Ժողովրդի նվիրական սրբություններից մեկը Գյումրու Ս. Աստվածածին եկեղեցում գտնվող «Յոթ վերք» պատկերը, կարևոր դեր և նշանակություն է ունեցել ոչ միայն Շիրակի, այլև հայոց հոգևոր, կրթական և հասարակական կյանքում: «Յոթ վերք» պատկերում արտացոլված է միջնադարյան աստվածաբանության և ընդհանուր մարեմաբանության մեջ արծարծված թեմաներից Աստվածամոր կրած յոթ գլխավոր ցավերը կամ վերքերը (պատկերն իր անվանումը հենց դրանից էլ ստացել է «Յոթ վերք»): Տիրամոր ցավերը մարտիրոսների նման եղել են ոչ թե մարմնական, այլ հոգու, սրտի և մտքի:

Ավանդությունը խնդրո առարկա սրբապատկերի հեղինակ է համարում Ղուկաս Ավետարանչին: Ա. Մխիթարյանցը գրում է. «…զհրաշագործ պատկեր Եօթնվերաց անուանեալ Աստուածածնի, նկարեալ, որպէս աւանդութեամբ ասի, Ղուկասու աւետարանչէ»:[1] Ղևոնդ Ալիշանը ևս ակնարկում է այդ ավանդությունը. «Եկեղեցին Սուրբ Աստուածածնի նշանաւոր ուխտատեղի համարեալ է վասն Եօթն-խոցից անուանեալ պատկերին, զոր համարին նկարեալ ի Ղուկայ աւետարանչէ»:[2]

«Յոթ վերք» սրբապատկերն ի սկզբանե եղել է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Բասեն գավառի Հասանկալա բերդի Ս. Աստվածածին վանքում, որտեղ, ըստ ավանդության, բերել է Գրիգոր Մագիստրոսը: Այս մասին Ղևոնդ Ալիշանը գրում է. «…Եօթն-խոցից անուանեալ պատկերին, զոր … բերեալ ի Հայս ի Գրիգորէ Մագիստրոսէ»,[3] իսկ Ս. Էփրիկյանը հավելում է, որ «ի Հայս բերուած է Գրիգոր Մագիստրոսէն և երկար ժամանակ մնացած Հասան-գալէի Բասենու կամ Կարմիր վանքի մէջ»:[4] Նկարի Գրիգոր Մագիստրոսի կողմից Բասենի Հասանկալայի վանք բերվելը ևս հեռու է տրամաբանական լինելուց ելնելով վերը նշված պատճառներից:

Ըստ ամենայնի սրբապատկերի Բասենում լինելը կապվում է Գրիգոր Մագիստրոսի անվան հետ, քանի որ Բասենի եկեղեցու կառուցումը (որը հայտնի է Բասենո վանք, Կարմիր վանք, Հասանկալայի վանք, Աստվածածնա վանք անուններով և եղել է Բասենի եպիսկոպոսանիստը) վերագրվում է Գրիգոր Մագիստրոսին, ուր, ըստ ավանդության, ամփոփված է նրա աճյունը:

Ենթադրվում է, որ «Յոթ վերք» սրբապատկերն ի սկզբանե եղել է Բասենում, ապա տարվել Մարմաշեն, որտեղից Հառիճ ապահովելով տեղի հոգևոր համայնքների ձևավորումը և տնտեսական բարեկեցությունը: Այնուհետև այն տեղափոխվել է Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, իսկ մեկ տարի անց Ալեքսանդրապոլ Հայ Առաքելական Եկեղեցու ավագությունն Ալեքսանդրապոլում ամրապնդելու նպատակով, որտեղ իր վերջին հանգրվանն է գտել Ս. Աստվածածին եկեղեցում, որն էլ, ըստ զրույցների, կառուցվել է հենց սրբապատկերի համար: Բոլոր եկեղեցիները, որտեղ եղել է սրբապատկերը, օծված են եղել Ս. Աստվածածնի անվամբ:

«Յոթ վերք» սրբապատկերը Գյումրու ներկայիս Յոթ վերք եկեղեցում հիշվում է արդեն 1881 թ. Ալիշանի «Շիրակ. Տեղագրութիւն պատկերացոյց» ուսումնասիրության մեջ: 1852 թ. ի վեր «Յոթ վերքն» Ալեքսանդրապոլի Ս. Աստվածածին ավագ եկեղեցում է: Դա փաստում է և այն, որ եկեղեցու լուսարար Պետրոս քահանա Կոստանյանցը 1852 թ. Նիկողայոս եպիսկոպոսի օրհնությամբ նշանակվել է Հոգևոր կառավարման անդամ միաժամանակ վարելով եկեղեցու լուսարարի պաշտոնը, երբ այնտեղ է փոխադրվել «Յոթ վերք» սրբապատկերը:[5]

Յոթ վերք եկեղեցու խորանները նախատեսված են եղել դավանաբանական տարբեր ուղղությունների քրիստոնյա հավատացյալների համար: Գլխավոր խորանը ծառայել է Հայ Առաքելական Եկեղեցուն, և այստեղ պատարագելու իրավունք ունեցել են միայն հայ հոգևորականները: Յոթ Վերք խորանը պատկանել է Ուղղափառ, իսկ Ս. Երրորդությունը Կաթոլիկ եկեղեցուն: Ս. Սարգիս խորանը ծառայել է ասորիներին: Եթե միևնույն օրը ծիսակարգ կատարելու անհրաժեշտություն է առաջացել, նախապատվությունը տրվել է Հայ Առաքելական Եկեղեցուն:

Յոթ վերքը կարծես դարձել էր Ալեքսանդրապոլի առաքելականների, ուղղափառների և կաթոլիկների կենտրոնական սրբավայրը միևնույն ժամանակ լինելով Հայ Առաքելական Եկեղեցու կենտրոնը:

Այսպիսով Յոթ վերք եկեղեցին կառուցված է հայկական ճարտարապետության ավանդույթների համաձայն, սակայն եկեղեցու ներքին հարդարանքը սկսած գլխավոր խորանից մինչև սրբապատկերներ և այլն, փաստում են, որ այն նպատակ է ունեցել Ալեքսանդրապոլում պահպանել Հայ Առաքելական Եկեղեցու ավագությունը միևնույն ժամանակ միավորելով քրիստոնեական մյուս եկեղեցիներին:

 «Յոթ վերք» սրբապատկերը, լինելով ամենանվիրական խնդրակատար սրբություններից մեկը, մշտապես եղել է հավատացյալ ժողովրդի ուշադրության կենտրոնում: Սրբապատկերի զորությանն ապավինել են թե      համայնական աղետների դեպքում (երաշտ, պատերազմ), թե անձնական խնդրանք-ակնկալիք ունենալիս (ամուր առողջություն, ուսման մեջ առաջադիմություն, անվտանգ ճամփորդություն, բարեկեցություն, աշխատանքում՝ հաջողություն, հոգեկան խաղաղություն և այլն): Գյումրեցի կանայք ուխտ էին անում յոթ կամ քառասուն օր բոկոտն գնալ «Յոթ վերք» ուխտի, և եթե անգամ պատկերի խորանը փակ էր լինում, պատը համբուրում էին, իրենց խնդրանքը հղում Աստվածածնին և հեռանում:[6]

«Յոթ վերքը» բազմամարդ է եղել հատկապես Աստվածածնի Վերափոխման և Վարդավառի տոներին, երբ ուխտավորներ էին գնում շրջակա գյուղերրից և Ախալքալաքից: Ալիշանը գրում է, որ «Եկեղեցին Սուրբ Աստուածածնի նշանաւոր ուխտատեղի համարեալ է վասն Եօթն խոցից անուանեալ պատկերին»,[7] Ե. Լալայանը պատմում է, որ Աստվածածնի Վերափոխման տոնին բազմաթիվ ուխտավորներ են գնում Ալեքսանդրապոլ «Եօթվիրաց» պատկերին ուխտ անելու: Սրբի բարեխոսությանն էին ապավինում հատկապես կանայք ծննդաբերության, հիվանդության, վշտի ժամանակ և բոլոր սրբերից առավել նրան էին մատաղ խոստանում:[8]

Երաշտի ժամանակ հոգևորականները թափորով սրբապատկերը դուրս էին բերում և ժողովրդի հետ միասին աղոթում: Իսկ կանայք, երկնքին նայելով, արտասվում էին ակնկալելով, որ երկինքը կխղճա իրենց և անձրև կգա: Ասում են, որ այդ արարողությունից հետո միշտ անձրևել է:[9]

Մինչ օրս Ս. Աստվածածին եկեղեցու Յոթ վերք խորանը լեցուն է սրբության զորությանն ապավինող հավատացյալներով: Թեև ներկայումս երաշտի ժամանակ սրբապատկերը չեն տանում տարբեր բնակավայրեր, սակայն Աստվածածնի Վերափոխման նախատոնակին շաբաթ երեկոյան, թափորով դուրս են հանում եկեղեցուց, տանում Գյումրու կենտրոնական հրապարակ և անդաստանի կարգ կատարում:[10]

Յոթ Վերք եկեղեցու պատմության հիշարժան դեպքերից մեկը 1904 թ. Խրիմյան Հայրիկի և Կոմիտաս վարդապետի այցն է Ալեքսանդրապոլ: Նրանց մատուցած պատարագին մասնակցում են Ալեքսանդրապոլից և հարևան գյուղերից, Ջավախքից և Ախալքալաքից եկած բյուրավոր մարդիկ, ովքեր եկել էին իրենց Վեհափառին և «խաղ կանչող վարդապետին» տեսնելու և լսելու:[11]

Չնայած խորհրդային իշխանության եկեղեցահալած քաղաքականության հետևանքով տուժում են նաև Գյումրու եկեղեցիներն ու հոգևոր դասը, սակայն Աստվածածին եկեղեցու զանգերը չեն դադարում ղողանջել, և դռները երբեք չեն փակվում «Յոթ վերք» սրբապատկերին ուխտի գնացող հավատացյալների առջև: Նյութական կուլտուրայի հուշարձանների հայկական ԽՍՀ պաշտպաության կոմիտեի 1942 թ. և Լենինական քաղաքի պատմա-ճարտարապետական և հնագիտական հուշարձանների վերաբերյալ 1952 թ. նյութերը վկայում են, որ Ս. Աստվածածին կամ Յոթ վերք եկեղեցին կանգուն և պահպահված վիճակում եղել է գործող եկեղեցի:[12]

Ս. Աստվածածին կամ Յոթ Վերք եկեղեցին այսօր պաշտոնապես ծառայում է միայն Հայ Առաքելական Ս. Եկեղեցու հավատացյալներին: Յոթ վերք խորանում շարունակում է հանգրվանել հռչակավոր սրբապատկերը բազմած մոտ մեկ մետր բարձրությամբ պատվանդանի վրա, որը ծառայում է նաև որպես գանձանակ: Հառիճի ճաճանչավոր պատկերը կախված է սրբապատկերից դեպի աջ, իսկ դեպի ձախ «Խաչելություն» կտավը:

Ուսումնասիրությունը թույլ է տվել եզրակացնելու, որ ժողովրդական արվեստի այս նմուշը մշտապես եղել է և ցայսօր մնում է որպես խնդրակատար սրբություն: «Յոթ վերք» սրբապատկերը ոչ միայն արտահայտում է հայ ժողովրդի հավատն ու խոնարհումը սրբազան առարկաներին, այլև ևս մեկ անգամ ամրագրում է դարեր ի վեր գոյություն ունեցող այն փաստը, որ նվիրական սրբության որևէ եկեղեցում պահպանվելը վավերացնում և ամրապնդում է տվյալ եկեղեցու իշխանությունը:

РЕЗЮМЕ
Икона “Семь Ран Богородицы” находится в Гюмри, в церкви Святой Богородицы. Данная статья представляет историю этой иконы, а также ее роль и значение в духовной, социальной и образовательной жизни Ширака. Исследование проводилось на основе этнографических, летописных, архивных и документальных источников, а также данных прессы. В статье обсуждается проблема “Семи Ран”, который является одним из вопросов общей мариалогии, а также авторство иконы. Обстоятельно изучается путь иконы от своего первого места нахождения — монастыря Святой Девы Марии в Басене, крепости Асанкала до церкви Святой Марии в Гюмри. На этом пути икона находилась также в храмах Мармашен, Арич и в церкви Сурб Ншан (Святого Знамения) в Гюмри.

SUMMARY
Тhе icon “Seven Wounds” is placed in Holy Virgin Church in Gyumri. This article aims to reveal the story of the icon, touching upon its history, as well as its major role in the spiritual, social and educational aspects of the region of Shirak. The work is based on bibliographic and ethnographic primary sources, archival documentary, press data and other studies. The article discusses questions concerning the symbolism of “Seven Wounds”, reflected in medieval theology, and the authenticity of the picture. The reasons of moving the icon from its first destination — Holy Virgin Church of Hasankala Monastery in Basen to Gyumri (Holy Virgin Church of Hasankala, Marmashen, Harich, Etchmiadzin, St. Nshan Church and Holy Virgin Churches in Gyumri) are thoroughly studied.

[1] Աբէլ վրդ. Մխիթարեանց, Պատմութիւն մենաստանին Հաոիճոյ ի Շիրակ, Տփխիս, 1856, էջ 44:
[2] Ղ. Ալիշան, Շիրակ, Տեղագրութիւն պատկերացոյց, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1881, էջ 155:
[3] Ղ. Ալիշան, նշվ. աշխ., էջ 155:
[4] 17Ս. ԷՓրիկեան, Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, Վենետիկ, 1902, էջ 42:
[5] «Հաոիճայի վանական ընկերութեան…», էջ 19:
[6] Հ. Գյոլեցյան, Գյումրի, Լենինական, 1976, Երևան, տետր 2, էջ 160, 177:
[7] Ալիշան, նշվ. աշխ., էջ 155:
[8] Ե. Լալայեան, Ջաւախք. Հաւատք, ԱՀ, գիրք Ա., էջ 321:
[9] Հ. Գյոլեցյան, Գյումրի, Լենինական, 1976, Երևան, տետր 2, էջ 164-65:
[10] Հ. Աբրահամյան, ԴԱՆ, Գյումրի, 2015, էջ 2:
[11] Խ. Բադիկյան, Կոմիտասը Շիրակում, ՇՀՀԿ, Գիտական աշխատություններ, II, Գյումրի, 1999, էջ 185:
[12] ՀԱԱ, ֆոնդ 1063, ցուցակ 1, գործ 1475, Երևան, 1942, թերթ 10: ՀԱԱ, ֆոնդ 1063, ցուցակ 1, գործ 1582, Երևան, 1952, թերթ 9:

Հատվածներ՝ Հասմիկ Աբրահամյան, Էջմիածին. Պաշտօնական ամսագիր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան