, բայց այսպէս կոչուելուն բուն բացատրութիւնը պիտի չկրնանք ստուգաբանօրէն ճշդել։ Եթէ շաբթուան օրերէն մէկը կիրակիի նման տէրունական դառնայ, լուր օր ըլլալէ կը դադրի, բայց եթէ տէրունի տօն մը շաբթուան մէջ հանդիպելով՝ տօնական հանգամանք չունենայ, այն լուր օր ըլլալէ չի դադրիր եւ կը կոչուի տէրունի ի լուրն: Ժողովրդական առմամբ լուր օրը գործի օր է, գործէ դադրելու հրաման չկայ կամք հրամայեալ տօն չէ։

ԽԱՂՈՂՕՐՀՆԷՔ — Ամէն սրտղաբերութեան երախայրիքը օրհնութեամբ Աստուծոյ նուիրել եթէ ոչ օրէնք դոնէ բարի սովորութիւն մըն է, սակայն ամէն պտուղներուն օրէնութիւնը զատ-զատ կատարել երկար աշխատանք կրնար ըլլալ։ Խաղողն իբր պտուղներու ազնուագոյնը, որ ուրախացուցիչ զինւոյ հիւթը, եւ իբր հաղորդութեան խորհրդանշանը, ամէնուն տեղ կ՚օրհնուի եկեղեցւոյ մէջ հանդիսապէս ու ծիսական կարգադրութեամբ։ Խաղողօրհնէքի օրն Աստուածածնի տօնն է, ոչ այնչափ տօնին հետ ներքին կապակցութեամբ, որքան եղանակին յարմարութեան ու խաղողներուն հասուննալուն ժամանակին պատճառաւ։ Հարավային գաւառներ ուր կանխահաս է պտղաբերութիւնը՝ Վարդավառին եւ աւելի կանուխ ալ խաղող օրհնելու սովորութիւնն ընդունուած է։

ԽԱՉԵԼՈՒԹԻՒՆ ՏԵԱՌՆ — Քրիստոսի խաչելութեան տօնը կը կատարուի Աւագ Ուրբաթ օրը, բայց որովհետեւ Աւագ Շաբթուն վերջին օրերուն շատ մը տնօրինական յիշատակներ միանգամայն կը կատարուին, անոնք օրուան զանազան մասերուն վրայ կը բաշխուին, եւ ըստ այսմ խաչելութեան կարգը կը կատարուի յատկապէս Աւագ Ուրբաթ ցերեկին։

ԽԱՉԻ Տ0Ն — Խաչին պատիւը ու նոյնիսկ պաշտօնը՝ ընդհանուր է ամէն եկեղեցիներու մէջ. աղօթքներ կուղղուին խաչին, կը բարձրացուի խաչին զօրութիւնը, խաչին կը վերագրուին այնպիսի ձիրքեր ու արդիւնքներ՝ որ անձերու սեպհական են եւ ոչ իրերու, մինչեւ իսկ խաչը կը նկատուի իբր միջնորդ ու իբր գործիչ։ Ընդհանրապէս խաչ ըսելով՝ կիմանրանք նոյն իսկ Քրիստոսի խաչելութեան ծառայած քառաթեւը՝ որ խաչափայտ ու կենաց փայտ եւս կը կոչուի, բայց բուն խաչին վերաբերեալ ամէն պարաղաները կը վերագրենք ամէն արուեստակերտ խաչի ալ՝ որ օծեալ ըլլայ, հոգ չէ թէ ի՛նչ նիւթէ ըլլայ։ Անշուշտ հնար չէ մտածել որ անշունչ նիւթը ըլլայ արդեանց տէրն ու պատճառը, այլ ամէն ինչ՝ պատիւ ու պաշտօն, գովեստ ու արդիւնք կը բարձրանան առ Խաչեալն եւ առ Փրկիչն եւ խաչն իբր գործիք փրկութեան կ’անձնաւորէ իր մէջ նոյն խաչեալ Փրկչին անձնաւորութիւնը։ Այդ սկզբամբ խաչի տօներ ալ հաստատուած են եկեղեցւոյ մէջ, յորս խաչը կը փառաւորուի։ Այս տօները կապակցութիւն ունին ռեւէ պատմական պալադայի մը հետ, եւ երբ խաչելութեան յիշատակով կը փառաւորուի խաչը, խաչեալ Փրկիչն է որ կը պաչտուի։ Մեր եկեղեցւոյ մէջ կատարուած խաչի տօներն են 1. Խաչվերաց, 2. Գիւտ խաչ, 3. Երեւման խաչ, 4. Վարագայ խաչ, որոնց վրայ այդ անուններուն ներքեւ կը խօսուի։ Ասոնցմէ զատ խաչի տօն կը կատարուի նաեւ խաչի եօթնեակին՝ Բշ., Ուր., Շբ. օրերը, որոնք իրենց յատուկ յիշատակութիւնը չունին, այլ Խաչվերացի տօնին ու յիշատակին շարունակութիւնն են, եւ միեւնոյն դատումով հաստատուած։ Խաչին վերացումը կամ փառաւորութիւնը եօթնեակ մը տօնախմբելու համար՝ յաջորդ օրերէն երեքը խաչին, երեքն ալ եկեղեցւոյ նուիրուած են։

ԽԱՉՎԵՐԱՑ կամ ՎԵՐԱՑՄԱՆ ԽԱՉ — Ամենէն հինն է խաչի տօներուն, եւ իր պատմական սկզբնաւորութիւնն ալ մինչեւ Քրիստոնէութեան սկիզբը կը բարձրանայ, որովհետեւ խաչը վերացնելու եւ փասաւորելու. առաջին գործողութիւնը կը վերագրուի Տեառնեղբայր Յակոբ առաքեալին, որ Երուսաղէմի առաջին եպիսկոպոսն եղած է եւ որ խաչը բարձրացընելով ի տես ժողովրդեան «Խաչի քո, Քրիստոս, երկիր պագանեմք» օրէնութիւնն ու աղօթքն ըսած է։Դժուար է հաստատել թէ Յակոբ Տեառնեղբայր բուն իսկ ջրասոսի խաչը բարձրացուցած ըլլայ, ենթադրելով, որ առաքեալք յաջող միջոցով մը կրցան Քրիսոսի խաչէն մաս մը ձեռք բերել, բայց անհաւանա կան չէ նմանութեամբ շինուած քառաթեւով մը այդ արարողութիւնը կատարուած է։ Խաչի փառաւորութեան երկրորդ պարագայ մըն ալ խաչին գիւտն է, երբ հեղինէ դշխոյ ղայն պսնելէն ետքը մեծահանդէս փառաւորութեամբ զետեղեց Ս. Յարութեան տաճարին մէջ։ Խաչվերացի տօնին նախընթաց օրը նաւակաոիքի յիշատակ կատարելը, եւ այդ յիշատակը Ս. Յարութեան տաճարին նաւակատիքի տարեդարձն ը լալը, Խաչի գիւտոն ու Խաչվերացը ներքին կերպով մը իրարու կը միացնեն։ Երրորդ պարագան ուր խաչը յատուկ փառաւորութիւն ստացաւ՝ Խաչի գերեդարձն է։ Երուսաղէմ Պարսից կողմէն առնուեցաւ (610–ին, եւ ուրիշ բաներու հետ Խաչափայտն ալ տարուեցաւ իբր դերի կամ՝ իբր աւար, բայց 627–ին հերակլ կայսրը Պարսից յաղթելով՝ Խաչափայտն ետ դարձուց եւ 628–ին ղայն փառաւոր հանդէսով Ս. Յարութեան տաճարին մէջ զետեղեց, եւ այս պարադայէն ետքը յոյները սկսան Խաչի վերացման տօն կատարել Սեպտեմբեր 14–ին։ Մեր եկեղեցին, որ մեծ՝ սոսները Կիրակիի կը փոխադրէ, Խաչվերացի տօնն ալ կը կատարէ Սեպտեմբեր 14–էն ետք կամ յառաջ հանդիպող մերձաւորագոյն Կիրակիին, որ է Սեպտեմ բեր 11-էն 15 օրերուն մէջ հանդիպող Կիրակիին: Տօնական յիշատակը երեք եղելութեանց հետ ալ կապ ունի, բայց գլխաւոր կը նկատուի Տեառնեղբայր Յակոբ առաքեալէն մնացած աւանդութիւնը։

ԾԱՂԿԱԶԱՐԴ — Այս անունով կը կոչենք մենք Քրիստոսի Երուսաղէմ գալստեան տօնը, որ Զատկէն շաբաթ մը առաջ կը կատարուի, եւ սակայն ո՛չ աւետարանական պատմութեան եւ ոչ աւանդական յիշատակութեան եւ ոչ օրուան արարողութեանց մէջ ծաղիկի խօսք կայ։ Ուրիշ ազգերու մէջ ալ այդ իմաստով բան մը չկայ: Հետեւաբար Ծաղկազարդ անունը զուտ հայ ըլլալով հանդերձ, տօնական կամ քրիստոնէական ծագում ալ չունի, իրաւացի կը գտնենք հետեւցնել թէ Ծաղկազարդը հին ու հեթանոսական սոօն մըն է հայոց մէջ, նման Վարդավառ անուան, որ ժամանակներում եւ պարագաներու նմանութեամբ Գալուստ յԵրուսաղէմ՝ տօնին հետ խառնուեցաւ, եւ մէկուն անունը միւսին տրուեցաւ։

ԾԱՌԶԱՐԴԱՐ անուն մըն ալ կայ որ ժողովուրդին բերնին մէջ կը տրուի Ծաղկազարդին: Եթէ այդ անունն ալ հին ժամանակաց տօնի մը անունը չէ Ծաղկազարդէն անկաի, կրնայ քրիստոնէական ծագում ունեցած ըլլալ, որովհետեւ Քրիստոսի յԵրուսաղէմ գալստեան առթիւ ծառերու ճյուղերով հանդէս կազմուեցաւ, եւ մինչեւ հիմա ձիթենւոյ, եւ ուր ձիթենի չկա՝ ուռենիի ոստեր կը բաշխուին ամէնուն եկեղեցւոյ մէջ Ծաղկազարդի առտուն։

ԾՆՈՒՆԴ ՏԵԱՌՆ — Աստուածայայտնութեան տօնին մէջ յիշատակուած գլխաւոր խորհուրդը Քրիստտոսի ծնունդն ըլլալով՝ մեր մէջ ալ ընդհանրացած սովորութիւն է Աստուածայայտնութեան տօնը եւ ճրագալոյցը, ութօրէքը, պահքն ու բարեկենդանը Ծնունդի անունով կոչել։ Նորէն բացատրուելիք կէտ մը չկայ։

ԾՆՈՒՆԴ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ — Տիրամօր ծնունդը Աւետարանին մէջ գրուած չէ, բայց հաստատուն ահանդութեամբ գիտենք թէ անոր ծնողքն էին Յովակիմ կամ Եղիակիմ Դաւթի ցեղէն, եւ Աննա՝ դուստր Յակոբայ Ղեւեայ ցեղէն, եւ թէ Աննա ամուլ էր եւ ուխտով ու աղօթքով ունեցաւ իր միամօր զաւակը Մարիամ: Ծննդեան տեղն ալ յայտնի չէ, բայց հասնաբար: Բեթղեհէմէն կամ Նազարէթէն տարբեր տեղ մը չէր։ Իսկ ժամանակն ալ Քրիստոսի ծնունդէն 17 կամ 18 տարի առաջ, զի սովարաբար 16 կամ 17 տարեկան եղած կը կարծուի Մարիամ Աւետման ատեն։ Տօնը կը կատարուի հաստատուն կերպով Սեպտ. 8–ին, ուր օր ալ որ հանդիպի, բայց Հայ Եկեղեցւոյ մէջ ԺԳ. դարուն միայն սկսած է հաստատուն կերպով տօնուիլ Աստուածածնի ծննդեան յիշատակը, եւ հին տօնացոյցներու մէջ Խաչի բարեկենդանի Կիրակիին ալ միացած կը գտնուի։

ԾՈՄ — Եկեղեցւոյ նախնական սովորութեան մէջ պահք կոչուածը կերակուր չուտելն էր, հետեւաբար կ’իմացուէր ինչ որ այժմ մենք կիմանանք ծոմ բառով։ Իսկ երբ բոլորովին անօթի մնալ չկրցողներու ներուեցաւ թեթեւ եւ չկշտացնող բանջարեղեն ուտել՝ առանց պահեցողութիւնը արուած սեպելու, պահք բառին իմաստը սեպհականուեցաւ մսեղէն ու կենդանական կերակուրներէ զգուշանալով՝ բուսեղէններով շատանալուն, եւ ծոմ բառը գործածուեցաւ առանց ուտելու պահեցողութեան։ Եկեղեցւոյ մէջ պահքէն զատ ծոմ ալ կը պահուի Առաջաւորաց հինգ օրերուն եւ Մեծ Պահքի իւրաքանչիւր եօթնեակին առաջին հինգ օրերուն, շաբաթ եւ կիրակի օրերէն զատ, իսկ մնացեալ բոլոր պահքերը ծոմ չունին։ Ծոմ պահելուօրերը պատարագ մատուցանելն ալ կը խափանուի։

ԿԱՆԱՉ ԿԻՐԱԿԻ — Այդ անունը կը տրուի Զատկի Գ. Կիրակիին որ Աշխարհամատրան տօն է, բայց բնաւ եկեղեցական ծագում կամ նշանակութիւն չունի, այլ հաւանաբար ժողովրդական հանդէսէ մը առնուած է, իբր դալարից տօն եւ կանաչներով զարդարուելու պարագայ, թէեւ պատմական յիշատակներ կը պակսին այս մասին:

ԿԱՐՄԻՐ ԿԻՐԱԿ — Այսպէս կը կոչուի Յինանց Դ. Կիրակին, որ Զատկէն 22 օր ետքը կու գայ եւ Զատկին պէս 35 օր շարժականութիւն ունի։ Այս անունը նաեւ եկեղեցական ծագում կամ նշանակութիւն չունի, այլ Կանաչ Կիրակի անունին նման գարնանային եղանակէն առնուած ժողովրդական խորչորջում մըն է, որովհետեւ դաշտերը կանաչնալէն ետքը նախ եւ առաջ կարմիր կակաչներով կը զարդանրուին:

ԿԻՐԱԿԻ — Շաբթուան առաջին օրն է, հին միաշաբաթին, որ Քրիստոսի Յարութեան նուիրուելով՝ Կիրակի կամ Տէրունի անունը ստացաւ, եւ ամբողջ քրիստոնէութեան համար հրամայեալ հանգստեան եւ աստուածային պաշտաման նուիրուած օրն եղա: Հայ Եկեղեցին ի սկզբանէ անտի նախադասեց որեւէ մեծ յիշատակ կամ տօն՝ Կիրակի օր կատարել, եւ շաբթուան մէջ ուրիշ հրամայեալ հանդստեան օր չունենալ։ Միայն վերջին դարերուն մէջ հետզհետէ շաբթուան լուր օրերուն մէջ ալ հրամայեալ հանգիստեան օրեր սկսան աւելնալ. ասոնք ա՛յնչափ Կիրակի: պալասփարին հետ միացած են որ ժողովուրդը մինչեւ հիմա այդ օրերուն համար Կիրակի բռնել բացատրութիւնը կը գործածէ։ Կիրակիչ դուրս հրամայեալ հանդնոեան օրեր այժմեան սովորութեան մէջ հետեւեալներն են. 1. Ծննդեան առաջին օրը, Ը. օրը ու, Տեառնընդառաջը, 2. հինգ տաղաւարներուն, Ծննդեան, Յարութեան, Այլակերպութեան, Վերափոխ ման ու Խաչվերացի Բ. օրերը, 3. Աւագ Եշ., Յարութեան Գ. օրը եւ համբարձման տօնը, 4. Աստուածածնի Աւետման, Ծննդեան, Ընծայման ու Յղութեան տօները, 5. Լուսաւորչի Գիւտ նշխարաց եւ Առաջին Լուսաւորչաց տօները, ընդամենը 17 օր։ Իսկ տեղ-տեղ իբր հրամայեալ տօն կը պահուին եւս Լուսաւորչալ Մուտն ի Վիրապը եւ Ելն ի Վիրապէն, Թադէոսի ու Սանդխտոյ, Սահակայ ու Մեսրոպայ եւՎարդանանց տօները։

ԿՐԿՆԱԶԱՏԻԿ ժողովրդական անուն մըն է որ երբեմն կը տրուի Զատկի Ը. օրուան կամ Նոր Կիրակիին, սակայն բնաւ եկեղեցական նշանակութիւն չունի։

հԱՂՈՐԴՈՒԹԻՒՆ — Քրիստոսի Տեառն մերոյ մարմնոյ ու արեան խորհրդոյն ի պատիւ յատուկ տօն մը ունին լատինները, որուն ծագումը նոր է։ Իսկ հին եկեղեցին այդ խորհրդական տօնախմբութիւնը կը կատարէ Աւագ Հինգշաբթի օր, որ հաղորդութեան խորհրդոյ հաստատութեան յիշատակն է։ Մեր մէջ այդ յիշատակութիւնը աւելի յատուկ նշանակութիւն մը ստացած է, որովհետեւ Աւագ հինգշաբթին հրամայեալ տօն կը պահուի, մինչ ուրիշ եկեղեցիներ այդ սովորութիւնը չունին:

ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՆ ՏԵԱՌՆ — Քրիստոս իր յարութենէն ետք քառասուն օր երկրիս վրայ մնաց (Գործ. Ա.3), յետոյ իր յարուցեալ ու փառաւորեալ մարմնով երկինք համբարձաւ։ Այդ խորհրդական տօնը կը կատարուի Զատկի քառասներորդ օրը, հինգարթի, որ 35 օրերու շարժականութեամբ Ապրիլ 30–էն մինչեւ Յունիս 3 կրնայ հանդիպիլ: Համբարձման տօնը կերեւայ թէ հին ժամանակ մեծ նշանակութիւն չունէր շաբթուան մէջ իյնալուն, վասնզի նախստօնա, իսկ չունի, բայց միջին դարերուն մէջ գլխաոր տէրունիներու ձեւը ստացած է: Համբարձումէն Հոգեգալուստ տասը օրերը՝ առանց յատկապէս համբարձման տօն ըլլալու, Յարութեան շարականներուն ու սաղմոսներուն հետ՝ համբարձման նուիրեալ շարականներ ու սաղմոսներ ալ ունին։

ՀԱՐՍԱՆԻՔ — Օրացոյցները սովորութիւն ունին նշանակել այն օրերը ուր կրնայ հարսանիք ըլլալ, եւ այն ալ Կիրակի օրուան առջեւ կը գրեն, մինչ բուն Կիրակի օրը հարսնիք չ’ըլլար։ Օրացոյցներուն նպատակն է իմացնել թէ այն շաբթուան մէջ հարսնիք կրնայ բալ։ Ընդհանուր կանոն է որ այն օրերը որ պահք պիտի պատուի, եւ այն օրերը որ տէրունի տօն կայ, ըլլայ հրամայեալ տօն, ըլլայ տէրունի ի լուրն, հարանիք ընել ներելի չէ, որով կը մնան այն օրերը որ սրբոց տօն է եւ պահք ալ չկայ։ Սովորաբար հարսանիքները Բշ. օր կ՚ըլլան, բայց Գշ. ու Եշ. օրերն ալ կրնայ ըլլալ, ինչպէս նաեւ շաբաթ օրերը մինչեւ կիրակամուտի ժամերգութիւնը։ Օրերը եկեղեցական օրէնքով երեկոյի երեկոյ կը համրուին, եւ ինչպէս Շաբաթ իրիկուընէ ետք կիրակամուտ է, այսպէս ալ Կիրակի երեկոյէն ետքը Երկուշաբթի կը նկատուի։

ՀՈԳԵԳԱԼՈՒՍՏ, որ է «Գալուստ Հոգւոյն Սրբոյ յառաքեալն»: Քրիստոս վերջին ընթրիքին ատեն խոստացաւ առաքեալներուն ղրկել Ս. հոդին (ՅովՏ. ԺԶ. 71), եւ համբարձման օրն ալ հրամայեց Երուսաղէմի մէջ սպասել մինչեւ Ս. Հոգին ընդունին (Ղուկ. ԻԴ. 49), ինչ որ կատարուեցաւ Զատկին յիսուն օրերուն լրանալէն ետքը (Գործ. Բ. 4), յանկարծ չնչինի մը, հրեղէն լեզուներու եւ ա՛յլ լեզուներով խօսելու նշաններով: Ս. Գիրքը «ի կատարել աւուրցն Պենտեկոստէից» կըսէ (Գործ. Բ. 1), եւ Քրիստոսի մահուան տարին Զատիկը Ուր. օր տեղի ունեցած ըլլալով, Պենտեկոստէն = Յիսունքը պէտք էր Ուր. օր լրանար, բայց աւանդութիւնը Կիրակի օրը եղած կընդունի այդ գալուստը եւ մենք ալ այժմ՝ Յարութեան օրէն յիսուն օր հաշուելով՝ Կիրակի օր կը կատարենք Պենտեկոստէն։ Այդ տօնն ալ Զատկին հետ 35 օրուան շարժականութիւն ունի եւ Մայիս 10–էն Յունիս 13 կրնայ հանդիպիլ: Հին դարերու մէջ մէկ օր միայն կը տօնուէր հոդեղալուստը եւ կը լրանային Ղազարու յարութենէն սկսեալ 58 օրերու տէրունական տնօրինութեան չարաշարեալ յիշատակները: Հոգեգալստեան յաջորդ օրէն կը սկսէր Եղիական պահքը։ Շնորհալին կարգադրեց ամբողջ շաբաթը ի պատիւ Հոգւոյն Սրբոյ տօն կատարել եւ յատուկ շարականներով ու ընթերցուածներով զարդարեց, եւ եկեղեցւոյ մէջ կատարուած կարգը փոխեց, այլ կերակուրներու պահքը չվերցուց:

ՀՐԱՄԱՅԵԱԼ Տ0Ն կը կոչուին այն օրերը յոր հրամայուած է հանգիստ ընել ու եկեղեցի երթալ, աչ խատութենէ դադրիլ եւ հոգեւորութեամբ անցընել։ Այդպէս են բոլոր տարւոյն 52 Կիրակի օրերը (որ 53 կ՚ըլլայ եթէ տարին Կիրակիով սկի)։ Կիրակիէն դուրս հանգիստ ընելու հրամայեալ օրերն ալ «կիրակի» կոչուելուն, այն տեղ ցուցակը դրուած է։

ՁԻԹԵՆԻ — Եկեղեցւոյ մէջ ձիթենւոյ ոստեր կը գործածուին Ծաղկազարդի առտուն եւ կը բաշխուին թէ՛ պաշտօնեաներուն եւ դպիրներուն եւ թէ ժողովուրդին «Փառք ի բարձունս»ի ատեն, եւ իւրաքանչիւրին աստը կը մնայ իրեն նուիրական յիշատակ մը։ Այդ սովորութիւնը հին է եւ Օձնեցին ալ կը շնչէ։ Ձիթենիի ոստերը յատուկ օրէնութիւն չունին։ Ուր ձիթենի չի հասնիր՝ ուռենիի ճիւղեր կը փոխանակուին, մինչեւ իսկ ցուրտ երկիրներ տերեւազուրկ ճիւղեր կը գործածուին։ Արմաւենւոյ ճիւղերով հիւսկէն ու զարդա րուն ոստերու կիրառութիւնը Արեւմուտքի մէջ ընդհանրացած է, բայց մեր մէջ սովորական չէ, թէեւ աւետարանն ու շարականը ձիթենւոյ հետ արմավենին ալ կը յիշեն։

ՂԱԶԱՐՈՒ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ — Քրիստոսի նշանաւոր հրաշքին յիշատակութիւնն է, որ կը կատարուի իբր տէրունի տօն եւ իբր փրկագործ տէրունականներուն չարքին նախադուռը։ Ծաղկազարդը յառաջող Շաբաթ օրը Ս. Ղազարու տօն չէ, եւ այդ առանձին կը կատարուի Խաչի Զ. Երկուշաբթին։ Ղազարու Յարութիւնը Ծաղկազարդի նախընթաց օրը տեղի ունեցած չէ, ոլոՏետեւ այդ հրաշքէն ետքը Քրիստոս պատ մը Եվրայիմ քա չուեցաւ (Յովհ. ԺԱ. 54), եւ նորէն Զատկի առթիւ Բեթանիա եկաւ, եւ Երուսաղէմ մտնելուն նախընթաց Շաբաթ օրը Ղազարու տան մէջ պատուասիրական ընթրիքի մը ներկայ գտնուեցաւ (Յովհ. ԺԲ. 29), եւ այդ ընթրիքին օրուան հետ միացուցած է եկեղեցին նոյնիսկ Ղազարու յարութեան ալ յիշատակը։ Տօնը Զատիկին հետ 35 օրերու շարժականութիւն ունի եւ Մարս 1-էն մինչեւ Ապրիլ 15 կրնայ հանդիպիլ։

ՃՐԱԳԱԼՈՅՑ — Մեծ տօներուն նախատօնակի երեկոները սովորութիւն էր ճրագ լուցանել եկեղեցւոյ մէջ. այդ սովորութիւնը նոյնիսկ ամէն կիրակամուտին ալ տեղի կունենար, եւ Լոյս Զուարթ երգը «Օրհնութիւն ճրագաց» կոչուած է։ Բայց հիմա Ճրագալոյց անունը կը գործածուի միայն ծննդեան ու Զատկի նախընթաց երեկոներուն արարողութեան՝ ամէնուն ձեռքը մոմեր տալով. եւ նույնիսկ երկու տօներուն նախնթաց ամբողջ օրը գրապալոյց կը կոչուի իբրեւ oր պատրաստութեան մեծ տօնին։

ՄԱՏՆՈՒԹԻՒՆ ՏԵԱՌՆ — Երկու իմաստով կ’առնուի այս յիշատակը, մէկը Յուդայի կողմէն կատարուած գաղտնի սակարկութեան իմաստով, որ տեղի ունեցաւ Աւագ Դշ. օր, եւ նոյն օրուան տօնական յիշատակն ալ կը կազմէ, բայց իբրեւ տօն չի յիշուիր։ Իսկ երկրորդը կ’առնուի իբր Քրիստոսի ձերբակալման եւ իր թշնամիներուն ձեռքն իյնալուն գործողություն՝ որ տեղի ունեցաւ Աւագ Հինգշաբթիէ Աւագ Ուրբաթ գիշերը: Աւելի այդ երկրորդ իմաստով կ’իմանայ եկեղեցին Մատնութեան յիշատակը, եւ Աւագ Ուրբաթի գիշերային եւ առաւօտեան մաղթանքներն ալ Մատնութեան հիշատակով կը զրուցուին։

ՄԵԾ ՊԱՀՔ — Եկեղեցւոյ օրինադրած պահքերուն ամենէն երկարր Մեծ Պահք անունն առած է։ Բուն Բարեկենդանի յաջորդ Բշ.էն սկսեալ մինչեւ Աւագ Շբ. օր կը տեւէ 48 օր շարունակ, կամ եօթը եօթնեակներու միջոց: Այդ պահքին 40 օրերը՝ այսինքն Բուն Բարեկենդանի յաջորդ չէ, մինչեւ Ղազարու Յարութեան նախընթաց Ուր. օրը, Բուն Քառասնորդական Մեծ Պատքը կը կազմեն, եւ այժմեան իմացուած կերակուրներու պատքէն զատ ծոմ ալ պիտի պատուի՝ Շաբաթ ու. Կիրակի օրերէն զատ։ Շաբաթ օրեր սրբոց տօն կը կատարուի, բայց պահքը չի լուծուիր, իսկ միւս հինգ օրեր եկեղեցական պաշտամանց մէջ ալ պահոց կարգ կը կատարուի։ Մեծ Պահքին Բ. շաբաթը պզտիկ տար.բերութիւն մը ունի միւս շաբաթներէն ընթերցուածներուն երկարութեամբ, որովհետեւ այս երկրորդ շաբաթը Մեծ Պահքէն զատ՝ չորս եղանակներու պահքերէն գարնանամուտի շաբաթապահքը կը կազմէ, եւ իբր կրկին պահք կը նկատուի։ Իսկ Աւագ Շաբաթը Մեծ Պահքին յարակից մաս մըն է եւ Յարութեան շաբաթապահքը կը կազմէ Ղազարու Յարութեան ու Ծաղկազարդի օրերուն պահքն ալ հարկաւ Յարութեան օրոք պահ.քը լուծելու յարմարութենէն առաջ եկած է, որով Քառասնորդական պահքն ու Յարութեան շաբաթապահքն իրարու կը կցուին եւ ամբողջ պատք մը կը կազմեն ի պատիւ Քրիստոսի տնօրինութեանց: Երբ Մեծ Պատոց մէջ պատահաբար հանդիպին Տեառնընդառաջի ու Աւետման տօները, եկեղեցական արարողութեանց համար Մեծ Պահոց բոլոր պահանջքները կը դադրին, վարագոյր ալ կը բացուի եւ բաց պատարագ կը մատուցուի, բայց կերակրոյ պահքը չի լուծուիր։ Իսկ Լուսաւորչի Մուտն ի վիրապին բաց պատարագը Սիմէոն Կաթողիկոսի կարգադրութեամբ սկսած է, յաոաջագոյն միւս շաբաթներուն պէս գոց պատարագ կը մատուցուէր։ Մեծ Պահոց յատկանիշներն են վարագոյրին փակ մնալը — որոնք բոլոր ժողովուրդը իբր ապաշխարող կը նկատուի, գոց պատարագը — որով Ժամաւորները հին ժամանակի արտաքին գաւթի մէջ ապաշխարողներուն կը հաւասարին եւ Արեւագալի, Ճաշու եւ Խաղաղականի յատուկ երգերը — որոնք կերպով մը պատարադի հանդիսութեան տեղը բռնած կ’ըլլան:

ՄԵՌԵԼՈՑ ՕՐ — Հայ Եկեղեցւոյ մէջ ննջեցեալներուն համար յատուկ յիշատակութիւն ու աղօթք կըլլան հինգ տաղաւարներուն Բ. օրերը, որոնք հրամայեալ հանգստեան տօն ալ եղած են՝ հաւատացեալներուն դիւրութիւն ընծայելու համար իրենց մեռեալներուն այցելելու եւ անոնց համար աղօթելու։ Մեռելոցի օր կը նկատուի Բուն Բարեկենդանի նախընթաց վերջ: ուտիք հինգշաբթին, որովհետեւ Մեծ Պահքի մէջ ննջեցեալներուն համար աղօթքներ կը դադրին եւ վերջին անգամ աւելի հանդիսաւոր կերպով ննջեցեալներուն համար աղօթել տալ պատշաճ էր։ Տարւոյն մէջ ամէն պահոց Ուրբաթներն ալ ննջեցեալներուն յիշատակ կըլլայ «հանգստեան հարց» ըսելով, իսկ այն ամէն օր որ պատարագ պիտի մատուցուի՝ գիշերապաշտման կարգը հանգստեան շարականով, աւետարանով ու երգով կը կատարուի, ի բաց առեալ կրկին տէրունիներն՝ յորս տէրունիներէն միոյն կարգը գիչերապաշտման տեղ կը քաղուի ի դիւրութիւն։

ՄԻՋԻՆՔ — Այս անունը կը տրուի Մեծ Պահքի կէսին՝ որ տօնական նշանակութիւն մը չունի։ Մեզ համար Միջինք է Դ. Չորեքշաբթին կամ Մեծ Պահոց 24–րդ օրը, իսկ լատինաց համար յաջորդ հինգշաբթին։ Միջինքէն սկսեալ՝ Խաղաղականի մէջ կ’երգուին ստեղի շարականները ըստ աւուր պատշաճի։

ՄԻՋՈՑ — Եկեղեցական կարգադրութեանց մէջ երկու մեծ տօներուն միջեւ գտնուած շաբաթները Միջոց կը կոչուին, որոնց Կիրակիները նոյն տօներէն սկսեալ կը համրուին թիւերու կարդով։ Միջոցներ կազմող տօներն են. Աստուածայայտնութիւն, Մեծ Պահք, Զատիկ, Հողեգալուստ, Վարդավառ, Աստուածածին, Խաչ եւ Յիսնակ, եւ այդ միջոցներուն վրայ բաժնուած են բոլոր տարւոյն Կիրակիները։ Մեծ Պատքը ունի 7 Կիրակի, Զատիկը 8, Հոգեգալուստը 7, Արտուածածինը 4 կամ 5, Խաչը 9 կամ 10, Յիսնակը 7 կամ 8, իսկ Աստուածայայտնութեան ու Վարդավառի միջոցները բոլորովին անստոյգ են, երկուքը մէկտեղ 10 կամ 11 կիրակի ունին, եւ որչափ մէկէն կը սկսի, միւսին վրայ կաելնայ: Այդ հաշւոյն բացատրութիւնը տոմարական ըլլալով՝ մեր նպատակէն դուրս է։

ՄԿՐՏՈՒԹԻՒՆ ՏԵԱՌՆ — Քրիստոսի մկրտութիւնը Աստուածայայտնութեան տօնին գլխաւոր յիշատակներէն մէկն է, եւ միշտ զոյգ կընթանայ Քրիստոսի Ծննդեան յիշատակին հետ բոլոր ութ օրերուն մէջ: Յատուկ կերպով Քրիստոսի մկրտութիւնը կը յիշատակուի Աստուածայայտնութեան օրը ջրօրհնէքի արարողութեամբ, եւ Ը օրուան շարականներն ու աւետարանն ալ բոլորովին Մկրտութեան նուիրուած են, այնպէս որ Ը. օրը կրնայ իբր յատուկ Մկրտութեան տօն ըմբռնուիլ։

ՄՈԽՐՈՑ ՕՐ — Լատին Եկեղեցւոյ սեպհական անուն մըն է որ կը տրուի Բուն Բարեկենդանի յաջորդող Չորեքշաբթիին, որ իրենց համար պահոց սկիզբն է, եւ Ծաղկազարդէն պահուած ձիթենին այրելով՝ մոտ խոր կը կազմեն, կ՚օրհնեն եւ հաւատացեալներուն գլխուն կը քսեն։ Մեր մէջ ո՛չ այդ սովորութիւնը կայ եւ ո՛չ այդ անունը։

ՅԱԿՈԲԱՅ (Ս.) ՊԱՀՔ — Այդ անունը կը տրուի Յիսնակաց Գ. եօթնեակին հանդիպող շաբաթապահքին ու անոր բարեկենդանին։ Ս. Յակոբայ պատուոյն հաստատուած չէ, այլ չորս եղանակներուն պահքերէն «Մեռնամուտի շաբաթապահքն է, եւ միայն նոյն եօթնեակին Շաբաթ օր Ս. Յակոբ Մծբնայ հայրապետի տօն ըլալուն՝ պատահաբար այդ անունն առած է։

ՅԱՅՏՆՈՒԹԻՒՆ ՏԵԱՌՆ — Միեւնոյն Աստուածայայտնութեան տօնն ու տօնական անունն է, աւելի համառօտ բառով բացատրուած, հետեւաբար նոր բան մը չկայ աելցնելիք։ Ըստ ոմանց Յայտնութիւն անունով կ՚իմացուի մոգերուն կողմէ նորածին Քրիստոսի ընծայուած երկրպագութիւնը, սակայն այս յատուկ իմաստը չի կրնար հաստատուիլ եկեղեցական կարգադրութիւններէ:

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՏԵԱՌՆ — Քրիստոսի յարութիւնը Քրիստոնէական Եկեղեցւոյ մեծ խորհուրդն ու ամենէն փառաւոր տօնն է։ Ասոր յիշատակը կապուած է հրէից Պասեքին հետ որ մեր հայացի Զատիկ անունով ճանչցուած է։ Քրիստոսի Յարութեան բուն տօնը, այսինքն Զատիկը 35 օրերու շարժականութիւն ունի եւ Մարտ 22–էն մինչեւ Ապրիլ 25 կրնայ հանդիպիլ, եւ իրեն հետ կը շարժին Զատկէն դէպ ի վեր մինչեւ Առաջաւոր տասը, եւ Զատկէն դէս ի վար մինչեւ Վարդավառ 13 շաբաթները, ընդամենը 24 շաբաթներու շարժական միջոց մը։ Քրիստոսի Յարութեան տօնը կը սկսի Զատկի նախընթաց Ճրագալոյցի երեկոյէն եւ կը տեւէ 40 օր շարունակ, որուն վերջին 50–րդ օրը Հոգեգալուստ է։ Տարուան մէջ ալ բոլոր 52 կիրակիները Յարութեան տօն են, եւ երբ ուրիշ տէրունի տօն ալ հանդիպի:, Յարութիւնը չի ջնջուիր, այլ միւս տէրունիին հետո կը խառնուի։ Մեծ Պահոց եօթը Կիրակիներուն մէջ ալ Յարութեան յիշատակը չի ջնջուեր, ինչպէս յայտնի է շարականներին ու երգերէն, բայց Սիմէոն կաթողիկոսի կարգադրութեան զօրութեամբ Յարութեան պատշաճները նուազած են, եւ մաղթանքները ի պատիւ Տէրութեան Տեառն, եւ Իւղաբերիցն ի յիշատակ Թաղման Տեառն վերածուած են։ Ասով հանդերձ Յարութեան պատշաճները ի սպառ չեն վերցուած։

ՅԻՆՈՒՆՔ = ՅԻՍՈՒՆՔ — Այս անունը կը տրուի Զատկէն մինչեւ Հոգեգալուստ 50 օրերուն միջոցին՝ որ ամբողջովին տէրունի տօներ են ի պատիւ Յարութեան եւ վերջին տասը օրերը նաեւ ի պատիւ Համբարձման, իսկ վերջին յիսներորդ օրն ալ Հոգւոյն Սրբոյ գալստեան նուիրուած է։ Այդ յիսուն օրերը ամբողջովին ուտիք էին, որովհետեւ Հայ Եկեղեցին չէ ուզած Մեծ Պահքէ դուրս տէրունի օր մը պահք պահել։ Միայն Շնորհալիէն սկսեալ՝ համբարձումէն ետքը եկող երկու ուրբաթները եւ մէկ չորեքշաբթին պահք: օր եղան կերակուրի կողմէ՝ եկեղեցւոյ մէջ տէրունի տօնը անփոփոխ մնալով։

ՅԻՇԱՏԱԿ — Բացատրութիւնը հին ու եկեղեցական առմամբ կը նշանակէ ինչ որ այժմեան սովորութեամբ Տարեդարձ կ’անուանենք։ Եկեղեցին պատշաճ դատեց թէ՛ Քրիստոսի տնօրէնութեանց, եւ թէ սուրբ ու մեծ անձնաւորութեանց տարեդարձները կատարել. եւ ասոնք հանդիսաւորապէս կատարուելուն՝ տօն անունն ալ ստացան։ Բայց աւելի ճիշդ կիրառութեամբ «տօն» անունը կու տանք տէրունի յիշատակներուն, իսկ սրբոց տօներուն՝ «յիշատակ» բացատրութիւնը, որովհետեւ մեր եկեղեցւոյ վարդապետութեան համեմատ իսկապէս եւ բառին սեղմեալ իմաստով այդ անունը չի գործածուիր սուրբ անձնաւորութեանց, եւ միշտ «որոց այսօր է յիշատակ» բացատրութիւնը կը գործածուի անոնց համար։

ՑԻՍՆԱԿ — Յիսուն օրերու միջոց մըն է՝ որ կը յառաջէ Աստուածայայտնութեան տօնը, եւ որ երբեմն Մեծ Պահքի պէս ամբողջովին պահք էր, բայց հիմա սավորական Դշ.էն եւ Ուր.էն զատ երեք շաբաթապահքերու վերածուած է, առաջին շաբաթը «Յիսնակաց պահք» անունով, երկրորդ շաբաթը, որ Ձմեռնամուտի պահքն է՝ Ս. Յակոբայ պահք կոչուած, եւ վերջին շաբաթը Ծննդեան պահք կոչուած։ Յունուար 6–էն ետեւ համրելով յիսուն օրեր Նոյեմբեր 18–ին կը յանգին, եւ անոր մերձակայ Կիրակին ալ կ’ըլլայ Յիսնակաց Բարեկենդան, որ 7 օրերու շարժականութեամբ Նոյեմբրեր 15–էն մինչեւ 21 կրնայ հանդիպիլ։

ՅՂՈՒԹԻՒՆ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ — Վերջին դարերուն մէջ միայն տօնելի եղած է եկեղեցւոյ մէջ Աստուածածնի հղիութեան յիշատակը Դեկտեմբեր 9–ին՝ ուրիշ արեւելեան եկեղեցիներու նման, մինչ լատինը Աստուածածնի յղութիւնը կը տօնեն Դեկտեմբեր 8–ին: Այս տօնը կը կատարուի ո՛ր օր ալ հանդիպի։ Հռովմէական Եկեղեցին 1854–ին իբր հաւատոյ վարդապեութիւն հռչակեց թէ Աստուածածնի յղութիւնը անարատ եղած է, բոլորովին ազատ ադամային սկզբնկան մեղքէն, սակայն մեր եկեղեցին եւ ուրիշ եկեղեցիներ ալ վերջին ժամանակներու մէջ գտնուած կամ կազմուած հաւատքներ չեն ընդունիր, եւ ինչ որ Քրիստոսի Աստուծոյ սեպհական է, չեն կրնար վերագրել որեւէ մարդկային արարածի։

ՅՈՎՆԱՆՈՒ ՅԻՇԱՏԱԿԸ, որ կը կատարուի Առաջաւորաց Պահոց Ուր. օրը՝ Ս. Յովնան մարդարէ ին տանը չէ, որ կը կատարուի միւս փոքր կոչուած մարդարէներուն հետ Վարդավառի Գ. Երեքշաբթին, այլ պարզապէս Յովնանու Նինուէ երթալուն ու նինուէացւոց ապաշխարելուն յիշատակն է, իբր օրինակ նշանաՆոր ապաշխարութեան մը, զոր մեր Լուսաւորիչը նորահաւատ հայոց առջեւը դրաւ, երբ Վիրապէն ելլելէն ետքը առաջին պահքն ու ապաշխարութիւնն աւանդեց անոնց, եւ որուն տարեդարձն է Առաջաւորաց շաբաթապահքը, եւ նոյն պատ քին Ուրբաթ օրն ալ Յովնանու նինուէացւոց յղուելուն յիշատակութիւնը։

ՆԱՒԱԿԱՏԻՔ անունն իր ուղղակի ու բառական իմաստով կը նշանակէ «նոր լինել, նոր կերտել»: Ընդհանուր սովորութիւն եղած է որ նոր կերտուած ու նոր աւարտած շէնքի մը բացումը հանդիսաւորապէս կատարուի, եւ այս առմամբ նորաշէն տաճարի, տան, առարկայի եւլն. բացման ու նուիրագործութեան հանդեսը կոչուեցաւ նաւակատիք։ Ըստ այսմ ամէն նորաշեն եկեղեցւոյ նաւակատիք կը կատարուի, եւ նոյն նաւակատիքին տարեդարձի հանդէսն ալ նաւակատիք կը կոչուի։ Մեր եկեղեցին նաւակատիքները յարմարագոյն կերպով սկսաւ կատարել կամ յիշատակել մեծահանդէս տօներու նախընթաց օրերը, շաբաթապահքին վերջը, եւ այդ առթիւ ալ պահոց խստութիւնը մասամբ մեղմացնել առանց բոլորովին սահքը ջնջելու, այսինքն մսեղէնի արգելքը ամուր պահելով՝ ձկնեղէն: ու կաթնեղենի կիրառությունը ներել պատարագի մատուցումէն ետքը։ Այդ պարագայէն առնելով՝ մեղմացեալ պահքի կերակուրն ալ նաւակատիք կոչուեցաւ։ Այժմ այդ տարբեր իմաստներէն իւրաքանչիւրով ալ կը գործածենք նաւակատիք բառը։ Կ’ըսենք այս ինչ նոր աւարտած եկեղեցւոյ նաւակատիքը պիտի կատարուի, այսինքն է առաջին նուիրագործութիւնը, կամ՝ թէ այս ինչ օր այս ինչ եկեղեցւոյ նաւակատիքն է, այսինքն նուիրագործութեան տարեդարձը, կամ՝ թէ այս ինչ օրը նաւակատիք է, այսինքն ձկնեղէն ու կաթնեղէն կերակուր կրնայ գործածուիլ։ Նաւակատիքն իբր առանձին տօն նշանակուած է Խաչվերացի տօնին նախընթաց Շաբաթ օրը, եւ է Երուսաղէմի Ս. Յարութեան մեծ տաճարին հեղինէ դշխոյին ձեռքով շինուելէն ետք նուիրագործուելուն եւ օծուելուն տարեդարձը, որ բոլոր քրիստոնէութեան համար կարեւոր յիշատակ մըն է, եւ կ’արժէր ալ որ հաստատուն տօն ունենար: Նաւակատիք բառը կը նշանակում նաեւ հնդ սաղաւարներուն նախընթաց օրերուն, բայց կերակրեղէններու տեսակէտով, որովհետեւ ներելի է Վարդավառի, Աստուածածնի ու Խաչի նախընթաց Շաբաթ օրերուն առաւօտեան պատարագէն ետքը, իսկ Ծննդեան ու Զատկի ճրագալոյցներուն երեկոյեան պատարագէն ետք՝ կաթնեղէն ու ձկնեղէն կերակուրներ գործածել։

ՆՈՐ ԿԻՐԱԿԻ կը կոչուի Զատկին անմիջապէս յաջորդող կիրակին, որովհետեւ Միաշաբաթի օրը Քրիստոսի յարութեամբ նուիրագործուեցաւ եւ Կիրակի = տէրունի օր եղաւ, եւ հետեւաբար առաջին անգամ անոր յաջորդող Միաշաբաթը կ՝ըլլայ նոր Կիրակի մը։ Նոր Կիրակին Զատկին ութերորդը ու Զատկի նման օր մը ըլլալով՝ Կրկնազատիկ ալ կոչուեցաւ։ Անոր յիշատակը Քրիստոսի Յարութեան տօնէն զատ հեթանոսաց կոչման եւ Քրիստոսի եկեղեցւոյն ընդարձակման եւ տարածման ալ յիշատակը կը պարունակէ, եւ այս տեսակէտով եկեղեցւոյ տօներուն շարքին ալ կանցնի։

ՇԱԲԱԹԱՊԱՀՔ — Մեր եկեղեցւոյ յատուկ սովորութիւնն է շաբաթ մը ամբողջ պահք պահել։ Լատինք օրական պահքեր ունին, յոյները մէկէ աւելի մեծ պահքեր ունին, իսկ մեր մէջ Ներսէս Բ. Բագրեւանդացի կաթողիկոսին կարգադրութեամբ, Մեծ Պահքէն դուրս եղող պահքերը շաբաթներու վերածուեցան եւ տասներկու շաբաթներ սահմանուեցան տասներկու ամիսներու համեմատ։ Տասներկու շաբաթապահքերէն հինգը սահմանուեցան սա՛ հինգ տաղաւարներու կամ մեծ տէրունի տօներուն ի պատիւ — Ծննդեան պահք, Յարութեան պահք որ է Աւագ Շաբաթ, Վարդավառի պահք, Աստուածածնի սահք եւ Խաչի պահք։ Չորսն ալ եղանակներու պահք են, որոնք են դարնանամուտի՝ այսինքն Մեծ Պահոց Բ. շաբաթը, ամառնամուտի՝ Եդիական պահքը, աշնանամուտի՝ Վարագայ Խաչի պահքը, ձմեռնամուտի՝ Ս. Յակոբայ պահքը։ Մնացած երեքէն մին է Առաջաւորաց պահքը Լուսաւորչէն հայտատուած, միւսն է Յիսնակաց պահքը՝ Ծննդեան Մեծ Պահքին առաջին շաբաթը, եւ երրորդն է Լուսավորչի պահքը՝ մեր եկեղեցւոյն ի պատիւ սրբոց հաստատած միակ պահքը։ Ինչպէս կը տեսնուի, 12 շաբաթապահքերէն երկուքը Մեծ Պահքին հետ խառնուելուն՝ Մեծ Պահքէն դուրս 10 շաբաթներ կը մնան։ Այս չարաթապահքերը հինգ. օրով միայն կը բռնուին՝ Բշ.է մինչեւ Ուր.: Վարդավառի, Աստուածածնի եւ Խաչի տօներուն Շբ. օրը նաւակատիք է առաւօտեան պա տարագէն ետքը, Զատկի նախընթաց Շաբաթ օրը նաւակատիք է երեկոյեան պատարագէն ետքը, Առաջաւորաց, Եղիական, Լուսաւորչի, Վարագայ Խաչի, Յիսնակաց եւ Ս. Յակոբայ սա է քերուն Շաբաթ օրերը ուտիք են: Մեծ Պահոց Բ. Շաբթուան Շաբաթ օրն ալ պահք է բոլոր Մեծ Պահքին հետ։ Ծննդեան պահքը միայն անկանոն է, որովհետեւ բարեկենդանը կիրակի չէ, այլ Դեկտեմբեր 30–էն մինչեւ Յունուար 4 վեց օր պահք է, եթէ մէջը Շաբաթ կամ Կիրակի ալ իյնայ, իսկ Ճրագալոյցի երեկոյեան պատարագէն ետքը նաւակատիք է ինչ օր ալ ըլլայ։

ՇՈՂԱԿԱԹ — Ս. Լուսաւորչի տեսիլքէն առնուած է անունը, ինչպէս եւ Էջմիածին անունը, եւ կը նշանակէ թէ «Շող լուսոյ կաթեց» երկինքէն։ Երկու տաներն ալ Լուսաւորչի տեսիլքին հետ կապուած են, միայն թէ Էջմիածնի տօնը ուղղակի տեսիլքին տօնն է, իսկ Շողակաթի տօնը նոյն տեսիլքին համեմատ շինուած Էջմիածնի Մայր տաճարին նաւակատիքին տօնն է։ Մայր տաճարն ալ Աստուածածնի անունին նուիրուած ըլլալով՝ Վերափոխման մեծ տօնին նախընթաց շաբաթ օրը Շողակաթի տօն կը կատարուի, այսինքն Մայր տաճարին նաւակատիքին տարեդարձը, եւ պատմական յիշատակներու հաշուով ալ 303 տարւոյ Աստուածածնին տօնին նուիրագործուած եւ օծուած է նոյն տաճարը: Շողակաթի տօնին իմաստը համաձայն է եկեղեցւոյ տօներու եւ նաւակատիքի տոօներուն մասին տրուած բացատրութեանց:

ՈՏՆԱԼՈՒԱՅ — Քրիստոս իր վերջին ընթրիքին միջոցին իբր ողջոյն հրաժեշտի եւ իբր օրինակ խոնարհութեան եւ իբր նշանակ Ս. հաղորդութեան խորհըրդոյն պահանջած սրբութեան ու մաքրութեան՝ իր սեզանակից առաքեալներուն ոտքերը լուաց: Այս գործողութեան յիշատակութիւնը կը կատարուի եկեղեցւոյ մէջ ոչ թէ լոկ զայն յիշելով ու օրհնելով, ինչպէս ուրիշ տնօրինական գործեր, այլ եւ իրօք ոտքերը լուալով։ Այս արարողութիւնը սահմանուած է Աւադ Եշ. երեկոյին։ Ըստ հին արարողութեան ոչ թէ թուով ու չափով ոտքեր պիտի լուացուին, այլ եկեղեցւոյ մեծը քահանաներուն ոտքերը լուանալէն ետքը, անոնք ալ իրենց կարգին պիտի նստին լուալու եւ բոլոր ներկայ ժողովուրդին ոտքերը պիտի լուացուին: Ոմանք Ոտնալուան թէեւ իբր խորհուրդ կը յիշեն, բայց բուն եկեղեցւոյ խորհուրդ չէ, այլ խորհրդական կոչուած արարողութեանց կարդէն է որոնք շնորհաց մասնակցութիւն կը գործեն, եւ ըստ այնմ Ոտնալուային լուացուողներն ալ նոյն բարեպաշտական զգացումն ունին։ Շատ տեղեր նոյն զգացման հետեւանքով, եւ նկատելով որ ոտուըները մերկացնել եւ լուալ տալ նիւթական դժուարութիւն ունի, միայն ձեռուընին լուալ կու տան շնորհաց մասնակցութիւն ունենալու դիտաւորութեամբ։ Լուացման արարողութեան ատեն սովորութիւն է միայն աջ ոտքը լուալ, թէեւ Քրիստոս առաքելոց երկու ոտքերն ալ լուացած ըլլայ։ Լուացումէն ետքը պարզ կարագ իւղով փոքրիկ օծում մըն ալ կ’աւելցուի՝ որ թեեւ վերջին ընթրիքի պատմութեան մէջ յիշուած չէ, բայց Աւետարանին մէջ քանի մը անգամ ոտքի լուացում կը պատմուի, ազնիւ իւղով օծելն ալ կը յիշուի, եւ այդ հիմամբ ջրով լուացման իւղով օծումն ալ կ՚աւելցնենք։

ՈՒՏԻՔ կը կոչուին այն օրերը, որոնց համար պահեցողութեան հրաման չկայ եւ հնար է ուտել ինչ որ ոք ուղէ եւ երբ որ ուզէ: Մեր եկեղեցւոյ հնադոյն սովորութիւնները զննելով՝ կը տեսնենք որ միշտ նպատակ ունեցած է տէրունի տօները ուտիք օրուան բերել, եւ այս պատճառաւ երբեմն տօնը Կիրակին փոխուած է, եւ երբեմն տէրունի տօնին պատճառաւ պահքը խափանուած է։ Այսպէս Յարութեան յիսուն օրերուն եւ Ծննդեան ութը օրերուն պահքը խափանուած է։ Իսկ ինչ որ այժմ կը գտնենք պահքի հետ տէրունի տօն՝ միջին դարէն այս կողմ հաստատուած են, ինչպէս Հոգեգալստեան «Եօթնօրէքը», Վերափոխման «Իննօրէքը», Խաչի «Եօթնօրէքը» եւ հաստատուն օրով կատարուող Աստուածածնի տօները: Սրբոց յիշատակներէն ալ կայ փոքր մաս մը որ պահք օրերու մէջ կը կատարուի, բայց ընդհանրապէս սրբոց տոներն ալ ուտիքին կը հանդիպին, իսկ ուտիք չեղող օրեր կերակուրի պահոց հետ եկեղեցւոյ մէջ ալ կարդ կը կատարուի։

ՉԱՐՉԱՐԱՆՔ ՏԵԱՌՆ իբրեւ յատուկ տնօրինական գործողութիւն կը յիշատակուի Աւագ Ուրբաթ օր Մատնութեան ու Խաչելութեան հետ։ Քրիստոսի մատնութունը՝ իսկապէս իր թշնամիներուն ձեռք իյնալը, եւ Խաչելութիւնն ալ փրկագործ տնօրինութեանց վերջին մասը կը նշանակեն, որով Չարչարանք անունին ներքեւ Դիմացուին այն ամէն նախատինքներն ու չարչարանաները, որ Քրիստոսի վրայ գործուեցաւ Գեթսեմանին մինչեւ Գողգոթա, եւ յատկապէս Աննայի ու Հերովդէսի ու Պիղատոոսի դատարաններուն մէջ։

ՊԱՀՔ բառին ճիշդ իմաստն է զգուշանալ, ինքզինքը բանէ մը զրկել, ժուժկալել. եւ առաջին ժամանակներու եւ Հին Կտակարանի ու Աւետարանի մէջ պահքը կը նշանակէր պարզապէս կերակուրէ զգուշանալ, չուտել, ծոմ բռնել։ Պօղոս առաքեալին թոյլտուութիւնը, որ բոլորովին անսուաղ կենալ չկրցող տկարը կարենայ քիչ մը բանջար ուտել (հռոմ. ԺԴ. 2), որ է կատարեալ սնունդ չտուող կերակուր մը, սկսաւ կամաց–կամաց ընդարձակուիլ եւ թեթեւ կերակուրներով սնանիլը սկսաւ պահք կոչուիլ, եւ պահքն եղաւ կերակուրներու տեսակին վրայ հիմնուած ժուժկալութիւն մը։ Առաջ միայն բանջարեղենները ներուեցան, յետոյ ընդեղէնք, վերջապես բուսականներէ քամուած հիւթը, ինչպէս ձէթ, գինի եւն.։ Մեր եկեղեցին այժմ պահքին սահման դրած է բուսական արտադրութիւաները, միակ ու բացառիկ յաւելուած ընդունելով մեղրը՝ որ կենդանական կիթ մըն է։ Ուրիշ եկեղեցիներու մէջ սկսած են ներուիլ կթեղէնք, կաթնեղէնք ու ձըկնեղէնք՝ որ մեր մէջ նաեւ ակատիք կոչուած կէս պահք օրերը միայն կը ներուն, մինչեւ իսկ Լատին Եկեղեցւոյ մէջ միսէ զգուշանալով՝ այլ ճարպը գործածելով՝ պահք կը պահուի։ Այս կերակուրներու պատքն է, եւ ամէն եկեղեցիք ալ ունին զայն: Մեր մէջ եկեղեցւոյ պահք մըն ալ կայ, որ է տէրունական ու սրբոց տօներէ զգուշանալ եւ արարողութեանց կամ ժամերգութեանց մէջ միայն ապաշխարութեան կարգ կատարել։ Ընդհանուր առմամբ իւրաքանչիւր եօթնեակին Չորեքշաբթին եւ Ուրբաթը, բոլոր Մեծ Պահքը ու շատ շաբաթապահքերը կերակուրներու պահին հետ եկեղեցւոյ պահք ալ ունին, սակայն վերջին կարգադրութեանց համեմատ կան օրեր՝ ուր կերակուրներու պահքին օրէնքը պատուելով հանդերձ՝ տէրունական կամ սրբոց տօներ կը կատարուին եկեղեցւոյ մէջ։ Այս մասին մանրամասն բացատրութեան չմտնելու համար՝ համառօտ ցուցակ մը բաւական կը համարինք։ Արդ, Աստուածայայտնութենէն սկսեալ՝ տարւոյ մը շրջանին մէջ ուանինք։ … Ըստ այսմ իւրաքանչիւր տարի ունենք կերակուրի պահք 158 օր, իսկ եկեղեցւոյ պահք 117 օր, որ կրնան մէկ–երկու պակաս ըլլալ՝ տօներու շարժականութեան հետեւանքով։ Միջոցները միջին հաշուով առած ենք, փոփոխութիւնները իրար կը լրացնեն:

ՋՐՕՐՀՆԷՔ թէպէտ տօն մը չէ, այլ պարզ արարողութիւն մը, սակայն իբր տօն կը նկատուի, որովհետեւ Քրիստոսի Մկրտութեան յիշատակութիւնն ու օրինակն է։ Կը կատարուի Ծննդեան առտուն պատասազէն ետք։ Տեղ–տեղ սովորութիւն կայ Ջրօրհնէքը գետի կամ լիճի կամ ծովու վրայ կատարել՝ որ ասելի տարածուած սովորութիւն մըն է Յունաց մէջ։ Մեր կողմերը Եկեղեցւոյ մէջ կը կատարենք ջուրի օրէնութունը։

ՍՐԲՈՑ ՏՕՆ — Մեր եկեղեցին ամիսներու հասնոաստուն օրերով սրբոց յիշատակ չի կատարեր, այլ եօթնեկական դրութեամբ՝ որ է շաբաթներու յաջորդութիւնը։ Շաբթուան մէջ ալ միայն Երկուշաբթի, Երեքշաբթի, Հինգշաբթի եւ Շաբաթ օրերը կրնան սրբրոց յիշատակներ կատարուիլ՝ եթէ ուրիշ արգելք չըլլա. առաջին երեք օրերը կրնան տէրունի տօնի եւ եկեղեցական սահքի փոխուիլ, իսկ Շաբաթ օրը միայն տէրունի տօնի։ Սրբոց տօներն ընդհանրապէս ուտիքի օրերն են. միայն երեք շաբաթապահքեր կան՝ այսինքն Լուսաւորչի, Վարագայ Խաչի ու Ս. Յակոբայ, որոնց մէջ սահոց ոոօն կը կաւոարուի կերակուրներու պահքո մէկտեղ, նոյնը կը հանդիպի նաեւ Մեծ Պահքին ու Ծննդեան պահքին Շաբաթ օրերը։ Տարւոյն մէջ կատարուելիք սրբոց տօներուն քաղուածը հետեւեալն է։ միջոցները միշտ միջին հաշուով նկատել պարտաւորում ենք։ … Ըստ այսմ տարւոյն մէջ ունինք սրբոց տօներ ուտիք օրով 113 եւ պահքով 15 օր, որ է ընդամ էնը 128 օր, կամ տօներու եւ օրերու շարժականութեամբ մէկերկու օր պակաս։ Տօնուած սուրբերը առնուած են հին Ուխտէն եւ քրիստոնէական առաջին հին դարերէն, իսկ այս դարերէն ետքը միայն Հայ Եկեղեցւոյ սեպհական սակաւաթիւ սուրբեր աելցած են: Այս մասին մանրամասնութիւնք ուրիշ անգամ:

ՎԱՐԱԳԱՅ ԽԱՉ — Խաչի հրաշալի երեւումներէն Յունաց Եկեղեցին ունի Երուսաղէմի երեւումը 351–ին, իսկ հայոց Եկեղեցին Վարագայ երեւումը 653–ին: Մենք ալ կը կատարենք Երեւման Խաչին տօնը, եւ բացատրեցինք։ իսկ Վարագայ երեւումը տեղի ունեցաւ Ներսէս Գ. Շնող Կաթողիկոսի օրով, որ այդ երեւման տօնն ալ հաստատեց: Ս. հռիփսիմէ իրեն հետ ունեցած է բուն Խաչափայտէն մաս մը՝ զոր ի վերջոյ պահած է Լարագէն վեր գտնուող Գալիլիա կոչուած ժայռին մէջ, եւ այդ Խաչափայտի մասը լուսաւոր տաճարի տեսիլքով յայտնուած է Թոդիկ ճգնաւորին, եւ տեղին երլեյ/՝ եկած հանգչած է Վարագայ վանքին եկեղեցին, ու առաջ Թոդիկ ու Յովէլ ճդնաւորները եւ յետոյ բոլոր շրջակայ գիւղերէն եւ Վան քաղաքէն եկող ուխտաւորները տեսած ու պաշտած են։ Խաչափայտին գիւտը 327–ին տեղի ունեցաւ, իսկ Ս. հռիփսիմէի մար– տիրոսութիւնը 301-ին կատարուած ըլլալով՝ Խաչի գիւտէն առաջ Խաչափայտի մասունքին գոյութիւնը կրնայ մեկնուիլ կրկին աւանդութիւններով։ Որովհետեւ թէ՛ Տեառնեղբայր Յակոբոս առաքեալին համար կ’ըսուի թէ կրցած է մաս մը ձեռք ձդել Վերացման ատեն, եւ թէ՛ Պատրոնիկէ դշխոյի համար կը պատմուի թէ Կղոդիոս կայսեր օրոք (41—54) Խաչափայտի մաանաւոր դիւտ մը ընել յաջողած է։ Վարագայ վանքին մէջ հանգչող Խաչափայտը աւելի սովորական կերպով կոչուած է Ս. Նշան, եւ Ս. Նշանի մասունքը մինչեւ 1021 նացած է Վարազ, եւ նոյն տարին փոխադրուած է Սեբաստիա, 1026–ին դարձեալ Վարաղ բերուած է, 1651–ին Խոշաբ տարուած, իսկ 1655–ին Վանայ Ս. Տիրամայր Մայր Եկեղեցին դրուած՝ որ այնուհետեւ կրչուեցաւ Ս. Նշան: հոն ցարդ կը մնայ Վարագայ Ս. Խաչը։ Տօնը կը կատարուի Վերացման Խաչէն 15 օր ետք, այսինքն Սեպտեմբեր 25–էն մինչեւ հոկտեմբեր 3 հանդիպող Կիրակին։

ՎԱՐԱԳԱՅ ՊԱՀՔ — Վարագայ Խաչին նախընթաց եօթնեակը շաբաթապահք է, եւ Վարագայ Խաչէն կ’առնէ անունը, սակայն տօնիին հետ աղերս չունի։ Չորս եղանակներում պահքերէն աշնանամուտի շաբաթապահքն է՝ որ սրբոց տօներով ալ կը պահուի, եւ չարաթ օրն ալ ուտիք է պարզապէս, եւ նաւակատիք ալ չկայ։ Այդ շաբաթ օրը հաստատուն կերպով Ս. Գէորգի տօնն ըլլալուն՝ աշնանամուտի պահքը Ս. Գէորգայ Պահք ալ կը կոչուի։

ՎԱՐԴԱՎԱՌ — Հին հեթանոսական ժամանակն մնացած մեծ տօնի մը անունն է՝ որ վարդերով զարդարուելուն օրն էր, եւ վառ բառն ալ փայլունի եւ զարդարունի իմաստով գործածուած է։ Թէ վարդավառը Ամանորի տօնին հետ նոյն կամ թէ տարբեր տօն մըն է՝ այստեղ քննութեան չենք առներ, միայն դիտել կու տանք թէ շատ հին հեթանոսական տոներ նպատակնին ու յիշատակնին միոխելով՝ անուննին պահեցին Հայոց քրիստոնէութեան մէջ, ինչպէս Զատկի ու Ծաղկազարդի անուններու համար ըսինք։ Այդ կերպով հին Վարդավառի տօնն ալ Քրիստոսի Այլակերպութեան կամ Պայծառակերպութեան տօնին փոխուեցաւ: Հին Վարդավառի յիշատակներն են վարդով զարդարուիլ, աղաւնի թռցնել եւ ջուր սրսկել, որ հիմա ալ Այլակերպութեան տօնին առթիւ կը գործադրուին։

ՎԵՐԱՑՄԱՆ ԽԱՉ ալ կը կոչուի Խաչվերացի տօնը, որ այդ անունին տակ բացատրուեցաւ։

ՎԵՐԱՓՈԽՈՒՄ — Ա. Աստուածածնի մեռնելուն ու երկինք փոխադրուելուն յիշատակն է՝ որ կը տօնուի պարզ Աստուածածին, կամ Փոխումն կամ Ննջումն անուններու ներքեւ ալ։ Որովհետեւ եկեղեցին կ’ընդունի թէ Քրիստոս ինքնին եկաւ իր մայրը փոխադրելու, տէրունի տօնին յիշատակութիւնը կը կատարուի Գալուստ ի փոխումն մօրն բացատրութեամբ, եւ այդ անունին ներքեւ բաւական տեղեկութիւններ տրուեցան արդէն։ Վերափոխումը Հայ Եկեղեցւոյ տաղաւար կոչուած հինգ մեծ տօներէն մէկն է, կը կատարուի 0զոստոս 15–ին մերձակայ, այսինքն Օգոստոս 12–էն մինչեւ 18 հանդիպող Կիրակին. ունի շաբաթապահք, նաւակատիք ու մեռելոց: Աւելի հին դարերու մէջ երեք օր միայն կը կատարուէր, սակայն Շնորհալւոյն կարգադրութեամբ հիմա ինն օր կը կատարուի, Կիրակիէն մինչեւ միւս Երկուշաբթի:

ՎԻՃԱԿ — Այդ անունը կը տրուի համբարձման տօնին, որովհետեւ Քրիստոսի համբարձումէն ետքը առաքեալներն ու աշակերտները ժողով ըրին՝ Յուղային տեղ մէկն անցընելու տասներկուքներուն թիւը լեցնելու համար, եւ վերջնական կերպով մէկու մը վրայ չկրնալով որոշում տալ, երկու ընտրելիներ զատեցին, Յովսէփ Յուսնոսն ու Մատաթիան, եւ այս երկուքին վրայ վիճակ նետեցին եւ վիճակը Մատաթիայի ելա. (Գործ. Ա. 26): Որովհետեւ այդ ժողովը ճիչդ Համբարձման օրը չգումարուեցաւ, այլ Համբարձումէն Հոգերալուստ անցնող տասը օրերէն մէկուն մէջ, սովորութիւն է Համբարձման դիմացի Եշ., այսինքն Ը. օրը բուն վիճակին օրը կարծել, սակայն աւելի սովորաբար համբարձման օրը իբր Վիճակի օր ընդունուած է, եւ նոյն օր ժողովրդական վիճակ հանելու հանդէսնել ալ կը սարքուին, եւ ոտանաւոր վիճակներու բաւական է անարձակ հաւաքածոներ ալ կազմուած են։

ՏԱՂԱՒԱՐ — Այդպէս կը կոչուին հինգ մեծ տէրունի տօները որոնք շաբաթապահք, նաւակատիք, մեռելոց եւ քանի մը օր շարունակութիւն ունին։ Այո հինգ, տօներն են Աստուածայայտնութիւն 8 օր, Յարութիւն 50 օր, Այլակերպութիւն 3 օր, Վերափոխում 9 օր եւ Խաչվերաց 7 օր։ Ասոնցմէ իւրաքանչիւրն ալ տարւոյն մէջ որոշ միջոցի մը սկզբնաւորութիւնն են: Վճռական կերպով յայտնի չէ թէ ի՛նչ առնչութիւն կայ տաղաւալ կոչման եւ այս մեծ տօնախմբութեանց մէջ։ Ոմանք կը կարծեն թէ ինչպէս հին Ուխտին մէջ մք եծահանդէս տօնախմբութիւն մըն էր Տաղաւարահարքը կամ Տաղաւար կոչուած տօնը, նոյն են քրիստոնէից համար այդ տէրունի տօները։ Թերեւս հաւանական է կարծել թէ իրօք տաղաւարներու հաստատմամբ տօնավաճառի նման հանդէսներ կը կազմակերպուէին այս մեծ տէրունիներուն, եւ անկէ մնացած ըլլայ տաղաւար յորջորջումը։

ՏԱՊԱՆԱԿ — Վարդավառի նախընթաց նաւակատիքի օրը կը կատարուի տօն մը՝ որ «Յիշատակ է Տապանակի հնոյ եւ տօն նորոյս սուրբ Եկեղեցւոյ»։ Տապանակը այն սրբութեան տեղն էր որ հին Ուխտի մէջ աստուածային ներկայութեան նշանակ էր, եւ կը պարունակէր տասնաբանեայ օրինաց տախտակները, մանանայով լի սովոյը եւ Ահարոնի ծաղկեալ գաւազանլ։ Տապանակը կը պատուէր Խորանին կամ Տաճարին Սրբութիւն Սրբոց կոչուած ներքին բաժնին մէջ՝ ուր միայն քահանայապետը կրնար մտնել տարին մեկ անդամ: Վերջին անդամ Սողոմոն դրաւ զայն նորաշէն սաճարին մէջ, ուրկէ անյայտ եղաւ Երուսաղէմի կործանման առթիվ Նաբուգոդոնոսորի ժամանակ: Գերութենէն ետքը շինուած տաճարը տապանակ չունեցաւ։ Տապանսկի տօնը կը նշանակէ հին Ուխտին հաստատութիւնը, որ նախընթացը եւ օրինակը եղաւ Նոր Ուստին՝ որ է Քրիստոսի եկեղեցին, եւ ըստ այսմ տանին ալ նշանակութիւնը ուրիշ բան չէ, բայց եթէ պարդասէս եկեղեցւոյ տօներէն մէկը՝ որուն վրայ առանջին խօսած ենք։

ՏԱՍՆ ԿՈՒՍԱՆԱՑ — Քրիստոս Աւետարանին մէջ (Մատթ. ԻԵ. 1-13) տասն կուսանաց առակը խօսեցաւ իր Երուսաղէմ մտնելէն երկու օր ետքը, այսինքն է Աւագ. Երեքշաբթի օր։ Նոյն երեկոյին կը կարդացուին Աւետարանին նոյն օրուան պատկանող մասերը (Մատթ. ԻԴ. ու ԻԵ.), որոնց մէջ նշանակութեան արժանի ըլլայով տասն կուսանաց առակը՝ Աւագ Գշ. անոնցմէ կ’առնէ իր յիշատակին անունը։ Սոյն Աւետարանին ընթերցման ատեն տասը փոքրիկ աղջիկներու կամ տղեկներու ձեռքը մոմ տալով՝ Աւետարանին դիմաց կանգնեցնելը նորամուտ ու տեսարանական սուորութիւններուն կարգէն է, եւ ոչ ծիսական պահանջք մը:

ՏԵԱՌԸՆԴԱՌԱՋ — Այդ անունը կը տրուի Քրիստոսի քառասնօրեայ ի տաճար ընծայուելուն յիշատակին, որ է Գալուստ քառասնօրեայ ի տաճարն, եւ այդ անուան ներքեւ արդէն բացատրուած։ Տեառնընդառաջ անունը իբր «ելանել ընդ առաջ Տեառն» թէեւ կրնայ ուղղակի այդ քրիստոսական տնօրինութենէն ծագած բլալ, բայց ըստ մեզ հաւանական է թէ սա ալ հին հեթանոսական տօներէն մնացած անուն մըն է, Տիր աստուծոյն ի պատիւ տօնի մը անունը՝ որ Տեառն Քրիստոսի տօնին փոխուած է։ Այդ կարծիքն աւելի հաստատութիւն կը գտնէ ժողովուրդին բերնին մէջ գործածուած Տէրնտես անունով՝ զոր հնար չէ պարզ աղաւաղում մը նկատել։

ՏԷՐՈՒՆԻ Տ0Ն — Այդ ընդհանուր կոչումը կը տրուի ո՛չ միայն Քրիստոսի փրկագործ տնօրինութեանց յիշատակներուն, այլ այն տօներուն ալ որ Տիրամօր ու Խաչի ու Եկեղեցւոյ պատուոյն կը կատարուն. իբր զի այդ ամէն տօները կը կատարուին ի պատիւ եւ յանուն Տեառն։ Տէրունի տօներուն մէջ առաջին կարգը կը բռնեն տարւոյն բոլոր Կիրակիները, որոնք հրամայեալ տօն են եւ Յարութեան յիշատակ, երբեմն ուրիշ տէրունական տնօրինութեան մը յիշատակ մըն ալ միասին ունենալով։ Երկրորդ՝ կու գան հինգ տաղաւարներու տօներուն օրերը։ Երրորդ՝ հաստատուն օրով կատարուած ինչ–ինչ տօներ։ … Ունինք ուրեմն տէրունի օրեր ուտիքով 109, պաչ քով 26 ու նաւակատիքով 5: ընդամէնը 140 օր տէրունի Դոօն իւրաքանչիւր տարի։ ԹԷ՛ սրբոց, թէ պահոց եւ թէ տէրունիներուն հաչիւը միջին հաչուով առինք, եւ պահք օրերով կատարուած սուրբերը կամ տէրունիները կրկին անգամ հաչուած եղանք. ուստի պետք չէ չփոփ թել եթէ պահոց եւ սրբոց ու տէրունիներու երեք ցուցակները դումարելով՝ 365 օրէ աւելի ըլլան, որովհեսու մէջէ մէջ պահքեր եւ տօներ երկու անգամ նշակուած են:

ՏՆՏԵՍԻ ԿԻՐԱԿԻ անունը կը տրուի Մեծ Պահոց Դ. Կիրակին՝ որուն պատարագին կը կարդացուի Ղուկ. ԺԶ. գլուխը, ուր պատմուած է Տնտեսին առակը։ Օրուան շարականներուն մէջ ալ Տնտեսի եւ անոր յարակից Մեծատան ու Ղազարոսի առակներուն իմաստները կը պարունակուին։ Տնտեսի Կիրակին Զատկի հետ 35 օրուան շարժականութիւն ունի, եւ Փետր. 22–էն մինչեւ Մարտ 28 կրնայ հանդիպիլ։

ՏՕՆ — Ընդհանուր անունն է որ կը տրուի թէ տէրունական եւ թէ սրբոց յիշատակներուն կամ տարեկաններուն, եւ կը նշանակէ հանդիսաւորապէս կատարուած յիշատակ մը։ Կենցաղական կամ քաղաքական շրջանակի մէջ կատարուած հանդիսաւոր յիշատակներուն ալ տօն անունը կը տրուի։ Տէրունի տօներուն եւ սրբոց տօներուն վրայ զստ–զատ խօսած ենք, ինչպէս նաեւ հրամայեալ տօներուն վրայ, որոնք տօներու զանազան տեսակները կը կազմեն։

ՓԱԿԵԱԼ ԽՈՐԱՆ — Ոմանք այդ անունով ուզեցին ուղղել Բակլախորան կոչումը՝ որ կը տրուի Մեծ Պահոց առաջին օրուան, եւ զոր արդէն բացատրած ենք եւ նախադասելի համարած:

ՔԱՌԱՍՆՈՐԴՔ — Մեծ Պահքին կը տրուի Քառասնորդք անունն ալ, որովհետեւ քառասուն օր կը տեւէ, ի յիշատակ Քրիստոսի քառասնօրեայ պահեղողութեան։ Մեծ Պահոց Կիրակիներն ու օրերը քառասնորդական Կիրակիներ եւ օրեր ալ կը կոչուին։ Ղազարու յարութենէն սկսելով՝ Աւագ Շաբթուան օրերը Քառասնորդքէն դուրս են։

ՄԱՍՆ ԵՐԿՐՈՐԴ

ԵՐԿՈՒ ԽOՍՔ

Ծիսական Բառարանիս առաջին մասը (որ 1905 տարւոյ ԸՆԴԱՐՁԱԿ ՕՐԱՑՈՅՑին մէջ հրատարակուեցաւ), համակիր ընդունելութեան ու քաջալերական գնահատության հանդիպած ըլլալով` օգտակար կը դատենք մաս մը եւս այս տարի հրատարակել ի վայելումն եկեղեցասէր անձերու։ Այս մասին մէջ մեզի նպատակ որոշած ենք բացատրել եկեղեցւոյ կիրառութեան մէջ գտնուած բոլոր իրեղէնները կամ նիւթական առարկաները — շէնք, սպաս, զգեստ, զարդ, գործիք, կարասի, եւ ուրիշ ասոնց նմաններ — միշտ այբուբենական կարգով։ Հարկ կը համարենք աւելցնել թէ մեր նպատակը ըլալով բացատրել լոկ իրեղէն առարկաները, չենք ուզեր մտնել արարողական տեղեկութեանց թէ ե՞րբ, եւ ի՞նչպէս եւ ի՞նչ պայմաններով պետք է կանոնաւորել անոնց կիրառութիւնը, այլ պարզապէս նկարագրել իրեղէններու կազմութիւնը, քիչ մըն ալ պատմական հմտութիւններ այլցնելով։ Մեր նպատակը սահմանափակելու միակ պատճառն է գործը տարապայման չերկարել եւ մեզի շնորհուած էջերուն չափին մէջ ամփոփուիլ։

[ՄԱՂԱՔԻԱ ԱՐՔԵՊՍ.]

1906 թ.

ԾԻՍԱԿԱՆ ԲԱՌԱՐԱՆ

ԱԹՈՌ — Եկեղեցւոյ մէջ ամէն նստելու կարասիներուն աթոռ. չըսուիր, այլ միայն այն նստարանին որ եկեղեցւոյ իշխանաւորին յատուկ է. այս պատճաառաւ սովորական խօսքի մէջ աթոռ կ’անուանենք նոյն ինքն իշխանութիւնը, զոր օրինակ Կաթողիկոսական Աթոռ, Կ. Պոլսոյ Աթոռ անուններով կիմանանք Կաթողիկոսութիւն ու Պատրիարքութիւն։ Իշխանական աթոռն ի հնումն աւելի պարզ ձեւ ուներ, բարձր նստարան մըն էր որ երկու կողմերը թեւերը դնելու տեղեր ունէր, եւ եղեւ չունէր, եւ պարզ բազկաթոռ էր։ Յետոյ սկաան գործածուիլ աթոռներ որ թեւերէ զատ եղեւնին եւ բարձրացած կռթնելու տեղ ունէին եւ եղան թիկնաթոռ: Աթոռները փայտեայ էլ ամբողջ, բայց յետոյ նստելու տեղն ու ետեւի կռթնելու տեղը սկսան կակուղ բուրդով կերպասներով գոցուիլ հանդստութեան համար։

Աթոռը եկեղեցւոյ մէջ երկու տեսակ է, հաստաատուն եւ շարժական: Հաստատուն աթոռը վիճակաւորին յատուկ՝ Մայր Եկեղեցիներու մէջ կանգուն կը մնայ տեւական կերպով, եւ սեպհական իրավամբ կբ պատոկանի վիճակաւորին, եւ վիճակաւորէն զատ ուրիշ բարձրաստիճան եկեղեցականներ անոր վրայ չեն կըրնար նստիլ: Հաստատուն աթոռները աջակողմեան դասուն գլուխն են, եւ վիճակաւորին աստիճանին մեծութեան համեմատո մէկ կամ երկու կամ երեք աստիճանով պատուանդան կրնան ունենալ, ինչպէս նաեւ աթոորին վերեւը սիւներու վրայ բարձրացած կաթողիկէ ալ կրնայ դրուիլ, որ այժմ մեր կողմերը լոկ մեծ աթոռներու մէջ կը տեսնուին թէեւ օրէնքը եւ ուրիշ տեղերու սովորութիւնը կը ներեն զայն ամէն վիճակաւորի։ Աթոռներու աւելի կամ պակաս զարդարուն ըլլալը միմիայն տաճարի շքեղութենէն ու ծախքին դիւրութեսէն կախում ունի։ Իսկ շարժական աթոռներ եկեղեցւոյ մէջ կը գործածուին ըստ պատահմանց եւ ըստ պիտոչից, բեմին վրայ քարոզի համար, եկեղեցւոյ մէջը ատեանի համայր, եւ բեմ էին առջեւ ձեռնադրութեան համար: Հիւր եպիսկոպոսներ ալ կը վայելեն շարժական աթոռի իրաւունքը բեմին վրայ եւ ատեանին մէջ, եւ դաւառներու մէջ նաեւ ձախակողմեան դասը։ Վիճակաոր վարդապետներ ալ վիճակաւորի իրաւունքով՝ իրենց վիճակին մէջ միայն՝ թէ՛ հաստատուն եւ թէ շարժական աթոռներ ունին: Իսկ ծայրագոյն վարդապետներու ի հնումն ունեցած աթոռի իրաւունքն այժմ ընդհանուրեւ հաստատուն կերպով դադրած ու խափանուած է, ի հարկէ ծայրագոյն վարդապետութեան չստացած ու նշանակութիւնը կորսնցուցած ըլլալուն համար։

ԱԿՆ ԽԱՉԻ — Խաչին կեդրոն տեղն է ուր երկու գիծեր իրար կը կտրեն, կամ ուր չորս թեւերը կը միանան: Մեր խաչերուն մէջ սովորաբար այն տեղի արժէքաւոր քար մը կամ անարժէք նմանութիւն մը ագուցուած կը գտնուի, երբեմն ալ մասունք մը զեստեղուած կ՚ըլլայ։ Խաչերն օծելու արարողութեան մէջ օծուելու հինգ տեղերուն առաջինն է Ակն Խաչին: Գուցէ դրուած ակ նէն ծառի «Ակն» անունը, այլ օտար չէ մեկնել զայն իբր թխման կամ ծագման սկիզբ, որովհետեւ կեդրոնէն կ’ելլեն չորս թեւերը։

ԱՂԱՒՆԻ կամ ԱՂԱՒՆԱՁԵՒ ՏՈՒՓ — Միւռոնը էկեղեցւոյ մէջ Հոգւոյն Սրբոյ շնորհաց նշանակն է, եւ Ս. Հոգին Քրիստոսի Մկրտութեան ատեն աղաւնիի կերպարանքով յայտնուած ըլլալուն՝ սորովութիւն եղաւ որ միւռոնը հանդիսաւոր արարողութեանց ատեն աղաւնաձեւ շինուած անօթներու մէջ դրուի։ Միւռոնի աղաւնիները թեւատարած աղաւնիի ձեւը կը կրեն, որուն փորը միւռոն դնելու տեղն է, եւ կը լեցուի թիկունքին վրայ յարմարցուած ծակէ մը եւ կը թափուկ բերնէն՝ որուն ներքին կուցը շարժական է, ծռած ատեն կը բացուի եւ չտկուած ատեն կը վակուի։ Աղաւելն ալ հաստատուած է բանի մը վրայ եւ անկէ կը բունի, եւ անոր ներքեւը լայն պատուանդան մըն ալ պիտի ունենայ, տեղ մը դնելու եւ հանգչեցնելու համար։ Ալանաձեւ տուփերը համակ արծաթէ ալտի ըլլան, գոնէ միւռոն ընդունող մասը։ Արհեստական զարդեր եւ ճաշակի առարկաներ տարբեր կրնան ըլլալ, շինել տուողին կարողութեան ու ոսկերչին ճարտարութեան համեմատ։

ԱՄՊԻՈՆ — Արեւմտեան եկեղեցիներու ամպիոաները երկու տեսակ են, մէկը եկեղեցւոյ պատէն ու բարձրէն դուրս ելած պատշգամ մը, եւ միսը եկեղեցւոյ մէջտեղի: գետնէն բարձրացած կամ սունի մը կռթնած տեղ։ Երկուքն ալ հաւասարապէս կը ծառայեն արարող տալու, եւ քարոզիչն ամպիոնի մէջ կը կենայ, որ վերելոյ քառակուսի մետրի չափ տարածութիւն անը եւ, չորս կողմը մինչեւ մէջքը վանդակով կամ չիրջապատով գրուած է, եւ քարոզիչը ձեռքն անոր վրայ դնելով՝ կը խօսի։

Յունական եկեղեցին ալ ունի ամպիոն մը՝ պատի կամ սիւնի կռթնած ձեւով, եւ կը ծառայէ թէ քարոզի եւ թէ ընթերցուածներու։ Սակայն հայ եկեղեցիներու մէջ քարոզը բեմին վրայէն կը խօսուի եւ քարոզիչը՝ բոլոր ամէնուն տեսանելի է, ոսոքի վրայ կամ աթոռի վրայ նստած ու գազաւանը ձեռքը. իսկ ընթերցուածները կը կարդացուին դասին մէջէն, հետեւարար ամպիոնը մեր եկեղեցիներու համար աւելորդ էր, եւ չկայ ալ։ Սակայն կը տեսնուին քանի մը եկեղեցիներ որոնց մէջ ամպիոններ շինուած են եկեղեցւոյ կողմնակի պատին վրայ, ինչպէս շինուած են Պոլսոյ ու Կարնոյ մայր եկեղեցիներու մէջ, բայց իբրեւ աւելորդ ինչ անգործածական դարձած են: Կ՚երեւայ որ ժամանակ մը փափաք ծագել է այդ օտար ձեւը մուծանելու, բայց ընդունելութիւն չէ գտած: Հին ժամանակներէ մնացած քանի մը եկեղեցիներու մէջ կը տեսնուի ամպիոնի նման բան մը, այս ալ բեմին կամք դասուն կողմերը, բայց ո՛չ իբրեւ քարոզչի ամպիոն, այլ լոկ իբրեւ իշխանանը անձի վերնատուն։

ԱՄՊՀՈՎԱՆԻ — Բարձրաստիճան վիճակաւորներու յատուկ պատուոյ նշանակ է, անոնց գլուխն վրայէն տարածուած հովանոց մը, բաւական ընդարձակ եւ քառանկին կերպասէ պատրաստուած եւ չորս կողմերը ծոպերով շրջապատուած, զոր հորիզոնական դիրքը: վրայ չորս կամ վեց ձողերով բարձրացուցած կը տանին չորս կամ վեց պատուաւոր անձեր կամ եկեղեցա կան սպասաւորներ՝ վիճակաւորին թափօրով քալած ատեն։ Արեւելեան հայոց վիճակներու մէջ ամպհովանիի կիրառութիւնը սովորական է ամէն վիճակաւոր եպիսկոպոսի, իսկ մեր վիճակներուն մէջ քիչ տեղ կերեւայ այժմ անոր կիրառութիւնը վիճակաւորներու համար: Իզմիրի մէջ մնացած սովորութիւնը հաւաանաբար ծագում առած է նոյն վիճակին մինչեւ վերջին ժամանակները Էջմիածնի նուիրակներու պահուած տէրունի վիճակ ըլլալէն։ Կ. Պոլսոյ մէջ պատրիարքներ կը գործածեն եղեր զայն մինչեւ մօտ ժամանակներ։ Կիլիկիոյ ու Աղթամարայ կաթողիկոսներ ու Երուսադէմի պատրիարքներ կը պահեն ցարդ ամպհովանիի կիրառութիւնը։

ԱՇՏԱՆԱԿ — Փայտե կամ մետաղէ որեւէ մեծութեամբ կամ ձեւով կարասի մը՝ որուն վրայ մոմեղէն կը դրուի՝ հաստատուն ու շիտակ կենալու եւ վառուելու համար: Աշտանակներ հասարակ տուներու կահաւորութեան մէջ ալ կը գտնուին ու ամէնուն ծանօթ են, եւ աւելի բացատրութեան պէտք չի մնար։ Աշտանակները տեսակ-տեսակ են իրենց մեծութեան համեմատ, եւ ձեւի ու նիւթի եւ արհեստի տարբերութեան վրայ խօսիլ աւելորդ է բոլորովին: Աշտանակները գլխաւորարար կը գործածուին սեղանի վրայ, ուր սովոլաբար պիտի գտնույն տասներկու մեծկակ աշտանակներ իրենց յարմար մոմեղէնով, բայց զարդարանքի տենչը հետզհետէ շատցուց աշտանակներու թիւը, եւ այժմ մեծ տօներու օրերը սեղանին վրայ կը խճողեն մեծ ու պզտիկ, գեղեցիկ ու տգեղ, յարմար ու անյարմայ հարիւրէ աւելի աշտանակներով. երբեմն անտաշ փայտի կոճղեր իսկ աշտանակի տեղ ծառայեցնելով՝ որ բնաւ զոլելի չէ, զի եկեղեցական արարողութիւնները կը խանգարեն։ Աշտանակ մը վառուած մոմեղէններով, ջահընկալի ձեռնադրութեան ատեն եպիսկոպոսէն կը տրուի նուիրեալին ձեռքը, իշխանութիւն տալով՝ կատարելու եկեղեցւոյ լուսաuվառութիւնը։

ԱՇՏԱՆԱԿ ԲԱԶՄԱՍՏԵՂՆԵԱՆ — Կիրառութեան ընդունուած են մէկ բունի վրայ 2, 3, 4 կամ աւելի թեւեր ունեցող աշտանակներ՝ նոյնչափ մոմեղէններու համար, որ բնաւ անպատեհութիւն չունին, եւ հին տաճարին եօթնաջահեան աշտանակին նմանութիւնը կրնան նկատուիլ։

ԱՇՏԱՆԱԿ ԲԵՄԻ — Շատ եկեղեցիներ սովորութիւն ունին բեմէն երկու ծայրերն եւ յառաջակողմը, մէյ-մէկ մեծամեծ աշտանակներ դնել մեծամեծ մոմերով։ Այդ աշտանակները խորհուրդ մը չունին եւ ծիսական պահանջ չեն, եւ կրնան գործածուիլ իբրեւ պարզ զարդ մը։

ԱՇՏԱՐԱԿ ԳՐԱԿԱԼԻ — Սովորութիւն է եկեղեցիներու մէջ երկու հատ բարձր ու պատուանդանով աշտանակներ ունենալ, ուր մոմակիր կամք կերոնաբարձ տղաք չգտնուած ատեն՝ ատեանի գրակալին քովերը կը դրուին աւետարան կարդացուած ատեն, կամ թէ բեմին առջեւ կը դրուին արարողութեանց ժամանակ։

ԱՋԱԿՈՂՄ — Եկեղեցւոյ աջն ու ձախը մեծ դուռէն մտնողին աջովն ու ձախովը չեն որոշուիր, այլ սեղանն իբր երեսը ժողովուրդին դարձած անձ մը կըմբռնուի, եւ անոր աջ ու ձախը կը նայուի, որով մեծ դռնէն մտնողին աջին ու ձախին հակառակը եղած կ’ըլլայ։ ուրիշ բացատրութեամբ, որովհետեւ եկեղեցիները միշտ դէպի արեւելք կը շինուին, հետեւաբար հիւսիսակողմը կըլլայ Աջակողմեան ու հարաւակողմը՝ Ձախակողմեան։ Այդ պատճառաւ վիճակաւորին հաստատուն աթոռն ու տեղը հիւսիսային դասուն գլուխն է։

ԱՍՏԻՃԱՆ — Եկեղեցւոյ զանազան կողմերը՝ դուռներու առջեւ եւ վերնատուն բարձրանալու համար աստիճաններ կը գտնուին, երբեմն ալ՝ եկեղեցին ցած Ալլալուն դուրսէն ներս իջնելու կը ծառայեն. ասոն: շինուածքին պահանջն են եւ յատուկ բացատրութեան չեն կարօտիր։ Այստեղ գլխաւորաբար կը յիշենք բեմի աստիճանները որ կը գտնուին բեմին երկու ծայրերը, եւ բեմին բարձրութեան համեմատ 3–էն մինչեւ 6 կամ 7 ոտք կըլլան սովորաբար: Այդ աստիճանները երբեմն դուրս կը մնան դասին մէջ, երբեմն բեմին մէջ կը մտնեն, դարձեալ երբեմն արեւմուտքի արեւելք ուղղութիւն ունին, եւ երբեմն ալ կողմնակի հարաւէ հիւսիս եւ հիւսիսէ հարաւ ուղղութեամբ կը բարձրանան, կամ թէ պտոյտ մը երկու ուղղութիւններէ միանգամայն կը կազմուին։ Պատարագի արարողութեան սկիզբն ու վերջը, աջակողմեան աստիճանը ելլելու եւ ձախակողմեանը իջնելու կը ծառայէ, իսկ թափօրի առթիւ աջ կողմն իջնելու եւ ձախ կողմն ելելու. բայց ընդհանրապէս իւրաքանչիւր եկեղեցւոյ դիրքերու եւ ձեւին պահանջքները կը յարդուին։

ԱՏԵԱՆ — Եկեղեցական կիրառութեամբ ատեան բառով կիմանանք պարզապէս մէջտեղը եւ ըստ այսմ երբ կ՝ ըտենք Ատեան եկեղեցւոյ, Ատեան դասուն, Ատեան բեմի կիմանանք եկեղեցւոյ մէջտեղը, դասին մէջտեղը, բեմին մէջտեղը։ Նոյնպէս երբ կըսենք Ատենի ժամագիրք, կամ Ատենի աւետարան, կիմանանք բեմ ին մէ ջղեղը դրուած ժամադիրքը, կամ՝ դառին մէջտեղը կարդալու գործածուած աւետարանը։ Ինչպէս կը տեսնում՝ այդ իմաստը տարբեր է ատեան բառի միւս իմաստէն, որով կ’իմացուի դատարան, կա՛մ դատաստան կամ ժողով, թէեւ լծորդութիւն մը կրնայ հաստատուիլ ժողով բառին հետ, որովհետեւ «ելանել յատեան» բացատրութիւնն ալ տօնացոյցին մէջ կը նշանակէ՝ թէ երկու դասերու անձերը իրարու քով կը ժողովուլին եկեղեցւոյ մէջտեղը։.

ԱՐՁԱՆ — Ընդհանուր իմաստով կը նշանակէ տնկուած հաստատուն քար մը, եւ այդպիսի քարերու վրայ յիշատակութիւն գրելն ալ ըսուեցաւ արձանագրել. եւ յետոյ ամէն հաստատուն յիշատակարաններ թէ եւ պարզ թուղթի վրայ դրուած՝ կոչուեցան արձանագրութիւն։ Բայց այստեղ արձան բառը կառնենք աւելի սեղմ իմաստով, իբր առնապատկեր կամ անդրի, այսինքն քարէ, կամ, գաճէ, փայտէ կամ մետաղէ շինուած, քանդակուած կամ ձուլուած պատկեր՝ կենդանական կերպարան մը ներկայացնող, ինչ որ ալ Ալլայ ներկայացուցած անձը կամ կենդանին։ Այդ պատկերները սովորաբար կռելով ու կոփելով կը շինուէին ուստի եւ կոչուեցան կուռք, եւ այդպիսի կուռքերու աստուածային պատիւներ ընծայուիլ սկսելէն ետք կուռք բառր չաստուած բառի համքանշանալ իմաստ ստացա։ Աստուած հրէական ժողովուրդը կռապաշտութենէ ղղուչացնելու համար տասնաբանեային երկրորդ պատուիրանով հրամայեց. «Մի՛ արասցես դու քեզ կուռս ըստ ամենայն նմանութեան» (Ելք: Ի. 4)։ Այդ արդելքը հրէական աւանդութենէ հին քրիստոնէութեան ալ անցաւ, եւ ցարդ բոլոր Արեւելեան Եկեղեցիներ ինչպէս եւ մեր հայ Ուղղափառ Եկեղեցին, իրենց տաճարներուն մէջ արձաններ չեն ընդունիր. մինչ Արեւմտեան Եկեղեցին այդ խղճմտութիւնը չստոնց թողած է, եւ իր եկեղեցիները՝ դեղակերտ, նոյնիսկ հրապուրիչ արձաններով լեցուն են, եւ իրենք զիրենք կը ջատագովեն, ըսելով թէ պատուիրանը «Մի՛ արասցես»-ով չի վերջանար, այլ ամբողջութիւնն է: «Մի արասցես դու քեզ կուռս… մի երկիր պագանիցես նոցա, եւ մի’ պաշտեսցես զնոսա» (Ելք։ Ի. 4-5). այսինքն ո՛չ թէ շինելը բացարձակապէս արգիլուած է, այլ շինածը պաշտել։ Ինչ որ ալ ըլլայ պատուիրանին մեկնութիւնը, Արեւելեան Եկեղեցիներ 19 դարերէ ի վեր պինդ պահած են արգելքը, եւ մենք ալ կը պահենք տակաւին մեր եկեղեցւոյ մէջ։ Սակայն արձանի արգելքը պատած ատեննիս զայն չենք տարածեր ամէն տեսակ պատկերի կամ կերպարանաց նմանութեան։ Եկեղեցւոյ մէջ ունինք նկարեալ պատկեաներ, ունինք քանդակներ, թէ’ հարթաքանդակ եւ թէ բարձրաքանդակ, ունինք ձուլածոյ նմանութիւններ, կը գործածենք եւս խաչերու վրայ ամբողջ Քրիստոսի մարմնոյն նմանութեամբ պատկերներ, որոնց վրայ իւրաքանչիւր անունին ներքեւ պիտի խօսինք։

ԱՐՏԱԽՈՒՐԱԿ — Եպիսկոպոսական սրածայր խոյրին ետեւէն կախուած երկու երկար ծայրերն են, որոնք իրենց ծագման մէջ խոյրը գլխուն վրայ ամուր պահելու ծառայող կապեր էին, բայց հետզհետէ զարդարանքի փոխուեցան։ Այժմ իբրեւ կէս մետր երկար եւ իբրեւ 6 կամ 7 հարիւրամետր լայն՝ եւ վարի կողմն աւելի լայնված՝ երկու կոոր զարդեր են, խոյրին նմանութեամբ լինուած կամ ասեղնագործուած։ Լատին Եկեղեցին որ վակաս չունի, արտասուրակները խորին կապուած կը դնէ եւ կը գործածէ, բայց մեր մէջ վակասի գոյութիւնը դժուարութեան հանդիպեցուցած է արտախուրակի կիրառութիւնը. վակասին վրայէն թողուլ տգեղ է, ուստի խորհուեցաւ վակասին մէջէն անցընել՝ վակասին կտաւը ծակելով, եւ երբեմն ալ երիզով մը արտախուրակները խոյէն քիչ մը հեռացնելով, եւ այսպէս ընեն մարդ հռոմէական հայերը: Իսկ մենք այժմ եւ սովորաբար արտախուրակները խոյերէն բոլորովին զատելով՝ վակասին ետեւէն կը կանենք, որ թէեւ դիւրին է, բայց զարդին բնականը չէ։ Երբեմն եպիսկոպոսներ պատարագի կիսուն խո րը հանած ատեննին արտախուրակները կը սիրեն թողուլ, ժամարարին եպիսկոպոսութիւնը ցուցնելու համար, որ բոլորովին հակառակ է ծիսական ուղղութեան, որովհետեւ արտախուրակներն առանց խոյրի գոյութիւն չեն կրնար ունենալ։

ԱՒԱԶԱՆ — Որ է մկրտութեան ծառայող եւ խորունկցած տաշտաձեւ քար մը, որուն մէջ ջուր կը լեցուի եւ երախան անոր մէջ կը մտցուի՝ մկրտութեան խորհուրդը կատարելու համար։ Աւազանները եկեղեցիներու մէջ հաստատուն պիտի ըլլան, աջակողմեան պահարանին հիւսիսային պատին առջեւ ամրացուած, մինչեւ մարդուն մէջքը հասնելու բարձրութեամբ, եւ ապահովութեան համար յատուկ դարանի նման դոց դիրքի մէջ առնուած ու փակուած։ Աւազանը յատուկ օծման արարողութիւն ունի եկեղեցւոյ ընդհանուր օծման մէջ, եւ հինգ տեղէն կ’օծուի ներքին կողմէն չորս անկիւններն ու մէջտեղը։ Աւազանին նկատմամբ պէտք է դիտել՝ որ բաւական ընդարձակ եւ բաւական խորունկ ըլլայ, եւ այնչափ ջուր կարենայ պարունակել, որ երախային ջուրին մէջ մտած ատեն՝ ամբողջ մարմինը կարենայ ծածկել, եւ ոչ թէ լոկ թիկունքն ու քամակը թրջել: Հետեւաբար ծիսական կատարելութիւն չունին այն Աւագանները որոնց երկայնութիւնը կարճ է ու խորութիւնը քիչ։ Աւազաններու հաստատուն ըլլալուն՝ մկրտութիւնները հարկաւ եկեղեցւոյ մէջ կատարելը եկեղեցական օրէնք է։ Սակայն կրնան հանդիպիլ բացառիկ պարագաներ՝ ուր երախային գըտնուած տեղը հայ եկեղեցի չգտնուի, կամ թէ անհրաժեշտ պատճառաւ եկեղեցի երթալը անհնար ըլլայ: այսպիսի առիթներու համար ներուած է շարժական աւազանի կիրառութիւնը։ Կան տեղեր ուր յատուկ եւ օծեալ շարժական աւազան պատրաստ կը գտնուի, քարէ կամ թիթեղէ կամ ամուր փայտէ: բայց հոն ուր չի գտնուիր, հարկ է որեւէ մաքուր ու մեծկակ աման մը ճարել, լաւ սրբել եւ օրէնել եւ անոր մէջ մկրտութիւն կատարել։ Այս հարկը տեղի կունենայ ես երբ չափաՏաս անձի մկրտութեան առիթ կը պատահի, եւ եկեղեցւոյ աւազանը անհատական կը դառնայ անոր մայրսմիսին: Մեծ մարդ մը պարունակելու սաւող տակառէն անել։ սովորական ամաններ ձեռքի տակ չեն գտնուի, ուստի չափահասներու մկրտութեանը՝ «տակառ մտցնել» բացատրութիւնը կը գործածուի ժողովուրդին մեջ:

ԱՒԱՆԴԱՏՈՒՆ — Եկեղեցիներ սովորաբար երկու պահարաններ ունին, մէկը եկեղեցւոյ աջակողմը, որ եւ Մկրտատուն կը կոչուի, եւ միւսը ձախակողմը, որ է Սարկաւագատունը, եւ այս ձախակողմի պահարանն է որ Ավանդատուն ալ կը կոչուի, որովհետեւ հոն կը պահույն եկեղեցւոյ սպասներն ու զարդերը որոնք են աւանդք, այսինքն եկեղեցւոյ յանձնուած իրեր: Սալասներէն. զսրդերէն թանկագիններն ու ընտրելագոյնները յաճախ կը ղատուին, եւ եկեղեցւոյ ետեւը ամուր ու ամրափակ յատուկ պահարանի մէջ կը պահուին՝ որ կը կոչուի Գանձատուն: Այս տարբերութիւնը յառաջ բերինք ճշդութեան համար, ապա թէ ոչ սովորական գործածութեան մէջ աւանդատուն բառը կը գործածուի իբր պահարան անունին համանշանակ եւ երեք պահարաններու ալ աւանդատուն անունը կը տրուի։

ԱՒԵԼ — Սովորական ու ծանօթ գործիք մաքրութեան, որուն յիշատակութիւնն իսկ աւելորդ կը դառ նար, եթէ ծիսական կիրառութիւն մը չունենար։ Եկեղեցական պաշտօնէութեան նուիրեալներու վրայ եօթն աստիճանների առաջ, օրհնութեան կարգ մը կը: կատարուի որ կը կոչուի «Սկիզբն աստիճանաց» եւ օրհնուածները կը կոչուին սաղմոսերգ եւ աւելածու։ Այդ օրհնութեան մէջ եպիսկոպոսը նուիրեալին ձեռքը կու տայ փոքր աւել մը՝ ըսելով. «Ա՛ռ քեզ հրաման լինել առելածու» եւլն.։ Այդ նպատակաւ գլխաւոր էջ կեղեցիներու մէջ կոկիկ ու պզտիկ աւել մը կը գտնուի իբր նիւթ ձեռնադրութեան։

ԱՒԵՏԱՐԱՆ — Մենք պարզապէս նկատի պիտի առնենք Աւետարանն իբրեւ նիւթ, այսինքն Աւետարանը պարունակող գիրքը կամ հատորը։ Եկեղեցւոյ մէջ գործածուած Աւետարանի տեսակներն են.

– ԱՏԵՆԻ ԱՒԵՏԱՐԱՆ — Չորս Աւետարանները իրենց բնական կարգով եւ ամբողջութեամբ պարունակող, բայց բաժնուած Յինանց մէջ կարդացուած հատուածներու համեմատ, եւ վերիվերոյ չափով իբր 25 հարիւրամետր երկայն եւ 15 հարիւրամետր լայն հատոր մը։ Այս աւետարանը պզտիկ գրակալով մը կը կենայ միշտ բեմին ատեանը, ատենի ժամագիրքին մօտ, եւ նոր եկեղեցի մտնող պաշտօնեաներ զայն կը համբուրեն, ժամերգութեան աւետարանները անոր մէջէն կը կարդացուին, «Կեցո»ին անիկա կը բարձրացուի, եւ ժողովուրդին այն համբուրելու կը ներկայացուի։

– ՃԱՇՈՒ ԱՒԵՏԱՐԱՆ — Պատարագին մէջ կարդացուելիք աւետարաններու հատուածներ պարունակող, տանացոյցի կարգով շարուած հետզհետէ. օրուան եւ տանին յիշատակութիւնն ալ վրան նշանակուած է։ Չափով վերիվերոյ ատեանի աւետարանի նման։ Այդ աւետարանը սեղանին վրայ կը մնայ, տէրունի օրեր երկու մոմեղէնով սեղանին մէջտեղ կը դրուի, երբեմն ներքեւը զարդարուն դաստառակ մըն ալ կ’աւելցուի։ Պատարագի մէջ աւետարանի վերաբերման եւ աւետարան կարդալու, ինչպէս նաեւ «Այսօր դասք»ի արարղութեան ալ կը գործածուի։

– ԻՒՂԱԲՆԵՐԻՑ ԱՒԵՏԱՐԱՆ — Աւելի մեծադիր քան աոաջինները, իբր 45 հարիւրամետր երկար եւ 25 լայն, եւ, կը պարունակէ միայն չորս աւետարաններէն Իւղաբերից համար կարդացուած հատուածները, աւելի խոշոր եւ աելի զարդարուն գիրերով։ Կը գործածուի միմիայն կիրակնօրեայ Իւղաբերիցի ընթերցման։

– ՍԵՂԱՆԻ ԱՒԵՏԱՐԱՆ — հանդիսաւոր օրեր սեղանին զարդարանքին համար բազմաթիւ աւետարաններ կը շարուին մոմեղէններու հետ, եւ ասոնք գլխաւորապէս նախայիշատակեալ երեք տեսակներէն դանձատան մէջ գտնուած աւետարաններն են, բայց կան եւ կարող մը աետարաններ ոչ վերոյիշեալ կիրառութենէն դուրս կը պահուին լոկ զարդի համար, եւ ասոնք են ընդհանուր կերպով Սեղանի Աւետարան կոչուածները։

– ԾՈՑի ԱՒԵՏԱՐԱՆ — Այսպէս կը կոչուին իրենց փոքր դիրքին համար՝ մինչեւ իսկ լոկ իբր 12 հարիւրամետր երկար ու 6 լայն աւետարաններ կան որ դիւրատար ը լալով՝ հիւանդի երթալու կամ գերեզման օրհնելու համար միասին կը տարուին: Կը պարունակեն չորս Աւետարաններն ամբողջութեամբ, բայց մանրկեկ տառերով եւ առանց հատուածներու բաժանմանց: Այս ամէն Աւետարաններն եկեղեցւոյ մէջ գործածխելու համար պէտք է արծաթապատ ըլլան, այսինքն կա’մ ամբողջ երկու կողքերն արծաթով դոցուած ըլլան, եւ կամ իւրաքանչիւր կողքին վրայ արհեստակերտ արծաթեայ զարդ մը ունենան։ Սեղանի աւետարանները որովհետեւ միայն երեւնալու համար կը շարուին, միայն մէկ կողմէն արծաթապատ ըլալ կը բաէ, բայց միւս տեսակներուն երկու երեսներն ալ արծաթապատ կամ արծաթազարդ պիտի ըլլան, եւ մէկ կողքը անզարդ աւետարանները իբրեւ ճաչու կամ ատենի աւետարան գործածելը ծիսական պահանջքի հակառակ է։ Արծաթեայ զարդերը միշտ տէրունական տնօրինութեան պատկերները կը կրեն հարթաքանդակ ձեւով, եւ սովորաբար Յարութեան, Խաչի, Ծննդեան, Աւետման պատկերներ են դրուածները: Բայց ասոնցմէ տարբեր տնօրինութիւններ ու արհեստական գաղափարով կազմուած պատկերներ ալ կը գտնուին ու կրնան ըլլալ, միայն թէ հոգեւորական բլլան ու խստիւ պահպանողական: Ասոենի աւետարաններուն կողքերէն մին Յարութեան պատկեր ըլլալու է, կիրակամուտներու եւ կիրակիներու յարմարելու համար, իսկ Իւղաբերից աւետարանները հարկաւ մէկ կողմը Խաչի եւ մյուս կողմը Յարութեան պատկերը պիտի ունենան: Պէտք է ուշադրութիւն ընել որ դէմքերու ու պատկերի կազմութիւններ կանոնաւոր ու ճաշակաւոր ըլլան։ Թէեւ հինէն մնացած Աւետարաններուն մէջ կան նուագ արուեստաւոր ու երբեմն անյարմար իսկ պատկերներ, բայց անոնց արժեքը հնութիւնն է, իսկ նորերու վրայ զգուշությունը միշտ կարեւոր է։

ԲԱԶԿՈՒՐԱՐ — Լատին Եկեղեցւոյ յատուկ զգեսի մաս մըն է, որ կիսասարկաւագ ձեռնադրելու ատեն կը տրուի, եւ որ կը գործածուի բարձրագոյն աստիճաններու մէջ ալ։ Ուրարի ձեւ ունի, բայց պզտիկ է, եւ իբր 80 հարիւրամետր երկայն ու 10 լայն, ծայրերը աելի լայնցած, ձախ դաստակի վրայ երկու կողմ կը կախուի եւ ներքեւէն երիզով կը կապուի: Հայ Եկեղեցւոյ մէջ քահանայական կարգի աստիճանները չորս էին առաջ՝ Յունական Եկեղեցւոյ նման, իսկ յետոյ ԺԲ. դարու վերջերը կամ ԺԳ. դարու սկիզբները եօթն աստիճանի վերածուեցան լատինաց նման, եւ այդ բաժանումը ցարդ կը պահուն ձեռնադրութեան ատեն: Սակայն հնաւանդ արարողութեան ձեւը մնաց անփոփոխ եւ կիսասարկաւագութիւնը այժմ ոչ յատուկ պաշտոօն եւ ոչ յատուկ զգեստ ունի հայ ծէսին մէջ, հեստեւաբար բաղկուրարն ալ երբեք գործածուած չէ։ Քանի մը եկեղեցիներու մէջ կը գտնուի լատին ձեւով բաղկուրար մը, որ կիսասարկաւագի ձեռնադրութեան աստղեն կը տրուի եւ յետոյ եո կ՝առնուի, բայց սովոարար ս՛ն ալ չի գտնուի եկեղեցիներու մէջ, այլ ձեռնադրութեան ատեն սարկաւագի ուրարը ձախ թեւը կը փաթթեն, ծայրերն ի կախ, եւ որով հետեւ անմիչապէս ետքը կամ առ առաւելն յաջորդ առտու սարկաւագութեան ձեռնադրութիւն կը տրուի, ուրարը թեւէն կը դնեն եւ ուսը կը ձգեն, եւ բազկարարի երեւոյթնալ կը վերջանայ։

ԲԱԶՄՈՑ — Սոյն մասին ընդհանուր նշանակութեամբ կիմացուի որ եւ իցէ կարասի մը որուն վրայ կրնայ մէկը բազմել կամ նստիլ։ Աթոռ մը, նստարան մը բազմոցներ են ընդհանուր կերպով: Աթոռի վրայ խօսուեցաւ վերս, նստարանի վրայ պիտի խօսինք իր կարգին։ Եկեղեցւոյ մէջ բազմելու կը ծառայեն նաեւ պզտիկ բարձեր (մինտէր), որ եկեղեցիներու յատակը եւս. վերնատուններու մէջ կը դրուէին երբեմն առատու թեամբ, յաiոուկ ոէր ունէին եւ փոխարէն վճարոտով սեպհականութեան իրաւունք ալ կը ստանային. բայց այժմ ցանցառ մնացած են: Անոնց երկարները կը գոործածուին ցարդ դասուն մէջ քահանաներու եւ դպիրներու համար, որ կը կոչուին կողինք՝ իբր անկողնակ: Բայց տօնացոյցի մէջ բազմոց անունը կը գործածուի նշանակելու համար սեղանի վրայ դէպի ետեւ բարձրացած մասը, որ այժմ քանի մը սանդղաձեւ աստիճաններ ալ ունի, եւ որուն վրայ կը շարուին աշտանակներ ու. եկեղեցական սպասներ, անօթներ ու աւետարաններ, իբր զարդ եւ իբր բարեպաշտութեան առարկայ։ Ասոնք առհասարակ սրբութիւնը կը կոչուին, ինչպէս իր կարգին պիտի բացատրենք։

ԲԱԶՊԱՆ — Քահանայական զգեստին մէկ մասն է զոր կը կրէ քահանան երկու թեւերուն վրայ, դաստակէն մինչեւ արմուկը, բոլորովին զսպուած՝ որ կերպով մը շապիկին թեւերը հանգլիճելու կը ծառայէ: Բազպանները լինուած են ամբողջ զգեստին կերպասին կամ թէ յատուկ ասեղնագործուած են, եւ վրանին ուտ նին մէյ–մէկ խաչ։ Երկու տարբեր ձեւով բազպաններ կան, մէկը կլորակ կարուած, որուն մէջ քահանան ձեռքը կը խօթէ եւ ետեւի կողմ էն քալելով մինչեւ արմուկը կը հասցնէ. այս ձեւը սովորական է հայ հռոմէականներու մօտ։ Իսկ մեր մէջ սովարաբար բաց է բաղպանը եւ թեւին վրայ դրուելէն ետք երկու կողմեբր թեւին ներքեւէն իրարու կը մօտեցուին ագուցիկ չուանով եւ կը կապուլին արմուկին մօտ։ Բաղալյանին սոուչութեան յիշատակութիւն չկայ ձեռնադրութեան ատեն, շապիկը կը տրուի դպրութեան ատեն, ուրարը: սարկԱւագութեան, եւ դօտի, շուրջառ ու սաղաւարտ՝ քահանայութեան ատեն, բազպանը կը մնայ դուրս, միայն թէ կրնայ համեմատուիլ կիսասարկաւագութեան Ասզկուրարին: Այդ կէտը լուսաբանելու համար յստակ եւ որոշ գրուած մը չունինք: Ոմանք կարծեցին թէ բազպանը յատուկ զգեստ չէ, այլ շապիկին թեւերուն զարդարուն ծայրերը կը կազմէ, ինչպէս շատ մը պաչimoնական զդեստներուն թեւերը զարդարուն մասեր ուսին։ Բայց միւս կողմէ հաստատուն աւանդութեամբ վատ զգեստ է, եւ ձեռնադրութեան Մաշտոցը քահանայական զգեստները պատրաստելու հրահանգին մէջ բազպանն ալ կը յիշէ, թէեւ եպիսկոպոսը զայն պաշտ տօնապէս չի տար նոր ձեռնադրուողին, որով արդէն տրուած կ’ենթադրուի։ Ժամարար քահանային զգեստաւորուելուն առթիւ բալեանը յատուկ աղօթք ունի եւ Լամբրոնացի ու Օձնեցին ալ բազպանի աղօթքը կը յիշեն, որով բազպանին զաս զգեստ ըլլալը կը ցուցնեն: Բայց աղօթքը հին, ջատակութեանց մէջ մէկ հատ է միայն, իսկ վերջին ժամակներու մէջ կրկնուած է աջ ա. ահեակ թեւերուն վրայ։ Այդ տեղեկութիւնները լրացնելու համար ի դէպ է խորհրդածել թէ արդարեւ սարկաւագութենէ առաջ տրուած զգեստ մըն է, թէ լատին բաղկուրսերին ու կիսասարկԱւագութեան ճանչ կուելէն առաջ կար, եւ յետոյ բազկարարին հետ շփոթուեցաւ եւ թէ նորամուտ բաղկուրարն ընդունելութիւն չդաւ եւ բազպանը հին գոյութիւնը պահեց: Այդ տեսութեամբ Եդուարդ արքեպիսկոպոս հիւրմիւզեան հոոմի 1863–ին կատարած հայած էս ձեռնադրութեան առթիւ՝ կիսասարկաւագութեան ատեն բազպանները հողուեցուց նուիրեալներուն, եւ սարկաւագութեան արայրը թեւին վնաթթելու սովորութիւնը ծիծաղելի նկատեց եւ խափանեց:

ԲԱԺԱԿ — Այս անունը կը կործածուի սկիհ անունին տեղ անխորաբար, եւ կը նշանակէ մեծ ամանէն բաժնելով լեցուած փոքր աման մը, անով որեւէ ըմպելի, եւ առաւելապէս գինի խմելու համար: Բաժակ անունը այժմ անխտիր արտաքին կիրառութեամբ ալ կը գործածուի, մինչ սկիչ անունը յատկացեալ է հաղորդութեան խորհուրդին գործածուած բաժակին։ Միւս կողմէ սկիչ անունը լոկ նիւթական անօթը նշանակելու կը ծառայէ, իսկ բաժակ անունով կիմանանք անոր մէջը պարունակութիւնն ալ, եւ նոյնիսկ Ս. Հաղորդութիւնը խորհրդական սրբագործութենէ ետքը։

ԲԱԺԱԿԱՄԱՆ = ԲԱԺԿԱՄԱՆ = ԺԱՄԱՆՈՑ ալ կը կոչուի Պատարագի խորհրդոյն մատուցած գինւոյն ամանը որ յատուկ ձեւով ու վայելուչ շիշ մըն է, ապակեայ խցանով գոցուած։ Արծաթէ շիշ ալ գործածել օրէն է, բայց վայել չէ դեղի կամ ուրիշ ըմպելիի գործածուող սովորական շիշեր՝ եւ մինչեւ իսկ սեւ շիշեր՝ իբր բաժակսման գործածել պատարագի գինին սեղան մատուցանելու համայ։ Ջահընկալի ձեռնադրութեան ատեն եպիսկոպոսը դատարկ բաժակսան կու տայ նուիրեալին ձեռքը՝ իշխանութիւն տալով զայն լեցնել ե. պատարադի համար պատրաստ բռնել։

ԲԱԿ — Եկեղեցիներու շինուածքները թէեւ տարբեր ոճով, բայց հիմնապէս նմանութիւն ունին իրարու, հետ էական կէտերու մէջ։ Տաճարը շինուած է որոշեալ սեւոնին մէջտեղը, եւ տաճարին շուրջը բաց միջոց մը կը գտնուի, ուսկից ետքը կ’ըլլան ժամատուն, եւ ուրի: մասսեր, եւ ստէպ նաեւ վարժարանը, որ կը փակուին:րջապլատի սարսպով։ Բակը տաճարին եւ այդ շէնքերուն մէջ գտնուած բաց միջոցն է, որ աւելի ընդարձակ կ’ըլլայ արտաքին դռնէն ներս՝ տաճարին մեծ դրան առջեւ, եւ բակ անունով աելի այս առաջուան մասը կ’իմացուի, մինչ մյուս մասերը բացատրելու համար կողմնակի բակը, եւոեւի բակը՝ բացատրութիւնները կը գործածենք։

ԲԱՆԱԼԻ — Եկեղեցւոյ մէջ գտնուող դարաններ հարկա, իրենց կղպանքն ու բանալին կ՚ունենան, նոյնպէս բանալիներ կունենան ամէն մուտքի դռները, եւ այս յայտնի բան մըն է։ Յատկապէս եկեղեցւոյ բանալի ըսելով՝ կիմանանք տաճարին մեծ դրան բանալին, որ յատուկ նշանակութիւն կ’ունենայ դռնապանին ձեռնադրութեան ատեն՝ իբրեւ աստիճանին գործի եպիսկոպոսէն նուիրեալին ձեռքը տրուելէն, եւ սարկաւագ: առաջնորդութեամբ դուռը բանալու եւ դոցելու գործողութիւնը կատարելէն։

ԲԱՆԿԱԼ — Եկեղեցւոյ արտաքին դուռնէն ներս մտած ատեն, տաճարին մեծ դուռը չգացած, անցքին մէկ կողմը կամ երկու կողմերը՝ վրան դց ու առջեւ: բաց տեղեր կըլլան ուր մոմ կը ծախուի բարեպաշաներու, եւ եկեղեցւոյ համար պնակներ կը գտնուին հա«ատացեալներու նուէրն ընդունելու, ուր տեղէն ըստ պիտոյից տեղեկութիւններ ալ կը հարցուին ու կը սորուին, եւ եկեղեցւոյ անյարմար չեղող իրեր ալ, զոր օրինակ օրացոյց կամ հոգեւոր հրատարակություններ կրնան վաճառել։ Այդ տեղերուն ժողովրդական սոհոյութեամբ բանկալ անունը կը տրուի։ Բանկալներ մէկէ աւելի ալ կրնան ըլլալ, նրր եկեղեցին աւելի ս՝u.որեր ունի, եւ ի Տարկին երբեմն շարժական բանկալներ ալ կը դրուին տաճարի դուռներուն դուրսը։ Կան եկեղեցիներ որ դիրքին անյարմարութեան համասր բանկալի գործողութիւնները տաճարի մեծ դուռէն ներս գալիթին մէջ կը կատարուին, որ յանձնարարելի չէ երբեք:

ԲԱՐՁ անունը կառնենք իբր համանշանակ ռամկական մինտէր անունին՝ որ շատ գործածական էր ի նախնումն, երբ եկեղեցւոյ մէջ նստարաններ չկային, եւ հաւատացեալք գետինը ծնրադրած կամ ծալապատիկ կը նստէին: Բարձերը տէրունի ալ էին, եւ եկեղեցւոյ բան մը վճարելով՝ եկեղեցւոյ մէջ որոշ տեղ մը, նստելու սեպհական բարձ ունենալու իրաւունքը կար, եւ նոյն իրաւունքը ժառանգականութեամբ սերնդին ալ կանցնէր։ Այժմ այս տեսակ բարձեր շատ քիչ մնացած են եկեղեցիներու մէջ, եւ ան ալ քանի մը տարէց տիկնաց կողմէն պահուած։ Բարձի ուրիշ մէկ կիրառութիւնն ալ սեղանին վրայ էր, խորհրդատետրի ներքեւ դրուած, զայն բարձր կեցնելու համար: Այս բարձիկն ալ սովորութեամբ սկսաւ խափանուիլ, եւ փոքրիկ գրակալներ ընդհանրացան խորհրդատետրը կեցնելու համար։

ԲԵՄ — Գետնէն բարձր եղած մասնաւոր տեղեր կը կոչուին բեմ, եւ դատարաններ, ժողովատեղիներ, հանդիսավայրեր, թատրոններ, եւլն, կունենան իրենց բեմը։ Մեր եկեղեցիներու մէջ, սեղանն ալ տաճարին արեւելակողմը բարձրացած բեմին վրայ կը կանգնուի։ Յոյն եկեղեցիներ բեմ չունին, իսկ լատին եկեղեցինելուն րեմն ալ մերինէն տարբեր է, որովհետեւ միայն սեղանին առջեւ բարձրացած մէկ մաս է։ Մեր եկեղեցիներու մէջ տաճարին արեւելեան մասը ամբողջ տաճարին լայնութեամ ը գրեթէ կանգուն մը եւ երբեմն աւելի ալ կը բարձրանայ գետնին, եւ այդ բեմին վրայ կը գտնուին խորանն ու սեղանը, անոր վրայ կը կատարուի պատարագի մատուցումը, ու ժողովուրդը տաճարին ամէն կողմէն հեշտ կերպով կը տեսնէ արարողութիւնը։ Մեր բեմերը չիրակ կանգնուած են, միայն երկու ծայրերն աստիճաններ կան մեր ելլելու, ինչպէս աստիճան բառին ներքեւ ըսինք: Հայ հռոմ էականք այդ մասին փոփոխութիւն մտցուցին իրենց եկեղեցիներուն մէջ, եւ բեմ էին առջեւը ծայրէ ծայր աստիճաններ շինեցին ուղիղ դէպի սեղանը բարձրանալու Sամար՝ առանց կողմնակի պտոյտն ընելու: Հարկաւ հին ձեւերու պահպանութիւնը ղովելի ու նախադասելի պէտք է համարուի։

ԲՇԽՈՒՆ — Եկեղեցւոյ մէջ զանազան կիրառութեան յատկացեալ ասեղնագործ, զարդարուն ու ընտիր բեհեղէ կամ մետաքսէ դաստառակներ անխտիր կերպ պով բշխուն կը կոչուին։ Անոնք որեւէ նուիրական սպաս, խաչ կամ աւետարան եւլն. բռնելու կը ծառայեն եւ բռնիչ ալ կոչուին: Բշխուն անունն աւելի յատկացեալ կերպով կը գործածուի այն երկայնկեկ դաստառակին որ երկու տղոց ձեռքով ժողովուրդին առջեւ կը բռնուի հաղորդութեան մօտեցած ատեննին, իբր ապահովութիւն որ եթէ քահանային ձեռքէն հաղորդութենէն մաս մը սահի, անոր մէջ կենայ եւ առնուի ու դեղին չիյնայ։ Այդ յատուկ կիրառութիւն առնելով՝ հնար էր բշխուի անունը բաշխօն կարծել, հաղորդութիւն բաշխուելէ առնուած, բայց ստուգաբանական խնդիրն անով զբաղողներուն կը թողունք։

ԲՈԺՈԺ — Պզտիկ զանգակիկ մըն է, բայց սովորաբար զանգակի ձեւէն կը տարբերի, որովհետեւ վարի շրթունքներն իրար մօտեցած են, միայն երկու ծակեր թողլով, եւ հնչեցնելու համար մէջը պզտիկ երկաթ կտոր մը: կայ բոլորովին թաղուած եւ ամբողջին ցնցումով կելլէ ձայնը։ Բոժոժի մեծութիւնը մեծկակ կաղինի մը չափ է սովորաբար, բայց աելի մքեծեր ու աւելի մանրեր ալ կրնան գործածուիլ: Հին օրէնքի մէջ մեծ քահանայապետին զղեստն ունէր իր դանդակիկները, բայց մեր եկեղեցւոյ մէջ ոչ մէկ զգեստի վրայ բոժոժ չի դրուիր, այլ կը գործածուի այն բուրվառի շղթաներուն վրայ ու քշոցին շուրջը։ Բոժոժներուն թիւը թէ՛ իւրաքանչիւր բուրվառի եւ թէ իւրաքանչիւր Քշոցին շուրջը ընդհանուր սովորութեամբ 12 պիտի ըլլայ, եւ ըստ Տաթեւացւոյն զանգակիները սոաքեալներուն նշանակ են՝ որոնց քարոզութեան ձայնը հնչեց ընդ ամենայն երկիր։

ԲՈՒՆ-ԽԱՉԻ — Այսպէս կը կոչուի չորս թեւերէն այն՝ որ ուղղահայեաց գծին ստորին մասը կը կազմէ եւ առանձինն կ’օծուի խաչ օծելու արարողութեան մէջ։ Բուն–խաչին կրնայ կոչուիլ նաեւ այն մասը՝ որ խաչին վարի թեւին ներքեւը կցուած է ձեռաց խաչերուն մէջ եւ բռնելու կը ծառայէ, եւ որ խաչէն դուրս խաչին կոթը կը նկատուի։ Օծումն այդ մասին վրայ չ’ըլլար:

ԲՈՒՐՎԱՌ — Բուրման վառարան, անուշահոտութեանց համար գործածուող կրակի փոքր աման։ Այս բուրման կրակարանները երբ տեղ մը հաստատուն կը դրուին՝ սովորաբար խնկանոց կը կոչուին, եւ կը տարբերին բուն բուրվառէն՝ որ շարժման մէջ կը գործածուի։ Կրակարյանը ներքեւը պատուանդան մը ունի զոր Տաթեւացին կառույց կը կոչէ, իսկ վրայի կողմէն կախուած է երեք շղթաներով՝ որ վերէն ագոյցի մը վրայ կը միանան ուրկէ կը բռնուի։ Կրակարանն ունի վրան կափոյս մը` որ շղթայով մը ազոյցին կը հասնի, ոչ հաստատուն կապուած անոր, այլ շարժական կերպով բացուելու եւ գոցելու յարմար։ Կրակարանին մէջ քիչ մը կրակ եւ վրան խունկ կը դրուի եւ բուրվառակրին բուրվառին տուած շարժումներով կայրի ու կը բուրէ: Բուրվառ ընող բուն պաշտօնեան սարկաւագն է, որուն եպիսկոպոսը հանդիսապէս կու տայ բուրվառը ձեռնադրութեան ատեն ու խնկարկել կու տայ: Սակայն արարողութեան մէջ հանդիսադիրն ալ, ժամարարն ալ, կարգավարն ալ բուրվառով խնկարկութիւններ կընեն, գլխաւորապէս թափօրներու առթիւ։

ԲՈՒՐՎԱՌԱՆՈՑ — Հին եկեղեցիներու մէջ կը տեսնուէր ձախակողմի պահարանի դրան մօտ, պատին մէջ գործուած խորշ մը, ուր սովորութիւն էր դնել բուրվառը, բայց այժմ այդ խորշը խափանուած է մաքրութեան ու վայելչութեան համար՝ եւ բուրվառը պահարանին մէջ կը պահուի ու կը պատրաստուի։

ԲՌՆԻՉ — Եկեղեցւոյ մէջ գործածուած զանազան դաստառակներն այդ անունը կը կրեն, երբ սպաս մը բռնելու սահմանուած են կամ կը ծառայեն, այսպէս են աւետարանի բռնիչ որով աետարանը կը բռնուի, խաչի բռնիչ՝ ձեռաց խաչը բռնելու։ Սկիհի բռնիչ՝ որով հաղորդութիւն տրուած ատեն սարկաւագը սկիչը կը բռնէ որպէս զի ժամարարը ապահովութեամբ կարենայ հաղորդութիւն բաշխել, եւ գաւազանը բռնիչ՝ որով գաւազանները կը զարդարուին վերի կողմէն: Հայ հռոմէականք միշտ զաւազանը բռնիչով կը զարդարեն վերի կողմէն, մեր մէջ դասղանը կը զարդարեն միայն վարդապետական տուչութեան ու եպիսկոպ որական ձեռնադրութեան ատեն։ Միայն Ամենայն հայոց Կաթողիկոսն է որ միշտ զարդարեալ գաւազան կը գործածէ։

ԲԱՆՁԱՆԱԿ — Փայտե կամ մետաղէ շինուած սատիկ արկղիկ մը կամ տապանակ մը ամէն կողմէ փակուած, եւ միայն վերի կողմէն ծակ մ՚ունի ուրկէ ներս կը թողուի ստակը։ Կափարիչը բանալիներով գոցուած է, եւ երբեմն ալ կնիքով ամրացած։ Այդ զգուշութեանց նպատակն է ապահովութիւն, որպէս զի դրամ հաւաքողը կամ հաւաքման հոկողը չկարենայ հաւքուած ստակին վրայ ձեռք դնել։ Գանձանակները զանազան կիրառութիւն ունին եկեղեցւոյ մէջ։ Ամենէն գործածականն ու զրուցուածը քահանայից գանձանակն է զոր քահանայք եկեղեցւոյ մէջ կը շրջեցնեն, մէկ ձեռուընին ալ բուրվառ առած, եւ որուն արդիւնքը հաւասարապէս կը բաշխուի նոյն եկեղեցւոյ ծխատէր ու բաժնեկից քահանաներու վրայ, անոր համար հաւասար քահանայից ալ կը կոչուի այն գանձանակը։ Գանձանակներ ալ կը դրուին հաստատուն կերպով բեմին վրայ եւ ուխտի առարկայ եղող պատկերներու առջեւ, եւ անոնց արդիւնքը Թաղ. Խորհրդոյ ձեռքով կը գործածուի եկեղեցւոյ ընդհանուր պէտքերուն։ Շատ տեղ եկեղեցիներու բանկալն ալ գանձանակ մը կը դրուի՝ մոմագինն անոր մէջ դնելու համար, երբ բանկալը նստող պաշտօնէին վրայ բացարձակ վստահութիւն կը պակսի, մանաւանդ լուր օրերուն մէջ։ Վերջապէս եկեղեցիներու դուռները հաստատուն դանձանակներ ալ կան հայաստուած՝ որ որոշ նպատակին սահմանված են, ինչպէս են Ս. Էջմիածնի համար, Ս. Երուսաղէմի համար, Ս. Փրկչի հիւանդանոցի համար հանձանակներ՝ որ բոլոր մեր եկեղեցիներու մէջ կը տեսնուին. տեղ–տեղ թաղին վարժարանին կամ եկեպեցւոյն նորոզութեան կամ ուրիշ բարեգործական նպատակին հասմքար սսհմանուած եւ որոշ վերտառութեամբ գանձանակներ ալ կը դրուին։ Գանձանակներուն վրայ՝ մանաւանել. ուխտի սաստկերներու առջեւ դրուած Պանձանակներուն վրայ՝ լուսարար կամ ժամկոչ պաշտօնեաներու կողմէն կերպ–կերպ խարդախ գողութիւնձեր տեսնուսծ ոլալուն, հարկ եղած է յատուկ ղղուչություններ գործածել գանձանակներու շինութեան մէջ՝ յա ղակներու ամրութիւնն ապահովելով, բերնէն վայ կոր խողովակներ լուցանելով եւլն.։ Զյիշեցինք մասնախումբի անդամներու կամ յատուկ պաշտօնեաներու ձեռքով փողոցներու եւ շուկայի մէջ շրջագայութեան դրուած հիւանդանոցի եւ թաղերու գանձանակները, որ եկեղեցւոյ սպսներու եւ կահերու կարգէն չեն:

ԳԱՆՁԱՏՈՒՆ — Եկեղեցւոյ կողմնակի պահարաններէն տարբեր երրորդ պահարան մըն է, յաճախ եկեղեցւոյն ետեւի կողմը քարուկիր կամարով ամրացած ու երկաթե դռներով ու վանդակներով ու փեղկերով պաշտպանուած, թէ՛ գողի եւ թէ հրդեհի վտանգէն ազատ պահելու համար եկեղեցւոյ թանկագին սպասնեալ։ Այդպիսի զանձաստուն մը ունենալ անհրաժեշտ է ամէն եկեղեցիներու համար, եւ ընդհանրապէս ալ շինուած են, ի բաց առեալ մանր ու կիսաւեր եկեղեցինեը: Հնագույն եկեղեցիներու մէջ զանձատուներ շնուած էին նաեւ պատերու թանձրութեան մէջ, սիւնելու եւ կամարներու հաստ կողմերը, եւ դուռներն ալ գաղտնի, որպէս զի ամէն մարդ չգիտնա, բայց այդպիեսի գանձատուներ ա՛լ գործածութեան մէջ չկան։

ԳԱՆՁԱՐԱՆ — Կրնայ ալ առնուիլ գանձատուն իմաստով, բայց այս չէ մեր բացատրելիքը։ Գանձարանը դիրք մըն է որ կը պարունակէ զանազան տօներու համար յատուկ գանձեր։ Իսկ գանձ կը կոչուին մեծ քարողներ՝ որ հանդիսաւորապէս կ’երգուին առտուներն ու երեկոները մեսեդիներէն ետքը եւ «Գոհանամք զքէն» եւ «Լո՛ւր ձայնից» աղօթքներէն առաջ։ Գանձ անունը պատահաբար ղործածուած է, որովհետեւ այդ ձեւով մեծ քարոզներուն առաջինները Ս. Գրիգոր Նաարեկացին դրած է, եւ իր անուան սպառերով տուներու սկզբնադիրները կազմել ուզելով՝ միշտ Գ տառով ու «գանձ» բառով սկսած է երեք քարոզները, եւ անկէ առնելով ամէն նման ձեւով քարոզներ «գանձ» կոչուած են։ Գանձարան դիրքեր աւելի ձեռագիր կը գտնուին. վերջին ատեններ ղանձեր ելդելու սովորութիւնը նուագած ըլլալուն չեն տպագրուած։

ԳԱՒԱԶԱՆ —- Որեւէ ձեռք բռնուելիք փայտի իմաստով կը գործածուի ընտանեկան խօսակցութեան մէջ, բայց եկեղեցւոյ մէջ պաշտօնի ու աստիճանի դա տարար նշանակ է, եւ ձեռնադրութեանց ատեն օրէնութեամբ եւ աղօթքով կը տրուի։ Գաւազաններու նիւթը կրնայ ըլլալ փայտ կամ մետաղ կամ ոսկր, կան եւս բիւրեղէ կամ ապակին գաւազաններ, բայց յոյժ ցանցառ։ Դասականները ամբողջապէս միեւնոյն նիւթէ շինելու հարկ չկայ. ընդհանրապէս դաւազանին գլուխը ու գաւազանին կոթը տարբեր նիւթէ կը շինուին յաճախ կոթերն ալ միակտուր շեն, այլ երեք կտորի կը բաժնուին ագուցիկ պտուտակներով, եւ ագոյցներն ալ սոարբեր նիւթէ, այսինքն մետաղէ կամ ոսկրէ կ’ըլլան փայտե կոթերու վրայ։ Գաւազաններու թանձրութիւնը հաստկեկ փայտի չափ է, գլանաձեւ կլորակ եւ կամ կլորի մօտ բազմանկյուն, յաճախ չիոակ ու լերկ, երբեմն ալ ուղիղ կամ կոր ակօսաձեւերով զարդարուած։ Բարձրութիւնը ընդհանրապէս մարդաչափ կամ բնական հասակէն քիչ մը աւելի: Հնագոյնները միշտ նուազ բարձր են։ Լատինք եւ անոնց նմանողութեամբ հայ հռոմէականներ աւելի բարձր գաւազաններ կը գործածեն որ մեր եկեղեցիներուն մէջ սովորական շեն։ Գաւազաններու ծայրերն ալ սրածայր կը վերջանան եւ ընդհանրապէս մետաղի կտոր մը կըլլայ ամուր մնալու համար։ Գաւազաններն այժմ մեր եկեղեցւոյն մէջ երկու տեսակ են, — վարդապետական եւ եպիսկոպոսական կամ հովուական, տարբերութիւնը դաւազանին գլխոուն ղարտ դին վրայ է։ Վարդապետական կոչուած գաւազանն օձագլուխ է, երկու օձեր՝ գլուխնին բարձր, երեսնին դէմ դէմի եւ մարմիննին իրարու պատատած ստորին մասին մէջ, իսկ վերի մասերը բացուած ու պառկած, անգլուխ խաչի ձեւ մը առնելով, — իսկ այն տեղն ուր երեք թեւեր կը միանան պզտիկ գունտ մը կայ, եւ վրան մանր խաչ մը։ Վարդապետական գաւազանի ձեւ մըն ալ կայ չորս օձերի կազմուած, երկուքը մէկ կողմ եւ երկուքը միւս կողմ իրարու փաթթուած, իսկ ստորին մասին մէջ չորսն իրարու պատատուած։ Չորեքգլխեան գա«աղանը արարողական նշանակութեամբ երկգլխեանէն տարբերութիւն չունի, սոսկ աւելի զարդարուն բան մը կազմելու դիտմամբ արհեստաւորներէն հնարուած է, եւ այն ալ յետին ժամանակներու մէջ։ Բայց եթէ ու զուէր տարբերութիւն մը դրուիլ եւ մասնաւոր վարդապետութեան գաւազանը ծայրագոյն վարդապետութեան զաւազանէն տարբերել, բոլորովին աւելորդ բան մը եղած չէր ըլլար։ Օձագլուխ գաւազանը յունաց մէջ եւպիսկոպոսաց յատուկ է, եւ այսպէս ալ եղած էր մեր մէջ մեր նախնի դարերուն։ Այլ երբ լատինաց հետ հարաբերութիւնք սկսան եւ 1184–ին Լուկիոս Գ. Լուկացի Հռոմի հայրապետէն մեր Գրիգոր Դ. Տղայ կաթողիկոսին ամբողջ քահանայապետական զգեստ մը ընծայ ղրկուեցաւ, ու կիրառութեան ընդունուեցաւ, հին յունաձեւ հովուական խոյրն ու գաւազանը վարդապետներու մնացին, եւ նոր լատինաձեւ հովուական խոյրն ու դաւազանը եպիսկոպոսներու սեպհական դարձան։ Այդ հովուական գաւազանը, որ այժմ եպիսկոպոսներու յատուկ է, կոր գլուխ ունի իր մէջ կրկին անգամ դառնալով։ Ներկայացուցած առարկան աւելի տերեւազարդ ու ծաղկազարդ ոստի մը կը նմանի, թէեւ բոլորովին արուեստական կազմութիւն ունի։ Լատինակը միշտ տերեւով ու ծաղիկով է, բայց մեր մէջ կան նաեւ օձագլուխ դէպի ներս կորացած եւ կրկին անգամ դարձած։ Կ. Պոլսոյ Մայր Եկեղեցւոյն մէջ յատուկ դաւազան մը կայ որ չորսէ աւելի օձի գլուխներ ունի շուրջը շարուած եւ մէջտեղի գունդն աելի մեծ ու աւելի որոշ կերպով դրուած է։ Այդ գաւազանն իր էութեան մէջ միեւնույն վարդապետական օձագլուխ գաւազանն է. շինուելուն թուականը որոշ չէ, այլ հաւանական է որ յատկապէս լինել տրուած է եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն չունեցող պատրիարքներու համար (ինչպէս Գրիգոր Կ. Պոլսեցի 1764–ին եւ այլք), ուրիշներէն տարբեր զաւազան ունեցած ըլլալու համար. հայ հռոմէական կաթողիկոսական դաւազան անունով կաթոզիկոսներու յատուկ ղԱւագան մը կը գործածեն, որ է մեծկակ գունդ մը՝ վրան խաչ եւ շուրջը ուրիշ զարդեր փոխանակ օձերու։ Այդ գաւազանը լատինական հետեւողութիւն մը չէ, որովհետեւ լատինք նման բան մը չունին. հետեւաբար հայ եկեղեցական աւանդութիւն մը ի դէպ է ըսել, եւ աւելի ճշդիւ Կիլիկիոյ աթոռին սեպհական աւանդութիւն մը՝ որուն միաբաններէն եղած են 1740–ին Լիբանանու մէջ հայ հռոմէական կաթողիկոսութիւն մը կազմող եկեղեցականները, թէեւ այժմ մեր Կիլիկիոյ Աթոռն ալ այդ ձեւով դաւազանի սովորութիւն չունի։ Գաւազաններուն կարգին պէտք է յիշել նաեւ սովորաբար ասա կոչուած դաւազանը, որ պարզ երկար գաւազան մըն է ուղիղ, ու զարդարուն գլխով՝ զոր կը գործածէ միայն պատրիարքը մայրաքաղաքին մէջ եւ առաջնորդներն իրենց վիճակներուն մէջ՝ հանդիսաւոր ու պաշտօնական առիթներու միայն եւ իբր նշանակ իրենց իշխանութեան, այլ ոչ երբեք գործողութեան ատեն։ Այդ գաւազանը մեծահանդէս առիթներով եկեղեցականի մը ձեռքով պատրիարքին կամ առաջնորդին առջեւէն կը տարուի, տանող եկեղեցականն ալ ձիաւոր՝ եթէ պատրիարքը կամ առաջնորդն ալ ձիով կամ կառքով կ’երթայ։ Այդ ասային նման, բայց կարճ ու պարզ գաւազան մըն ալ կը կրեն իրենց ձեռքը պատրիարքները Կ. Պոլիս եւ առաջնորդներն իրենց վիճակին մէջ, սովորաբար շրջագայած ատեննին։ Գաւազաններու վրայ տեղեկութիւնը լրացնելու համար՝ աւելցնենք թէ անոնց յօրինուածքը ճաշակի ու արուեստի յանձնուած է բոլորովին, այնպէս որ դժւար իսկ է իրարու նման գաւազաններ գտնել։ Դաստառակով զարդարելու սովորութիւնն ալ, ինչպէս որ բռնիչի վրայ խօսած ատեննիս ըսինք, այժմ միայն ձեռնադրութեանց ատեն կը գործածուի, եւ բացառաբար Ամենայն հայոց Կաթողիկոսին յատուկ է։

ԳԱՒԻԹ — Մեր եկեղեցիներն այդ ընդհանուր անունին ներքեւ երկու տարբեր մասեր կը պարունակեն, որ կը կոչուին գաւիթ եւ տաճար։ Գաւիթը արտաքին մաս մըն է՝ տաճարէն բաժնուած պատով ու դուռով, որուն մէջ կը կենային ապաշխարողները որ արժանաւոր չէին մասնակցելու հաղորդութեան: Մինչեւ պատարագին մէկ կէտը, երբ խրատական ու աղօթական մասեր կը կատարուէին, բոլորն ի միտսին կրնային եկեղեցւոյն տաճարին մէջ մնալ, բայց երբ խորհուրդի կատարումը պիտի սկսէր, սարկաւագը կազդարարէր որ երախաներն ու ապաշխարողները տաճարէն ելլեն եւ զարթին մէջ աղօթեն: Մինչեւ հիմա ալ սարկաւագը կերդէ. «Եւ որք ոչ էք կարողք հաղորդիլ աստուածային խորհրդոյս՝ առ դրունս ելէք եւ աղօթեցէք». սակայն խօսքերը գործնական իմաստ մը չունին այլեւս: Նոյնիսկ գաւիթն ալ իր ձեւը կորսնցուցած էր փոխանակ պատի ու դրան, այժմ եկեղեցիներուն ետեւի կողմից բարձր ու մայոնաձեւ վանդակով զատուած մաս մը կայ՝ որ ըստ ամենայնի եկեղեցւոյն մաս կը կազմէ, եւ ետեւի մնացողներուն դիւրութեան համար քիչ մըն ալ բարձր յատակ ունի։ Այդ մասը ոչ եւս անարժաններուն, այլ ընդհանուր ժողովուրդին, եւ աւելի հանդիստ ընել ուզողներուն յատուկ եղած է: Հին գաւիթի օրինակ մը կը տեսնուի ցայսօր Մայր Եկեղեցւոյ աջակողմեան Ս. Խաչ եկեղեցւոյն մէջ. միջին եկեղեցին ալ այնպէս շինուած է եղել, բայց ան ալ յետոյ փոխուեր է։ Գաւիթներն ի հնումն աւելի ընդարձակ են եղեր, բայց նշանակութիւննին կորսնցնելէ ետք աւելի պզտիկցեր են: Հին ատեններ ժամերգութիւններն ալ սովորականէ նուազ հանդիսաւոր եղած ատեն, դաւթին մէջ կը կատարուին եղեր, որուն յիշատակութիւնը կը մնայ տօնացոյցին մէջ, որ երբեմն ժամերգութեան մէկ մասէն ետքը եկեղեցի մտնելու ազդարարութիւնը կը գրէ, ինչպէս Աւագ Եշ. ցերեկը ապաշխարելոց կարգին վերջերը «Եւ մտեալ յեկեղեցին», նոյն երեկոյին «Ժողովեսցին ի գաւիթ եկեղեցւոյն», եւ Աւագ Ուր. ցերեկին «Ժողովեսցին ի դուռն եկեղեցւոյն» եւլն.։ Թէեւ այժմեան տօնացոյցներն ալ հին ազդարարութեանց շատերը զանց ըրած են աննշանակ դարձած ըլլալուն համար։

ԳԻՆԻ — Ս. Պատարագին ու Ս. հաղորդութեան բաժակին նիւթը, որ պիտի ըլլայ խաղողէ քամուած անապակ գինի, զգուշութեամբ պատրաստուած: Հին սովորութեան համեմատ եկեղեցւոյ այգիներէն կամ բարեպաշտներու նուէրներէն հաւաքուած խաղողները նոյնինքն եկեղեցական պաշտօնեաներու ձեռքով ու աղօթական երգեցողութեամբ՝ եկեղեցւոյ յարակից մասերուն մէջ կը կոխուէին ու կր պատուէին ի պէտս խորհըրդոյն, եւ ջահընկալին պաշտօնն էր այդ գինին պահել եւ անկէ բաժակամանը լեցնել եւ պատարագին պատրաստ բռնել։ Այժմեան սովորութիւնը որ է ամէն գինեվաճառէ պատարագի գինի գնել, շատ ու շատ դիտողութեանց տեղի կու տայ, անյարմար ու անծանօթ նիւթեր գործածելով Ս. Խորհրդոյն: Գարթալցի մեր բարեպաշտ այգեգործներուն քանիցս յորդոր կարդացինք, իրենց ձեռքով մայրաքաղաքիս եկեղեցիներուն համար անապակ գինի պատրաստել, եւ կը յուսանք թէ պիտի կարգադրուի։ Գինին մեր եկեղեցւոյն մէջ բոլորովին անապակ կը Տանուի սեղան՝ առանց ջուր խառնելու, թէեւ այդ մասին Յոյն ու Լատին եկեղեցիներ ստէպ դիտողութիւններ ըրած են, բայց ի զուր։ Զի Քրիստոսի բաժակն ալ անխառն էր, եւ Քրիստոսի կողէն ելած արիւնն ու ջուրն ալ ըստ Ս. Հարց խորհրդական նշանակ է, ոչ թէ մէկ խորհուրդին կրկին նիւթերուն, այլ հաղորդութեան ու Մկրտութեան կրկին խորհուրդներուն։ Գինին ծիսական կարգադրութեամբ կը գործածուի եւս լուալու այն ամէն իրերը որ օծման կը պատրաստուին, ինչպէս խաչ, պատկեր, սեղան, աւազան եւլն., եւ այդ առիթներուն ջուրէն զատ գինիով լուալուն նշանակութիւնը միայն մաքրութեան աստիճանը կրնայ ցուցնել։

ԳԻՐՔ — Ծիսական կիրառութեան մէջ գտնուած գիրքերը շատ են, եւ իւրաքանչիւր անունին ներքեւ խօսած ենք ու պիտի խօսինք անոնց վրայ՝ իրենց տեսակներն ալ թուելով։ Ըստ այսմ տե՛ս Աւետարան, Գանձարան, Ժամագիրք, Խորհրդատետր, Ճաշոց, Մաշտոց, Շարական, Տաղարան, Տօնացոյց: Գիրքերու վրայ ընդհանուր կերպով ըսուելիքը սա՛ է որ եկեղեցւոյ մէջ գործածելի դիրքեր պետք է նախապէս օրհնուին, որուն համար յատուկ կարգ ալ կայ Մաշտոցին մէջ։ Գիրքեր պէտք է զղուշութեամբ պահուին, վայելուչ վիճակի մէջ ըլլան, պատռտած ու բզկտած դիրքեր գործածութենէ վերցուն։ Ձեռնադրութեան Մաշտոցին մէջ ընթեցողին ձեռքը տրուած «Գիրք առաքելական եւ մարգարէական» թուածը ճաշոց գիրքը պէտք է իմանալ։

ԳՄԲԷԹ — Եկեղեցիներն իրենց կեդրոնական մասին մէջ չորս սիւներու վրայ բարձրացած մաս մը ունին, որ բոլոր շէնքին վրայ կը տիրէ, եւ իբր թէ վրանաձեւ մաս մը ըլար եկեղեցւոյն տանիքին վրայ դրուած։ Գմբէթները ներսի կողմէ գոգաւոր են եւ յատակին վրայ կենալով գլուխը վեր բարձրացնողը կը տեսնէ անոր մէջի խորութիւնը։ Գմբէթը լուսամուտներ ալ կունենայ որ եկեղեցւոյ ներսը կը լուսաւորեն, վրան ալ ամփոփուող մաս մը՝ զոր ճարտարապետները լապտեր կը կոչեն, ասիկա հետզհետէ սրածայր կը վերջանայ եւ ամէնուն վրայ համեմատաբար մեծ խաչ մը կը կանգնուի։ Մեր հնաւանդ եկեղեցիներուն գմբէթները վեղարաձեւ են ու անկիւնաւոր, եւ յատուկ անուամբ կաթողիկէ կը կոչուին. յունականները կիսաբոլոր են ու ցած, լատինականներն ալ բոլորչի են՝ բայց դէպ ի բարձրութիւնը ցցուած։ Վերջին ժամանակներու եկեղեցիներն առանց դամբէթի են, եւ բոլոր տանիքը յերկուս թեքեալ ձեւով միակտուր ծածկոյթ մը կը կաղմ է։ Գմբէթաւոր եկեղեցիներ աւելի փառաւոր արտաքին տեսք ունին, բայց ներսէն գմբէթին խորութիւնն անախորժ արձագանքներ կազմելու, եւ գլխաւորապէս վարողին ձայնը ցրուելու անտեղութիւնն ունի։

ԳՈԳՆՈՑ — Սեղաններուն առաջակողմը զարդարելու ծառայողի ընտիր կերպասէ շինուած կամ ասեղնագործուած սպաս մըն է, որ սեղանին շրթունքէն վար կը կախուի եւ անոր բոլոր առջեւը կը ծածկէ։ Կան նաե. ընտիր գոգնոցներ որ արծաթեայ զարդերով ու քանդակներով շինուած են: Գոգնոցին կիրառութիւնը կաէքաւոր է ու. երբ սեղանին ճակատը քանդակներով ու ոսկեզօծ զարդերով յօրինուած է, գոգնոցի կիրառութիւնն անտեղի իսկ կը դառնայ անոնց գեղեցկութիւնը ծածկելով. ուրիշ բան է եթէ հասարակ գոգնոց մը լուր օրեր դրուն, բնական զարդերու պահպանութեան համար եւ տոնական առիթներուն վերցուի։

ԳՈՐԳ — Երբ եկեղեցի եկողներ կոշիկնին դուռնէն դուրս հանելով՝ լոկ գուլպաներով եկեղեցի կը մտնէին, եկեղեցւոյն ամբողջ յատակը գորգերով ու ընտիր կարպէտներով կը ծածկուէր, այժմ կոշիկ հանելու սովորութեան հետ գորգ փռելու սովորութիւնն ալ դադրեցաւ։ Առ առաւելն եկեղեցւոյն ատեանը ուր հանդիսաւոր արարողութիւնը կը կատարուին, գորգեր կը փռուին երբեմն: Փսիաթները կամ խսիրներն ալ դիմացկուն չըլալուն խափանուեցան, եւ այժմ տեսակ մը fnfo կոչուած դիմացկուն փսիաթ մը աւելի տարածուիլ սկսած է։ Բայց գորգ կամ կապերտ կը գործածուի դասուն մէջ ու բեմին վրայ՝ աւելի կամ նուազ մեծ եւ ա.ելի կամ նուազ ազնիւ կտորներ փռելով, եւ դասն ու բեմն ալ ծածկելով, մանաւանդ ձմեռնային ցուրտ եղանակներուն՝ պաշտօնեաներուն ոտքին խնայելով։ Այդ ընդհանուր կիրառութենէն դուրս մանր գորգեր՝ աւելի կամ նուազ ազնիւ՝ ոչ միայն ձեռագործ, այլ եւ երբեմն ասեղնագործ ու ոսկեթել բանուած, կը գործածուին բարձրաստիճան եկեղեցականաց ու հանդիսադիր եկեղեցականներու ոտքին ներքեւ՝ կամ դասուն կամ ատեանին մէջ անոնց կեցած տեղերը, կամ դասուն ատեանն աղօթքն ու աւետարանի ելած սահուն, կամ բեմին վրայ քարոզ խօսած ատեն, եւ կամ սեղանին առջեւ ժամարարութեան առթիւ։ Այդ մանր գործերուն ռամկական բառով խալիչա ալ կըսեն:

ԳՈՐՓՈՒՐԱՅ բառը լատիներէն գորփորալիս = corporalis, կը նշանակէ «մարմնական», այլ աւելի մերձաւորութեամբ թարգմանուած է մարմնակալ: Քառսւկուսի ճերմակ կտաւ զոր լատինածէս ժամարարը սեղանին վրայ կը փռէ իր առջեւ եւ ոչ միայն սկիհն անոր վրայ կը դնէ, այլ եւ սրբագործեալ նշխարն առանց մաղզմայի ուղղակի այդ կտաւին վրայ կը հանգչեցնէ։ Ասկէ նոյն կտաւին աւելի պատիւ մը՝ ուղղակի խորհըր~ փական մարմնոյն հետ շփմանը համար, եւ սրբազն — պործեալ ոչխարին փշուրները նոյն կտաին կպուած կրնալ բալուն կասկածով։ Այդ առաւել պատուոյն եւ առաւելագոյն զգուշաւորութեանը համար, եպիսկոպոսը կիսասարկաւագի ձեռնադրութեան մէջ կը խրատէ նուիրելոյն. «Յարմանն յորում զգորփուրայն լրանաս, մի՛ այլ ինչ մերձեսցի»։ Մեր գործածած ձեռնադրոււթեանց մաշտոցն ալ լատինականին հետեւողութեամբ պահած է այդ բացատրութիւնը, թէեւ մեր ծէսին մէջ սրբագործեալ նշխարը մաղզմային վրայ կը դնենք եւ երբեք կտաւի վրայ չենք հանգչեցներ, եւ կիսասարկաւագին տրուած հրահանգը բնաւ կիրառութիւն ու գործածութիւն չունի։ Գորփուրալ լատինահնչիւն բառն ալ կիրառութեան մէջ չէ, եւ մարմնակալ անունով կ’իմանանք որեւէ զարդարուն կտաւէ, ընտիր կերպասէ, կամ ասեղնագործեալ մաքուր սպաս մը չափաւոր մեծութեամբ, որ պատարագի ատեն սկիին ներքեւ կը փռուի ի պատիւ եւ ի յարգանս սրբութեան։

ԳՏԱԿ — Փոքրիկ գլխանոց սեւ ասուիէ կամ թաւիշէ որ կրնայ գործածուիլ եկեղեցւոյ մէջ պաշտօնէից կողմէ՝ գլուխը ցուրտ է պահպանելու համար։ Քրիստոնէութեան յատուկ կանոններէն մէկն է առաքեալին տուած բացարձակ հրամանը։ «Առն մարդոյ չէ պարս ծածկել զգլուխ», որովհետեւ «ամենայն այր յորժամ յաղօթս կայցէ, եւ զալուխն ծածկեալ ունիցի, յամօթ սռնէ ղգլուխն իւր», եւ զի «առն ամենայնի գլուխ Քրիստոս է» (Ա. Կորնթ., ԺԱ. 7,4, 3) ուրիշ կրօննեու մէջ սովորութիւն է ծածկեալ գլխով աղոթել, բայց քրիստոնէութեան համար հակառակն օրինադրուեցաւ։ Այսու ամենայնիւ յայտնի է թէ երկրին կենցաղական են. պաշտօնական սովորությունն է գլուխը ծածկել, թէ ասկէ ամէնքն ալ գլուխը ծածկուած պահելու վարժուեցան, թէ եկեղեցիներու մէջ ընդհանրապէս ցուրտ ու խոնաւութիւն կը տիրէ, թէ հաւատացեալք առանց առողջութիւննին վտանգելու պիտի չկարենան երկար ատեն բացագլուխ մնալ եկեղեցւոյ մէջ: Կասկածը հարկի ու հարկը սովորութեան փոխուելով՝ սկսաւ ամէն մարդ իր ֆէսը գլուխը՝ եկեղեցի մտնել ու կենալ, եւ մինչեւ իսկ քահանաներ փակեղնին հանելով առանց ծոպի ֆէս մը սովորութիւն ըրին գործածել աշխարհականաց նմանողութեամբ, ինչ որ հարկաւ սովորութիւն ունէին ընել փակեղները չկարգադրուած եւ փուչիով կամ դաստառակով ֆէս կրած ատեննին եկեղեցւոյ մէջ փուշին հանել եւ ֆէսը միայն դնել։ Կենսական նորոգեալ սովորություններ գլխաբաց ըլլալուն առողջարար ըլլալը համոզեցին, եւ նորահաս մանկտին գլուխը բաց մեծնալով՝ ժողովուրդն ալ հետզհետէ եկեղեցւոյ մէջ գլխաբաց կենալու վարժուիլ սկսաւ: Որպէս զի քահանաներն եւ անոնց հետ տիրացուներն ալ ամէն եղանակին ու երկար ժամեր եկեղեցւոյ մէջ գլխաբաց կենալու դժուարութիւն չկրեն, ներուած է այժմ որ բոլորովին սեւ վտակներ կարենան գործածել, վայելուչ ու եկեղեցաւկանի յարմար ոճով, առանց ասեղնագործ զարդերու եւ առանց մեծկակ ըլլալու, եւ միշտ պարզութեան ու պարկեշտութեան համաձայն պայմաններով:

ԳՐԱԿԱԼ — Գիրքը վեր ու բաց թռնելու ծառայող գործիք։ Գրակալները հասարակ փայտէ շինուած են ընդհանրապէս, բացուող–գոցուող ձեւով իրարու ագուցուած չորս բարձր ոտքեր, որ վերի կողմէն կաշիով միացած են եւ այդ կաշիին վրայ կը հանգչեցուի գիրքը։ Այս տեսակին կողմնակի բացուողը դասու ատեանին կը Նործատուի եւ վրան աւետարան կամ ճաշոց կը կարդացուի, իսկ ետեւէ առաջ բացուողը դասերը կը դրուի ու շարականի կը ծառայէ: Այս վերջինին տեղ կը գործածուի նաեւ ուրիշ ձեւ մը. սիւն մը բաժնուած ոտքերով որ իբր պատուանդան կը ծառայեն, գետինը կը դրուի եւ վրայի կողմերը դէպի ետեւ թեքեալ տեղ մը ունի որուն վրայ շարականը կը դրուի։ Կրնայ երկու ետեւէ ետեւ թեքեալ երեսներ ունենալ եւ անոր վրայ երկրորդ շարական մը կամ ժամագիրք մը դնել, եւ վրայի մասը սիւնին վրայ պտըտցնելով՝ դարձնել, եւ ըստ յարմարութեան գործածել։ Փոքրիկ գրակալներ կը դրուին եւս բեմ էին առջեւ վերիվերոյ այր վերջին ձեւին նման, բայց ասոնց սիւնը մէկ երեսով ուղղակի բեմին վրայ դրուած, որոնցմէ մէկուն այսինքն կեդրոնը գտնուողին վրայ Ատենի Ժամագիրքը եւ ձախակողմը դրուածին վրայ Ատենի Ավետարանը կը դրուի։ Վերջապէս փոքլրիկ գրակալ մըն ալ կը գործածուի սեղանին վրայ խորհրդատերը ուղղաբերձ եւ ընթեռնելի ձեւի մէջ պահելու համար։ Բեմի ու սեղանի գրակալները շուշփայով կը ծածկուլին, եթէ դեղակերտ փայտէ շինուած շեն: Ատեանի գրակալին ալ շապիկ կը հարցուի ի զարդ եւ յատկապէս ճերմակ շապիկ մը, երբ բեմի վրայ Իւղաբերից Աւետարան կարդալու կը դրուի։ Գրակալներուն մէջ տեսած ենք նաեւ արուեստակերտներ, օրինակ, գիրքը դնելու համար թեւատարած արծուի մը սինի վրայ թառած, երեսը դէպի ժողովուրդ ու թիկնամէջը դիրքը ընդունելու սահմանուած, բայց այսպիսի արհեստակերտ գրակալներ շատ քիչ են։

ԳՕՏԻ — Ի հնուց անտի գօտին իշխանութեան նշանակ է, իշխանաւոր չեղողը գօտի չի կրնար կապել, իշխանաւորին գօտին հանել իշխանութենէ ղրկել է։ Այս սկզբունքով եկեղեցւոյ ստորին պաշտօնեայք, սարկաւագն ալ մէջը, գօտելոյծ են եւ դգտի չունին, եւ գօտի կապեր իշխանութիւնը կը սկսի քահանայէն, որուն օրհնութեամբ ու աղօթքով կու տայ զայն ձեռնադրել եպիսկոպոսը։ Գօտին կամար է, եւ կամարաձեւ լայն ժապաւէն մը՝ գոնէ 5 հարիւրամետր լայնութեամբ՝ զարդարուն երեսով եւ ներքին ամուր նիւթով ետեւի կողմէն կ’առնուի եւ զոյգ ճարմանդով առջեւէն իրարու կ’ադուցուի։ Ճարմանդներն իրարու ագուցուած պահելով` կամարին ծայրերը երիզապինդ կապելը դիւրութեան համար հնարուած ձեւ մըն է։ Ասկէ ալ առաջ եկած է փոխանակ զոյգ ճարմանդի միակտուր զարդ մը դնել գօտոյն մէջտեղ եւ նորէն կամարը երիղապինդ կապել։ Այս տարբեր ձեւերուն մէջէն յանձնարարելի է միշտ հնագոյն ձեւը, որ է կամարը ետեւէն առնել եւ ճարմանդը առջեւէն ագուցանել։ Գօտին այժմ փորուրարին վրայէն կը կապենք եւ ձեռնադրութեան մէջ գօտին տրուած ատեն՝ արդէն ուրարը տրուած է, եւ բնականաբար գօտին կապուած ատեն ուրարը ներքեւը կը մնայ։ Սակայն Լամբրոնացին եւ ուրիշ էին հեղինակներ ալ գօտին ուրարէն առաջ կը դնեն զգեստաւորութեան կարդին, ու զգեստաւորութեան «Խորհուրդ խորին» շարականին մէջ ալ գօտւոյն վերաբերեալ «Տան քում» տունը՝ ուրարին վերաբերող «Իւցմամբ թագ» տունէն առաջ է, գգեստներու կարգին մէջ ալ դօտին որ պատմուճանը կամ շապիկը պնդելու համար է, ուրարէն առաջ պիտի բայ որ վրայէն իջնող զարդ մըն է միայն։ Բայց ինչ որ ալ ըլլայ այդ խորհրդածութեան արժեքը, այժմ դօտին փորուրարին վրայէն կը կապուի, թերեւս բոլոր զգեստները, պատմուճանն ու փորուրարը հաւասարապէս զուսպ բռնելու, եւ կամ գօտոյն ճարմանդին զարդը՝ որ զգեստին նշանաւոր մասերէն մէկն է՝ աւելի համարձակ ցուցնելու համար։ Թող որ բնաւ յիշատակ մը չունինք որ ցուցնէ թէ գօտին առաջ ուրարին ներքեւ էր եւ յետոյ վրան սկսաւ կապուիլ։

ԴԱՍ — Բառը իր ընդհանուր առմամբ կը նշանակէ խումբ, շարք, տեսակ։ Եկեղեցական նիւթական առմոսմր կը նշանակէ եկեղեցական պաշտօնեաներու երկու խումբի բաժնուիլը, եւ երկուքին երկու կողմ կենալէն, անոնց կեցած տեղերն ալ կոչուեցան դաս, եւ անուննին եկեղեցւոյ բնական կողմերէն առնելով՝ կոչուեցան Աջակողմեան դաս եւ Ձախակողմյան դաս։ Այժմ այդ երկու դասերն ալ եկեղեցւոյն բովանդակ լայնքին վրայ երկնցող ցած վանդակապատով մը կը բաժնուին եկեղեցւոյն մնացեալ մաոէն, եւ պաշտօնեաներուն յատկացեալ մասը կանջատուի ժողովրդեան յատկացեալ մասէն։ Թէ հին եկեղեցիներու մէջ ալ ի սկզբանէ այդ բաժանումը կար, բացարձակ կերպով չենք կրնար հաստատել` անհաւանական չէ այն կարծիքը թէ տաճարին մէջ ամէնքը համախումբ կը կենային, որովհետեւ ամբողջ ժողովուրդը միաբերան երգեցողութիւնը կը կատարէր, եւ երգեցիկ դպրաց ու երգեցիկ տղոց յատուկ պաշտօն չկար։ Բնական է որ կարողագոյններն առջեւ կանցնէին եւ ուրիշներուն կառաջնորդէ ին եւ կանոնաւորութեան կը հսկէին: Եկեղեցիներու օրինակներ կան որ դասը ամբողջ եկեղեցւոյն լայնութեան բաժնուած չէ, այլ երկու կողմերը զատ–զատ քառակուսի վանդակապատեր կան, որոնց մէջ պիտի կենան պաշտօնեաներն ու երգեցողութեան առաջնորդները՝ բազմութենէն չնեղուելու համար։ Բայց այս զննութեան խորունկը մտնել չենք ուզեր. այժմ դաս ըսելով կ’իմա նանք տաճարին առաջակողմը բեմ էին առջեւ ցած վանդակապատով բաժնուած մասը, որուն մէջտեղը, այսինքն դասուն ատեանը՝ սովորաբար կողմերուն ուղղութենէն աւելի դուրս կ’ելլէ, երկու դասերուն դպիաներուն մէջտեղ համախմբուելուն աւելի դիւրութիւն տուած ըլլալու համար։ Աջակողմեան դասուն գլուխը, եթէ եկեղեցին աթոռանիստ է, վիճակաւորին հաստատուն աթոռը կը գտնուի եւ ուրիշ նստարան չի դիանուիր։ Վանդակապատին առջեւ գետինը փռուած բարձերուն վրայ եկեղեցականներու տեղն է, երկու անկիւնները դպիրներուն յատկացեալ են, մէջտեղը պարապ պիտի մնայ արարողութեանց պահանջալին համար, եւ ժողովուրդը պէտք չէ մտնէ, որպէս զի կարգ ու սարք չխանգարուի։ Միւս կողմէն ալ պարապ տեղ չթողլու համար՝ գովելի սովորութիւն եղած է դպրոցական աշակերտներն ու աշակերտուհիները ընդունիլ դասուն մէջ, որ թե’ կանոնով եկեղեցի գալու եւ շնորհքով եկեղեցին կենալու կը վարժուին, եւ թէ դիւրին կրնան մասակցիլ երգեցողութեան։

ԴԱՍՏԱՌԱԿ — փոքր դաստառակ = անձեռոց, որ է ձեռք առնելով՝ գործածելի կտաւ կամ պաստառ մը։ Բառական առմամբ ձեռք սրբելու ղենջակ կրնար իմացուիլ, բայց իրօք կիմացուին ամէն քառակուսի կամ քառյակին պաստառներ, եզրերը կարուած կամ գործուած, ծայրերը կամ անկիւնները ասեղնագործուած ու զարդարուած։ Տեսակները պարբեր-տարբեր են։ Կան քառանկին երկարներ՝ ծայրերը զարդարուն ձեռքը սրբելու սահոմանուած, կան մեծ քառակուսիներ թէ՛ եզերքը եւ թէ. անկյունները բանուած զոր կը գործածեն իբր ծրար կամ ծածկոյթ. կան միջակ չափով քառակուոլիներ՝ նոյնպէս զարդարուն՝ սպաս մը բռնելու յարմար. կան աւելի մանրներ որեւէ մէկ բանի գործածելու համար։ Ասոնք ամէնքն ալ միեւնոյն անունին ներքեւ կ’իմացուին։ Բարեպաշտուհիներէ՝ մանաւանդ նոր ձեոաղործի վարժուող օրիորդներէ՝ եկեղեցւոյն կը նուիրուին եւ ըստ պատահմանց կը գործածուին։ Օրէնութիւն չունին, բայց պետք չէ անդամ մը եկեղեցւոյն նուիրեալ եւ սուրբ կիրառութեան յատկացեալ իրերը անխտիր իբր հասարակ զարդ ամէն բանի գործածել։

ԴՈՒՌ — Դրան ինչ ըլլալը բացատրելու պէտք չունինք ։ Եկեղեցիները սովորաբար հինգ դուռ կունենան. նախ աւագ դուռը՝ եկեղեցւոյ արեւմտեան կողմը, երկրորդ հիւսիսային, երրորդ հարաւային՝ եկեղեցւոյն հիւսիսային ու հարաւային կողմերուն վրայ եւ դէպ յարեւմուտս գաւիթին բաժանման մօտ, իսկ չորրորդ ու հինգերորդ. դուռները պահարաններէն դուրս ելլելու համար, դիրքին պատշաճութեան համեմատ, կամ դէպ յարեւմուս երկուքն ալ, կամ թէ փոխադարձաբար դէպի հարաւակողմն ու հիւսիսակողմը։ Վերջին դուռները յատկապէս պաշտօնեաներու ծառայելու համար են, որպէս զի արարողութեան ատեն երթեւեկներ ու տարուբերներ ժողովուրդը չխանգարեն: Միւս երեք դուռներուն մէկը կամ միւսը երբեմն եկեղեցւոյ դիրքին կամ փոքրկութեան պատճառյս. զանց կըլլան: Կան նոյն իսկ եկեղեցիներ որ արեւմտեան աւագ դուռը չունին, եւ եկեղեցւոյ մէջէն գաւիթ մտնելու կը պարտաւորուին։ Ասոնցմէ աւագ դուռն եկեղեցւոյ նաւակատեաց ատեն յատուկ օծում եւ օրհնութիւն ունի։ Կանանց վերնատունը որ գաթին վրայ կ’ըլլայ, ան ալ իրեն յասոուի դուռներ ունի եկեղեցւոյ բակին մէջ, կամ մէկ կողմէն կամ երկու կողմերէն ալ։ Դուռներուն կարգը պէտք է յիշենք եւս գաւիթէն տաճար մտնելու վարդակաձեւ դուռը, որ եկեղեցւոյ արարողութենէն դուրս գոց կը պահուի, որպէսզի աւագ դռնէն մտնելով՝ հաւատացեալք կարենան երկրպագութիւն եւ աղօթք ընել ու ելլել, առանց տաճարը մտնելու: Դասուն վանդակապ պատն ալ երեք դուռ կ’ունենայ, մէկը մէջտեղէն՝ ուր տեղէն կը բանին դպիրները, պաշտօնեաները, օտարները եւ աւանդատուն երթալ ուզողները՝ առանց դասուն մէջ կատարուող արարողութիւնը անդարելու։ Աւանդատուները մէյ–մէկ ալ դուռ ունին դասուն մէջէն եւ շատ անգամ մէյ–մեկ ալ ներքին դուռներ կունենան սեղանին ետեւը ելլելու համար: Վերջապէս հին ձեւով՝ խաչկալները սեղանին երկու կողմերը բացուող դուռներ կունենան, ինչպէս պիտի բացատրենք իր կարգին խաչկալի վրայ խօսելու առթիւ։

ԵԿԵՂԵՑԻ — Պարզապէս իր նիւթական նշանակութեամբ կ’առնուի այստեղ, եւ է հասարակաց աղօթքի ու աստուածային պայտմանց եւ սուրբ խորհուրդներ կատարելու համար սահմանուած նուիրագործեալ տեղ մը։ Նիւթական առաքամբ ամենէն ընդարձակ իմաստով կը հասկցուին այն ամէն շինութիւններն ու տեղերը որ եկեղեցւոյ արտաքին պարիսպին մէջ կը գտնուին — Ժամատուն, Խորհրդարան, Քահանայից սենեակ, Բանկալ, Վարժարան, Սպասաւորներու սենեակ, Բակ, երբեմն եւ պարտէղ, եւ Նուիրական շինուածն իր ամէն յարակիցներով: Երբեմն «եկեղեցւոյ մէջ» ըսելով միայն բակը կիմանանք, երբ որ բաց տեղ կատարուելիք գործողութեան վրայ կը խօսուի։ Աւելի ամփոփ իմաստով կը հասկցուի նուիրական շինուածն իր ամբողջութեան մէջ, այսինքն է գաւիթով, պահարաններով եւ ուրիշ մէջի մասերով։ Իսկ բոլորովին սեղմեալ իմաստով՝ այն մասը միայն, որ գաւիթէն կը տարածուի մինչեւ բեմին առջեւ, եւ երբ դասն ալ զատ նկատել ուզուի, կ’իմացուի այն մասը միայն՝ որ կը տարածուի գաւիթին բաժանման եւ դասին վանդակապատին մէջտեղ, այսինքն այն մասը, որ ժողովուրդին յատկաՍյուած է։ Այստեղ եկեղեցւոյ բովանդակ ու մանրա մասն նկարագիրը ընել պէտք չունինք, որովհետեւ չանո թեան իւրաքանչիւր մասին վրայ իր անունին ներքեւ կը խօսուի, քանի մը հատը արդէն ըսինք, այշինքն Ատեան, Սեղան, Աւանդատուն, Բեմք, Գաւիթ, Դաս, եւլն., եւ ուրիշներու վրայ պիտի խօսինք, այսինքն խորան, Հիմ, Սեղան, Սին, եւլն.։ Եկեղեցւոյ վրայ ընդհանուր գիտելիքներու առաջինն է, որ այն նուիրական ու սուրբ տեղ մըն է եւ որ ուրիշ կիրառութեան պէտք չէ երբեք յատկացուի։ Միւս կողմանէ ժողովուրդին նուիրական ժամադրավայրն ըլլալուն՝ մեր մէջ տարադէպ չէ նկատուած որ պաշտօնական գործողութեանց կարենայ յատկացուիլ, ինչպէս են ժողովներու գումարումներ, դպրոցական նմանօրինակ հանդէսներ, եւ նույնիսկ ուրիշ տեղ չգտնուած ատեն դպրոցի համար ալ գործածել կը ներում։ Այդ պարագաներու մէջ պէտք է սեղանը վարագոյրով ծածկել, եւ եթէ դիւրութիւն կայ մինչեւ իսկ բեմն ու դասը կերպով մը անջատել, որպէս զի մնացեալ մասը ազատ կերպով գործածուի։ Ասով հանդերձ պէտք չէ ձեռքէ թողուլ այն զգուշաւորութիւնները զորս տեղւոյն սրբութիւնը կը պահանջէ։ Եկեղեցւոյ մը էական պայմաններէն գլխաւորն է օծեալ ըլլալ հիմերէն սկսեալ, նույնիսկ տեղը ճշդելն ու հիմեր բանալը աղօթքով եւ օրէնութեամբ կատարել: Հիմերուն մէջ 16 օծեալ քարեր կը դրուին ըստ թուոյ 12 առաքելոց ու 4 աւետարանչաց, բայց առաքեալներէն երկուքը՝ Յովհաննէս ու Մատթէոս միանգամայն աւետարանիչ ըլլալուն, Պօղոս առաքեալի ու Գրիգոր Լուսաւորչի անուններով կը լրանայ 16 թիւը, եւ որ ԺԳ. ու ԺԴ. առաքեալներ կը կոչուին։ Տասն ու վեց սիւներէն հինգը հարաւային ու հինգը հիւսիսային կողմին վրայ կը համլուին, երկուքը արեւմտեան դրան քովերը, եւ չորսը բուն խորանին չորս անկիւնները։ Եկեղեցին միայն մէկ խորան եւ մէկ սեղան պիտի ունենայ ըստ բուն ծիսական կանոններու, բայց միջին դարերու մէջ խորաններ ու սեղանմեր շատցնելու սովորութիւնը մտաւ, պատարագի մատուցումները բազմացնելու համար, որովհետեւ արեււելեան եկեղեցիներու հաստատուն կանոնի համեմատ, մէկ սեղանի վրայ օրը մէկ պատարագի աւելի չի մատուցուիր, եւ մէկ տաճարին մէջ մէկ սեղանէ աւելի պիտի չըլլայ։ Յիշատակարաններու մէջ քառասուն խորան եկեղեցիներ իսկ յիշուած կան, որ ուրիշ բան շեն, բայց եթէ եկեղեցւոյ զանազան կողմերը մանր սենեակներ, մինչեւ իսկ երբեմն մէջը մէկ կամ երկու հոգի կենալու իսկ անբաւական, որոնց մէջ օծեալ սեղաններ կային պատարագի համար։ Այժմ այդ աստիճան խճողուած սեղաններ չեն երեւիր, եւ միայն աւանդատուներու մէջ օծեալ սեղաններ եւ նոյնիսկ աւանդատուներէ զատ փոքրիկ մատուռներ շատ եկեղեցիներու մէջ կը տեսնուին։ Եկեղեցւոյ հիմնարկութեան եւ օծման արարողութիւններն ընդարձակ կերպով կը տեսնուին Մայր Մաշտոցներու մէջ, եւ անոնց քաղուածը զանց կ’ընենք շատ չերկարելու համար:

ԵՄԻՓՈՐՈՆ — Եպիսկոպոսական զարդ, տեսակ մը մեծ ու պատատեալ ուրար, աելի ուղիղ հնչմամբ ոմոփորոն, որ է ուսանոց, բոլոր զդեստներուն վրայէն ուսերուն վրայ դրուած խաչաձեւ ի նշան խաչի։ Իբր 25 հարիւրամետր լայն եւ 2 մետր երկայն երկու կտոր ուրարի նման զարդեր՝ զարդարուն ոճով ծոպերով ու երիզներով շինուած, որ իրարու կցուած մեծցած են իրարու հակառակ երեսով։ Մէկ մասը զլուխին կողմ էն երկու ուսերուն վրայէն առնելով՝ առջեւէն ճարմանդով, կը պնդուի, երկու մասերն ալ առջեւէն կախուելով զգեստաւորեալ եպիսկոպոսին: Ձախ կողմի մասը կը մնայ կուրծքէն անցնելով՝ ձախ ուսը կը բարձրանայ եւ անկէ թիկունքը կ’իջնէ, եւ հոն պնդուելէն ետք, մնացորդը ետեւէն կախ կիյնայ. եւ որպէս զի ինկած մասերը ուղիղ ու շնորհքով կենան յատուկ կոճակներով կամ առոյցներով ծալովի անկիւններ կը տրուին: Բոլորն ի միասին այս ձեւը կ՝առնէ՝ որ երկու ուսերէն անցնող եւ կուրծքն ու թիկունքը պատող շրջանակի մը սռջեւէն ու ետեւէն մէյ-մէկ մասեր կախուած կը մնան գրեթէ մինչեւ գետին: Եմիփորոնը բացարձակ ու բացառիկ զգեստ է ձեռնադրեալ եպիսկոպոսին ու ձեռնադրութեան ատեն կը տրուի։ Յունաց ոմոփորոնն ու Լատինաց պալիումն ալ եմիփորոններ են, բայց մերանը անոնց բաղդատութեամբ աւելի մեծ ու աւելի շքեղ է։ Վերջի անուններ եպիսկոպոսներ ու լուսարարներ գիւրութեան համար զանազան մասերու բաժնուած ու երեւցած ձեւին յարմարցուած, եւ մինչեւ իսկ ամբողջ այդ ձեւով իրարու կարուած ու կազմուած եմիփորաներ կազմեցին, որ նորամուտ է եւ քաջալերուելու չէ։ Լամբրոնացին քահանաներու առանց եմիփորոնի ըլլալ հիշած տեղը, եպիսկոպոսներու զանազան դասակարգերու եմիփորոնը կը տարբերէ, եպիսկոպոսներու «եմիփորոն կրկին միայն», մետրապոլիտներու «եմիփորոն երեքկին», եպիսկոպոսապետներու եւ կաթողիկոսներու «եմիփորոն չորեքկին», եւ վերջապէս հայրապետներու կամ պատրիարքներու «եմիփորոն հինգեկին հինգ խաչիւ զարդարեալ»: Մեզի համար պարզ չեն եմիփորոնի տարբերութեան կրկնութիւնները, եւ երբեք նշան մը չկայ որ այնչափ անգամներ պատատելու իմաստ ունենայ: Հայրապետներու եմիփորոնին տրուած յաւելուածական մեկնութիւնը, որ Լամբրոնացւոյն գրութեան կարգին առաջին անգամ յիշուած է, հաւանական կը ցուցնէ կրկնութիւնը խաչերուն թիւին վրայ իմանալ, այնպէս որ խաչերուն շատութեամբ եպիսկոպոսական դասակարգը յայտնուի։ Ինչ որ ալ բաայ ճիշդը, հիմա այդպիսի տարբերութիւն մը գործածական չէ, եւ միեւնոյն ձեւով եմիփորոններ կը գործածեն ամէն եպիսկոպոսական աստիճան ունեցողներ, ամենէն կրստեր եպիսկոպոսէն մինչեւ Ամենայն հայոց հայրապետը։ Նոյնիսկ հինէն մնացած եմիփորոններուն վրայ՝ ո՛չ ձեւի եւ ոչ խաչերու թիւի տարբերութիւն չեն տեսնուիր, եւ հինգ խաչեր սովորական են կուրծքին եւ երկու ուսերուն եւ երկու կախուած մասերուն վրայ։

ԵՐԳԱՐԱՆ — Եկեղեցական արարողութեանց մէջ գործածական երգերու հաւաքածոն պարունակող հատոր մը: Հաստատուն կարգաւորութեամբ կազմուած մատեան մը չէ, այլ ի դիւրութիւն դպրաց պատրաստուած գիրք մը, եւ այս պատճառաւ պարունակութեան տարբերութիւններ եւ աւելի կամ նուազ ընդարձակ երգարաններ կը գտնուին գրուած կամ տպուած։

ԵՐԳԵՀՈՆ — Անունին ճիշդ նշանակութեամբ նուագարանի բազմափող գործիք մը, որ ի հնումն բերնով կը փչուէր, յետոյ ջուրով բանողներ շինուեցան, իսկ այժմ եղած է մատներով բախուող ու փողերէն ձայն հանող գործիք մը, որ ղանոն ալ կոչուած է, լատիներէն օրկանում = organum, ֆրանսերէն orgue բառէն առնելով։ Մեր եկեղեցիներու մէջ այդ երգեհոնը մտած չէ, միայն ընտանեկան շրջանակներու մէջ գործածուող մանր երգեհոնը = harmonium, կարի ցանցառ կերպով եկեղեցիներու մէջ լսուեցաւ, եւ սեղանին ետեւը դրուելով երգեցողութիւնը կանոնարելու գործածուեցաւ, բայց չշարունակեց: Մեր մէջ սովորութիւն եղած երգեհոնը մեծ ու բոլորակ ծնծղայ մըն է, որ մէջտեղէն կաշիկ օղակով մը կախուած կը բռնուի եւ թաթով կը բախուի, եւ բախման չափերով երգեցողութեան կանոնաւորութեան կ’օգնէ։ Երգեհոնի ուժգին բախումներով պատարագի նշանաւոր կէտերը — «Առէք կերէք»ը, «Ի սուրբ ի սուրբ»ը ազդարարած են երբեմն, բայց այս ալ ընդհանրացած սովորութիւն չէ։

ԶԱՆԳԱԿ — Ծանօթ ձայնական գործիք զանազան մեծութիւններով, ամենէն մանրներէն՝ որ ձեռքի վրայ կը գործածուին՝ մինչեւ մեծամեծները որ անշարժ կը մնան: Պղնձէ ձուլուած, բերանը բացուած ու գլուխը գողաոոր գոցուած, վերի կողմը բռնելու կամ կախուելու տեղ մը ունի, եւ մէջէն կախուած լեզուակ մը գոգաւոր պղնձին մէջ շարժուելով թնդացող ու զօրաւոր ձայն կը հանէ։ Զանգակներուն ամենէն մեծերը, որոնց շարժուիլը դժուար է, լեզուսկը երերցնելով կը հնչեցուին, երբեմն լեզուակի տեղ թաթ մըն ալ կը գործածուի բախելով հնչեցնելու համար։ Թէ զանգակը եկեղեցւոյ մէջ ե՞րբ մտած է, դժուար է որոշել, որովհետեւ զանդակին գլխաւոր պաշտօնն է հաւատացեալները եկեղեցի հրաւիրել, եւ այդ հրաւէրը հնաւանդ սուորութեամբ ժամկոչներու երգեցողութեամբ կը կապ տարուէր, յետոյ մտան փայտե տախտակներ կամ մեոաղե ձողի վրայ հանուած ձայները, եւ ասոնց յջորդեցին այժմեան զանգակները։ Մշոյ Ս. Կարապետ վանքին տրուած Չանլը անունը հարկաւ անոր հին ատեններու մէջ ալ զանդակ ունեցած ըլլալը կը յայտնէ, երբ ուրիշ եկեղեցիներ դեռ չունէին։ Այժմ մայրաքաղաքիս ու գլխաւոր քաղաքներու մէջ զանգակը ընդհանրացած է, գիւղերէն շատերուն մէջ ալ կը գտնուի։ Զանգակները յատուկ օծման ու օրէնութեան արարողութիւն ունին Մաշտոցին մէջ։

ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ — Որպէս զի զանգակը իր ձայնը ընդարձակ կերպով լսելի ընէ, պետք է բարձր եւ բաց տեղէ մը զարնուի, այս նպատակաւ քանդակները կը կախուին եկեղեցւոյ տանիքէն վեր բարձրացող շինութեան մը վրայ։ Այս շինութիւնը զանգակատուն կը կոչուի։ Ամենէն համեստ ձեւն է եկեղեցւոյն մայր պատերէն մէկ մասին վրայ, ճակատը կամ կողմերը՝ եկեղեցւոյ աւելի բաց կողմին վրայ փոքր ու բաց կամար մը կը շինուի եւ մէջէն զանգակը կը կախուի։ Այդ համեստ ձեւէն սկսեալ՝ հետզհետէ մեծնալով մինչեւ բարձր աշտարակի ձեւով եւ վերի կողմէն կաթողիկէով վերջացող զանգակատուներ կան, որ շատ անգամ՝ եկեղեցւոյ արեւմտեան մեծ դրան դուրսը կառուցուած են, եւ եկեղեցւոյն տանիքէն շատ վեր կը բարձրանան։ Կան եկեղեցիներ որ մէջտեղը գմբէթ կաթողիկէ չունին եւ զանգակատունը կաթողիկէի տեղն ալ կը բռնէ։ Ս. Կարապետի ու Ս. Էջմիածնի եւ ուրիշ քանի մը մեծ եկեղեցիներու զանգակատուներուն կէսին՝ օծեալ սեղան ալ կանդնուած է, ուր համբարձման կամ հոգեգալստեան օրը պատարադ ալ կը մայրուցուի, ժամարարն ու սարկաւագը զանգակատան մէջ եւ դպիրք ու. ողովուրդք եկեղեցւոյ բակին մէջ։ Զանգակներու կիրառութիւնը, ինչպէս ըսինք, բուն ժողովուրդը եկեղեցի հրաւիրելու համար է, հետեւաբար ատենէն կէս կամ մէկ ժամ առաջ ազդարար մը կը զարնուի, ժամերգութեան սկսելուն նորէն կը կրկնուի, «Լցաք»ի, «Փառք ի բարձունս»ի եւ «Խորհուրդ խորին»ի նորէն զանգակ կը զարնուի սկիզբէն չեկողներուն համար։ Զանդակները կը զարնուին նաեւ ննջեցեալ բերուելուն եւ առաջնորդ կամ բարձրաստիճան եկեղեցականներ հասնելուն։ Գաւառներու մէջ հրդեհներուն ալ զանգակ կը զարնուի, եւ այս պարագաներով կընդարձակուի զանգակին օգտակարութիւնը։

ԶԳԵՍՏ — Ինչ որ արարողութեան պահանջմամբ հագնելու կը ծառայէ եկեղեցւոյ մէջ` այդ անունին ներքեւ կը մտնէ, եւ իւրաքանչիւր անունին ներքեւ բացատրութիւններ կը տրուին։ Դպրի ղդեստը շապիկն է։ Մեր մէջ կիսասարկաւագի յատուկ շապիկ չկայ, բազկուրար մը կը յիշուի որ չի գործածուիր, թաղմանն անոր տեղը կը բռնէ, ինչպէս իր սեղը ըսինք։ Սարկաւագին զգեստն է ուրար, քահանայինը՝ դօտի, շուրջառ ու սաղաւարտ, եալիսկոպոսինը՝ եմիփորոն ու խոյր, կաթողիկոսինը՝ կոնքեր։ Ամէն զգեստներ վրայէ վրայ կ՚աւելցուին, այնպէս որ կաթողիկոսական զգեստին շապիկը դպրութեան շապիկն է։ Միայն ուրարը սարկաւագէն քահանային ձեւը կը փոխէ, նոյնպէս քահանայէն եպիսկոպոսին խոյրին ձեւը կը փոխուի։ Զգեստներ Մաշտոցի մէջ օրէնութեան կանոն ունին, ինչպէս ղրեթէ ամէն նիւթ որ նուիրական կիրառութեան կը ծառայէ՝ լոկ օրհնութեամբ կամ օծմամբ կը հատկացուի։ Զգեստներու տարբերութիւն մըն ալ կը դրուի վարդապետական կամ եպիսկոպոսական կամ պատրիարքական անուններով, որ ոչ թէ ձեւի տարբերութիւն ունին, այլ առաւել կամ նուազ թանկագին ըլլալէն, եւ թանկագինները շատ գործածելի չըլալէն աւելի հանդիսաւոր օրերուն կը վերապահուին: Զգեստներու գոյնը կանոն չունի մեր մէջ, ինչպէս ունին լատինացիք, տօներուն համապատասխան դոյներ որոչած ըլլալով, հետեւաբար նոյն գոյներ տարբեր տօներուն եւ տարբեր գոյներ նոյն տօներուն կը գործածուին անխտիր: Միայն ճաշակի խնդիր է՝ երբեմն դոյները տօնին յարմարցնել, եթե եկեղեցին ունի նոյն գոյներով սպասներ։ Ընդհանրացած է Աւագ Եշ. ճերմակներով կատարել, որ առաւել քան տօնին բնութեան, հին սովորութեան հետ կապ ունի անշուշտ, ի — չ. որ հին պատմութեանց յիշատակութեանց մէջ, քանի որ հանդիսական տոնախմբութեանց նկարագրութեան կը հանդիպի, միշտ եկեղեցւոյ պաշտօնեայք սպիտակազգեստ կը ներկայացուին: Սեւաթոյր զգեսաներ ննջեցելոց համար գործածելն ալ հին սովորութիւն չէ, մանաւանդ որ ճերմակն աւելի մեռելոց հետ կապ ունի իբր նշան պատանքի։ Աւագ Ուր. երեկոյին տօնացոյցն ալ կը հրահանգէ խաչը պատել «սպիտակ դաստառակաւ ի խորհուրդ պատանացն Քրիստոսի»։ Մինչեւ ցարդ բացատրած զգեստի եկեղեցական արարողութեանց յատուկ ծիսական հագնելիքներ են, իսկ զգեստ անունին ներքեւ կը մտնեն նաեւ եկեղեցականներու հագնելիքը պատարագին ու հանդէսներէն դուրս: Այդ զգեստներն են վերարկուն, փիլոնն ու վեղարը, ընդհանրապէս սեւաթոյր ու ասուէ, որ կը գործածուին եկեղեցւոյ մէջ հասարակ ժամերգութեան ատեն, իսկ վերարկուն ու վեղարը նաեւ եկեղեցիէ դուրս, ինչպես իրենց տեղերը պիտի բացատրուին։

ԹԱԳ — Անունը կը գործածուի իբր համանշանակ եպիսկոպոսական խոյրին որ երկճղի ու սրածայր ըլալուն՝ ռամկական բառով չաթալթագ կը կոչուի: Մենք կը նախադասենք խոյր անունին ներքեւ խօսիլ, որովհետեւ բուն թագի հետ բնաւ. նմանութիւն չունի։ Թագին նմանութիւնը կը տեսնուի ընդհակառակը քահանայական սաղաւարտին վրայ, որուն ստորոտը պսակաձեւ զարդ մը ունի եւ բոլորն ի միասին միջնադարեան թագերու նմանութիւնը կը կրեն։

ԹԱԳՆ ԽԱՉԻ — Կը կոչուի խաչի մըը վերին թեւը, եւ այդ անունով կը բացատրուի խաչի օծման արարողութեան մէջ։ Թերեւս այդ անունն առաւ հինաւուրց սովորութենէ մը որուն համաձայն խաչերուն գագաթը թագաձեւ զարդ մը կը դրուէր։

ԹԱԹ — Բախելու գործիք մը՝ որ կը գործածուի երգեհոնէն, զանգակէն ու ծնծղայէն ձայն հանելու համար։ Զանգակներուն մէջէն կախուած կտորը թուն լեզուակ կը կոչուի, իսկ թաթը ձեռքի վրայ գործածուելիք եւ զարնելու յարմար՝ քիչ ու շատ մուրճի նման գործիք մըն է։

ԹԱՂՈՒՄ — Նոր ժամանակներու մէջ, եւ այն ալ թէ ոչ բացառաբար, գոնէ զլխաւորաբար մայրաքաղաքիս եկեղեցիներու յատուկ կերտուած մը, յոյներու հետեւողութեամբ կազմուած ու գործածուած։ Թաղում ըսուածը իբր թէ Քրիստոսի դագաղը կամ գերեզմանը պիտի նշանակէ։ Փայտէ մեծադիր ու զարդարուն շէնք մը, մէջի կողմը դատարկ, դուրսի կողմ էն սիւներով ու գմբէթներով յօրինուած, որուն վրայ աշտանակներ՝ կանթեղներ ու ծաղկամաններ կը զետեղուին եւ մոմերով, ճրագներով աւելի փառաւոր կը զարդարուին։ Թաղման փայտակերտներուն երբեմն Երուսաղէմի Ս. Յարութիւնի կամ Ս. Յակոբի եւ երբեմն ալ Ս. Էջմիածնի տաճարին նմանութիւնը կը տրուի։ Թաղման փայտակերտներուն ամենէն պզտիկը մետրաչափ մեծ ու մետրաչափ բարձր կ’ըլլայ։ Մեր Մայր-Եկեղեցւոյն մէջ 25 մետր տարածութեամբ ու 6 մետր բարձրութեամբ ահագին թաղում մը կայ, չափաոր տաճարի չափը բան մը։ Թաղումն Աւագ Ուրբաթ երեկոյին բեմին. մէջտեղը կը զետեղուի ամէն զարդելավ պճնուած, եւ «Պարգեւատու» շարականը երգելով՝ թափօրի կը հանեն եկեղեցւոյն շուրջը։ Կիսազգեստ քահանաներ կամ չապկազդեստ բարեպաշտներ ձողաբարձ կը տանին զայն ուսերնուն վրայ, իսկ երբ ծանր ըլլայ, շապկազգեստ բեռնակիրները կը վերցնեն, քահանաներ ու պաշտօնեաներ կ՚ընկերանան։ Յետոյ կը բերեն եւ նորէն բեմին մէջտեղը կը դնեն եւ կը թողուն մինչեւ Աւագ Շաբաթ երեկոյ։ Ասկէ ետքը կամ բեմին մէկ անկիւնը եւ կամ մատուռներէն մէկին մէջ կը թողուն քառասուն օր: Թաղումին մէջ կը զետեղուի խաչ մը սպիտակ դաստառակով պատրատած եւ Աւետարան մը նոյնպէս: Ժողովուրդը տարօրինակ ջերմեռանդ յարում ունի թաղումին, թափօրին ատեն թաղումին ներքեւն անցնելու բարեպաշտութիւնը կամ անոր մէջ դրուած ծաղիկներէն ու դալարներէն կտոր մը ստանալու խանդը՝ ահագին եռուզեռի պատճառ կ’ըլլայ, մնացեալ ատեններ թաղումին Խաչն ու Աւետարանը համբուրելու դիմումը շարունակ է։ Որչափ եւ բարեպաշտութիւնը ոչ ազգայնութեան կրնայ վերագրուիլ ու ոչ ծիսականութեան, սակայն այդ մասին հնար չէ չդիտել որ թաղումի փայտակերտը նորամուտ է մայրաքաղաքիս մէջ, եւ մայրաքաղաքիս եկեղեցականներէն Կ. Պոլսոյ վիճակներուն զանազան կողմերը տարածուած, այլ որ դեռ չէ մտած Էջմիածնի ու Կիլիկիոյ վիճակներուն մէջ։ Իսկ մտած տեղերուն մէջ գտած ընդունելութիւնը պէտք է մեկնենք Քրիստոսի Ս. Գերեզմանին նկատմամբ եղած բուռն ջերմեռանդութեամբ, որուն իբր նմանութիւն համարուած է թաղում կոչուած փայտակերտը:

ԹԱՇԿԻՆԱԿ — Այդ անունը ընդհանուր կերպով համանշանակ է դաստառակ, բռնիչ, շուշփայ անուններուն, բայց յատկապէս գործածուած է պատարագի ատեն ժամարարին ձախ քովէն կախուած ձեռք սրբելու ղենջակի կամ անձեռոցին: հնագոյն խորհրդատետրներուն մէջ թաշկինակի յիշատակութիւն չկայ, ինչպէս եւ կիրառութիւնը չկար, զի հայ հռոմէականները զայն չունին տակաւին իբր զգեստաւորութեան մաս, այլ կոնքի ու փարչի հետ ի միասին կը ներկայացուի ձեռքը լուալու եւ լուալէն ետքը սրբելու համար: Հարկաւ, զայն միշտ մօտն ունենալու եւ նոյնիսկ յընթացս պատարագի յօգուտ գործածելու դիւրութիւնը թելադրեց ձեռաց սրբիչը ձախ կողմէն գօտիէն կախուած պահել, որուն զգեստաւորութեան աղօթք մըն ալ հարմարցուած է յետին ժամանակներու մէջ, ուրարին աղօթքէն փոխ առնելով եւ «զսիրտ»ը «զձեռս»ի փոխելով։

ԹԵՒ — Այս անունը կը տրուի եկեղեցիներու երկու կողմերուն, երբ եկեղեցին երկու կարգ սիւներով երեքի բաժնուած է, եւ աջ ու ձախ կողմը գտնուած մասերը եկեղեցւոյ թեւերը կը կոչուին: Թէեւ անունը կը տրուի ոեւէ խաչի երկու մասերուն որ կեդրոնէն կամ խաչի ակնէն հորիզոնապէս մէկ ու միւս կողմերը կ’երկննան: Երբեմն ալ նոյնիսկ չորս մասերը չորս թեւ կը նկատուին» ասկէ եւ խաչին կը տրուի քառաթեւ անունը։

ԹԻԿՆՈՑ — Նոր անուն, ինչպէս եւ նորահնար զգեստ, հայ ծէսին մէջ դպիրներու շապիկին վերի մասը աւելի հարուստ եւ յաճախ ասեղնագործեալ ուսանոցներ ունի, որ կը ծածկէ ուսերն ու թիկունքին վերի մասը եւ կուրծքին վրայէն կ’իջնէ մինչեւ գօտին։ Այդ է աւանդական ձեւը։ Վերջին ժամանակներու մէջ դիւրագոյն տեսնուեցաւ ուսանոցները շապիկէն զատել, եւ միանգամայն ուսանոցին ձեւը փոխել, եւ կուրծքէն աջածը համառօտելով՝ ուսերուն եւ թիկունքին մասերը հաւասարեցնել, եւ կիսաբոլոր ուսանոց մը կազմել լատոին ուխտաւորներուն սովորական եղող թիկնոցին նման, որուն անունն ալ առաւ։ Այդ կերպով շապիկներու ձեւը փոխելու առաջին փորձը կ’ըսուի թէ 1832–ին հայ հռոմէականներուն նոր հիմնուած Ս. Փրկիչ եկեղեցւոյն համար պատրաստուած շապիկներուն վրայ եղա, ուսանոցներն աւելի խնամով պահելու եւ շապիկները դիւրաւ գործածելու եւ մաքրելու համար։ Ամէն առիթի մէջ նորաձեւութիւնը շուտով տարածուեցաւ: Հայ հռոմէական եկեղեցիներու մէջ հաստատուն կերպով դպրաց շապիկները զատուած թիկնոցներ ունեն, բայց մեր մէջ ալ գրեթէ մայրաքաղաքիս ամէն եկեղեցիներ նորահնար թիկնոցով շապիկներ ունեն, որ թէեւ ծիսական պահանջ չեն համարուիր, բայց կիրառութեան ու պահպանութեան համար աւելի դիւրին նկատուած են։ Միջանման ձեւ մը ընտրուած է քանի մը եկեղեցիներու մէջ, որ ուսանոցները շապիկէն զատուելով մէկտեղ, ուսանոցին աւանդական ձեւը պահած են, որով թէ՛ ծէսը պատուած է եւ թէ դիւրութիւնն ընդունուած։ Եէնի Գափուի եկեղեցին կայ զոյգ մը շապիկ որուն թիկնոցը լայն ու քառանկիւնի ձեւով առջեւէն կ’իջնէ որ բոլորովին նորահնար եւ, ծէսի հակառակ բաներ են։

ԺԱՄ — Ժամանակի չափ մը, այսինքն օրուան 24 ժամերէն մէկը։ Եկեղեցական աղօթքներն ալ այդ ժամքերու վրայ կարգաւորուած ըլլալէն կոչուեցաւ ժամերգութիւն, եւ գործադրութիւնն ալ աւելի համառօտ կերպով ըսուեցաւ «ժամ երգել» եւ «ժամ ընել»։ Այս բացատրութենէն՝ «ժամ՝ ընելու երթալ» բացատրութեան անցումը դիւրին էր, որ կրճատելով եղաւ «ժամ երթալ» եւ «ժամ» կոչուեցաւ տեղը ուր ժամերգութիւն կը կատարուէր, եւ վերջապէս «ժամ» բառը սկսաւ պարզապէս եկեղեցի ալ նշանակել։ Այդ նիւթական իմաստով կը գործածենք սովորաբար մեր առօրեայ խօսակցութեան մէջ։ Եկեղեցւոյն վրայ խօսուած ըլլալով՝ այլեւս նոր ըսելիք չի մնար այստեղ։

ԺԱՄԱԳԻՐՔ — Գիրք մը որ կը պարունակէ ժամերգութեանց կարգաւորութիւնները, ի բաց առեալ պատշաճի շարականներն ու ընթերցուածները, որով կը պարունակէ մաղթանքները, քարոզները, աղօթքները, փոխերն ու երգերը։ Ժամերգութեան կազմութեան վրայ պիտի չխօսինք հարկաւ։ Ժամագիրքերն երկու տեսակ են, մէկը Ձեռաց Ժամագիրք՝ փոքր ութածալ եւ լոկ ժամագիրքը պարունակող ըստ յիշեալ բացատրութեան, միւսը Ատենի Ժամագիրք՝ մեծադիր, մեծ քառածալ, որուն սկիզբը կայ ամբողջ Սաղմոոը եւ վերջը Տօնացոյցը եւ մէջտեղը բուն Ժամագիրքը: Ատենի Ժամագիրքը բեմին մէջտեղը կը դրուի հիմքը գրակալի վրայ, եւ անոր վրայէն կը կարդան՝ քահանան աղօթքները, սարկաւագը քարոզները եւ դպիրները փոխերը, իսկ Ձեռաց Ժամագիրքը բոլոր պաշտօնեաներու ձեռք կրնայ գտնուիլ դասուն մէջ. դասերուն գրակալին վրայ ալ անհրաժեշտաբար Շարականէն զատ Ժամագիրք մըն ալ պիտի գտնուի Ատենի կամ Ձեռաց, անոր վրայէն երգերը, կանոնագլուխներն ու ալէլուիաները կարդալու համար։

ԺԱՄԱՀԱՐ — Ընդհանուր անունն է, որուն ներքեւ կիմացուին ամէն ժամ հրաւիրելու համար զարնուած գործիքները, որ են գլխաւորապէս «զանգակ» եւ «կոչնակ», եւ որոնց վրայ խօսուած է։

ԺԱՄԱՆՈՑ — Բաժակամանին տրուած անունն է՝ կատարելապէս համանշանակ եւ նոր բացատրության չի կարօտիր։

ԺԱՄԱՏՈՒՆ — Այս անունը կրկին իմաստով կը գործածուի. մէկն իբրեւ գաւիթ եկեղեցւոյ, ուր պարզ ժամերգություն կատարելու սովորութիւն կայ. եւ ըստ այսմ ժամատուն կիմացուի ժամերգութիւն կատարելու տեղ։ Բայց աւելի սովորաբար կ՚իմացուին այն շէնքերը, որ եկեղեցւոյ բակին մէջ կը գտնուին, եւ ուր քարոզիչներն ու քահանաները եւ ուրիշ պաշտօնեաներ իրենց սենեակներն ունին, ուր է եւս եկեղեցականներու կամ թաղականներու խորհրդարանը։ Այդ առմամբ կ’իմացուին ժամուն տուները, այսինքն այն բնակութիւնները որ եկեղեցւոյ յարակից են։

ԻՒՂ — Եկեղեցւոյ մէջ իւղ անունին տակ կիմացուի գլխաւորաբար խորհրդական ու ծիսական կիրառութեանց համար պատրաստուած ու օրհնուած իւղը։ Այս ուղերուն գլխաւորը սրբալոյս միւռոնն է որուն վրայ պիտի խօսինք։ Մեր եկեղեցւոյն մէջ միւռոնը ո՛չ միայն գլխաւորը այլ եւ միակն է, որովհետեւ ամէն դէպքերու եւ օծումներու համար միեւնոյն միռոնին իւղը կը գործածենք: Ուրիշ եկեղեցիներու մէջ գործածուած ու մեր գիրքերուն մէջ ալ երբեմն յիշուած երկու իւղեր ալ կան. իւղ երախայից որ կը գործածուի երախաներն օծելու մկրտութենէ առաջ, եւ իւղ հիւանդաց՝ ծանր հիւանդները օծելու համար գործածուած՝ որ հռոմէականներու մէջ իբր վերջին օծման խորհուրդն ընդունուած է։ Մեր մէջ կայ եւս իւղ ոտնլուայի՝ որ է պարզ կարագ, որով ոտնլուան կատարողը լուացեալներուն աջ ոտքերուն վրայ խաչաձեւ նշան մը կ՚ընէ լուալէն ետքը: Իսկ իբր կիրառութիւն պէտք է յիշել ձէթը որ կանթեղներու մէջ վառելու կը գործածուի, հարկա ո՛չ շատ ընտիրը, իսկ հիմա սկսան քարիւղ ալ գործածել կանթեղներու մէջ, նկատելով որ ընտիրն ու լաւ զտուածն ըլլայ։

ԼԱՆՋԱԽԱՉ — Կուրծքէն կախուելու խաչ մը իբր շքանշան կամ պատուոյ նշան շնորհուած եկեղեցականներու։ Երկու տեսակ լանջախաչ կայ, մէկը քահանայական եւ միւսը վարդապետական եւ քահանայականը պարդ ոսկեզօծ արծաթե խաչ մըն է իբր 10 հարիւրամետր երկար, քիչ մը զարդարուն, որ ոսկեզօծ շղթայով մը վիզէն կախուած կուրծքին վրայ կը կրուի ամէն զգեստներուն վրայէն։ Վարդապետականն ալ նոյնչափ կամ քիչ մը աւելի մեծ խաչ մըն է, որուն մէջ խաչելութեան նկարէն պատկեր մը կայ, շուրջանակի սուտ ակերով զարդարուած, վրայի կողմը թագ մը ռուսաց կայսերական թագին ձեւով եւ ներքեւէն պզտիկ զարդ մը կախուած։ Այդ պատճառաւ ականակուռ ալ կը կոչուի վարդապետական խաչը, որ շատ ցանցառ կերպով արժանաւորագոյն քահանայից ալ կը տրուի: Լանջախաչն անծանօթ էր մեր եկեղեցւոյ յիշատակութեանց մէջ եւ մեր մէջ մուտ գտաւ միայն ռուսաց հետեւողութեամբ, եւ վերջին դարուն սկիզբները միայն կիրառութեան մտաւ։ Լանջախաչը կը շնորհուի ուղղակի Ամենայն հայոց հայրապետէն, բայց տարադէս չէ անոնց կարծիքը՝ որ մասնաւոր կաթողիկոսներուն եւ պատրիարքներուն ալ լայնջախաչ շնորհելու պարզ յարմարութիւնը կամ իրաւունքը կը ճանչնայ։ Լատինաց մէջ լանջախաչ եպիսկոպոսական նշան է, եւ զոր կը կրեն նաեւ հայ հռոմէականներու եպիսկոպոսները, բայց ոչ երբեք վարդապետները: Հինէն մնացած երկու լանջախաչերու օրինակներ կան, մին Մայր Եկեղեցւոյ է պատրիարքներուն համար, միւսն Արմաշու մէջ վանահայրերու համար, որ առ առաւելն երկու դարէ ավելի հին շեն, եւ կրնայ մտածուիլ թէ օտարներու նմանողութեամբ շինուած են։ Լանջախաչը կը գործածուի ամէն հանդիսաւոր եւ պաշտօնական պարագաներու մէջ թէ՛ եկեղեցիներու մէջ եւ թէ եկեղեցիէ դուրս:

ԼԱՊՏԵՐ — Ապակի փեղկերով շրջապատուած ու փակուած պահարան մը կամ տուփ մը, որուն մէջ մոմ կը վառուի եւ քալած ատեն չմարելու ապահովութիւնը կունենայ: Լապտերները ձողերու վրայ բարձրացած՝ թափօրներու առջեւէն կը տարուին եւ ճամբան չմարելու օգտին հետ՝ տեսքոտ զարդի մը առաւելութիւնը կ՚ունենան։ Լապտերներու կիրառութիւնը մեր եկեղեցիներու մէջ տարածուած չէ, թէեւ տօնացոյցը տեղտեղ լապտերն ալ կը յիշէ թափորներու միւս զարդերուն հետ: Յոյնք ու լատինք սովորաբար կը գործածեն լապտերները կերոններու փոխարեն, իսկ հայ հռոմէականները մեզի պէս չեն գործածեր։

ԼԵԶՈՒԱԿ — Զանգակին մէջէն կախուած կտորը, որ շարժուելով զանգակին կողերը կը ծեծէ ներսի կողմէն ու ձայն կը հանէ, ինչպէս լեզուն բերնին մէջ։ Սովորաբար ամբողջ զանգակը կը շարժուի ու լեզուակն ու հետը, բայց մեծ զանգակներու լեզուակը միայն կը շարժեն։

ԼՈՒԱՑՈՒՄ — Բուն բառին իմաստը լուացուելեւ գործողությունն է, բայց սովորութեան մէջ լուացուելու գործիքն ալ կը գործածեն, եւ լուացում կը կոչեն կոնքն ու, փարչը մէկտեղ առնուած։ Սրբուելու անձեռոցն ալ լուացումի մաս կը կազմէ ըստ կարգին, բայց այժմ մեր ժամարարները, ինչ աստիճանէ ալ ըլլան, սրբուելու անձեռոցը կամ ղենջակը կամ թաշկինակը ձախ կողմերնին գօտիէն կախ կը կրեն, ինչպէս ըսինք. ուստի միայն լուացողին քով չգտնուած ատեն կոնքին ու փարչին հետ ղենջակն ալ պիտի ներկայացուի։

ԼՈՒՍԱՄՈՒՏ — Նոյնանշան պատուհան բառին հետ, եւ այնտեղ պիտի խօսինք: Հին ձեւով տուներու մէջ շուրջանակի պատերը ամբողջ էին, միայն երդիքէն բաց ծակ մը կը թողուէր որ լոյս մտնէ եւ այս էր յատուկ անունով լուսամուտը։ Եկեղեցիներու մէջ, արեւելեան կողմէն, խորանին վրայ յատուկ մէկ փոքրիկ պատուհան մը կը գտնուի, քառակուսի կամ բոլորշի կամ եռանկիւն ձեւով, ուրկէ առաջին անգամ կը մտնէ արեւելաքէն ծագող արեւուն ճառագայթը, եւ այդ արեւելեան պատուհանը յատուկ անունով լուսամուտ կը կոչուի եկեղեցւոյ մէջ։

ԽԱՉ — Ծանօթ գործիք մահապարտութեան հին ատեն, իսկ Քրիստոսի խաչելութենէն ետքը՝ քրիստոնեաներու համար նշանակ իրենց հաւատքին ու առարկայ իրենց բարեպաշտական զգացումներուն, եւ այդ պատճառաւ եկեղեցական սպասներու ամենէն գերազանցն ու ամենէն գործածուածը։ Խաչն իր սկզբնական ձեւին մէջ երկու տարբեր փայտ էր, մէկը աւելի երկար քան միսը, որ ուղիղ անկիւններով իրարու կը միացուէին, ներքեւի մասը աւելի երկար թողնելով, որովհետեւ երբ մահապարտը վրան տարածուէր, իրանն ու սրունքները այդ ներքեւի մասին կը պատասխանէին, բազուկները կողմնակի թեւերուն, իսկ գլուխը՝ վերի մասին: Ուրիշ կերպ–կերպ ձեւերով խաչեր ալ կը շինուեին, կամ պզտիկ փայտը միւսին գլուխը հաստատելով, ինչպէս յաճախ աւազակներու խաչերը կը գծագրեն, կամ երկու փայտեր իրարու չեչտակի միացնելով, ինչպէս Ս. Անդրէասի խաչը ըստ աւանդութեան, կամ թէ պզտիկ փայտը մեծին վարի կողմը դնելով եւ մահապարտը գլխիվայր տարածելով, ինչպէս Ս. Պետրոսի խաչը կը նկարագրուի։ Բայց մենք երբ խաչ կըսենք, առաջին անգամ նկարագրուած Քրիստոսի խաչին ձեւը կիմանանք։ Ասով հանդերձ ամէն եկեղեցիներ իրենց համար աւանդական ու սովորական ձեւեր պահեցին, եւ ասկէ ծագում՝ առած են Յունական խաչ, Լատինական խաչ անունները։ Յունական խաչին չորս թեւերը հաւասար են, իսկ ներքեւի թեւը կամ բունը միւսներուն երկուքին չափ երկար է։ Իսկ Հայկական Խաչը չորս թեւերը հաասար ունենալէն զատ, թեւերուն կազմած չորս անկիւններէն ճառադայթներ ունի՝ որ չորս թեւերուն մէջտեղերը կը դրուին, խաչին թեւերուն մէջ ճառագայթներով խաչ մը կազմելով, ու ամէնքը մէկտեղ սեռակի մը շուրջը սփռուող անոր ճառագայթներուն նմանութիւնը բերելով։ Այդ իմաստով կը մեկնենք մենք սեռակնաձեւ անունը որ կը տրուի շարականին մէջ Վարագայ Ս. Խաչին՝ անոր ճառագայթարձակ լուսաւորությունը բացատրելու։ «Ընդ յայտնել Սրբոյ խաչին՝ սեռակնաձեւ քառաթեւին, որ զաշխարհս լուսաւորեաց արեգակնակերպ ճառադաթիւք»: Եւ ըստ այսմ սեռակնաձեւ բառը Հայ Եկեղեցւոյ ընդունած խաչին պաշտօնական անունը կըլլայ։ Խաչին ձեւին նկատմամբ գլխաւոր խնդիր մըն ալ վրան խաչեալ Քրիստոսի պատկերը գտնուիլն է։ Երբ պարզապէս խաչ կըսենք, լոկ քառաթեւը կիմանանք առանց Քրիստոսի պատկերին։ Արարողութեան մէջ աւելի գործածուած խաչը՝ եկեղեցւոյ պաշտօնեաներուն ձեռքը բռնած խաչն է, որուն վրայ Քրիստոսի պատկերը պիտի չգտնուի, բայց սեղաններուն վրայ յատկապէս դրուած ու պատարագի մատուցման համար էկան սեսուած խաչերը՝ սովորաբար Քրիստոոսի պատկերովն են, բայց չենք կրնար պնդել թէ այսպէս է մեր եկեղեցւոյն ծիսական կանոնը։ Խաչերը սովորաբար կիրառութեան մէջ արծաթէ են կամ պղնձէ, եւ այս անոնց տոկունութիւնն ապահովելու համար, որովհետեւ ըստ ծիսական օրինաց ամէն խաչ որ եկեղեցւոյ պաշտոնեանց մէջ պիտի գործածուի եւ պիտի յարգուի, պիտի օրհնուի եւ հինգ տեղէն պիտի օծուի, այսինքն կեդրոնն ու չորս թեւերը, կամ ուրիշ անուններով Ակնը, Թագը, Բունը, Աջ թեւը եւ Ձախ թեւը։ Փայտէ խաչեր կիրառութեան մէջ չեն ընդունուին սովորաբար, եւ օծուելու յարմար չեն սեպուիր, թէեւ կտաւի վրայ ալ նկարուած պատկերները օծելէն ետքը փայտէ շինուած խաչերը օծելը դժուարութեան տեղի պէտք չէ տալ։ Խաչի տեսակներուն ու կիրառութեան կերպերուն վրայ խօսելով, նախ եւ առաջ պէտք է յիշել Ձեռաց խաչը, որ պիտի ըլլայ սեռակնաձեւ քառաթեւ, որուն ներքեւը բան մը եւս աւելցած է, որպէս զի հոն տեղէն բռնուի միշտ բռնիչով մը։ Լատինական խաչի ձեւով եւ վրան Քրիստոսի պատկերով պզտիկ խաչեր իբր ձեռաց խաչ գործածել՝ հայ հռոմէականներուն մէջ սկսաւ, եւ նուիրատուներու կամ շինողներու անմտադրութեամբ մեր եկեղեցիներու մէջ ալ մտաւ տեղ-տեղ։ Սեղանի խաչը մեծկակ քառաթեւ մըն է որ սեղանին մէջտեղը բարձրկետ պիտի դրուի։ Թէեւ միշտ Հայ Եկեղեցւոյ սեպտական ձեւով պէտք էր ըլլար, սակայն շատ աւելի ընդհանրացած է լատինական խաչի ձեւով ու Քրիստոի պատկերով խաչեր գործածել։ Բազմոցի խաչ կը կոչուին զանազան մեծութեամբ խաչեր որ հանդիսաւոր օրերը, քանի հատ ալ ըլլայ, իբր զարդ կը դրուին սեղանին վրայ։ Իբր շքանշան կուրծքի վրայ կախուելու խաչը բացատրեցինք «Լանջախաչ» անունին ներքեւ։ Թափօրներուն առջեւէն տարուելիք խաչը պիտի բացատրենք Խաչվառ անունից ներքեւ: Իսկ խաչը՝ ոչ իբր յատուկ առարկայ մը, այլ ուրիշ առարկաներու վրայ դրուած նուիրական նշան՝ կը գտնենք ամէն տեղ, եւ խաչով պէտք է նուիրագործուին եկեղեցւոյ ամէն սպասներն ու զգեստները: Խաչի նշանը կը կանգնուի գմբէթի կամ կաթողիկէի գլուխը, զանգակատան գագաթը, եկեղեցւոյ ճակատը, եկեղեցւոյ մէջ տասնչորս սիւներուն, եւ ուրիշ ըստ Մաշտոցի օծուելիք տեղերը՝ մէյ–մէկ քարէ խաչ կը դրուի եւ անոր վրայ կըլլայ օծումը: Զգեստներուն վրայ ալ միշտ խաչի նշաններ պիտի ըլլան, պարզ շապիկները երեք տեղերէն, ուսանոցին թիկունքը եւ կուրծքին երկու կողմերը, ու գոնէ միայն թիկունքը, սարկաւագին ուրարը հինգ՝ գոնէ երեք տեղէն, մէյ—մէկ խաչ ալ բազպաններու վրայ, եմիփորոնին վրայ երեք կամ հինգ տեղ՝ փորուրարին կուրծքը, շուրջառին ետեւը, սաղաւարտին ու խորին գագաթը:

ԽԱՉԱԼԷՄ — Թափօրներու առջեւէն տարուող նշան մը, որուն վրայ մանր խաչ մը կայ եւ ներքեւը պատկերազարդ կամ ասեղնագործեալ ղարդ մը կախուած է։ Այդ խաչալէմքներէն զոյգ մը կամ քանի մը զոյգ կը տարուին թափօրներու մէջ, երբ բարձրաստիճան եկեղեցական մը տօնախմբութեան օր մը հանդիսադիր կըլլայ։

ԽԱՉԱՓԱՅՏ — Քրիստոսի վրան խաչուած բուն խաչին փայտէն. մանր կտոր մը կամ փշուր մը, որ յատուկ զարդարուն ու ճաճանչաւոր անօթի մէջ զետեղուած է, եւ ներքեւէն բռնուելու յարմար կոթ ալ ունի, որ սեղաններու վրայ կը դրուի ի յարգութիւն հաւատացելոց, եւ որով որոշեալ օրեր կամ բարեպաշտներու ուզած ատեն խաչահանգիստ կամ խաչալուայ կը կատարուի, եւ օրէնուած ջուր կը պատրաստուի ի բժշկութիւն հիւանդաց կամ յօրհնութիւն տանց եւ շինութեանց կամ ի յաջողութիւն ձեռնարկութեանց: Մայրաքաղաքիս գրեթէ ամէն եկեղեցիներ եւ գաւառներու մէջ գլխաւոր եկեղեցիներ ունեին իրենց խաչափայտը: Նաեւ Յոյն եւ Լատին Եկեղեցիներ կը պահեն խաչափայտի կտորներ եւ մեծ պատուով կը յարգեն, թէեւ անոնց մէջ օրէնուած ջուր պատրաստելու համար խաչափայտի ընկղմում տեղի չունի։

ԽԱՉԲԱԿ — Եկեղեցիներուն մէջ գտնուած բակը յայտնի է եւ բացատրուած, բակը եկեղեցւոյ չորս կողմերն ալ կը տարածուի։ Այդ բակին այն մասը, որ եկեդեցւոյ ետեւը՝ տաճարին արեւելեան կողմը կը գըանուի՝ կը կոչուի խաչբակ: Ասոնք ընդհանրապէս տեղլոյն առաջնորդներու եւ բարձրաստիճան եկեղեցականներու եւ պատուաւոր անձերու գերեզմանի տեղ եղած են։

ԽԱՉԿԱԼ — Սեղաններու վրայ մեծկակ խաչ մը գտնուելուն ծիսական պահանջքը յիշեցինք` արդ այդ խաչը բարձրկեկ ու պատուոյ դիրքի մէջ զետեղելու համար պատուաճ պատրաստութիւն մը պէտք էր, եւ այս եղաւ խաչկալի ծագումը՝ խաչը կեցնելու տեղ։ Այժմ խաչկալները մեծցան ու աճեցան պատշաճ կերպով։ Բազմոցը որուն վրայ աշտանակներու սպասներ պիտի դրուին՝ խաչկալին խառնուեցաւ, սեղանին պատկերին զետեղումն ալ սեղանին վրայ բերուեցաւ եւ խաչկալը պատկերակալ եղաւ. միայն թէ պատկերը շատ աւելի նշանաւոր եւ շատ աւելի ընդարձակ ձեւ ու կարդ պահանջեց, եւ խաչկալները սեղաններուն գլխաւոր ու նշանաւոր զարդն եղան. եւ որովհետեւ որոշեալ կանոն մը չկար, ամէն մարդ իր ճաշակին ու կարողութեան չափ առատացաւ եւ շատ շքեղ ու հարուստ խաչկալներ սկսան երեւան գալ։ Այժմ խաչկալ ըսելով՝ կիմանանք սեղանին ճակատը բարձրացող փայտակերտը՝ որուն ներքեւի մասը բազմոցի աստաճաններն են, մէջտեղը խաչին տեղը եւ վրան պատկերին շրջանակը, գեղեցիկ ճակատ մըն ալ աւելի վերը։ Այսպէս են այսօր մայրաքաղաքիս ու անոր վիճակներուն եկեղեցիներն ընդհանրապէս։ Խաչկալներուն հնագոյն ձեւը տարբեր է: Սեղանին առջեւին ուղղութեամբերկու կողմերը մէյ–մէկ դուռներ կան որ կը բացուին ու կը գոցուին, եւ դրան վրայ Ս. Թադէոս ու Ս. Բարթուղիմէոս Առաջին Լուսաւորիչներ, կամ Ս. Պօղոս ու Ս. Պետրոս առաքեալներ, կամ ուրիշ երկու յարմար պատկերներ գծուած են, իսկ ներքին կողմէն սեղանին ետեւը եղող մասը շատ չի բարձրանար եւ երկու կողմքերէն ալ գոցուած ամփոփ տեղ մը կը կազմէ։ Պէտք է ճանչնալ թէ այդ ձեւը որ հնագոյն եկեղեցիներուն մէջ կը գտնուի, եւ արեւելեան վիճակներու մէջ ընդհանրացած է, հարկաւ աւելի ծիսական է, սակայն մեր մէջ ընդունուած ձեւն ալ շատ աւելի փառաւոր կը կազմէ սեղաններուն տեսքը։ Յետին տարիներու մէջ ուրիշ նոր ձեւ մըն ալ մուտ գտաւ խաչկալներու վրայ, որ սեղանին չորս անկիւնները դրուած սիւներու վրայ կը բարձրանան, եւ վերջ կողմը կաթողիկէ գմբէթներով կը վերջանան վերիվերոյ Մայր Տաճարին արտաքին ձեւին նմանողութեամբ։ Արդարեւ խորհրդաւոր է սոյն ձեւը, սակայն հնաւանդ ըլլալու պարագան չի ճշմարտուիր։

ԽԱՉՎԱՌ — Մեծ խաչ մըն է ձողի վրայ բարձրացած, որ թափօրներու գլուխը կը տարուի երկու կողմերը երկու կերոններով։ Այդ խաչերը արծաթ կամ մետաղէ ալ կըլլան, բայց շատ անգամ փայտէ՝ դիրակիր բլլալու համար։ Խաչվառ կը տանին նաեւ ննջեցեալներու յուղարկաւորութեան առջեւէն, եկեղեցւոյ մէջ պատարագի խնկարկութեան ու թափօրի առջեւէն, եւ շատ տեղեր խաչվառ կը հանեն նաեւ անդաստաններուն: Խաչվառը մէկ հատ է, եւ ամենէն առաջ կերթայ, միւս խաչալէմները զարդեր են, եւ բազմաթիւ կրնան ըլլալ թափօրներու մէջ։

ԽԱՉՔԱՐ — Կը կոչուին կանգուն գերեզմանաքարերը որոնց մէջտեղը աւելի կամ նուազ զարդարուն խաչ մը քանդակուած է։ Խաչքարերը կ’օծուին ալ երբեմն, եւ օծման նշանակ խաչին կեդրոնը երկաթ բեւեռ մը կը հաստատուն: Խաչքարերը շատ աւելի եկեղեցիներու եւ վանքերու շուրջը մտնուող պատուոյ գերեզմաններուն վրայ կը դրուին, քան թէ ուրիշ գերեզմաննոցներու մէջ։ Խաչքարերը կրնան ալ դրուիլ եկեղեցւոյ որմին վրայ ներսը կամ դուրսը, եւ կամ ուրիշ նշանավոր տեղ մը՝ ոչ իբրեւ գերեզմանաքար, այլ իբր պարզ յիշատակարան տրուած մէկ նուէրի կամ ընծայուած մէկ երախտիքի։

ԽՆԿԱՄԱՆ — Մէջը խունկ լեցնելու արծաթ աման՝ ձեռքի վրայ կրուելու համար, երբեմն կափարիչ ունի, եւ երբեմն ոչ։ Խունկը արարողութեանց ատեն այդ ամանին մէջ կը պահուի, եւ երբ խունկ դնելու համար սարկաւագը հանդիսադիրին կամ ժամօրհնողին կը ներկայանալ, խնկամանն ալ բուրվառին հետ ի մասին կը կարկառէ, որուն մէջ մանր գդալ մըն ալ պիտի ըլլայ, որով խունկը խնկամանէն բուրվառին մէջ կը դրուի օրհնութեամբ։

ԽՆԿԱՆՈՅ — Խնկամանէն կը տարբերի, որովհետեւ խնկամանին մէջ խունկը կը մնայ պարզապէս, իսկ խնկանոցին մէջ կրակ կը դրուի եւ խունկ կը վառուի: Սնկանոցի վերիվերոյ բուրվառին բուն կտորն է կրակարանով ու պատուանդանով, բայց շղթաներ չունի եւ չի շարժուիր, այլ ոեւէ տեղ մը կը դրուի խունկ բուրելու, մէկ խօսքով խնկանոցը չշարժուող բուրվառ մըն է։

ԽՈՅՐ — Աւելի ճիշդ կոչումն է եպիսկոպոսական կոչուած թագին։ Արդէն գաւազանի վրայ խօսած ատեննիս առիթ ունեցանք յիշեցնել թէ յառաջագոյն եպիսկոպոսները յունականին նման բոլորչի խոյր ունէին, որ է մեր քահանաներու այժմ գործածած սաղաւարտը, եւ թէ 1184–ին հռոմի պապերէն նուիրուած հայրապետական զգեստին կիրառութեամբ՝ լատին եպիսկոպոսական խոյրը մեր մէջ ալ ընդունուեցաւ: Այս խոյրը երկու տափարակ երեսներէ կը բաղկանայ որ սրածայր կը վերջանան, եւ իրարու միացած ըլլալով՝ բերանը գլխուն վրայ կլորած ատեն վերի կողմէն կը բացուին ու երկճղի խոյր մը կը կազմեն, ծայրերը մէյ–մէկ փոքրիկ խաչերով։ Զարդարուն նկարներ ըստ հաճոյս, բայց միշտ ըստ կարելւոյն հարուստ։ Լատինաց մէջ ալ բուն խոյրը այնպէս բարձր չէր յառաջ, ինչպէս է այսօր, այլ այժմեանին կիսով չափ ցած։ Այժմ վերիվերոյ կէս մետր բարձրութիւն ունի։ Խոյրը հատուկ է եպիսկոպոսներուն, այլ հրամանաւ ու թոյլտրուութեամբ կը գործածեն եւս ծայրագոյն վարդապետներ, երբ թեմակալ առաջնորդ են, բայց միայն իրենց վիճակին մէջ։ Խոյերին մասն է արտախուրակը, որուն վրայ առանձին խօսեցանք իր կարգին։

ԽՈՐԱՆ — Բառին ճիշդ առմամբ կը նշանակէ վրան, որ է սենեակի նմանութիւն՝ շարժական ու լաթեղէն նութէ շինուած։ Այժմ խորան ըսելով՝ ստէպ զայն սեղանի հետ կը շփոթենք, եւ սեղանին խորան կ’ըսենք, մինչ սեղանը խորան չէ, այլ խորանին մէջն է։ Խորանը բեմին ետեւի մասն է, որ կամարով վրայէն գոյուած վրանաձեւ տեղ մը կը կազմէ։ Խորանը պարտ փակուած է չորս սիւներու մէջտեղ որ չորս աւետարանիչներու անունին նուիրուած են։ Խորանը, ինչպէս ըսինք, ոչ ամբողջ, այլ կէս վրանի պէս կը ներկայանայ, առջեւէն բոլորովին բաց ըլլալով. վերի կողմէն քառորդ գունդի նման կամարով մը գոցուած, շուրջանակի ալ կիսաբոլոր՝ որուն մէջտեղը կանգնուած է սեղանը, եւ անոր ետեւը կը բարձրանայ խաչկալը, իսկ սեղանին ու խաչկալին ետեւէն ազատ անցք մը կայ՝ ուր տեղէն կը կատարուին վերաբերումն ու խնկարկութիւնները, եւ սեղանին սպասաւորութեան պէտք եղած երթեւեկները։ Կողմնակի պատերուն վրայ բացուած են խորհրդանոցի խորշերը, աջ կողմինը պատարագին եւ նուէրներու եւ Ս. հաղորդութեան յատկացեալ, եւ ձախակողմեանն ալ՝ միւռոնի եւ ուրիշ սրբութեանց պահպանութեան: Խորանին մէջէն սովորաբար մէյ—մէկ դուռ կը դրուին երկու կողման աւանդատուներուն՝ որ մեծապէս կը դիւրացնէ սեղանին սպասաորութիւնն ու լուսարարին աշխատանքը, շարունակ բեմին առջեւէն չերթեւեկելու համար։

ԽՈՐՀՐԴԱՆՈՑ — Խորանին մէջը կողմնակի երկու որմերուն վրայ մէյ–մէկ խորշեր կը շինուին ուր պատագերի խորհրդոյն նուէրները կը զետեղուին։ Ժամարարը «Ի յարկի սրբութեան» ըսելէն ու վարագոյրը փակուելէն ետքը պիտի երթայ աջակողմեան խորհրդանոցը, նշխարն ու գինին պիտի դնէ մաղզմային ու բաժակին մէջ, եւ պիտի ծածկէ սկիհն ու պիտի խնկարկէ, եւ հոն պիտի թողու մինչեւ որ վերաբերման ատեն սարկաւագի ձեռքով հանդիսապէս սեղան բերուի։ Ժամարարին խորհրդանոց երթալուն պարագան մեր կողմերը գրեթէ խափանուած է, թէեւ կը պահուի արեւելեան վիճակներուն մէջ։ Այլ սկիհը կը բերեն սեղանին վրայ եւ այստեղ ժամրարարը կը կատարէ արարողութիւնը եւ յետոյ սարկաւագը սկիհը նուէրներով կը զետեղէ խորհրդանոցին մէջ։ Երբեմն եւ մանաւանդ հանդիսաւոր օրեր uկիհը փոխանակ խորհրդանոցի խորշին մէջ դնելու, կը զետեղեն աջակողմեան փոքր սեղանին վրայ։ Գուցէ ժամանակաւ այն տեղերն էին խորհրդանոցները եւ հետզհետէ փոքր սեղանի փոխուեցան: Երբոր աւանդատուներու մէջ կամ եկեղեցւոյ ուրիշ մէկ կողմը փոքրիկ օծեալ կամ պարզապէս ձեւացեալ սեղաններ կան, եւ նոյն սեղաններուն օրը կը հանդիպի, այս սեղանները իբր խորհրդանոց կը գործածուին։ Խորհրդանոցներուն առջեւը կամ քովը երկու մոմեղէն վառել, երբ նուէրները դրուած են, պատշաճ է ըստ ամենայնի։ Խորհրդանոցներ յատուկ փոքրիկ վարագոյներ պիտի ունենան, որ փակուած պիտի մնան վայելչութեան համար, եւ միայն նուէրները գրուած ատեն բաց կը պահուին:

ԽՈՐՀՐԴԱՏԵՏՐ — Պատարագի Ս. Խորհուրդին ատեն քահանային ի ձայն կամ ի թիւ կարդալու աղօթքներուն գիրքն է, որ մի փոքրիկ գրակալով սեղանին «ախ եղջուրին վրայ կը դրուի, երեսը դէպի ժամարարը՝ կարդալու դիւրութեան համար։ Նոյն նպատակաւ խորհրդատետրերը միշտ խոշորգիր կըլլան։ «Պատարադամատոյց» ալ կը կոչուի այս գիրքը։

ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆ — Ժողովի սենեակ իմաստով կը գործածուի եւ պարզապէս կը ցուցնէ Թաղ. Խորհրդոյ յատուկ սենեակը։ Երբեմն քահանաներու յատկացեալ սենեակն ալ խորհրդարան կը կոչուի։ Կրնայ ըլլալ որ եկեղեցւոյ բակին մէջ ուրիշ ժողովներու ալ յատկացեալ սենեակներ գտնուին՝ որ նոյն անունը կը կրեն, եւ շփոթութեան առիթ չտալու համար՝ իւրաքանչիւր սենեակի մէջ հաւաքուող ժողովի անունը կ’աւելցուի խորհրդարան կոչման հետ։

ԽՈՒՆԿ — Եկեղեցւոյ մէջ խունկ ծխել ամենէն հին սովորութիւն է, եւ զանազան նպատակներու կը ծառայէ։ Ծխելու սովորական եղանակը բուրվառն է, եւ ծխելու յատուկ պաշտօնեան սարկաւագն է։ Խընկանոցով ալ խունկ կը ծխուի, բայց սովորական արարողութեան մէջ քիչ անգամ, աւելի սեղանի կամ աւազանի օծման կամ Մեծ Պահքի օրերը կը գործածուն խնկանոցը: Գործածուած խունկը սովորաբար հոտաւէտ ծառերու, խէժն է, եւ մտադրութիւն պիտի ընծայում որ մաքուր ու ընտիր ըլլայ, բացառաբար եւ իբր առաւելութիւն կը գործածուին ընտրելագոյն ու անոյշ խունկ կոչուած նիւթեր, ինչպէս հալուէ, մուշկ եւլն.: Խունկը գործածուելէն առաջ օրհնութեան աղօթք ունի Մաշտոցին մէջ։ Խնկարկութիւնը դանազան նպատակներ ունի՝ ըսինք, որովհետեւ հաւասարապէս կը խնկարկուին պատարագն ու սեղանը, անձերն ու եկեղեցին, մեծն ու պզտիկը, զի ինչպէս սարկաւագը ի պատիւ կը խնկարկէ եպիսկոպոսը, նոյնպէս եպիսկոպոսն ալ հանդիսապէս կը խնկարկէ ժողովուրդէն իւրաքանչիրը: Տարադէպ չէ խորհիլ որ խնկարկութիւնը իր մէջ կենցաղական նպատակ ալ ունի, ժողովուրդին համախումբ հաւաքումէն յառաջ եկած օդին ապականութիւնը մաքրել անուշահոտ բուրմամբ, զոր նոր բառով հականեխել կրնանք ըսել։ Բայց խունկին հոտն ալ կրնայ ծանրաբեռնել օդը, եւ ա՛ն ալ հաճոյական ու օգտակար չբլլալուն՝ խունկ դնելու չափաւորութիւնը պէտք չէ զանց ընել։

ԾԱԾԿՈՑ — Ընդհանրապես որեւէ կտաւ, կերպաս ու իր որ առարկայ մը աչքէ կը պահէ՝ անոր կ’ըսուի «ծածկոց», բայց եկեղեցւոյ մէջ այդ բառը իբր յատուկ անուն տրուած է պատարագի ատեն սկիհին ու մաղզմային վրայ փռուած ընտիր դաստառակին։ Ծածկոցները սպասներու աւելի ծանրագին ու աւելի արուեստակերտ մասը կը կազմեն, եւ սովորաբար մետաքսի վրայ ոսկեթել ասեղնագործութեամբ պատրաստուած են։ Կշիռքով ալ շատ թեթեւ չեն, որովհետեւ կրկնակ են եւ երբեմն մէջը ամուր կտաւ ալ կ’ունենան։ Ծածկոցը այդ միակ նպատակէն դուրս ուրիշ քանի գործածել ներելի չէ, պահապանութիւնն ալ զգուշութեամբ պիտի ըլլայ, մանաւանդ մեր եկեղեցւոյն մէջ, որովհետեւ մենք սրբագործեալ նշխարին վրայ, առանց ուրիշ կափարիչ դնելու՝ ինչպէս լատինք ու հայ հռոմէականք, կամ խաչերկաթ ձեւով արծաթհայ ցանց մը դնելու՝ ինչպես ուրիշ ծէսեր, անմիջապէս ծածկոց կը դնենք, եւ սրբագործեալ նշխարին հետո անմիջապէս շփման մէջ կը պահենք։ Ծածկոց բառեր երբեմն կը գործածենք նաեւ սեղանին վէմը ծածկող կտաւը իմացնելու, սակայն ճիշդ անունը չէ, այլ բառը իր ընդհանուր իմաստով առնուած։

ԾԱՂԻԿ — Բնութենէն արտադրուած ամենէն զուարթ ու ամենէն հաճելի բերքերուն թէ ո՛չ գլխաւորը, գոնէ գլխաւորներէն մէկը ծաղիկն է, հակառակ իր փափուկ ու վաղանցիկ վիճակին, նշանակ ուրախութեան, պատուոյ ու սիրոյ, եւ գլխաւոր զարդ ամէն նուիրական հանդիսութեանց: Այս տեսութեամբ ոշինչ կ’արգիլէ որ ծաղիկը եկեղեցւոյ մէջ ալ ընդունուի իբր զարդ ու իրր տօնական նշանակ։ Ընդհանուր սովորութեամբ ալ ծաղիկներ ընդունուած են սեղանին վրայ եւ մանունդ ինչ-ինչ տօներուն ալ իբր խորհրդանշան նկատուած են, անհատական բարեպաշտութիւնն ալ Քաղցր գոհունակութեամբ մը՝ եկեղեցւոյ խունկին ու մոմին հետ ծաղիկներ ալ նուէր բերել սորված է։ Այս է ընկալեալ սովորութիւնը: Բայց թէ հնաւանդ սովորութեամբ ալ ծաղիկներ ընդունուած էին իբր սեղանի զարդ, վերջնական ու որոշակի պատասխանել չենք կրնար: Երբեք ծիսական գիրքերու մէջ ծաղիկներ յիուած չըլալը՝ ոմանց համար ժխտական փաստ է, մինչ ուրիշներուն համար՝ ստորասական պատասխան կը նկատուի անյիշատակ ժամանակի եւ հնաւանդ սովորութենէ ծաղիկներու կիրառութիւնն եկեղեցւոյ մէջ ընդունուած ըլլալը։ Մենք ալ պիտի չկարենանք ծաղիկներն եկեղեցիէն բացարձակապես արտաքսել, բայց սա՛ երկու պայմաններն ալ անհրաժեշտ կը նկատենը։ Նախ՝ սեղանը ծաղիկներով չխճողել ու անոնց քանակը չչափազանցել, եւ երկրորդ՝ ի սպառ զգուշանալ սուտ եւ արհեստական ծաղիկներէ, որչափ եւ քաջարուեստ ըլլան, որոնց վրայ բնությունը չի խօսիր ու կեղծիքը կը տիրէ։ Ստույգ է որ ծաղիկներու նմանողութեամբ զարդեր ասեղնագործեալ կամ ոստայնանկեալ կը տեսնուին ամէն եկեղեցական սպասներու վրայ, բայց պարզ զարդակերպ գծագրութիւններ՝ շատ տարբեր են իրականը փոխանակելու համար կազմուած կեղծիքներէն:

ԾԱՂԿԱՄԱՆ — Երբեմն մետաղեայ, բայց սովորաբար յախճապակեայ կամ ապակեայ ամաններ՝ որոնց մէջ ծաղիկներ կը զետեղուին, մէջը ջուր ալ լեցնելով, որպէս զի ծաղիկները չթառամին ու չթորշոմին։ Ծաղկամանները յարակից են ծաղիկի կիրառութեան, եւ այս մասին ուրիշ ըսելիք չի մնար։

ԾՆԾՂԱԿ — Փոքր պղնձէ գործիք, կիսագունդ զանգակի ձեւով եւ վրայի կողմէն բռնելու կոթով մը, որ պղնձէ թաթով դուրսի կողմէն կը բախուի եւ ձայները ճշդելու եւ կանոնաւորելու կը ծառայէ: Ռամկօրէն զիլ անունով ճանչցուած է, եւ մեր եկեղեցիներուն մէջ տարածուած կիրառութիւն ունի։

ԾՆԾՂԱՅ — Պղնձէ ձայնական գործիք, տափակ ու կլոր իբր 40 հարիւրամետր տրամագծով, մէջտեղը դոգաւորուած, որուն ետեւէն կաշիիէ օղակով կը բռնուի, եւ երկու ծնծղայ երկու ձեռքով իրարու բախելով սաստիկ ու դղրդացնող ձայն մը կը հանէ, որ իրաւամբ գրոց մէջ «ղօղանջել» կոչուած է։ Ծնծղաներն ի հնուց անտի ծանօթ են, նոյնիսկ արտաքին նուագախումբերու մէջ ալ ընդունուած են: Ծնծղաներուն բոլոր առաւելութիւնը պղնձին այնպիսի խառնուրդ տալու մէջ է որ սպասուած ձայնը տայ։ Այս արուեստը գաղտնիք մը մնացած է Սամաթիացի Զիլճեան գերդաստանին մէջ, որ այդ արուեստէն առած է իր ազգանունը։ Նաեւ եւրոպական երկիրներ իրենց պէտք եղած ծնծղաներ անոնցմէ կը դնեն ու կը ստանան: Ծնծղայի կիրառութիւնն ընդհանուր է մեր եկեղեցւոյ մէջ, ոչ թէ լոկ իբր երգեցողութեան ու ձայնի կանոնաւորութեան նպաստող գործիք մը, այլ եւ իբր ցընծութեան նշանակ, ուստի լուր օրեր ծնծղայ չի լսուիր, եւ տօնախմբութեան մէջ կը հնչեն, եւ այնչաի աելի, որ չափի տօնախմբութիւնը մեծ է։ Բայց ինչպէս ըսինք, դղրդացնող ղօղանջիւն մը ունին ծնծղաները, եւ պէտք է խնամքով ու ճարտարութեամբ հնչեցնել աւելի ախորժելի ընելու համար:

ԿԱԹՈՂԻԿԷ — Յունական բառին թարգմանական իմաստով կը նշանակէ ընդհանրական, եւ նմանութեամբ սկսաւ նշանակել եւ մեծ ու գլխաւոր, եւ մայր եկեղեցիները կոչուեցան կաթողիկէ, եւ յատուկ կերպով այդ անունը տրուեցաւ Էջմիածնի Մայր Տաճարին։ Մայր եկեղեցիներուն դմբէթ ունենալէն, գմբէթն ալ կաթողիկէ սկսաւ կոչուիլ, եւ յատկապէս հայ ճարտարապետութեան սեպհական գմբէթը՝ որ ցցուած ու վեղարարման ձեւ ունի։ Այժմ ստէպ այդ իմաստով կը գործածենք կաթողիկէ անունը, եւ երբ զանգակատուներ ալ նոյն ձեւով կը վերջանան, անոնք ալ սոյն անունով կը բացատրուին։ Վիճակաւորներուն եւ մանաւանդ անոնցմէ բարձրաստիճաններուն աթոռներուն վրայ գտնուած գմբէթաձեւ հովանին ալ՝ նոյնպէս կաթողիկէ կոչուեցաւ, եւ սովոր ենք կաթողիկէով եկեղեցի կամ կաթողիկէով աթոռ անուանել այն եկեղեցին ու աթոռը՝ որ սրածայր գմբէթ ունին վրանին։

ԿԱՄԱՐ — Կորացեալ ձեւով բան մը։ Շէնքերուն վրայի կողմերը՝ երբ գոգացեալ բոլորակի ձեւով կը վերջանան՝ կը կոչուին կամար, որ կրնայ որմի մը լայնութեամբ միայն ըլլալ, եւ կամ երկար սրահի վրայ ըլլալ: Եկեղեցիները ընդհանրապէս քարուկիր ըլլայով՝ ապահովութեան համար առաստաղները կամարաձեւ կը շինուին, բայց աւելի գործածական ոճով սիւնէ սիւն տարածուող մասն ալ կը կոչուի կամար։ Կամարները առաստաղներու վրայ, դուռներու վրայ, խորանի բերանը, եւ ուրի: ամէն կողմեր միշտ հաստատութիւն կու տան շէնքին: Կամար անունով կ’իմանանք եւս գօտին, ու քահանայական զգեստին մաս կազմող գօտին ալ կրնայ կամար կոչուիլ, ինչպէո զգեստաորութեան աղօթքին մէջ ալ կըսուի. «Շուրջ պատեսցէ կամար հաատոյ» եւլն.:

ԿԱՆԹԵՂ — Լծորդ է թրքերէն գանտիլ ու լատիներէն գանտէլա բառերուն, որ հին ձայնարջութեամբ պէտք է գրուին կանդիլ ու կանդելա: Երկուքն ալ լոյս տուող ճրագի իմաստ ունին, միայն թէ թրքերէնի մէջ իւղով կամ ձեթով ճրագն է, իսկ լատիներէնին մէջ մոմով ճրագը: Մեր մէջ ալ կանթեղ բառը յատուկ է յախճապակեայ կամ ապակեայ, կամ պղնձեայ ամաններուն՝ որոնց մէջ ձէթով կամ քարիւղով ճրագ մը կը վառուի։ Կանթեղները կը կախուին սեղաններուն կամ պատկերներու առջեւ ի պատիւ, եւ կը վառուին նաեւ եկեղեցւոյ մէջ լոյս տալու եւ հանդէս կազմելու համար։ Կանթեղներու ձեւը բազմազան ու թիւն անորոշ է, եւ եկեղեցւոյ մեծութենէն ու հարստութենէն կախում ունի։

ԿԵՆԱՑ ՓԱՅՏ — Այդ պատուոյ անունով կը կոչի ստէպ խաչափայտը, այսինքն Քրիստոսի խաչելութեան գործածուած բուն խաչը, բայց ոչ թէ ամբողջ, այլ փոքր փշուր մը որ փառաւոր ճաճանչի մէջ կը պահուի եկեղեցիներու մէջ, եւ հաւատացեալներուն բարեպաշտութեան առարկայ է ամէն տեղ:

ԿԵՐՈՆ — Խեծ մոմեղէն, լծորդ իտալերէն չերոնէ = cerone բառին։ Սովորաբար այսպէս կը կոչուին Աւետարան կարդալու կամ հանդէսներու ատեն դպիր տղոց բռնած մոմերը։ Այժմ կերոնները փայտէ կը շինուին նմանութեամբ, եւ միայն վրան կտոր մոմ կամ պզտիկ մոմ դնելով կը գործածեն։ Ոչ միայն խնայողական է, այլ եւ մոմեղէններուն ծռելուն եւ կաթելուն անպատեհութեանց դարման է։

ԿԻՍԱԶԳԵՍՏ — Բառ մը որ քահանայական զգեստին կէսը կը ցուցնէ, այսինքն շապիկ, բազպան, փորուրար ու գօտի, առանց շուրջառի ու վակասի, իսկ սաղաւարտը երբեմն կը դրուի եւ երբեմն ոչ։ Կիսազգեստ կը հանին բարձրաստիճան ժամարարներու ընթերակաց սպասաւորող սարկաւագները, կամ լաւ եւս սարկաւագութիւն ընող վարդապետներն ու պատուաւոր քահանաները, եւ այս կը նկատուի իբր պատիւ անոր՝ որ կը սպասաւորէ եւ անոր՝ որուն կը սպասաւորուի: Հին աւանդութեանց մէջ կիստզգեստի յիշատկութիւն չկայ, եւ նորամուտ ձեւ մը կը նկատուի իրաւամբ։ Շատ հին դարուց մէջ քահանայք ալ զգեստաւորեալ կը սպասաւորէին պատարագին, բայց ոչ կիսազգեստ կերպարանքով, այլ ամբողջ զգեստաւորեալ։ Կիսազգեստը շատ անդամ տեղ կերպարանք մը ունի, տգեղ ճերմակ շապիկով, իրարու անյարմար բազպանով եւ ուրարով, չուանը ետեւէն երեւցող գոտիով. Ուստի երբ ուզուի նոր ձեւին կիրառութիւնը պահել, գոնէ յատկապէս վայելուչ շապիկով եւ իրարու յարմար մասերով զգեստ պատրաստել եւ փորուրարն ալ ուսանոցով շիինել։ Կիսազգեստները կը գործածուին յատուկ կերպով քահանայաթաղի ու Աւագ Ուրբաթի թաղման թափօրներուն. իրաւ ալ դագաղաբարձ քահանաներուն վայելուչ չ’երեւիր շուրջառով պասաւորել։

ԿՈԶԱԿ — Ճարտարապետական առմամբ կամարներուն մէջտեղը դրուած փակման եւ ամրութեան մասն է։ Եկեղեցիներուն մէջ, խորանին մեծ կամարին մէջտեղը, կողակին վրայ խաչ մըն ալ կը փորագրուի եւ կ’օծուի։

ԿՈՆՔ — Լրացման համար գործածուած աման որ լոււացուղին ձեռքին ներքեւ կը բռնուի, որպէս զի փարջեն թափուած ջուրն ընդունի։ Կոնքը պատարագի արարողութեան մէջ կը գործածուի, եւ ընդունուած սովորութեան համեմատ մետաղէ պիտի ըլլայ, արծաթէ կամ պղնձէ կամ արոյրէ, եւ ոչ յախճապակիէ կամ կաւէ:

ԿՈՆՔԵՌ — Լծորդ յունական կոնիքիռ կամ ենքիրիոն անունին: Եպիսկոպոսական զգեստի մաս ուրիշ եկեղեցիներու մէջ, իսկ մեր մէջ կաթողիկոսներու յատուկ, եւ բացառիկ արտօնութեամբ երբեմն պատրիարքներու ալ շնորհուած: Հայ հռոմէականներու մէջ կոնքեռը սովորական դարձած է ամէն եպիսկոպոսներու։ Կոնքեռը քառակուսի զարդ մըն է ասեղնագործուած կամ ընտիր կերպասէ շինուած, որ երեք անկիններէն փոքրիկ ծոպեր ունի, եւ չորրորդ անկիւնէն երիզով կը կախուի գօտիէն՝ հայրապետին ձախ կողմէն ու ձախ ազդրին վրայ։ Սովորաբար հովուական մախաղի նմանութիւն կը կարծուի, հովուական գաւազանին հետ, եկեղեցական հովուութիւն նշանակող։ Բայց ուրիշներ կը կարծեն թէ նոյն կողմը անձեռոց = թաշկինակ կրելէն առաջ եկած է, իբր թէ բարձրաստիճան եկեղեցականք իրենց թաշկինակը զարդարուն պահարսնի մը մէջ դնել ուզած ըլլան։

ԿՈՉՆԱԿ — Ժամահար գործիքներու տեսակ մը, եւ կամ լաւ եւս զանգակներու նախնական ձեւը։ Կոչնակը կ՚ըլլայ փայտէ կամ երկաթէ։ Փայտե տախտակ մը կամ երկաթե ձող մը կամ ուղիղ կամ կիսաշրջանակ, երկու կողմէն կը կախուի եւ երկու նոյն նիւթէ թաթերով կը բախուի ձայն հանելու համար։ Կախուած երկաթը կամ փայտը մերձաւորաբար մետրի մը երկայնութիւնը կ’ունենայ եւ ամուր ու ձայնական պէտք է որ ըլլայ։ Կոչնակը սովորաբար եկեղեցւոյ վրան է, շուրջը բաց տեղ մը կը կախուի, որպէս զի ձայնը տարածուի։ Փոքր կոչնակներ ալ կան, զորս ժամկոչներ ձեռքի վրայ բախելով՝ փողոցները կը շրջին եւ ժողովուրդին կը ծանուցանեն ժամերգութեան սկզբնաւորութիւնը եւ եկեղեցի գալու կ’ազդարարեն։

ԿՏԱՒ — Նիւթին անունն է. շատ սպասներ եկեղեցւոյ մէջ կտաւէ են։ Մետաքսը աւելի կարգի կը նկատուի, բայց ոչ այնչաի ասուին, որ կենդանին մերկացնելով կը հայթայթուի, իսկ մուշտակը եկեղեցական կիրառութիւն չ’ընդունիր, եւ մինչեւ իսկ ժամարարին մուշտակով սեղան ելլել կարգիլուի, զի մուշտակը մեռելոտին քերթելով կը պատրաստուի: Կտաւ բառը իբր սպասի անուն կը գործածուի այն կտորներուն վրայ որ յատուկ անուն մը չունին, եւ կտաւ կը կոչուի մասնաւորապէս սեղանին վէմին վրայ անմիջապէս դրուած կտորը, որ ըստ Մաշտոցի անթափ, այսինքն չլուացած պիտի ըլլայ։

ՀԱԼՈԻԷ — Խունկերու կարգին կը գործածուի իբր սւելի անոյշ բուրող, որ խէժ չէ սովորական խունկերու պէս, այլ անուշահոտ փայտ մը։

ՀԱՆԴԵՐՁ — Նոյնանշանակ ղգեստ բառին հետ, որեւէ հագնելի բան մը նշանակող: Եթէ տարբերութիւն մը դնել ուզուի երկու բառերուն մէջ, հնար է նկատի առնել հանդերձ բառին իբր նախադրութիւն «մէկտեղ» ցույն իմաստը, եւ հետեւցնել թէ հանդերձն է զգեստներուն ամբողջութիւնը, կամ թէ հանդերձ է ներքին զգեստի վրայէն հագուած կտորը: Ծիսարաններուն մէջ հանդերձ կը կոչուի երբեմն դպիրներու շապիկը, եւ երբեմն ալ ուրիշ եկեղեցիներու գործածած եւ դաղմատական կոչուած սարկաւագներու յատուկ զգեստը, որ մեր ձեռնադրութեան Մաշտոցին մէջ թարգմանուած է հանդերձ հոլանի սարկաւագի, թէեւ մենք սարկաւագներու համար դպրաց շապիկէն տարբեր զգեստ մը չունինք։

ՀԻՄՆ — Այս անունը բացատրութեան պէտք չունի, եւ թէ յիշեցինք այստեղ, նպատակնիս է միայն ըսել թէ եկեղեցւոյ հիմերն իսկ յատուկ օրհնութիւն եւ յատուկ նուիրագործութիւն ունին, ինչպէս Մաշտոցէն յայտնի է։ Եկեղեցւոյ հիմերն օրհնութեամբ օծուելէն եւ օրէնութեամբ փորուելէն ետք, անոնց մէջ 16 օծեալ քարեր կը դրուին յանուն 12 առաքելոց եւ 4 աւետարանչաց, բայց երկու աւետարանիչք միանգամայն առաքեալ ըլալով՝ 16 թիւը կը լրանայ 13–րդ առաքեալ Պօղոսով եւ 14–րդ առաքեալ կոչուած Լուսաւորիչով։ Այդ 16 անուններուն կարգն ալ, դիրքն ալ ճշդուած են։ 16 սիւներէն 4–ը եկեղեցւոյ 4 անկիւններն են, եւ այդ անկիւնի քարերուն մէջտեղերը, եկեղեցւոյ երկայնքին 3 ու լայնքին 2 եւս կը զետեղեն եւ 2–ին ալ առաջակողման անկիւնները։ Իսկ իւրաքանչիւր անունի դիրքերն ալ հետեւեալներն են. 4 աւետարանիչներ խորանին 4 սնկիւնները կը դրուին, երկուքը ետեւի, այսինքն արեւելեան պատին մէջը՝ Յովհաննէս հիւսիսային կողմը եւ Մատթէոս հարաւակողմը, եւ երկուքն ալ խորանին բերանը, Ղուկաս հիւսիսակողմը եւ Մարկոս հարւաակողմը: Հիւսիսային պատին ներքեւ կը դրուին Պետրոս արեւելեան անկյունը, Անդրէաս, Փիլիպպոս մէջտեղը, Լուսաւորիչ ու Բարթուղիմէոս արեւմտեան անկիւնը։ Իսկ հարաւային պատին ներքեւ կը դրուին Պողոս արեւելեան անկյունը, Յակոբոս Զեբեթեայ, Թոմաս մէջտեղը, Յակոբ Ալփեան ու Թադէոս արեւմտեան անկիւնը։ Իսկ արեւմտեան պատին ներքեւ, աւագ դրան երկու կողմերը Սիմոն հիւսիսակողմը եւ Մատաթիա հարաւակողմը։ Քարերուն օծման ու զետեղման արաիրողութիւնն ընդարձակ բացատրուած է Մաշտոցին մէջ։

ՀՈՂԱԹԱՓ — Հին ձեւով կօշիկ մը, որ ոտքը հողէն կը պահպանէ, բայց գարշապարէն վեր չ’ելեր, միայն մատներուն վրայէն կտորով մը՝ ոտքին հետ միացեալ կը պահէ զայն, եւ քալելու ատեն ի միասին կը փոխադրուի: Հողաթափները սովորաբար կոշիկ են հասարակ կիրառութեան համար, բայց աստիճանաւորներ թաիշէ ալ կը ղործածեն, եւ ժամարարի զգեստի հետ ասեղնագործեալներ ալ կը գործածուին։ Ժամալսարի հողաթափիներուն մէջի կողմը սովորութիւն է իժի ու քարբի կերպարանքներ ասեղնագործել՝ ի խորհուրդ սաղմոսի խօսքերուն. «Ի վերայ իժից եւ քարբից գնասցես դու» (Սաղ. Ղ. 13): Հողաթափներուն թէեւ ոչ էական, բայց ընդհանրացած սովորութիւն է ներբանները հաստ լինել եւ մեջը ծառի կեղեւ կամ կաշի լեցնել, հարկաւ եկեղեցւոյ գետնին խոնաւութենէն վնասուելու համար։ Եկեղեցւոյ մէջ հողաթափ գործածելու կանոնը որ տակաւին բոլորովին խափանուած չէ, երկու տեսակէտէ կրնայ առնուիլ, մէկը ձեւի պարզութեան ու միւսը մաքրութեան պայման: Իբր ձեւի պարզութիւն անհրաժեշտ է ժամարարին համար սեղանին առջեւ, զի պատարագին մէջ հողաթափներն ալ պիտի հանէ եւ ուրիշ ձեւով կոշիկ չի յարմարիր, եւ դարձեալ հողաթափն ալ զարդամաս մը եղած է ուրիշ զգեստներու հետ։ Նոյն պայմանները կը ճշմարտուին նաեւ վերաբերում ընող սարկաւագին ու կիսազգեստ առնող պաշտօնեաներուն համար։ Մնացեալ պարագաներու մէջ կօշիկի ձեւը ծիսական պահանջ մը չ’երեւիր։ Կը մնայ մաքրութեան պայմանը։ Երբ ամէն ոք փողոցները կոշիլ մը միայն ունէր, որով ամէն աղտեղութեանց վրայ կրնար կոխել, վայել չէր ունով եկեղեցւոյ մէջը մտնել, որուն յատակը տախտակով կամ խսիրոլ, կապերտով կամ գորգով ծածկուած կ’ըլլար։ Բայց քանի որ եկեղեցւոյ մէջ ցեխոտ ոտքերով մտնել դիտողութեան իսկ չ’առնուիր, եւ միւս կողմէն ալ կրկին կօշիկներու սովորութիւնն ընդհանրացած է, եկեղեցւոյ դասն ալ՝ բեմն ալ աղտեղի ոտքեր բարձրացած չեն ըլլար, եթէ նախապէս կրկնակոշիկները հանուին։ Միւս կողմէ հողաթափի կիրառութիւնն ալ իր նշանակութիւնը կը կորսնցնէ, երբ կը տեսնուի որ հողաթափ հագնողներն ալ անով մինչեւ արտաքին բակը եւ մինչեւ փողոցը կ’երթան, եւ մինչեւ իսկ աւելի աղտեղի տեղեր ալ կը մտնեն:

ՁԱԽԱԿՈՂՄ — Եկեղեցւոյ ձախ կողմը մտնողէն չի նայուիր, այլ խորանէն, զայն իբր անձ նկատելով, եւ հետեւաբար եկեղեցւոյ հարաւակողմը հաստատապէս եկեղեցւոյ ձախակողմն է։

ՁԱՅՆԱԳՐԵԱԼ ԳԻՐՔԵՐ — Շարականն ու Ժամադիրքին երգերը հայկական կոչուած ձայնանիշերով ձայնագրեալ՝ հրատարակուած են Մայր Աթոռոյ տպարանէն հանգուցեալ Գէորգ Դ. կաթողիկոսի ժամանակ: Ասոնք այն կողմերը եկեղեցւոյ սովորական կիրառութեան մէջ ալ մտած են, եւ դասին մէջ գրակալներու վրայ գործածական եղած են։ Մեր կողմ երը անոնցմէ հազիւ թէ քանի մը օրինակներ կան, եւ ոչ իսկ ամէն դպրաց դասերը իրենց ուսումնարաններուն մէջ ունին, եւ ոչ ալ մեզի յատուկ ձայնագրեալ հրատարակութիւններ եղած են, հակառակ անհրաժեշտոտ պէտքին եւ հակառակ ցուցուած ջանքերուն։

ՁԱՅՆՔԱՂ ՇԱՐԱԿԱՆ — Գիշերային ժամերգութեան մէջ երգուած օրհնութեան շարականները Մովսէս Գ. Տաթեւացի կաթողիկոսին օրէն սկսան կամաւորապէս տասն պատկերով երգուիլ, որ հետզհետէ սովորական դարձաւ եւ ընդհանրացաւ, եւ այս երգեցոզութեան դիւրութեան համար քաղուածովը մէկտեղ շարականներ հրատարակուեցան՝ Ձայնքաղ անունով։ Այսօր ասոնք են որ ամէն եկեղեցւոյ մէջ կը գործածուին։

ՁԻԹԵՆԻ — Ծաղկազարդի առտու, ժամերգութեան ատեն բոլոր պաշտօնեաներու եւ ժողովրդեան ձիթենին ծառի փոքրիկ ոստեր կը բաշխուին, որ տօնին առթիւ կը բերուին ամէն տարի։ Ձիթենի չեղած տեղը ուռենիի ճիւղեր կը գործածուին։

ՂԵՆՋԱԿ — հասարակ խօսակցութեան մէջ զենչակ բառը կ’առնուի իբր անձեռոց եւ իբր դաստառակ, բայց եկեղեցւոյ մէջ յատուկ կերպով կը գործածուի այն սփածանելիին համար, զոր մէջքէն կ’անցընէ Աւագ Եշ. օր Ոտնալուային հանդիսադիրը։ Աւետարանն ալ Քրիստոսի վրայ խօսելով կը գրէ. «Առեալ ղենջակ մի սփածաւ» (Յովհ. ԺԳ. 4)։

ՃԱԿԱՏ ՊԱՏԿԵՐԻ — Երբ որ տէրունի կամ սրբոց պատկեր մը կ՚օծուի ու կ՚օրհնուի, Մաշտոցը կը հրամայէ նախապէս օծել պատկերացեալ անձին ճակատը նկարին վրայ: Այդ տեղն է որ կը կոչուի ճակատ պատկերի:

ՃԱՃԱՆՉ — Սեղանի զարդերն են յատկապէս պատրաստուած, մէջտեղը բոլորակ կամ ձուաձեւ պատկեր մը մետաղեայ քանդակով, ու շուրջանակի ճառագայթաձեւ սփռեալ զարդեր, եւ ներքեւէն կոթ մը ու պատուանդան մը՝ տեղ մը դրուելու համար։ Ընդհանրապէս արծաթեայ կըլլան ճաճանչները ճերմակ կամ ոսկեզօծ, փոքր կամ մեծ կամ աւելի մեծ, եւ ոսկերչական արուեստի ընտիր գործուածքներ, բայց ճաշակով ու կազմուածով տարբեր։ Մէջտեղի պատկերները տէրունի են, քիչ անգամ՝ սրբոց վարքերէն առնուած, եւ երբեմն ալ մէջտեղը ապակիով փակուած դատարկ միջոց մը կը թողու սրբոց մասունքներ զետեղելու: Հանդիսական առիթներուն սեղանի բազմոցներուն նշանաւորագոյն զարդը կը կազմեն տեսակ-տեսակ ճաճանչներ։

ՃԱՇՈՑ — Այսինքն է ճաշու ընթերցուածոց գիրք, յորում կը պարունակուին ոչ միայն ճաշու, այսինքն պատարագի գիրքերն ու առաքելական ընթերցուածքները տօնացոյցի կարդով քաղուած, այլ եւ ժամերգութեան մէջ կարդացուելիք ընթերցուածքներ ու մեծ աղօթքներ, եւս եւ թէ՛ պատարագի եւ թէ ժամերգութեան մէջ կարդացուելու աւետարաններ: Հաստ թղթով, խոշոր գիրով, մեծ դիրքով հրատարակուած են միշտ ճաշոցները, անոր հարմար ճաշոցները հաստափոր գիրքերու կամ իրերու իբր օրինակ կը յիշուին միշտ։ Բոլոր պարունակութիւնները կը կարդացուին՝ հատորը աւետարանի գրակալին վրայ դնելով, միայն պատարագի աւետարանները ճաշոցէն չեն կարդացուիր, այլ ճաշու աւետարանէն։

ՃԱՐՊ — Կենդանիներու մարմինէն հանուած իւղոտ կտորներ, որ հալելէ ու զտուելէ ետք կը թափուին ու մոմ կ’ըլլան։ Եկեղեցական իրերու վրայ խօսած ասեննիս, ճարպին ուրիշ կերպ կիրառութիւնը չունինք: Բայց ճարպի մոմերը արգիլեալ էին եկեղեցւոյ մէջ, զի մեռելոտիէ կը հանուէին, եւ իրենց բնութեամբ ու տեսակով աղտեղի էին: Տաթեւացին ալ կը յիշէ այդ արգելքը եւ կըսէ թէ անարիւն պատարագի համար անարիւն, այսինքն մեղուէ գոյացած մոմը պէտք է գործածել։ Մոմագործութեան արհեստին յառաջանալովը՝ կէտի կիթէն (սբարմաչէդ=spermaceti) մոմեր սկսան շինուիլ, եւ իբր ոչ ճարպ ընդունելի եղան, սակայն կիսամոմերուն նմանութիւնը սկսաւ ճարպի զտուածէն ալ շինուիլ, եւ նմանութենէ իրականին տեղ անցնելով, մեղրամոմի տեղ կիսամոմ, ու կիսամոմի տեղ ճարպամոմ սկսա գործած ունիլ, եւ տակաւ սովորութիւնն ընդհանրացաւ, եւ այժմ մեր մէջ տիրող ալ դարձաւ, այնպէս որ այլեւս սեղաններուն վրայ մեղրամոմ չի տեսնուիր։ Էջմիածնի կողմերը մեղրամոմ ի սովորութիւնը կը պահուի, լաւ պատրաստուած մեղրամոմ գտնուելուն համար, իսկ մեր կողմերը մեղրամոմեր ալ մեծ համեմատութեամբ ճարպի խառնուրդ են, եւ հալելու եւ ծռելու անտեղութիւնն ունին։ Ճարպի նոր պատրաստութիւնը իր սպիտակութեամբ, մաքրութեամբ ու պնդութեամբ իր ծագման անտեղութիւնները մոռցնել կու տայ, եւ աելի դիւրին կիրառութիւն ունի։ Մենք պիտի չթելադրենք այս նոր մոմերը հալածել եկեղեցիէ, մանաւանդ ջահերու եւ զարդարանաներու համար ավելի հարմար ըլլալը կը ճանչնանք, բայց ի հարգանս հին կանոնին՝ պիտի հրաւիրենք եկեղեցւոյ պաշտօնեաները, թաղականները, եկեղեցականներն ու լուսարարները որ պատարազի ատեն գոնէ 4 կամ 2 մեղրամոմ անխափան վառեն սեղանին վրայ։

ՄԱՂԶՄԱՅ — Տափակ պնակ որ սկիհին կամ բաժակին ընկերն է եւ անոր վրայ կը դրուի, բաժակին բերնին չափ մասը աւելի խորացած, որպէս զի բաժակին վրայէն չհատի։ Մաղզման կը ծառայէ նուիրական նշխարը վրան դնելու, թէ՛ նուիրագործութենէ յառաջեն, թէ ետքը։ Մաղզման ալ անհրաժեշտաբար արծաթ պիտի ըլլայ, ներսի կողմէն ոսկեզօծեալ։ Մեծութիւնը սկիհին համեմատութեամբ է, միջին մասը անոր բերանին չափ եւ շուրջանակի մասը հարմեմատաբար 3 կամ 4 կամ 5 հարիւրամետրի չափ դուրս ելած։ Մեր եկեղեցւոյ մաղզմաները պէտք է մէջտեղն ավելի խորունկ ըլլան, որպէս զի սրբագործութենէն ետք, սկիհի ծածկոցը վրան դրուած ատեն, անմիջապէս սրբագործեալ մարմնոյն հետ չշփուի։

ՄԱՇՏՈՑ — Խորհուրդներու կատարման եւ նմանօրինակ գործողութեանց համար պահմանուած ծիսական կարգերն ու աղոթքները պարունակող գիրքը, որ կրնայ կոչուիլ եւ Ծիսարան, թէեւ մեր մէջ այդ անունը գործածական չէ: Մաշտոց անունը հասարակ բառ չէ, այլ յատուկ անունէ առնուած։ Ոմանք զայն կը լծորդեն Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի անունին հետ, իսկ ուրիշներ Մաշտոց Եղիվարդեցի կաթողիկոսի անունին հետո՝ որ վախճանած է 899–ին, իսկ Ս. Մեսրոպ 440–ին: Այս երկու վարկածներէն հաւանականագոյնը կը կարծուի Մաշտոց կաթողիկոսի անունին վերադրուածը, որովհետեւ ծիսական կարգադրութիւններ Ս. Սափակ հայրապետին՝ քան Ս. Մեսրոպ վարդապետին ձեռքով եղած են։ Մաշտոց գիրքը երեք տեսակի կը բաժնուի սովորաբար։ Առաջինը Հասարակ կամ Փոքր Մաշտոցը՝ որ կը պարունակէ քահանային կատարելու խորհուրդներն ու արարողութիւնները — Մկրտութիւն, Դրոշմ, Մեռելաթաղ ու սովորական օրէնութիւններ։ Երկրորդը Մայր Մաշտոց՝ որ կը պարունակէ եպիսկոպոսին կատարելու արարողութիւնները — Ձեռնադրութիւն, Գաւազանի տուչութիւն, Եկեղեցւոյ օծում, Քահանայաթաղ եւ մեծ օրհնութիւններ։ Երրորդ՝ Հայր Մաշլոոցը, որ կը պարունակէ կաթողիկոսութեան պատկանող արարողութիւններ — եպիսկոպոսի ձեռնադրութիւն, Միւռոնօրհնէք, կաթողիկոսական օծում ու մեծամեծ օրէնութիւններ։ Փոքր Մաշտոցը քանիցս տպագրուած է եւ սովորաբար կը գտնուի, իսկ Մայր Մաչտոցը մէկ անգամ տպագրուած 1807–ին, եւ դարէ մը ի վեր նորէն տպագրուած չէ, եւ բազուագիւտ դարձած է։ Միայն ձեռնադրութիւնները առանձին տպագրուեցան Էջմիածին ու քահանայաթաղը Երուսաղէմ, բայց ասսոնք ալ հրապարակի վրայ չեն գտնուիր: Իսկ հայր Մաշտոցի մասերը Էջմիածին տպագրուեցան շատ սահմանափակ թուով եւ կը պահուին Մայր Տաճմարի գանձարանին մէջ:

ՄԱՍ — Պատարագի խորհուրդին նշխար սատրաստուած ատեն, սովորութիւն էր զայն առատութեամբ պատրաստել, որպէս զի անոնց մէջէն հատ մը սրբագործութեան համար ընտրուելէ ու անով արժանաւորները հաղորդուելէ ետք, մնացեալն ալ անարժաններու՝ այսինքն չհաղորդուողներու բաժնուի իբր բարեպաշտական մասնակցութիւն Ս. Խորհրդոյն։ Այս է մաս ըսուածը։ Այժմ աւելի թուով պատրաստուած եւ նշխարներէն զատ, դիւրագոյն պատրաստութեամբ, առանց տիպի նուրբ նշխարներ կը պատրաստուին, եւ կտոր-կտոր կամ մաս-մաս հասցնելով՝ ժողովուրդին կը բաշխուին, եւ այս նուրբ ու անտիպ նշխարները բուն նշխարներէն զանազանուելու համար մաս կը կոչուին։

ՄԱՍՆԱՏՈՒՓ — փոքրիկ արծաթէ տուփ, որուն մէջ սրբագործեալ նշխարի մասնիկներ կը պահուին եւ պատարագէ դուրս հաղորդուողներուն կը տրուին եկեղեցւոյ մէջ. եւ եկեղեցիէն դուրս քահանաներու ձեռքով կը տարուին հիւանդներու եւ տունէն ելլելու արզելք ունեցողներուն։ Այստեղ լոկ մասնատուփիի վրայ կը խօսինք իբր եկեղեցական սպաս մը, եւ չենք մտներ սրբութեան պահուելուն, տարուելուն ու դրուելուն մասին խօսիլ։ Մասնատուփերը պատշաճ է որ մաղզմաներու պէս արծաթէ ու ներսէն ոսկեզօծուած ըլլան, եւ որչափ հնար է, աշխատելու է տարբեր նիւթէ ու տարբեր կերպով եղած մասնատուփերուն ընդարձակագոյններն ու երբեմն փոքրիկ սկիհի ձեւով պատուանդանով շինուածներ ալ կը գտնուին եկեղեցիներու մէջ՝ առատութեամբ պահելու համար Սրբութիւնը, բազմամարդ թաղերու մէջ եւ մեծ տաղալարներու օրերը։ Սրբութիւնը փայտէ ամաններու մէջ սփռելու սովորութիւնը՝ լաւ ցամքեցնելու կը ծառայէ եւ օգտակար է, բայց ամէն մանրակրկիտ զգուշաւորութիւն ձեռքէ թողլու չէ:

ՄԱՍՈՒՆՔ — Սուրբ անձանց ոսկորներէն եւ սուրբ անձանց պատկանող իրերէն պզտիկ մասեր եւ փշուրի չափ կտորներ՝ մասունք են սուրբ իրաց, եւ մասունք կ’ըսուին, բայց ասոնք եկեղեցական սպասուց կարգը չեն: Այստեղ նոյն անունին տակ կ’իմանանք այդ մասունքները պարունակող տուփերը: Հին ատեն սովորութիւն չկար շարժական տուփերու մէջ զետեղել մասունքները, այլ նոյնիսկ փոքրիկ ոսկորի մասեր տեղափոխուած ատեն գերեզմաններ ու գերեզմանաքարեր կը պատրաստուէին եւ ոսկորներու մասունքներ անոնց ներքեւ կը ղրուէին, եւ այս է պատճառը, որ միեւնույն սուրբի, օրինակ Ս. Կարապետի, բազմաթիւ գերեզմաններ կը տեսնուին զանազան տեղեր։ Երբ մասնզտուփեր սկսան գործածուիլ, նախնական ձեւը եղաւ մարմնոյն մէկ մասին նմանութիւն լինել, ինչպէս գլուխը, աջը, ոտքը, եւ անոնց մէջ փոքրիկ մասունք մը զետեղելով՝ ամբողջին անունը տալ, այսինչ սուրբին աջը, այսինչ սուրբին գլուխը, եւ միեւնոյն սուրբի բազմաթիւ աչեր ու գլուխներ ունենալ, որ երբեք ամբողջ նոյն անդամէն ոսկորները չեն պարունակեր, այլ միայն անկէ փոքրիկ մաս մը եւ մինչեւ իսկ փշուր մը։ Աւելի ելքէն սկսան ճաճանչի ձեւով մասունքներ, եւ վերջապէս կախելու կամ քովը պահելու համար մանր տուփեր ալ գործածական եղան, լատիններու հետեւողութեամբ։ Նոյն հետեւողութեան արդիւնք է նոյն տուփին կամ ճաճանչին մէջ զանազան սուրբերու մասունքներ, մինչեւ իսկ բազմաթիւ մասունքներ զետեղել, որ շատ յանձնարարելի սովորութիւն չէ, մանաւանդ խաչափայտի մասունքի հետ սրբոց մասունքեր ալ զետեղել բնաւ քաջալերուելու չէ։

ՄԱՏԱՆԻ — Օղակ մը որուն վրայ ագուցուած է աղնիւ քար մը կամ գոհար մը, եւ շինուած է ոսկերչական արհեստով ու ճաշակով: Աշխարհականներուն ու կնիկներուն մատանի գործածելը պարզապէս կամքի ու ծախքի խնդիր է, իսկ եկեղեցականներու համար աստիճանի ու պատուոյ նշանակութիւն ունի։ Մեր մէջ այժմ մատանի գործածելու արտօնութիւնը կը վայելեն միայն եպիսկոպոսները, ա՛ն ալ աջ ճկոյթ մատին վրայ, իսկ կաթողիկոսներ աջ մատնեմատին, որ է ճկոյթին քովինը։ Իսկ գործածուած մատանիները կըրնան բալ ոսկեօղակ, ազնիւ քար, նաեւ ադամանդներով զարդարուած։ Վարդապետներ մեր մէջ չունին մատանի կրելու արտօնութիւն, թէեւ հայ հռոմէկաններու ծայրագույն վարդապետներն այդ առաւելութիւնը կը վայելեն։ Լատինաց մէջ ամէն աստուածբանութեան վարդապետութեան դպրոցական աստիճան ունեցողներուն կը տրուի մատանւոյ արտօնութիւն, բայց իրօք եպիսկոպոսներ միայն կը գործածեն զայն լանջախաչին հետ։ Իսկ յունաց մէջ բնաւ իսկ մատանւոյ սովորութիւն չկայ։

ՄԱՏՈՒՌ — Անուան ծագումը յունական մարդիրիոն բառէն կու գայ որ է մարտիրոսանոց կամ վկայարան, այսինքն մարտիրոսներու գերեզմաններուն վրայ շինուած փոքր եկեղեցիներ, իսկ այժմ կ’իմացուին պարզապես փոքր եկեղեցիներ։ Սակայն ճիշդ առմամբ եկեղեցւոյն մեծութիւնը կամ փոքրութիւնը չէ որ անունի տարբերութիւն կու տայ, այլ իսկապէս հիմնարկութեան բնութիւնը։ Այն տաճարը որուն հիմերը օրհնուած ու օծեալ քարերով նուիրագործուած են՝ եկեղեցի է, իսկ անոնք որ հիմերն օրհնուած եւ օծուած չեն, այլ ուրիշ շէնքէ վերածուած են, եւ առժամապէս իբր եկեղեցի կը գործածուին, մատուռ կը կոչուին: Մատուռ կը կոչուին նաեւ օծեալ եկեղեցիներու պահարաններ կամ յատուկ մասեր որ հիմերէն օծեալ չեն, այլ յետոյ անոնց մէջը՝ օծեալ սեղաններ դրուած են, թէեւ անշարժ ու հաստատուն ըլլան:

ՄԱՐՄՆԱԿԱԼ — Սկիհին տակը պատարագի ատեն յատկապէս դրուած մաքուր կտաւը կամ զարդարում փոքրիկ դաստառակը։ Աւելին մանրամասն խօսեցանք Գորփուրայ անունին ներքեւ։

ՄԱՔՐԻՉ — Ճերմակ ու մաքուր կտաւէ փոքրիկ կտոր՝ որով պատարագիչը ճաշակելէն ետք կը սրբէ բաժակին ներքին կողմը։ Մաքրիչը յատուկ տուփի մէջ. կը պահեն, ու ատեն մը շարունակաբար կը գործածեն: Լաւագոյն է մաքրիչը մանր կտորներէ լինել, եւ իւրաքանչիւր պատարագին զատ–զատ գործածել ու գործածուածն այրել։

ՄԵՂՐԱՄՈՄ — Մեղրի մոմ էն շինուած մոմ, որ միայն ընդունուած է եկեղեցական կանոններով սեղանին վրայ վառուելու եւ եկեղեցւոյ մէջ գործածուելու։ Բնական մեղրամոմը դորշ գոյն ունի, բայց արհեստով զայն կը ճերմկցնեն, եւ ամէն չափէ ու տեսակ մոմեր կը թափիեն։ Մեղրամոմի արհեստն աելի զարգացեալ ըլլալով Էջմիածնի կողմերը, այն կողմի եկեղեցիները բացառաբար մեղրամոմ կը գործածեն եկեղեցւոյ մէջ, մինչ մեր կողմերը նուազած կամ ճիշդ եւս դադրած է մեղրամոմի կիրառութիւնը սեղանի վրա, եւ միայն ուխտի ու բարեպաշտութեան համար, կամ պաշտօնեաներու ձեռքը վառած մոմերը մեղրամոմ են: Արդէն այս մասին գրեցինք ճարպ բառին ներքեւ։

ՄԻՒՌՈՆ — Սրբազան ու սրբալոյս նիւթ մը, որ յատուկ օրհնութեամբ կը պատրաստուի կաթողիկոսի ձեռքով, եւ բոլոր Հայ Ուղղափառ Եկեղեցւոյ վիճակներուն կը բաշխուի։ Միւռոնի գլխաւոր նիւթն է ձէթ, որուն կը խառնուի չափաւոր քանակութեամբ բալասան, եւ դարձեալ քառասուն տեսակ հոտաւէտ խունկերու, փայտերու եւ բոյրերու խառնուրդով նիւթը։ Միւռոնը եկեղեցւոյ սպասներուն կարգը չի կրնար գրուիլ, ուստի աւելի չենք երկարեր։

ՄԻՒՌՈՆԱՄԱՆ — Միւռոնը պահելու համար ամաններ՝ որ տարբեր տեսակներ ու տարբեր կիրառութիւն ունին։ Նախ միւռոնը կը դրուի մեծ մետաղեայ սափորներու մէջ, մեծ քանակութեամբ ղրկուելու եւ պահելու համար։ Առաջնորդարաններէն իրենց թեմերը բաշխուելու համար չափաոր ամաններու կը վերածուին, որ ընդհանրապէս հաստ ապակեայ շիշեր են: Հանդիսաւոր արարողութեան ատեն գործածուելու համար Աղաւնի կոչուած աղաւնաձեւ ամաններու մէջ կը բերուին՝ որոնց վրայ խօսած ենք։ Աղաւնիէն միւռոնը մյուռոնաթափ ընելով՝ պզտիկ սկիհի կամ մասնատուվիրի ձեւով, մանր ամաններու մէջ կը դրուի, որոնց բեբանը բաց է սովորարար: Վերջապէս կափարիչով փոքրիկ ամաններ ալ կան, որոնց մէջ քիչ մը միւռոն բամբակի վրայ թափուելով՝ կը պահուի, եւ կը ծառայէ քահանաներու աոձեռն կիրառութեան եկեղեցւոյ մէջ կամ դուրսը։

ՄԿՐՏԱՐԱՆ — Այսպէս կը կոչուի աջակողմեան պահարանը, որովհետեւ անոր մէջ կը դնուի աւազանը, հիւսիսային որմին առջեւ հաստատուն կերպով կանգնած։ Աւազանն ալ Մկրտարան կը կոչեն, բայց ճշդաբանութիւն չէ։

ՄՇՏԱՎԱՌ — Աւագ սեղանին առջեւ կախուած կանթեղը գիշեր-ցերեկ վառուած կը պատուի, որպէս զի եկեղեցին մթութեան մէջ չմնայ, եւ որպէս զի սեղանին ու պատուած սրբութեան պատիւ ըլլայ։ Այս կանթեղն է Մշտավառ ըսուածը։

ՄՈՄ — ճրագի նիւթ՝ որ հալելէն ետքը երկար ձեւով ու մէջը պատրոյգով կը թափուի, եւ աչտանակներու վրայ կանգուն դրուելով՝ կը վառուի։ Մոմը բուն մեղրի բջիջները կազմող նիւթն է, եւ անկէ պատրաստուած ճրագներն են բուն մոմեղէնը, բայց յետոյ ուրիշ նիւթերէ ալ շինուեցան, եւ գխաւորապէս ճարպ, դոր արհեստը այժմ կատարելապէս զտուած ու գեղեցիկ կերպարանքի վերածուած վիճակի մէջ դրաւ։ Ճարպէ մոմ էին ու մեղրամոմին վրայ խօսեցանք, կտամոմն ալ այր առթիւ յիշեցինք։

ՄՈՄԱԿԱԼ — Կը կոչուին այն երկու բարձր աշտանակները՝ սր գրակալին երկու կողմերը կը դրուին եւ մոմակալ տղոց տեղը կը բռնեն, երբ տղաք չեն գտնուիր։ Յիշած ենք արդէն աշտանակի վրայ խօսած ատեննիս:

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ — Մեծահատոր գիրք մը՝ որ կը պարունակէ սրբոց վկայաբանութիւններն ու վարքերը։ Ասոնք կը կարդացուին երեկոյեան ժամերգութեան սկսելէն առաջ: Ամէն օրուան ընթերցումը կը սկսի «Յայսմ աւուր յիշատակ է» եւ այդ սկզբնաւորութենէն ծագում առաւ գիրքին անունը, սակայն Յասմաւուրքին կարգը սրբոց մահուան թուականներուն վրայ շարուած է, ինչ կարգով որ կը տօնեն Յոյն ու Լատին Եկեղեցիներ, այսինքն արեգակնային ամսաթիւերուն կարգաւ։ Իսկ մեր մէջ տօները եօթնեկական ու շարժական կարգադրութիւն ունենալուն՝ Յայսմաւուրքին Յայսմ աւուրը օրուան տօնին չի պատասխաններ:

ՆԱՐՕՏ — Պսակի ատեն փեսին ու հարսին գլուխը կապուած երիզաձեւ զարդը ի նշան պսակի. այժմ պարզապէս կարմիր ու ճերմակ մանածով շինուած բարակ առասանի ձեւով բան մըն է կապուածը, զոր իւրաքանչչիր քահանայ պատրաստ ունի իր մօտը:

ՆԱՓՈՐՏ — համանշանակ «շուրջառ» անունին եւ ունի իր գործածուած իրարու տեղ։ Եկեղեցական զգեստէն դուրս ալ՝ մէջը փաթթուելու ընդարձակ հագուստի անունն է։

ՆԿԱՏ — Փայտի կտոր մը բռնուելու յարմար՝ որուն ծայրը սանտրաձեւ երկաթ թելեր շարուած են, որով նշխարները ետեւի կողմէն կը ծակծկեն, որպէս զի դիւրաւ եփուի։

ՆԿԱՐ — Փայտի կամ կտաւի, եւս եւ մետաղի կամ թուղթի վրայ ներկով գծուած պատկեր։ Սովորաբար նկար բառը կը գործածենք երբ որ պատկերը րարեպաշտական առարկայ չէ, այլ պարզապէս եկեղեցւոյ պատերու եւ զանազան սպասներու վրայ զարդի համար գործածուած է։ Այդ նկարները հարկաւ սուրբ անձնաւորութեանց նմանութիւնն ըլլալու պէտք չունին, այլ կրնան կենդանիներու եւ բոյսերու նմանություններ ալ ըլլալ, կամ թէ լոկ ուղիղ կամ կոր գիծերու բաղադրությամբ շինուած ձեւեր։ «Նկարէն» կը կոչուի բան մը կամ եկեղեցի մը՝ երբ պարզապես գոյնզգոյն գծագրութիւններով զարդարուած է։

ՆՇԱՆ — Անունս եկեղեցւոյ մէջ խաչ անունին հետ համանշանակ կը գործածուի, եւ նշան կը նշանակէ Ս. Խաչ: Այս Ս. Նշան անունը աւելի յատուկ կերպով գործածուած է Վարագայ Ս. Խաչին համար, ոբուն շարականն ալ «Նշանաւ ամենայաղթ» բառերով կը սկսի։ Նշան կը կոչուի նաեւ այն առարկան որ խօսեցեալին կամ հարսնացուին կը տրուի՝ իբր նշանակ խոստման ու միաւորութեան հարսանեկան նշանը եկեղեցական արարողութեամբ կ՚օրհնուի եւ տուչութիւնը եկեղեցական կանոններու ներքեւ կիյնայ։ Նշանը կրնայ ըլլալ ոեւէ կանացի արժէքաւոր զարդ մը՝ օղ կամ ապարանջան, քայռ կամ մանեակ, նաեւ ոսկի կամ արծաթ դրամ, բայց նախադասելի է զարդարուն շինուած խաչեր գործածել, ինչպես Պատրիարքարանի ալ սովորութիւնն է։

ՆՇԽԱՐ — Ս. հաղորդութեան հացի տեսակին համար պատրաստուած նիւթը։ Մաքուր ալիւրէ, անխմոր շաղուած, տափակ ու կլոր բաղարջ մը, մէկ երեսը խաչի պատկեր տպուած, եւ միւս երեսը նկատով ծակծկուած, եւ երկաթ թիթեղի վրայ երուած, առանց այրելու եւ առանց տապկելու։ Նշխարին մեծութիւնը սովորաբար 6—10 հարիւրամետր տրամագծով կըլլայ եւ 2—3 հարիւրամետր թանձրութեամբ։ Աւելի մեծ նշխարներ ալ համեմատական թանձրութեամբ կը շինուին տաղաւար օրեր, եւ ուխտաւորութեանց առթիւ հաղորդուորներու բազմութեան բաւեցնելու համար։ Պատարագի նշխարը նոյն առտու պատրաստուած պիտի ըլլայ ըստ առաքելական կանոնաց: Ժողովրդեան իբր մաս բաժնուելիք նշխարներ տարբեր տիպեր կունենան եւ առաջուընէ պատրաստուած կրնան ըլլալ։

ՆՈՒԱԳԱՐԱՆ — Կը կոչուի որեւէ երաժշտական գործիք, ըլլա՛յ լարերով, ըլլայ փչելով ձայն հանող: Նուագարանները յատուկ եկեղեցւոյ պատկանեալ իրեղէն տեսակներու տարբերութիւնը եւ նկարագրութիւնը տալու չենք հարկադրուիր: Այլ թէ եկեղեցւոյ մէջ նուագարանները կրնան գործածական իրեղէն չըլլալ, տարբեր սովորութիւններ եւ տարբեր կարծիքներ յայտնուած են։ Լատին եկեղեցիներ մեծ երգեհոն ունին։ Ժամանակ–ժամանակ եկեղեցւոյ մէջ սրինգներ ալ գործածուած են, այժմ ալ գործածական եղող երգեհոնը, ծնծղան, ծնծղակը, քշոցը եւ բուրվառի բոժոժներն իսկ նուագարան նկատուելով՝ ըսող կայ թէ ուրեմն ուրիշ նուագարաններ ալ կրնան գործածուիլ։ Մինչ սովորութիւնն այդ մասին բոլորովին հեռացնել թելադրել կերեւայ։ Առանց ուզելու խնդրին մէջ մտնել, ըսենք թէ նուագարանները՝ պարզապէս իրենց ձայները հանելու պայմանով չեն կրնայ եկեղեցւոյ մէջ գործածուիլ։ Աստուծոյ համար երգերը պէտք է օրհնութիւն եւ փառաբանութիւն ըլլան, որ գաղափար ու զգացում կ’ենթադրէ, զոր չեն կրնար ունենալ անշունչ գործիքներ։ Նուագարանները զգուշաւոր չափով եւ հնաւանդ սովորութեան ընդունած կերպով կրնան եկեղեցւոյ մէջ գործածուիլ՝ երգեցողութիւնները կանոնաւորելու եւ զօրացնելու համար։

ՆՍՏԱՐԱՆ — Պէտք չէ նոյնանշանակ կարծել աթոոի, որովհետեւ նստարանը պարզապէս նստելու տեղն է, իսկ աթոռը իշխանաւորին պաշտօնապէս նստելու տեղը։ Նստարանին կարգին պէտք չէ առնել գետինը դրուող բարձերը (մինտէր), որոնց վրայ խօսած ենք, այլ ոտքով գետն է բարձր եւ թիկունք ունեցող եւ փոքր ի շատէ արհեստական գործուածք մը եղող, սրունքների առջեւէն վար կախուելու ձեւով նստելու վարմար, եւ քանի մը` եւ մինչեւ իսկ 8—10 հողիներ առնել բաւական երկար բազմականներ: Հին աատեն նստարաններ անծանոթ էին մեր եկեղեցիներու մէջ. մայրաքաղաքիս եկեղեցիներն առաջինն եղան զայն ընդունելու վերջին 25—30 տարիներու միջոցին, եւ հետզհետէ ընդհանրացաւ, գաւառներու քաղաքներէն ոմանք ալ նմանեցան, բայց անկէ աւելի ոչ։ Նստարանը երկար ոտքի վրայ կենալու անհնարութեան դէմ միջոց մըն է, եւ այժմեան զգեստներով գետինը նստելու դժուարութեան դէմ դարման է։ Եկեղեցւոյ մէջ որեւէ կերպով նստիլը ընդունուած ըլլալուն՝ նստարաններուն տեսակները միայն ժամանակին կենցաղական պահանջքը կը մնան։ Այդ պատճառաբանութեամբ ահա նստարանը ընդունելութիւն գտաւ եւ տարածուեցաւ։ Միայն Պասէն ներս եւ եկեղեցականներու եւ դպիրներու համար նստարան ընդունուած չէ, բայց չենք գիտեր թէ ինչո՞ւ. որովհետեւ թէ՛ ի պատիւ եւ թէ ի դիւրութիւն՝ միշտ եկեղեցական պաշտօնեաները նախադասուելու իրաւունք պիտի ունենան հասարակ ժողովուրդին վրայ եկեղեցւոյ մէջ։

ՇԱՊԻԿ — Այսպէս կը կոչուի մարդուն իրանը ծածկող եւ ամք հնէն ներքին հագուստը, եկեղեցւոյ մէջ ալ շապիկը՝ թեւ ուրիշ սովորական զգեստներու վրայէն, բայց եկեղեցական զգեստներու ամենէն ներքինն է: Հագնողին հասակով, ուսէն մինչեւ գարշապարը հասնող եւ վիզէն վար չիտակ ինկող ու մարմինը ամէն կողմէ ծածկող հագուստ է։ Շապիկն այժմ առջեւէն միացած է, միայն կուրծքին վրայէն բացուած ճեղք ունի, անկէ գլուխը անց ընելու համար: Հաւանական է ըսել թէ առաջ շապիկը վերէն վար բացուած էր եւ երկու կողմերը վրայ վրայի բերելով՝ կը գոցուէին: Այս տեսութիւնը կրնայ արդարանալ, դիտելով թէ տակաւին Արեւելքի մէջ գործածական է պարսիկ շապիկի ձեւը, եւ թէ այսպէս է հին քանդակներու վրայ տեսնուղող Ասորեստանեայց ու Պարսից հագուստներուն ձեւը։ Առ այդ, կը նպաստէ դիտել որ քահանայական զգեստաւորութեան ատեն՝ գլուխը սաղաւարտ դնելը շապիկ հագնելէն առաջ է, որ չի կրնար արդարանալ, բայց եթէ շապիկը վերէն վար բաց ենթադրելով։ Եկեղեցական շապիկին էական մասն է ուսանոցը որուն վրայ պիտի խօսինք, եւ մասամբ ալ թիկնոցի վրայ խօսած ատեննիս դրեցինք։ Շապիկին նիւթը ընդհանլապէս ճերմակ կտավ կամ սպիտակ բեհեղ էր, եւ տակաւին շատ տեղ՝ շատ անգամ այսպէս է, սակայն հեսոզհետէ ասուէ ու մետաքսէ, թաւիշէ եւ ուրիշ ընտիր կերպասէ սկսան շինուիլ, ամէն տեսակ գոյներով։ Շապիկը թէեւ դպիրներու յատուկ զգեստ է, բայց ամէն աստիճաններու մէջ ալ կը մնայ: Սարկաւագի շապիկն ալ միեւնոյն ըլլալը ակներեւ է։ Նոյնիսկ քահանայի ու եպիսկոպոսի եւ հայրապետի հագած շապիկը առաջին դպրութեան շապիկն է, թէեւ այժմ տարբեր նիւթէ եւ առանց ուսանոցի շինուած ըլլան։ Նիւթը տարբերութիւն չի բերեր, իսկ ուսանոցին ալ զանցառութիւնը հարկաւ շուրջառի ներքեւ չերեւալուն՝ սովորութեամբ զանց եղած է։

ՇԱՐԱԿԱՆ — Շարերու = երգերու հաւաքածոյ գիրք, որ եթէ ոչ բառական ստուգուբանութեամբ, բայց իրօք ու արդեամբ է շար ականց պատուականաց: Տէրունի տօներու, սրբոց յիշատակներու եւ պահոց օրերու ըստ պատշաճի եկեղեցւոյ մէջ կարդացուելիք երգերն ալ շարական կը կոչուին, հետեւապէս թէ՛ գիրքը եւ թէ պարունակութիւնը նոյն անունը կը կրեն: Աւելի ճշդութեամբ խօսելու համար, ոչ ամէն երգեր շարական անունը կը կրեն, որովհետեւ տարբեր տեսակները տարբեր անուններ կը տրուին, եւ բուն շարական են անոնք որ փոխերու հետ կերգուին։ Մենք մտադիր ըլլալով իրեղէններով զբաղիլ, գիրքերուն կը դառնանք։ Շարականներէն սովորականները ձեռաց շարական ըսուածներն են, փոքրադիր հատորներ՝ ոորոնց մէջ դրված են գործածական եղող պատշաճի շարականները։ Քաղուածը եկեղեցւոյ մէջ սովորական դառնալէն ետք, կազմուեցան Ձայնքաղ շարականներ՝ որոնց վրայ խօսեցանք։ Վերջին տարիներս Էջմիածնի մէջ հրատարակուեցան Ձայնագրեալ շարականներ, որոնք մեր մէջ դեռ սովորական կիրառութիւն չունին:

ՇԻՇ — Որեւէ ապակիէ աման, նեղ բերանով ու ընդարձակագոյն պարունակութեամբ։ Շիշ անունը կը տրուի երբեմն պարզապէս բաժակամանին կամ ժամանոցին, երբեմն ալ միւռոնամանին, բայց յատուկ անուն չէ որեւէ մէկ սպասի մը։

ՇՈՒՇՓԱՅ — Մաքուր կտաւի կտոր՝ որ սկիհին ներքեւ կը դրուի կամ սկիհը մաքրելու կը ծառայէ, որով կը նոյնանայ մարմնակալի ու մաքրիչի հետ։ Բայց կը գործածուի եւս դաստառակ բառին իմաստով, երբեմն ալ սփռոցի իմաստով. հետեւաբար կրնանք ըսել թէ ընդհանուր իմաստ ունի չուչփան՝ սեղանի վրայ գործածուած ամէն կտաւները իմասցնելու։

ՇՈՒՐՋԱՌ — Քահանայական աստիճանին գլխաւոր զգեստը, որ եւ իր ընդարձակութեամբ ամենէն երեւցածն է։ Կիսաբոլորակ ձեւ ունի որ ուղիղ գծի կողմէն եւ մէջտեղէն ուսին վրայ կը ձգուի, եւ երկուքի բաժնուելով՝ մասերը կու գան առջեւի կողմէն իրարու կը մօտենան ու կը գոցուին, իսկ բոլորակ կողմը ոտքին շուրջը կը պատէ։ Ճարմանդ մը միայն շուրջառը հագնողին կուրծքին վրայէն կը պնդէ եւ կը բռնէ։ Ցունական շուրջառը առջեւէն ալ միացած է, եւ մէջտեղի ծակ տեղէն գլխուն վրայէն կ՚անցնի, եւ երբ հադնողը ձեռքերը կուղէ դուրս հանել, պէտք է շուրջառը թեւին վրայ ժողվել։ Լատինաց մեծ շուրջառը, որ անձրեւանոց, ֆրանսերէն pluvial անունը կը կրէ, մերինին նման առջեւէն բաց է, իսկ պատարագի համար գործածուած մանր շուրջառը՝ ֆրանսերէն chasսble, երկու կողմերէն բացուած եւ հասակէն ծունկին վրայէն երկնցած է։ Շուրջառներուն ամէն ձեւերը հին իշխանական պատսուոյ զգեստէ մը ծագած կը կարծուին, որուն մերձաւորագոյն ձեւն է յունաց շուրջառը։ Մեր շուրջառին դառնալով՝ երկայնութիւնը կախում ունի հագնողին հասակէն, ուստի քիչ ու շատ տարբերութեամբ կը լինուին: Նիւթն ընդհանրապէս ընտիր ու հարուստ է, հարկաւ ժողովուրդին ու նուիրողին կարողութեան համեմատ։ Շատ ընտիր շուրջառներ կը գտնուին հնդիկ արծաթաթել դիպակէ, կամ համակ ծանր ասեղնագործեալ, որ զգեստաւորուողին աստաճանին համեմատ կը գործածուին: Մեր ծէսը գոյնի կանոն չունի. հետեւաբար ամէն գոյնէ ու ճաշակէ կը շինուին։ Շուրջառներուն ետեւները տեսնելու չափ խաչ մը պիտի գտնի որ այժմ շատ լուրջառներու վրայ զանց ելած է. աս եթէ ժամերգութեան ատեն պործածուած շուրջառներու համար ներելի համարուի, սակայն պէտք չէ ներուի պատարագի գործածուած ժամարարի շուրջառին համար: Դպրի շապիկներուն կամ սարկաւագի ուրարներուն խաչի պակասութենէն շատ աւելի դիտողութեան առարկայ պէտք է ըլլայ շուրջառի խաչին պակասութիւնը։ Ժամարարի շուրջառներուն մէկ յատկութիւնն ալ այն է, որ նոյն նիւթէն բազպան եւ փորուրար ալ ունենան, նիւթին յարմար, եւ իրարու զոյգ վակաս ու սաղաւարտ, իսկ եպիսկոպոսական զգեստները նոյնպէս վակաս, խոյր ու եմիփորոն։

ՈՒՍԱՆՈՑ — Շապիկին վերի ու զարդարուն մասն է, որ թիկունքին վերեւը եւ ուսերը ծածկելէն ետք դէպի առաջ կ’իջնէ եւ կուրծքը կը ծածկէ մինչեւ մէջքը։ Ուսանոցները հաստատուն կերպով կարուած են շապիկին վրայ եւ ի միասին մէկ կտոր ու մէկ զղեստ կը կազմեն, ուսանոցները միշտ աւելի զարդարուն են քան շապիկը։ Ետեւի կողմէն ուսանոցին մէջքը կամ ուտասնոցին ծայրը թիկնամէջքին վրայ խաչ մը պիտի ըլլայ, երկու խաչեր ալ կուրծքին երկու կողմերը, եւ եթէ վերջինները զանց ըլլան, առաջինը զանց ընելու չէ։ Երբեմն խաչի տեղ Գառն Աստուծոյ մը կամ ուրիշ տէրունական կամ խորհրդաւոր նշանակ մը կը դրուի կամ կը գործուի, որ ճաշակով ու զգուշաւորութեամբ եղած ատեն մերժելի պէտք չէ համարուի։ Ուսանոցները երբեմն ձոյլ արծաթ զարդերով ալ ծածկուած կըլլան, որ ավելի խնայողական է եւ շապիկին եւ ուսանոցին կերպասը փոխուելով՝ նորէն կը գործածուի։ Ուսանոցները շապիկէն զատելով՝ առանձին թիկնոցի պէս գործածելու սովորութեան վրայ այդ բառին ներքեւ խօսեցանք։

ՈՒՐԱՐ — Ուսէն կամ ուսերէն վար ձգուելի, ելկար ձեւով հագուստի մաս մը։ Ուրար անունը հայ արմատէ ծագում չցուցնելուն՝ օտար բառ լինելը կ’երեւայ եւ կը համեմատի լտ. օրարիում եւ յունարէն օրարիոն բառերու, որ լատին ստուգաբանութեամբ զդեստին բերանը կամ եզերքը կը ցուցնէ։ Բառին խնդիրը թողլով՝ իրին դանք։ Ուրարներ երկու տեսակ են. սարկաւագի ու քահանայի։ Սարկաւագի ուրարը նեղ ու երկար է. երկու մարդահասակ երկայն, հազիւ 10—12 հարիւրորդամետր լայն. կը դրուի ձախ ուսին վրայ, ետեւէն եւ առջեւէն հաւասար չափով ի կախ թողլով։ Այդ է բուն ծիսական կիրառութեան ձեւը։ Ուրարը որեւէ նիւթէ կրնայ ըլլալ եւ սովորաբար երեք խաչ պիտի ունենայ, մէկը մէջտեղը ուսին վրայ, եւ միւս երկուքը ետեւէն ու առջեւէն մէջքին վրայ։ Ուրարի ձեւին ու կիրառութեան մէջ ինչ-ինչ փոփոխումներ մուծուեցան։ Առաջինն է ձախ ուսին վրայ դնելէն ետքը ծայրերը դէպի աջ տանիլ եւ մէջքին վրայ իրարու միացնել՝ շեղակի անցընելով կուրծքէն ու թիկունքէն, ու այդ ձեւը աւելի հայ հռոմէականներու մէջ կը տեսնուի։ Երկրորդն է ուրարը երեք մարդահասակի չափ երկարել, եւ մէկ ծայրը ձախ ուսին վրայ ետեւէն կախուելէն ետքը, կուրծքէն անցընել աջ անութին ներքեւէն, թիկունքէն վեր բերել եւ դարձեալ ձախ ասէն եւ աոջեւէն կախել։ Այդ ձեւը քիչ մը աւելի զարդ կ’աւելցնէ, եւ ուրարը աւելի հաստատուն բռնելու կը ծառայէ: Այդ ձեւը բաւական տարածուած ու ընդունուած է մանաւանդ մեր կողմերը։ Երկար ուրարները երեքի տեղ հինգ խաչ ունին: Ուրիշ ձեւ մըն ալ է ուրարը մէջքէն անցնել ու ետեւէն երկու ուսերուն բարձրացնելով առջեւը դարձնել՝ խոտորնակի դարձնելով կուրծքին վրայէն՝ եւ ծայրերը մէջքէն պատած մասին մէջ խոթել։ Այդ ձեւը յունական նմանողութիւն է, որ քիչ անգամ կը տեսնուի եւ քաջալերուելու չէ: Քահանայական ուրարը իր ծագումը կ’առնէ սարկաւագի ուրարէն, զի ինչպէս ձեռնադրութեան ատեն ալ կը ճշդուի, քահանայական ուրարը կը կազմուի ձախ ուսին կախուած ուրարը երկու ուսերուն վրայ դարձնելով եւ երկու ծայրերն ալ առջեւէն կախելով։ Լատինը պահած միեւնույն ուրարը, բայց երկու մասերը շեղակի կուրծքին վրայէն անցընելով եւ գօտիով պնդելով: Յոյնը թէեւ երկու կողմերը մէկ կտորի վրայ միացուցած է, բայց երիզներով ու քովէ քով խաչերով երկու մասերի կազմուած կը ցուցնէ։ Իսկ մերը ամբողջ մէկ րան դարձած է, մարդահասակ, երկար ու սարկաւգի ուրարին կրկինին չափ լայն, բայց միակտուր ու վերէն վար երեք տեղ մէյ-մէկ խաչերով։ Գլուխը երկու եղջիւր ունի որ վիզին ետեւէն իրարու կը կապուին։ Սակայն կան եւս քահանայական ուրարներ որոնց գլուխը միակտուր է, եւ ճեղքով մը գլուխին վրայէն կ՚անցնի: Հայ հռոմէականք այդ ձեւը ընդունած են, որ աւելի կը շօշափէ՝ «Զգեցո՛, Տէր, պարանոցի իմոյ» զգեստաւորութեան աղօթքին հոգին, եւ Աւետարանին լուծին օրինակը եւ ուրարին ծագման մերձաւորութիւնը: Քահանայական ուրարը սովորաբար կը կոչուի փորուրար, որուն ուրիշ ձեւ մըն ալ կայ գործածուած, երբ ուրարն առանց շուրջառի կիսազգեստի մէջ կամ թէ բոլորովին միայնակ կը գործածուի, զոր օրինակ ննջեցեալներուն յուղարկաւորութեան առթիւ, առջեւի կողմը կատարեալ փորուրարն է, դլխէ անցընելու ձեւը առջեւէն ճեղքով է, միայն վրան աւելցած է մաս մը՝ շապիկին ուսանոցին նմանութեամբ, ուսանոց եւ ուրար միացեալ մի ձեւ, որով իբր թէ շապիկին վրայէն առնուած ուրարի նմանութիւնը պիտի տայ։ Այդ ձեւը վայելուչ է ու յարմար եւ խորհրդաւոր, միայն թէ չենք կրնար ըսել թէ հին ալ է, զի հիներուն մէջ յիշատակութեան չենք հանդիպիր։

ՊԱՀԱՐԱՆ — Աւանդատուներուն տրուած ուրիշ անուն մը, աւանդները պահելու տեղ, թէ՛ աւանդէն եւ թէ պահարանէն կ’առնեն իրենց անունը։ Պահարան կը կոչուին նաեւ այն դաղտնի պահպանութեան տեղերը, զորս Գանձարան անունին ներքեւ բացատրեցինք արդէն։

ՊԱՏԱՐԱԳԱՄԱՏՈՅՑ Պատարագի աղօթքները պարունակող գիրքն է, որ քահանան կը գործածէ պատարագ մատուցանելու ատեն, որ եւ Խորհրդատետր կը կոչուի, եւ այդ անունով բացատրուած է։

ՊԱՏԿԵՐ — Տէրունական տնօրինութիւներ կամ սուրբ անձնաւորութիւններ ներկայացնող նկարներ կամ՝ գծագրութիւններ՝ փայտի կամ կտավի վրայ գծուած, բոլորովին տարբեր արձաններէ՝ որ շօշափելի ձեւերով ու չափերով առնապատկեր կը ներկայացնեն: տարբեր եւս քանդակներէ որ աւելի կամ նուազ ցցուած են հարթ երեսին վրայէն, մինչ պատկերը դրութեան պէս է, եւ միայն ստուերագրութեան զօրութեամբ կերպարանքի ու ձեւի նմանութիւն կը զգենու։ Մեր եկեղեցին որ արձանին համար բոլորովին աններող է, որ քանդակին համայ ալ բաւական զգուշաւոր է, պակերին համար ներող է, բայց ան ալ ոչ առանց չափաւորութեան ու զգուշաւորութեան։ Պատկերներուն միչէն ալ անոնք որ միայն ի զարդ են, նկար անունի ներքեւ բացատրեցինք, այստեղ կը մնան բարեպաշաութեան առարկայ եղող պատկերներ, որոնց առջեւ հաւատացեալք իրենց ջերմեռանդութիւնը կը կատարեն խնկով ու մոմով, աղոթքով ու պաղատանքով, եւ որ մեր եկեղեցւոյ ծէսով պէտք է օրհնուած ու օծուած ըլլան, առանց որոյ եկեղեցւոյ մէջ իբր բարեպաշտութեան առարկայ չեն ընդունուիր։ Իսկ եկեղեցիէ դուրս բնաւ իսկ կիրառութեան մէջ չեն գտնուիր, այսինքն պատկերներու մասին մեր եկեղեցին ուրիշ եկեղեցիներու վրայ շատ խիստ է. բայց մեր նպատակէն դուրս է վարդապետական խնդիրներու մտնել։ Մեր եկեղեցւոյ մէջ գործածական եղող պատկերները հետեւեալներն են։ Նախ եւ առաջ Աւագ Սեղանին պատկերը, խաչկալին մէջտեղ զետեղուած, Աստուածածնի պատկեր՝ Յիսուս Մանուկը գիրկը։ Մեր եկեղեցւոյ ճաշակով պէտք է որ ըլլայ Ս. Աստուածածինը լուրջ դեմքով ու գլխադիրով ծածկուած, Յիսուս Մանուկը հագուած ու շիտակ կեցած, եւ Աստուածածնի աջ բազուկին կամ աջ ծունկին վրայ նստած, մինչ լատին ճաշակի յատուկ են գեղանի ղէմքով ու գեղուհիի ոճով հագուած Աստուածածիններ, Յիսուս Մանուկը կիսամերկ կամ մերկ, ու Աստուածածնի ձախ բազկին կամ ձախ ծունկին վրայ, երբեմն ալ գգուանաց ձեւի ներքեւ պառկած կամ ստնդիեցութեան դիրքի մէջ։ Աստուածածինէն ու Յիսուսէն զատ նոյն պատկերին մէջ եկեղեցւոյ անունին սուրբն ալ մէկտեղ նկարել իբր յիշատակ՝ խոտելի չէ։ Մեծ տօներուն առթիւ աւագ սեղանին պատկերը փոխել՝ Աւետման, Ծննդեան, Մկրտութեան, Ընթրեաց, Խաչելութեան, Յարութեան, Համբարձքան, Հոգեղալստեան, Երրորդութեան, Վերափոխման պատկերներ դնել, թէեւ նորամուտ սովորութիւն, դասից մերժելի չէ, միայն թէ տէրունի պատկերներէն անդին չանցնուի այս մասին։ Սեղանի պատկերէն ետքը կու գան երկոտասան Առաքելոց 12 պատկերներ խորանին ներքին պատին վրայ շարուած շուրջանակի։ Ամենէն հին ձեւով սեղանի պատկերն ալ խորանին փրկչական պատկերն ըլլալով՝ որմին վրայ կը դրուէր կամ կը գծուէր եւ Առաքելոց պատկերներ զայն կը պատէին, խակ խաչկալը ցած պատուանդան մըն էր խաչին, լոկ խաչկալ եւ ոչ պատկերակալ ինչպէս դարձած է այժմ: Երկու պատկեր ալ աւագ սեղանի կողմնակի սեղաննելուն կամ պահարաններուն եւ կամ մատուռներուն մէջ կը դրուին՝ իբր փոքր սեղանի պատկեր, եւ որ յաճախ Ս. Յովհաննու Կարապետի եւ Ս. Ստեփանոս Նախավկայի պատկերներն են։ Մէկէ աւելի սեղան ունենալ եկեղեցւոյ մէջ հնաւանդ չէ, բայց բաւական դարերէ ի վեր հինցած է, եւ Մշոյ Ս. Կարապետի վանքին տաճարը հնութեան փաստ մըն է, նմանապէս եկեղեցւոյ մաղթանքներուն մէջ Ս. Աստուածածնի, Ս. Կարապետի, Ս. Ստեփանոսի ամենօրեայ յիշատակութիւնն աանոր կ՚ակնարկէ։ Այդ կողմնակի սեղաններու պատկերները շատ անգամ տարբեր սուրբերու կամ տնօրինական խորհուրդներու ալ նուիրուած են։

Եկեղեցւոյ մը յարակից պահարաններ կամ մատուռներ՝ միշտ փոքրիկ սեղան մը եւ անոր վրայ ալ տնօրինական կամ սուրբի պատկեր մը ունին, որեւէ խորհրդով կամ յիշատակով որոշուած ու դրուած, առանց ընդհանուր կանոնի կամ ընդհանրացած սովորութեան մը հետեւելու։ Միայն աջակողմեան պահարանին՝ այսինքն Մկրտարանին մէջ Քրիստոսի մկրտութեան պատկեր մը ունենալ՝ գրեթէ ծիսական պահանջը դարձած է։

Եկեղեցւոյ գաւթին մէջն ալ, որ ի հնումն որմափակ հատուած էր եկեղեցիէն, յատուկ պատկեր մը ունենալ ի յարգանս եւ ի պաշտօն ծիսական պահանջքի պէս էր, քանի որ այն տեղ պաշտամունք կը կատարուէին։ Տաճարի դուռը մէջտեղէն ըլլալուն՝ պատկերներն ալ երկու եղան երկու կողմը դրուելու։ Այժմ որ գաւիթները վանդակապացով զատուած են, պատկերներուն սովորութիւնը չխափանուելով՝ երկու, պատկերներ գաւթին դրան երկու կողմերը կը զետեղուին անցքին վրայ, եւ ժողովրդական բարեպաշտութենէն առաւելագոյն յարգանք կը վայելեն։ Միայն յիշուած պատկերները աւելի կամ նուազ ծիսական պահանջքի մը կը պատասխանեն։ Այս կարգին մէջ ի դէպ է իջել Մեծ Պահքի օրերը փակեալ վարագոյրին վրայէն կախուած խաչելութեան պատկերը, որ իբր ծիսական պահանջք կը նկատուի, բայց իրօք ներհակն է։ Վարագոյրը կը գոցուի եւ սեղանին պատկերը փակուի, ապաշխարութեան գաղափարը զարգացնելու եւ աստուածային տեսութեան զրկման ազդեցութիւնը ներգործելու համար. փակեալ վարագոյրին վրայ նորէն պատկեր դնել՝ այդ հիմնական դիտումը կը տկարացնէ, որչափ եւ ցաւագին ու սրտայոյզ ըլլայ խաչելութեան պատկեր մը։ Նոր սովորութիւնը յառաջ եկած կերեւայ վարագույրը պատկերազարդ նկարելու արհեստէն, որուն հնագոյն օրինակները կը գտնուին Էջմիածնի մէջ Հնդկաստանէն եկած, եւ յետոյ Կ. Պոլսոոյ մէջ ալ շինուած են, եւ Մեծ Պահոց համար Խաչեութեան ու Չարչարանաց պատկերներով զարդարուած վարագույրներ պատրաստուած են, որոնք որ այդպիսի վարագոյր չեն ունեցեր, պատկերով մը զայն փոխանակել սկսել՝ եւ այսպէս այլեւս տարածուած սովորութեան մը առիթը ընծայած են:

Բայց եկեղեցւոյ մէջ պատկերներ մեր յիշատակութենէն շատ աւելի են. պատերուն վրայ, կամարներու վերեւ պատկերներ կը կախուին առատութեամբ, երբեմն կարգաւ կամ խորհրդով, ինչպէս չորս Աւետարանիչներ, 12 Առաքեալներ, 12 Մարգարէներ, 4 մեծ Վկաներ (Սարգիս, Գէորգ, Թէոդորոս, Մերկերիոս) մեր եկեղեցւոյ հայրապետներ ու վարդապետներ եւ այլն, իսկ երբեմն ալ խառն ի խուռն, ինչպէս որ ձեռք ինկեր են, բարեպաշտներ նուիրեր ու յիշատակ դրեր են յատուկ մակագրություններով։ Ասոնք մեծաւ մասամբ իբր որմանկար ու վարդապատկեր կը նկատուին, նույնիսկ պատին վրայ նկարուածներ ալ կը գտնուին որոնք բոլորովին մերժելի չեն, բայց վայելչութիւնն ու չափաւորութիւնը եւ պատկերներու ճաշակին խտրութիւնը շատ ու շատ յանձնարարելի են։

Կան եւս յատուկ բարեպաշտութեան առարկայ դարձած եւ հրաչագործ անունով պատուուած պատակերներ որոնք պահարաններու, գաւիթներու եւ վերնատուներու մէջ կը զետեղուին, եւ մոմերով ու խունկերով կը յարգուին: Դժուար է թէ եւ ժողովրդական բարեպաշտութիւնն ու բերմունքները զսպել, եւ ընկալեալ սովորութիւնը խախտել, սակայն եկեղեցւոյ առաջնորդներ ու պաշտօնեաներ պէտք է այս մասին կարեւոր զաուշութիւն ընեն։ Ամէն առթի մէջ քրիստոնեայ ժողովուրդին հաւատոցը, որչափ եւ ռասմիկ ոճով մարմնացած, ոչ երբեք կը շփոթէ պատկերը պատկերեալին հետ, եւ լաւ գիտէ թէ իր պաշտօնը ոչ թէ պատկերին այլ պատկերեալի է։

ՊԱՏՄՈՒՃԱՆ — Սովորաբար կը գործածուի իբր համանշանակ շապիկի, զգեստ մը որ մարմինը կը պատէ, թէեւ ընդհանուր առմամբ որեւէ ղգեստի կամ հանդերձի նշանակութեամր ալ գործածուած է։

ՊԱՏՈՒԱՆԴԱՆ — Ոտքին ներքեւ դրուելու համար գետնին բարձրացած մաս մը, սովորաբար փայտկերտ, եւ շատ քիչ անգամ քարակերտ։ Պատուանդանի նախնական ու ընդհանրացած կիրառութիւնը աթոռներուն ներքեւ է, որպէս զի թէ՛ տեսանելի ըլլայ եւ թէ բարձրութեամբ պատուոյ նշանակութիւն ստանայ։ Պատուանդաններուն տարածութիւնը պիտի ըլլայ այնչափ, որ կարենայ վրան զետեղուիլ աթոռը եւ աթոռակալն ալ առջեւը կանգնիլ, եւ երկրաբագելու չափ տարածություն գտնել։ Երբ պատուանդանները աւելի բարձր են, առջեւի կողմ էն սանդղակ եւ մեկ կամ երկու, աստիճան կ’ունենայ, որպէս զի բարձրանալու դիւրութիւն ըլլայ։ Տգեղ է բարձր պատուանդուն շինել եւ միակտուր թողուլ, վրան բարձրանալու համար տգեղ քայլափոխի առիթ տալով: Պատուանդաններ կը դրուին եւս եպիսկոպոսներու եւ դասագլուխներու, երբ աթոռի կիրառութիւն տեղի չունենար, իբր լոկ պատիւ մ’ը։ Պատուանդանի տեղ ընդհանրապէս լոկ բարձ մը կը դրուի սեղանին առջեւ ժամարարին ոտքին ներքեւ։ Վերջապէս պատուանդան անունով կ’իմացուին եւս զանազան եկեղեցական զարդերու — խաչերու, ճաճանչներու — ներքեւ եղած մասեր կամ յարմարցուած կտորներ, որպէս զի կարենան կանգուն զետեղուիլ բազմոցին վրայ։

ՊԱՏՈՒՀԱՆ — Եկեղեցւոյ որմերուն վրայ թողուած բացեր, որոնցմէ լոյս կ’անցնի եւ տաճարը կը լուսաւորուի։ Արարողութիւնը յատուկ պայմաններ չունի եկեղեցւոյ պատուհաններուն համար, միայն թէ հին եկեղեցիներ այժմեանին պէս բազմաթիւ ու ընդարձակ պատուհաններ չունէին, այլ նուազ թուով ու նուազ ընդարձակութեամբ լոյս մտնելու բացեր, որոնց ճիշդ անունն ալ լուսամուտ էր։ Լուսամուտներ քանի մը հատ կողմնակի հարաւային ու հիւսիսային որմէրուն վրայ կ’ըլան, բայց միշտ մէյ–մէկ լուսամուտ ալ կը գտնուի կամ պիտի գտնուի արեւելեան կողմը խորանին վերեւը, եւ արեւմտեան կողմը աւագ դրան վրայ բարձրէն։

ՊԱՐԵԳՕՏ — Կրօնաւորի զգեստ, բոլոր մարմինը ծածկով ու պատող, զոր կապայ ալ կը կոչենք, սեւ ասուիէ սուվորաբար: Հնագոյն ձեւը, առջեւէն եւ վերէն վար բաց էր, եւ քղանցքները վրայէ վրայ բերելով՝ գօտիով կը պնդուէր։ Իսկ նորագոյն ձեւը մէջքէն վար միացած է, եւ կուրծքին բաց մասէն ու գլուխէն անցանելով՝ կը հագնուի։ Պարեգօտը քիչ շատ մարմնոյ ձեւին յարմարցուած է անութներէն ու մէջքէն զարնուած ըլլալով:

ՊՆԱԿ — Այդ անունը կը տրուի այն պզտիկ ու մէկ ձեռքով բռնուելու յարմար ափսեներուն, զոր ժողովուրդին նուէրնեըր հաւաքելու համար կը շրջագայեն քահանաներն ու թաղականները։ Այդ պնակներէն կան եւ յատուկ շինուածներ՝ որոնց մէջտեղը բարձրացած մոմ դնելու տեղ մը կը գտնուի, եւ մութ ատեններ վառած մոմեղէն մը կը դնեն թէ՛ գացած տեղերնին տեանելու, եւ թէ պնակին մէջ դրուածը իմանալու:

ՊՆԱԿԷ — Բնաւ պնակ բառին հետ յարաբերութիւն չունի, յունարէն Բանայիս = Աստուածածին անունը ռուսերէն բանակիա հնչուած, եւ արեւելեան տարաշրջութեամբ պանակիա գրուած, սղելով եղած է պնակէ։ Լանջախաչի նման պատուանշան մըն է, ընդհանրապէս ձուաձեւ եւ մէջը Աստուածածնի պատկերով, վրան թագ մը եւ ի ներքոյ կախուած զարդ մը, բոլորը ականակուռ զարդարուած (սովորաբար սուտ ակերով) եւ շղթայով մը վիզէն կախուելով՝ կուրծքը զարդարող, որ կաթողիկոսին կողմէ կը շնորհուի միայն եպիսկոպոսներուն, եւ սովորութեամբ ամէն եպիսկոպոսնելու։ Պնակէներէն կը գտնուին նաեւ բոլորակի ձեւով եւ ցանցառակի ուրիշ նման ձեւով շինուածներ։

ՋԱՀ — Շատ ճիւղերով աշտանակներ կը կոչուին ջահ, նաեւ երբ տեղ մը դրուելու ձեւով ու պատուանդանով են: Բայց այժմ այդ անունը կը տրուի եկեղեցիներու մէջ առաստաղին կամ կամարներու երկաթներէն կախուած աշտանակներու, որ կը զարդարեն տաճարին ներսի կողմը եւ որոնց մէջ 3–էն մինչեւ 100–է աւելի մոմ ունեցողներ կան։ Ասոնց հնագոյն ու ընդհանրացած տեսակն է ապակիի կտորներն իրարու կցելով շինուածները։ Քիչ չեն նաեւ պղնձէ, կամ ապակիչ ու պղնձէ խառն շինուած ջահեր, եւս եւ նոր ճաշակով ու արհեստով շինուած ջահեր երբեմն եկեղեցիներու մէջ կը տեսնուին ու դիտողութեան տեղի չեն տար:

ՋԲՐՈՒՆ — Գլխու գդակ մը աշխարհական անձերու յատուկ: Այդ անունը կը գործածուի Ձեռնադրութեան Մաշտոցին մէջ Աբեղայի օրհնութեան կարգին, երբ վեղարը տալէն առաջ ընծայելոյն աշխարհական գդակը կը վերցուի: Որոշ ձեւ մը չենք գիտեր այդ գդակի նկատմամբ։

ՋՈՒՐ — Կը գործածուի եկեղեցւոյ մէջ թէ՛ լուացման եւ թէ բարեպաշտութեան համար։ Արարողական կիրառութիւնը կ՚ըլլայ պատարագի սկիզբը ու մէջը՝ ժամարարին ձեռքին լուացման համար։ Խորհրդական կիրառութիւնը կ’ըլլայ Մկրտութեան համար։ Բարեպաշտական կիրառութիւն մըն ալ կայ խաչահանգստի առթիւ, տեառնագրելու եւ խաչափայտի ու մասունքներու ճաճանչները կամ սրբոց աջեր մէջ խոթելով՝ որով օրհնեալ ջուր կը պատրաստուի, զոր բարեպաշտները կը խմեն կամ որով ցաւած կողմերնին կը սրբեն: Այդ ջուրը կը պահուի ալ եւ բարեպաշտնեու կը բաշխուի։ Օրհնեալ ջուրի գլխաւորն է Ծննդեան աւուր Ջրօրէնէքի ջուրը, որ տեառնագրութեամբ ու միւռոնաթափով կը նուիրագործուի։ Ջրօրհնէքը եկեղեցւոյ մէջ եւ մասնաւոր ամանի մէջ կը կատարուի։ Իսկ ուր գետի կամ աւազանի վրայ կը կատարուի Ջրօրհնէքը, պահցու օրհնեալ ջուր ունենալու համար, գետէն կամ աւազանէն նոյն ժամուն առնուած մաս մը ջուրը՝ նոյն բարեպաշտական դիտաւորութեան կը ծառայէ:

ՋՐԱՄԱՆ — Մետաղեայ կամ յախճապակեայ աման մը, բերանը լայն, մէջքը գոգաւոր, որուն մէջ ջուր կը լեցուի եւ խաչահանգստի ու ջրօրհնեքի կը գործածուի։

ՌԵՀԱՆ — Ծանօթ բոյս մը անուշահոտ տերեւներով, տեսակ մը փոքր ու տեսակ մը մեծկակ տերեւներով (տաճկ. փեսլիէն), որ յատկապէս կը գործածուխ Խաչվերացի երեկոյին խաչափայտը զարդարելու։

ՍԱՂԱՒԱՐՏ — Եկեղեցական խոյր՝ սեփհական քահանայից ու վարդապետաց: Կ’երեւայ որ երբեմն եպիսկոպոսներու յատուկ էր, ինչպէս է ցայժմ յունաց մէջ, բայց լատին եպիսկոպոսական խոյրին ընդունելութենէն ետքը անոնցմէ ստորին եղողներուն անցաւ։ Այժմեան սաղաւարտը ի վերուստ գնդաձեւ է վերիվերոյ, ներքեւի կողմէն գլուխը դրուելու յարմար ընդարձակ բացուածքով, որուն շուրջը պսակ մը բոլորուած է, եւ գագաթը գնդաձեւ պատուանդանի վրայ փոքրիկ խաչ մը կայ, որուն կողմնակի թեւերը չորս են, ամէն կողմէ խաչաձեւ երեւալու համար։ Վրան միշտ զարդարուն է՝ ծանր ասեղնագործութեամբ, ու մարմարիտով ու պատուական ակերով զարդարուածներ ալ կը տեսնուին: Լուր օրերու համար եւ աղքատիկ տեղերու մէջ շատ պարզեր կը գործածուին։ Սաղաւարտին հին ձեւը ճիշդ այդ չէ։ Շատ հին օրինակներ՝ որ դեռ աստ անդ կը տեսնուին՝ ձոյլ արծաթ են, գլանաձեւ ուղղաբերձ, որուն շուրջ 12 Առաքեալներ քանդակուած են, վրայի եզերքը եւ գագաթը ցած գմբէթի ձեւն ունի, վրան խաչով: Ժամանակ մը աւելի մեծութեամբ գունտեր ալ գործածուեր են, որոնք այժմ աւելի կոկիկ եւ աւելի ճաշակաւոր ձեւի վերածուած են։ Սաղաւարտը կը գործածեն պատարագի ատեն ամէն քհանաներն ու վարդապետները։ Քահանաներ կը գործածեն եւս մեծահանդէս ատեններու առթիւ, եւ տեղտեղ նաեւ Իւղաբերից Աետարան կարդալու ատեն։ Սաղաւարտը յատուկ քահանայական զարդ է եւ օրհնութեամբ կը տրուի։ Սարկաւագներուն երբեմն սաղաւարդ դնելն աստիճանով քահանաներուն սարկաւակի ղզեստով սպասաւորելէն ծագում առած է, եւ անոնց նմանելով քահանայութիւն չունեցող ձեռնադրեալ սարկաւագներն ալ երբեմն, զոր օրինակ Ստեփանոսի տօնին ինչ-ինչ մեծահանդէս առիթներուն սաղաւարտ դնել սկսած են եւ սովորութեան ալ անցած է։

ՍԱՂՄՈՍԱՐԱՆ կամ ՍԱՂՄՈՍ ԳԻՐՔ — Եկեղեցւոյմէջ գործածուած գիրքերուն կարդն է Սաղմոսը, այսինքն Դաւթի 150 սաղմոսները՝ մարգարէական օրհնութիւններով ու կանոնի քարոզներով ու աղօթքներով, առանձին տպուած։ Ատենի ժամագիրքին առաջին մասը միշտ Սաղմոսարան է։

ՍԱՐԿԱՒԱԳԱՏՈՒՆ — Այսպէս կը կոչուի ձախակողմեան աւանդատունը կամ պահարանը, իբր զի եկեղեցական սպասաւորութեան տեղն է, եւ սպասաւորութեան պետն ալ սարկաւագն է։

ՍԵՂԱՆ — Քրիստոս սեղանին վրայ եղած ատեն հաստատեց հաղորդութեան խորհուրդը. սեղանի վրայ կը կատարուի պատարագի խորհուրդն ալ։ Սեղանը տափարակ մարմարեայ քարէ լինուած է, խորանին մէջտեղ կանգնուած քարէ սիւնի մը վրայ, եւ օծուած է ամէն կողմերէն տասներկու տեղերէն, եւ գլխաւոր օծում մըն ալ մէջտեղը որ կը կոչուի գագաթ սեղանոյ, եւ եօթը աստիճաններով օրհնուած է հանդիսաւոր եւ երկար արարողութեամբ: Սեղանը չորս կողմէն բաց պիտի ըլլայ, ամենահին ժամանակ անոր շուրջը կը բոլորուէին պաշտօնեայք՝ այժմ բազմոցներ բարձրացած են եւ խաչկալ մըն ալ շինուած է ետեւի կողմէն, հետեւաբար առջեւը եւ երկու կողմերը միայն բաց կը մնան, եւ լաւ չէ երկու կողմերն ալ գոցել բազմոցի աստիճաաներով կամ խաչկալի ոտքերով։ Սեղանի մեծութիւնը խորանին ընդարձակութեան համեմատ է, եւ շատ փոքր սեղաններ ալ կը գտնուին։ Իսկ ձեւը միշտ քառանկիւն մըն է եւ համեմատական չափերով։ Ինչպէս Խորան բառին ներքեւ ըսինք, հասարակ խօսակցութեան մէջ շատ անգամ սեղանը խորան կը կոչուի, որ ճիշդ չէ։ Սեղանը մէկ պիտի ըլլայ իւրաքանչիւր եկեղեցւոյ մէջ, սակայն սովորութիւն եղաւ Աւագ Սեղանին երկու կողմերը փոքր սեղաններ կանգնել, նոյնպէս իւրաքանչիւր պահարանի եւ մատուռի մէջ ալ մէյ-մէկ օծեալ սեղաններ ունենալ, եւ տարին մեկ անգամ անոնց վրայ ալ պատարագ մատուցանել՝ իր տօնին կամ յատուկ մէկ օրին:

ՍԵՄ — Որ է սեամք, դրան մը ստորին կողմը դրուած քարը, որուն վրայ կոխուելով՝ եկեղեցի կը մտցուի, եւ սեմն ամբողջին տեղ կը գործածուի փոխաբերաբար: Այդ սեմը չօծուիր, այլ կօծուին դրան երկու կողմերը սիւնաձեւ քարերը, որոնց վրայ կը հանգչի Դրան վրայի բարաւորը։ Այդ կողմնակի սեմերուն օծուած տեղերը մէյ-մէկ խաչ ալ կը փորագրուի, եւ ժողովուրդը եկեղեցին մտած ելած ատեն, այդ խաչերը կը համբուրեն, եւ այս է եկեղեցւոյ սեմը կամ շեմը համբուրելու բացատրութիւնը։

ՍԵՆԵԱԿ ՔԱՀԱՆԱՅԻՑ — Եկեղեցիներու յատուկ ժամատան մէջ երկու սենեակներ պետք է գտնուին քահանայից յատկացեալ, մէկը ուր կարենան միասին համախմբուիլ եւ ուր կարենան նստիլ եւ զբաղիլ եւ միւսը՝ ուր կարենայ ննջել ժամարարը։

ՍԻՒՆ — Եկեղեցւոյ մէջ տանիքը վեր բռնող սիւներ երբեմն կը տեսնուին եւ երբեմն ոչ։ Երեւցող են էջտեղը կանգնած սիւներ, որոնք կամ չորս հատ են մէջտեղ կանգնած եւ գմբէթին կամ կաթողիկէին ոտքերը կը կազմեն, եւ կամ երկու շարքի վրայ, եւ երբեմն չորս չարքի վրայ եկեղեցւոյ լայնութեան կամարները կը վերցնեն: Կողմնակի որմերը թէեւ միացած շինուած եւ սիւնաձեւ հետքեր ալ չունենան, տակաւին սիւներու վրայ հաստատուած կը նկատուին, այսինքն 16 օծեալ քարերու համեմատութեամբ որ հիմերու մէջ կը դրուին եւ սիւն անունը կը կրեն։ Սիւն անունը կը տրուի եւս սեղանին ներքեւ դրուած ոտքին որ միակտուր քար մըն է, խորանին յատակին վրայ ամուր հաստատուած է, որուն վրայ կը դրուի եւ կը միացուի սեղանին քարը: Որեւէ սիւնի ճարտարապետական կազմութեան վերաբերեալ տեղեկութիւնները՝ խոյակը, խարիսխը եւլն. ծանօթ կէտեր են, եւ պէտք չենք զգար անոնց բացատրութեան մատնել։

ՍԿԻՀ — Ընդհանուր անունն է բաժակի, եւ յատկապէս ոտքով կամ պատուանդանով բաժակի, եւ այժմ ընդհանուր կիրառութեան մէջ խափանուած է ի սպառ եւ կը գործածուի յատկապէս պատարագի բաժակին: Արծաթեայ պիտի ըլլայ սկիհը, եթէ ոչ պատուանդանը, գոնէ բուն բաժակը, եւ մէջի կողմէն ոսկեզօծուած, եւ ձեւն ու զարդերը ըստ պիտոյից եւ ըստ կարողութեան կը տարբերին։ Շատ ընդարձակ սկիհներ կան հին վանքերու մէջ, որուն մէջ կրնայ թաթխուիլ հազարաւոր ուխտաւորներու հաղորդութեան բաւելու չափ մեծ նշխար մը։

ՍԿՈՒՏԵՂ — Մետաղեայ ափսէ, որ պահարաններու մէջ պէտք է գտնուի որեւէ պէտքի գործածուելու համար արարողութեանց միջոցին։ Սկուտեղներու կարգին պէտք է յիշուին նաեւ փոքրիկ պնակներ շուշփայով ծածկուած, որոնց վրայ կը դրուին ձեռաց խաչեր հանդիսադրին մատուցուելու համար։ Սկուտեղները սուրբ սպասներու կարգէն չեն, այլ լոկ հասարակ պէտքի ծառայող անոթներ։

ՍՊԱՍ — Որեւէ անօթ եւ զարդ՝ որ արարողական ծառայութեան մը կը գործածուի՝ կը կոչուի սպաս, ըստ այսմ ոչ միայն սկիհ, ժամանոց, միւռոնաման, մասնատուփ, այլ եւ խաչ, աւետարան եւլն, սպասներու կարգը կը համարուին: Ընդարձակ առմամբ զգեստներ ու շուրջառներ ալ սպասներու կարգը կ՚առնուին։ Սպաս կը կոչուի եւս յատկապէս պատարագի խորհուրդին համար պատրաստուած նշխարը։

ՍՐԲԱՏՈՒՆ — Տեղի ուր սրբութիւնք կը պահուին: Առանց որոշ ու յատուկ անուն մը ըլլալու կը գործածուի ընդհանրապէս աւանդատուներուն համար, եւ երբեմն խորհրդանոցին համար։ Ծիսարաններուն մէջ ուելի յաճախ սարկաւագատան կը տրուի սոյն անունը։

ՍՐԲԱՏՈՒՓ — հաղորդութիւնը պահելու անօթ արծաթեայ, որ մասնատուփ ալ կը կոչուի եւ այդ անունին ներքեւ խօսուեցաւ։ Աւելի որոշակի սրբատուփը եկեղեցւոյ մէջ հաղորդութիւնը պարունակող անօթն է, իսկ մասնատուփը քահանայից իրենց հետ ունեցած հաղորդութեան փոքր աղօթը։

ՍՐԲԻՉ — Մաքուր կտաւի կտոր, որ կը գործածուի պատարագի ատեն ճաշակելէ ետքը սկիհին ներքին կողմը սրբելու։ Թէեւ կտոր մը կտաւ յատուկ տուփով պահուած՝ միջոց մը կը գործածուի, բայց աւելի յարմար կը նկատուի մանր կտորներ գործածել, եւ իւրաքանչիւր պատարագէ ետքը այրել։

ՍՐԲՈՒԹԻՒՆՔ — Առ հասարակ սուրբ իրեր ու սուրբ անօթներ այս անունին ներքեւ կը հասկցուին: Հին տօնացոյցներ կը գրեն. «Դնին սրբութիւնք ի վերայ բազմոցի յատեան», որ է ըսել եկեղեցւոյն ունեցած սուրբ անոթները ու սպասները — սկիհ, խաչ, աւետարան, ճաճանչ, մասունք եւլն. դուրս կը բերուին եւ սեղանին բազմոցին վրայ կը շարուին ի տես: Այսպէս կը մեկնէ Տաթեւացին նախատօնակի հարցման մէջ. «Վասն որոյ զսրբութիւնսն, զխաչն եւ զաւետարանս դուրս բերեմք, զի պատմող եւ կատարումն են տնօրինութեանց Քրիստոսի…։ Աւ ապա ի գիշերին դնին սրբութիւնք ի վերայ բազմոցին մինչեւ առաւօտն անշարժապէս, որպէս ասացաք»: Սրբոց նախատօնակին վրայ առանձին խօսած ատենն ալ կը կրկնէ. «Վասն որոյ յերեկոյն նոյնպէս զսրբութիւնսն արտաքս բերեմք, որոց ցանկացան եւ ելին յաշխարհէս»: Տօնացոյցին այդ կարգադրութիւնը վերջին տպագրութեանց մէջ Ք գիրը կորսնցնելով՝ եղած է «դնեն զսրբութիւնն ի վերայ բազմոցի յատեան», եւ միայն սկիհ մը մէջը որբատապով եւ վրան ծածկոցով սեղանին մէջտեղ կը դրուի, որ հնաւանդ արարողութենէն բոլորովին տարբեր սովորութիւն մըն է։

ՍՓՌՈՑ — Սեղանին վրայ տարածուած ճերմակ ու մաքուր կտաւ մը, սեղանին ամբողջութիւնը ծածկող ու քովերէն ալ վար կախուող, որուն եզերքները ժանեակներով ու նմանօրինակ հիւսկէն զարդերով կը վերջանան:

ՍՔԵՄ — Կրօնաւորի զգեստ՝ հասարակ կենաց մէջ գործածելի, եւ ծիսակատարութեանց յատուկ եկեղեցական զգեստներէն տարբեր։ Սքեմին մասերն են պարեգօտ, վերարկու, վեղար, փակեղ ու փիլոն։ Գոյնին կողմէ կուսակրօններու եւ վանականներու համար կանոնական է սեւը, եւ նիւթին կողմ էն ասուին։ Ամուանացեալներու՝ իբր աշխարհիկ անձանց՝ ներելի է ուրիշ գոյներ ալ գործածել, պատշաճից ու վայելչութեան պատկառ կալով միշտ:

ՎԱԿԱՍ — Եկեղեցական կամ քահանայական զգեստի մաս մը, որ իբր շուրջառի օձիք ուսերուն վրայ կը կանգնի, եւ ներսէն հաստ կաշիով կամ խաւաքարտով ուղիղ կը մնայ: Բայց վակասը ոչ թէ շուրջառին՝ այլ սաղաւարտին մասն է, որուն ետեւէն մաս մը կ’իջնէր դէպի վիզը ծոծրակին վրայ եւ որուն վերջաւորը աւելի զարդարուն էր։ Ետեւի մասը սաղաւարտէն բաժնուելով եւ վերջաւորը առանձին առնուելով, եւ փոխանակ տարածուած ըլլալու, կանգուն ձեւ մը առնելով՝ վակոսին ծնունդ տուած է: Հին պատարագամատոյցներ վակասի աղօթք չունին, որովհետեւ վակասը սաղաւարտէն տարբեր զդեստ մը չէր։ Վակասները երբեմն ձոյլ արծաթ ալ եղած են սաղաւարտներու նման եւ առաքեալներու պատկերներով։ ասեղնագործեալ պատկերներով ալ շինուած են երբեմն՝ որ այժմ ալ չեն տեսնուիր։ Վակասը սաղաւարտին հետ զոյգ զարդերով ու նիւթով լինելու հաստատուն սովորութիւնը կը պահուի, եւ երկուքին կանուխէն միացեալ ըլլալը կը հաստատէ, որ եթէ շուրջառին օձիքը ըլլար, անոր հետ զոյգ պիտի ըլլար:

ՎԱՐԱԳՈՅՐ — հայ եկեղեցիներու յատուկ է վարագոյրը կտաւէ կամ կերպասէ շինել, որ կը ծածկէ խորանին բերանը կողմէ կողմ եւ վերէն վար ամբողջ միակտուր։ Վերի կողմէն դիմացէ դիմաց հաստատուած երկաթեայ ձողի մը վրայ օղակներով անցուած է, եւ ծայրերը կապուած չուաններով՝ առաջ եւ ետ քշուելով կը փակուի եւ կը բացուի: Վարագոյրը կերպով մը շարժականի փոխած է յոյն ծէսին մէջ խորանը փակող պատկերազարդ որմափակը։ Վարագոյրը կը փակուի պատարագին մէջ գլխաւորապէս ընծայման ու ճաշակման ատեն, կամ թէ վերաբերում է առաջ զգեստ փոխելու, ճրագալոյցներու եւ Աւագ Հինգշաբթիի պատարագի ատեն։ Արարողութենէ դուրս վարագոյրը փակ պահել ի նշան յարգանաց՝ շատ եկեղեցիներու մէջ սովորութիւն է: Հայ հռոմէականք երկու մասե կազմուած, եւ կէս առ կէս երկու կողմէն բացուող վա րագոյր գործածել սովորութիւն ըրած են, բայց այս կերպ վերուստ ի վար պատառեալ վարագոյրներ մեր մէջ մուտ գտած չեն: Երկրորդ ու փոքր վարադոյր մըն ալ ունին այժմ մեր եկեղեցիներու աւագ սեղանները։ Ասոնք սեղանին առաջը ծածկող եւ երկու մետրի չափ բարձր են ու մեծ վարագոյրին տեղ կը փակուին ճաշակման ատեն, բայց այս փոքր վարագոյրը հին արարողութեան մէջ չկայ, արեւելեան վիճակներու մէջ ալ ընդունուած չէ։ Կողմնակի փոքր սեղաններն ու պահարաններու սեղաններն ալ իրենց յատուկ վարագոյրը պիտի ունենան, եւ արարողութեան պահանջից համաձայն պիտի գործածուին, եթէ արարողութիւն կատարուի։ Վերջապես խորհրդանոցներն ալ իրենց չափով փոքրիկ վարագոյր կունենան որ միշտ փակ կը պահուին, եւ պատարագի մէջ միայն նուէրները դրուած միջոցին կը բացուին։ Վարագոյրներու կերպ պասներն ու զարդերը ամեն կերպ կրնան ըլալ։ Պատկերազարդ ու նկարէն վարագույրներ ալ կը շիանուին է խորհրդաւոր յիշատակներով։

ՎԱՐԻ ԴԱՍ — Անունը կը տրուի երբեմն եկեղեցւոյ ձախ կողմի դասին։

ՎԱՐՇԱՄԱԿ — Մեր եկեղեցւոյ մէջ շատ գործածական անուն չէ, եւ երբ գործածուի, թաշկինակի կամ Պաստառակի իմաստով կ’առնուի։ Լատինք յատուկ կտաւ մը ունին զոր ժամարարը շապիկը չհագած՝ ուսերուն ու վիզերուն կը փաթթէ եւ կը կապէ: Հայ հռոմէականք ալ այդ կտաւը աւելցուցած էին ու վարշամակ կը կոչէին, բայց այժմ անոնք ալ սկսած են զանց ընել:

ՎԵՂԱՐ — Կուսակրօն կրօնաւորներու յատուկ գլխադիր իբր քօղ գլխոյ։ Լծորդ է լատիներէն վէլում բառին, որ կը նշանակէ քօղ եւ նմանագոյն վերարիում բառին, թէեւ այս աւելի քան գլխու քօղ, տեղ մը քողարկող ծածկոյթ կը նշանակէ: Վեղարը սրածայր է, ներսէն այդ ձեւով գլխանոց մը ունի որեւէ նիւթէ շինուած, եւ վրան ծածկոյթ մը՝ որ առջեւէն իջնէ մինչեւ աչուրները եւ ետեւէն մէջքէն վար։ Գոյնը միշտ սեւ, նիւթը ասուի, կուսակրօնին աշխարհային մեռելութեան նշանակ: Վեղարը անմեկին պիտի ըլլայ կրօնաւորին գլխէն, եւ յատուկ է ոչ թէ լոկ կուսակրօն քահանաներուն, այլ առ հասարակ աբեղաներուն, այսինքն կուսակրօնութեան նուիրեալներուն, եեկեղեցական ինչ աստիճան ալ ունենան, եւս եւ, եթէ աստիճան ալ չունենան։ Վերջին դարերուն մէջ ալ վեղարակիր սարկաւագներ ու դպիրներ կը յիշուին, այդ այժմ բացառաբար կուսակրոն քահանաներէն կը սկսի կիրառութիւնը եւ կը պահուի բարձրագոյն աստիճաաներու մէջ ալ։ Վեղարն աղօթքով կը տրուի աբեղական օրհնութեան պահուն։ Նոր սովորութեամբ մետաքսէ վեղարի ծածկույթներ ընդհանրացան ամէն աստիճանի համար, սեւ գոյնին պահպանութիւնը հաստատուն կը մնայ տակաւին, նոյնիսկ կաթողիկոսնելուն համար։ Ամենայն հայոց հայրապետին վեղարին վրայ կայ խաչի մը յաւելումը, որ իբր պատոյ նշան կք շնորհուի Ռուսաց Կայսրէն ամէն նորընտիր կաթողիկոսի։

ՎԵՐԱՐԿՈՒ — Կրօնաւորի սքեմին ամենէն վերի մասը եւ ամենէն յայտնի ու նշանակութիւն ունեցողը։ Վերէն վար լայն պատմուճան մը, առջեւը բաց, թեւերը լայն, քղանցքները ընդարձակ: Հնագույն ձեւը ամենեւին մէջքէն զարնուածք չունէր, եւ կուրծքերը երկու կողմ էն հաւասարապէս դիմացէ դիմաց կու գային։ Այժմեանը մէջքէն քիչ մը զարնուած է, եւ կուրծքերի վրայէ վրայ անցնելով օձիքէն կը կոճկուին: Այդ ձեւը միայն վերջին կէս դարուն մէջ մտա՝ Կովկասի կողմերէն գալով։ Վերարկուն ալ կուսակրօններուն համար սեւ պիտի ըլլայ եւ ասուի, նոյնպէս քահանայից համար ալ՝ իր կրօնաւորութեան սքեմը յատկանշող մասը: Զանազան մոյգ գոյներով կերպասներ կամ ծաղկեայ մետաքսներ եւ ներսի կողմէն բաց գույնով եզերքնել ժամանակ մը աւելի ընդհանրացան, բայց վերջին ժամանակներ կրօնաւորական պարզութիւնը նորէն իր տեղը սկսած է գտնել։ Վերարկուն հասարակ է ամէն եկեղեցականի, դպրութեան ամենէն յետին աստիճանէն մինչեւ կաթողիկոսը: Այն օրերը, որ եկեղեցւոյ մէջ զգեստաւորութիւն չկայ, դպիրները շապիկի տեղ վերարկու կը գործածեն, ինչպէս կը տեսնուի վանքերու եւ դպրանոցներու մէջ, եւ սարկաւագներն ալ վերարկուին վրայէն կը ձգեն ուրարը: Ի դէպ էր այդ սորվորութիւնը մայրաքաղաքիս եկեղեցիներու մէջ ալ գործածել, եւ գոնէ դպրաց դասու անդամները կրնային վերարկու գործածել, սակայն մինչեւ հիմա ցովորութիւն չէ եղեր, եւ ասկէ ետքին համար ալ նոր ծախքն է խափանարար պատճառը։

ՎԵՐԻ ԴԱՍ — Կը կոչուի եկեղեցւոյ աջակողմեան դասը, միշտ նախադաս լինելուն ու առաջնորդական աթոռն ալ այս կողմը գտնուելուն համար։

ՎԵՐՆԱՏՈՒՆ — Եկեղեցւոյ մէջ, գաւիթին վրայ եւ քիչ մըն ալ առաջօք՝ գետնին բարձր յարկ մը, առջեւի կողմէն վանդակով զատուած եւ կանանց հատուկ տեղ։ Ժամանակ մը կիները բնաւ եկեղեցւոյ տաճարին մէջ տեղ չունէին, եւ ամէնքն ալ վերնատունը պէտք էր կենային. վերնատանն ալ խիտ ու բարձր վանդակներ ունէր, այնպես որ դուրսէն ներսը եղողներ չէին ճանչցուեր: Վերնատունները հետզհետէ այդ խստութիւնը կորուսին մայրաքաղաքի եւ գլխաւոր քաղաքներու մէջ, քանի որ տուներու մէջ եւ փողոցները հին կնոջական ձեւերը անհետացան, եւ եւրոպական համարձակ դդեստներու կենցաղը տարածուեցաւ։ Այժմ մայրաքաղաքիս շատ եկեղեցիներու մէջ տաճարը կէս առ կէս այրերում եւ կիներու յատկացուած է, մկրտարանի աւանդատունն ալ, մինչեւ իսկ աւանդատան դրան առջեւի դասուն մասն ալ կիներէն գրաւուած է։ Բայց Վերնատունը իր նշանակութիւնը կը պահէ, ուր կե — ցաղն ու զգեստը եւրոպականացած չեն. գաւառներու մէջ հին խստութեամբ մնացած տեղեր ալ կան։

ՎԵՄ — Սեղանի փոքր քարեր, յատկապէս պատրաստուած եւ օծուած մատուռներուն մէջ դրուելիք շարժական ու առժամեայ սեղաններուն համար։ Այժմ այդ վէմերը գործածական են միայն այն գաղթականութեանց մէջ, որ դեռ եկեղեցի չունին եւ առժամեայ մատուռի մէջ պարտաւորուած են հոգեւորական պաշտամունք կատարել։ Այդ շարժական վէմը կը գործածեն Երուսաղէմի միաբանք, երբոր զանազան սրբավայրերու մէջ կը պատարագեն, ուր հաստատուն սեղան չկայ եւ կամ սեփական հայոց յատուկ սեղան չկայ։

ՏԱՂԱՐԱՆ — Եկեղեցական գիրքերէն մէկը, որ կը պարունակէ տաղեր, երգեր, մեղեդիներ, ստեղիներ, գանձեր եւ ընդհանրապէս ծանր կարդացուելիք կտորներ։

ՏԱՃԱՐ — Եկեղեցւոյ այն մասը, որ գաւիթէն ներս է, եւ կը պարունակէ խորանը, բեմը, դասը եւ ժողովուրդին տեղը։ Եկեղեցւոյ վրայ ընդհանրապէս եւ զանազան մասերուն վրայ խօսած ատեննիս, ուրիշ մանրամասնութիւնք տրուեցան, եւ այստեղ յատկապէս տրուելիք տեղեկութիւններ չմնացին։ Տաճար բառը առ հասարակ եկեղեցի ու ժամ անուններուն հետ իբր համանշանակ կը գործածուի։

ՏԱՊԱՆԱԿ — Բառին իմաստը կը նշանակէ փոքրիկ արկղ։ Եկեղեցւոյ մէջ այդ անունը կը տրուի զանազան առարկաներու։ 1. Սարկաւագներու գործածած խնկամանը որ երբեմն կը շինուի վրայէն գոց ձեւով ու ճաշակաւոր յօրինուածով եւ վրան ալ մոմ դնելու տեղ կ’ունենայ, զոր միասին կը կրեն ձախ ձեռքով, երբ աջ ձեռքն ունին ու կը շարժեն բուրվառը։ Այդ մոմակալ խնկամանները կը կոչուին տապանակ: 2. Այդ անունը կը տրուի նաեւ քահանայից ժամուցական նուէր հաւաքելու համայր եկեղեցւոյ մէջ շրջագայած գանձանակին: 3. Լատինք եւ անոնց հետեւողութեամբ հայ հռոմէականք Ս. Հաղորդութիւնը կը դնեն պատարագի սեղանի մը վրայ, բազմոցին մէջտեղը յատուկ ու հաստաստուն պահարան մը շինելով, որուն դուռն ալ բանալիով կը փակուի ու կը բացուի: Հայ հռոմէականք անոր անունը դրած են տապանակ: Մեր եկեղեցին այդ սովորութիւնը չունի, բայց քանի մը եկեղեցիներ՝ հարկաւ հռոմէականաց հետեւողութեամբ՝ նմանօրինակ զարդ մը ունին, զոր Աւագ Սեղանին վրայ կը դնեն, առանց զայն յատկապէս Ս. Հաղորդութիւն դնելու պահարան նկատելու։ Այդ զարդերուն ալ միեւնոյն անունը տալ հարկ կըլլայ։

ՏԻՊ — Պատարագի համար պատրաստուած նշխարը, ինչպէս նաեւ բարեպաշտից բաշխուելու համար պատրաստուած նշխարը, վրանին խաչելութեան կամ ուրիշ տնօրինական խորհրդոյ մը պատկերը կը կրեն, որ փորագրեալ տօսախէ կաղապարով անոնց վրայ կը կոխուի։ Այդ փորագրեալ կազապարը կը կոչուի տիպ։

ՏՈՒՓ — Որեւէ աման մը, բերանը խուփով գոցուած, որուն մէջ բան մը կը դրուի եւ կը պահուի։ Այդ տեսակ ամաններէն յիշեցինք միւռոնամանը, մասնատուփը, սրբատուփը եւլն.։ Եկեղեցւոյ սպասներէն իւրաքանչիւրն ալ իրենց յատուկ տուփերը կունենան, ինչպէս սկիհը, խաչք, ճաճանչը, աւետարանը, սաղաւարտը, խոյրը եւլն., բայց այս տուպերը սպասներուն կարգէն չեն համարուիր: Յատուկ տուփ մըն ալ սրբիչին տուփն է, զոր յիշեցինք այդ բառին ներքեւ։

ՏՕՆԱՑՈՅՑ — Եկեղեցւոյ մէջ գործածուած գիրքերէն մէկը, որ կը պարունակէ տարւոյն մէջ եկեղեցւոյ կատարած տօներուն կարգը։ Ի սկզբան իրօք լոկ տօները կը ցուցնեն եղել, բայց հետզհետէ տօներուն պատշաճներն ալ աւելցեր ու ճոխացեր են միանգամայն աւետարանացոյց, ընթերցուածացոյց, շարականացոյց, եւ առհասարակ իւրաքանչիւր օրուան համար կատարեալ պատշաճացոյց մը: Հուսկ յետոյ Սիմէոն Երեւանցի կաթողիկոսը 1774–ին տօնացոյցին մէջ եւ տօներու կարգին մէջ ինչինչ փոփոխութիւններ մտցնելէ զատ, տօնացոյցին Բ. հատորն ալ աւելցուց, եւ իւրաքանչիւր տարեգիրին համեմատ բոլոր փոփոխութիւններն ամփոփեց, եւ տօնացոյցը իսկապէս մշտնջենաւոր տօնացոյցի փոխեց: Այդ փոփոխութեանց համեմատ սկսած են իւրաքանչիւր տարի օրացույցներ հրատարակել Էջմիածին, Կ. Պոլիս ու Երուսաղէմ, որ իւրաքանչիւր օրուան պատշաճներնալ կը ցուցանեն ու առձեռն տօնացոյց մը դարձած են։

ՓԱԿԵՂ — Հին ատեն եկեղեցականք իրենց յատուկ գլխարկ մը չունէին, վանականներ միշտ վեղարով կը պտըտէին, իսկ քահանայք տեղւոյն սովորական գլխանոցը կը գործածէին: Փափաքելով որ հայ եկեղեցականք ալ իրենց յատուկ դլխանոց մը ունենան, Կ. Պոլսոյ Պատրիարքարանը 1845–ին հաստատեց փակեղը, որուն գաղափարն առնուած է վեղարին ներքին մասը կազմող սրածայր գլխանոցին վրայի ծածկոյթ ասուին վերցնելով եւ միջինը ձեւի բերելով, վրան ասուիով, կամ թաւիշով պատելով ու գագաթն ալ կոճակի պէս վերջաւորութիւն մը աւելցնելով: Աւելի զարդ տալու համար սրածայր մասին վրայ դրուած կերպասը փոխանակ հարթ ու շիտակ ընելու, ծալքեր տալով աւելի վայելուչ դիրք մը տրուած է։ Այս գլխանոցը մայրաքաղաքէն սկսեալ՝ այժմ ամէն կողմ տարածուած է։ Քահանայից համար որոշուեր է սեւ չուխա, վարդապետաց սեւ թաւիչ, եպիսկոպոսաց մանուշակագոյն թաւիչ, իսկ պատրիարքին գորշ կարմրագոյն թաւիչ, բերանը ոսկի երիզով։ Պատրիարքի համար որոշուածը ոչ ոք կը յիշէ որ գործածուած ըլլայ, վարդապետներն սկսեր են սրածայր մասը մանուշակագոյնի փոխել, եպիսկոպոսները ամբողջ մանուշակագոյնները զանց ըրեր են, քահանայից մէջէն պատուաւորներ եւ ուզողներ հետզհետէ թաւիչ գործածել սկսեր են: Ասոր վրայ եպիսկոպոսներէն ու վարդապետներէն ալ ոչ սակաւք սեւ թաւիչ գործածելու սովորութիւնը ընդունած են։ Այժմ շատ ճիշդ դծուած կանոն մը չկայ: Գործը աւելի մոտէն նկատելով՝ գլխանոցին գոյնէն ու նիւթէն աստիճան որոշելը կրնայ իբր աւելորդ պայման մը համարուիլ։ Իսկ մանուշակագոյնը եպիսկոպոսներու յատկացնելը պարզապէս հռոմէականաց հետեւողութիւն է, եւ ինչ արեւելեան վանականութիւնը սեւէն զատ ուրիշ ամէն գոյն բացարձակապես չընդունիր: Հետեւապէս 1845–ի կանոնն ընդունելով հանդերձ, գոյնի ու նիւթի տարբերութիւնը կրնայ փոփոխութեան ենթարկուիլ, եւ արդէն սովորութիւնն ալ բաւական ժամանակէ ի վեր այդ փոփոխութիւնն ըրած է։ Փակեղը սովորաբար Թուրքիոյ վիճակներու մէջ տարածուած է. իսկ Կովկասի մէջ դեռ վանականք վեղարով են եւ քահանայք տեղական գլխարկով։ Իսկ փակեղը ռուսական ձեւով ու ռուսական անունով կամելաւկա կոչուած իբր առանձնաշնորհեալ պարգեւ կը տրուի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի կոնդակով։

ՓԱՐՋ — Ձեռք լուալու համար ջուր մատուցուելու աման, որ կոնքին ընկերն է, եւ նոյն նիւթէ եւ նոյն ճաշակով շինուած կ՚ըլլայ։ Եկեղեցւոյ մէջ միշտ մետաղեայ է։

ՓԻԼՈՆ — Շուրջառի ձեւով զգեստ մը, մարմինը պատող ու ճարմանդով մը կուրծքին վրայէն բռնուած։ Փիլոնը կը գործածուի ժամերգութեանց ատեն դասուն մէջ։ Սովորաբար սեւ է եւ ասուի։ Մետաքսէ ու ծաղկեայ կերպասէ փիլոնը կը շնորհուի իբր պատուոյ նշան քահանայից ու աբեղայից: Վարդապետաց սեւ ծաղկեան սովորական է, եւ իբր պատուոյ նշան կը շնորհուի գունաւոր ծաղկեան, որ ընդհանրապէս մանուշակագոյն է, բայց ուրիշ յարմար գոյներ ալ անխտիր կը գործածուին։ Ծայրագոյն վարդապետներու եւ եպիսկոպոսներու սովորական է գունաւոր ծաղկեան, իւրաքանչիւրին դիրքին ու կարողութեան համեմատ ընտրելագոյն մետաքսէ: Ընդհանրապէս ծաղկեաները միագոյն են կամ թէ նոյն գոյնէն բացով ու մութով խառն: Երկու գոյնով մետաքսներ ալ կը գործածուն երբեմն, բայց ոչ անկէ աւելի, զի այն ատեն փիլոնը կատարելապէր շուրջառի կը փոխուի։

ՓՈՐՈՒՐԱՐ — Ուրարի վրայ խօսած ատեննիս զանազան տեսակներ յառաջ բերինք, եւ փորուրարն ալ բացատրեցինք։

ՔԱՆԴԱԿ — Այս անունը կը տրուի այն պատկերներուն՝ մետաղե կամ փայտէ, որ ոչ նկարի պէս հարթ են եւ ոչ արձանի պէս ամէն կողմէ շօշափելի ձեւեր ունին, այլ հարթ մակերեսի վրայէն դուրս ցցուած, ըլլան գրիչով փորագրուած, ըլլան կաղապարով ձուլուած։ Պատկերներուն աւելի կամ նուազ ցցուած լինելուն համեմատ կը կոչուին հարթաքանդակ ու բարձրաքանդակ (bas-relief եւ haut relief)։ Քանդակները կը տեսնուին աւետարաններու կողքերուն, ճաճանչներու մէջ, սկիհներուն պատուանդանին, խաչերուն վրայ, նաեւ պատերու եւ սեղաններու վրայ։ Քանդակները պատկերներու հետ նկատուած են, եւ արձաններու պէս արգելքի ներքեւ չեն: Երբոր պաշտամանց գործածուած առարկաներու վրայ են՝ օծմամբ կը նուիրագործուին, իսկ եթէ լոկ ի զարդ են, համարձակ կը գործածուին։ Արձան, պատկեր, աւետարան, խաչ անուններուն ներքեւ բաւական տեղեկութիւններ կը գտնուին քանդակներու մասին։

ՔԱՐ — Այդ անունը կը պահենց միայն եկեղեցիներու հիմերուն մէջ դրուող 16 օծեալ քարերը յիշեցնելու համար, որոնց վրայ խօսեցանք հիմ բառին ներքեւ։

ՔՇՈՑ — Բառին բուն իմաստով եւ գործածական բուն նպատակով՝ ճանճ քշելու համար սերովբէից ձեւով հողմահար մը, որով սարկաւագներ ժամարարին մօտ կենալով՝ սրբագործեալ տեսակներու վրայէն կը քշէին ճանճերը, եւ իբր թէ Սերովբէներ սրբութիւնը կը պահպանէին։ Այն ատեն սրբագործեալ տեսակները նուիրագործութենէ ետք ալ չէին ծածկուեր: Սակայն այդ սկզբնական կիրառութիւնն ու նշանակութիւնը կորած է ի սպառ։ Քշոցները եղած են մետաղեայ ու մանր սերովբէներ, շուրջանակի յաւելուածական մասերով ու բոժոժներով մեծցած ու զարդարուած, եւ փայտէ երկար կոթերու վրայ ամրացած։ Շարժած ատեննին աւելի նուագարանի քան թէ քշոցի ծառայութիւն կ’ընեն, եւ իրօք ալ նշանաւոր ու խորհրդաւոր պահերուն քշոցները կը շարժուին ու բոժոժները կը հնչեն: Իսկ սրբագործեալ տեսակները մեր մէջ «Առէք կերէք»-էն ետքն ալ կը ծածկուին, եւ «Ի սուրբ ի սուրբ»-էն ետքը ժամարարը ձեռուըները բաժակին վրայ կը բռնէ եւ այնպէս ճանճերէ կը պահպանէ։ Քշոցներուն ուրախութեան նուագարան դարձած ըլլալը` Մեծ Պահքին մէջ չգործածուելովն ալ կը հաստատուի։