ԱԲԳԱՐ, սուրբ Աբգար, ըստ ավանդության՝ I դարի անդրանիկ քրիստոնյա թագավորը, պարթև Արշակունի Արշամի որդին: Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Թագավորել է Օսրոյենե կոչվող երկրամասում, որի մայրաքաղաքն էր Եդեսիան: Ըստ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության», եղել է Հայոց թագավոր (Գիրք 2, գլ. ԻԶ, ԻԷ, ԻԸ, ԻԹ), ըստ այլ աղբյուրների՝ ասորի թագավոր:

Աբգարը եղել է Օսրոյենեի թագավորության (Ք.ծ.ա. 132 – Ք.ծ.հ. 216) բոլոր գահակալների անունը: Պատմ. փաստերի համաձայն, քրիստոնեությունն առաջինն ընդունած (207ին) թագավորը եղել է Ա. IX (179–214): 91-ին Օսրոյենեի գահը գրաված Հայոց թագավոր Սանատրուկը ստացել է «Եդեսիո թագավոր» տիտղոսը, ենթադրվում է՝ նաև Ա. անունը: Մովսես Խորենացին, հիմնվելով հայերեն թարգմանված ասոր. հնագույն աղբյուրների վրա («Վարդապետութիւն Ադդէի», «Լաբուբնեայ Դիւանագրի Եդեսիոյ. Թուղթ Աբգարու», 1868), Ա. IX-ի դարձի ավանդական պատմությունը վերագրել է Ա. V-ին, որն ապրել է I դ., Հիսուս Քրիստոսի ժամանակ, լսել Փրկչի սքանչելագործությունների համբավը և հավատացել, որ «դրանք մարդու զորություններ չեն, այլ Աստծու, որովհետև մարդկանցից ոչ ոք չի կարող մեռելներ հարուցանել, այլ միայն Աստված» (Գիրք 2, գլ. Լ): Եվ հավատալով, որ Հիսուսը ճշմարիտ Աստծո Որդին է, իր բանբերների միջոցով թուղթ՝ նամակ-խնդրագիր է ուղարկում Երուսաղեմ՝ Փրկչին, որպեսզի նա գա և բժշկի իրեն, «որովհետև նրա մարմինն ապականված էր չարաչար ցավերով» (նույն տեղում)՝ բորոտությամբ: Ա. արժանանում է Փրկչի պատասխանին՝ գրված Թովմաս առաքյալի ձեռքով: Պատասխան թղթում ասվում է, որ Փրկիչը դեռ գործ ունի կատարելու Երուսաղեմում, բայց կուղարկի իր աշակերտներից մեկին, որը կգա, կբժշկի «և կյանք կշնորհի քեզ և քեզ հետ եղողներին»: Փրկչի համբարձվելուց հետո Թովմաս առաքյալը Եդեսիա է ուղարկում Թադեոս առաքյալին, որը բուժում է Ա-ին, քաղաքի բոլոր հիվանդներին ու ախտավորներին, քարոզում Ավետարանը և Եդեսիայի եպիսկոպոս կարգում Ադդե անունով մետաքսագործին, ապա մեկնում, ըստ Մովսես Խորենացու, Ա-ի քեռորդու՝ Հայոց Սանատրուկ թագավորի արքունիք (Գիրք 2, գլ. ԼԱ, ԼԲ, ԼԳ):

Այնուհետև Ա. թագավորը նամակներ (թղթեր) է հղում հռոմ. Տիբերիոս կայսրին, Ասորեստանի Ներսեհ թագավորին, Պարսից Արտաշիր թագավորին, որպեսզի նրանք ևս ընդունեն Հիսուս Քրիստոսին՝ որպես Աստծո Որդու և Փրկչի. նաև հանձնարարում է, որ փընտրեն ու գտնեն Հիսուսի առաքյալներից մեկին (որը, հավանաբար, եղել է Սիմոն կամ Շմավոն Նախանձահույզը)՝ նրանից արքայության խոսքը լսելու նպատակով: Ա. մահացել է «երեսուն և ութ տարի թագավորելուց հետո», հավանաբար՝ Ք. ծ. հ. 37-ին կամ 50-ին: Ա-ի թղթերը և պատասխանները («Հինգ թղթերի պատճենները») տրված են Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» 2-րդ գրքում (գլ. ԼԱ, ԼԲ, ԼԳ):

Ըստ ասոր. «Վարդապետութիւն Ադդէի» և «Լաբուբնեայ Դիւանագրի Եդեսիոյ. Թուղթ Աբգարու» աղբյուրների, Հիսուս Քրիստոսի պատասխանի հետ միասին Ա-ի սուրհանդակ Անանը բերել է նաև Փրկչի «կենդանագիր պատկերը» [թաշկինակի (սրբիչի) վրա դեմքի հպումով տպավորված]: Այդ թաշկինակը կամ դաստառակը պահվել է Եդեսիայում, ապա՝ տարբեր վայրերի եկեղեցիներում:

Հայ եկեղեցին նախապես ս. Ա-ի և ս. Ադդեի հիշատակի տոնը նշել է միասին: Բազմիցս հիշվում է Գրիգոր Մարզվանեցու և Լիակատար կոչվող Հայսմավուրքներում՝ դեկտ. 31-ին: Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսը հետագայում առանձնացրել է ս. Ա-ի հիշատակի տոնը, որը նշվում է Հիսնակի (Աստվածահայտնությանը նախորդող 50 օրերի տոնը) Դ կիրակիից հետո առաջին շաբաթ օրը: Սակայն, ինչպես նշում է Շնորհք արք. Գալուստյանը՝ «…տարւոյն գիրերուն համաձայն կը տեղափոխուի նաեվ Յիսն. Բ և Դ կիրակիներու յաջորդող…» («Հայազգի սուրբեր», 1997, էջ 178) երեքշաբթի օրերին:

Գրկ. Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Ավգերյան Մ., Լիակատար վարք և վկայաբանութիւն…, հ. 10, Վնտ., 1814: Օ ր մանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Սուրբերու կյանքը, Բեյրութ, 1994:

ԱԲԳԱՐ ԹՈԽԱԹԵՑԻ, Աբգար Եվդոկացի, Աբգար Դպիր, Աբգար Սաֆար Թոխատցի (մոտ 1520 – մոտ 1572), տպագրիչ, հոգևորական, հասարակական-քաղաքական գործիչ: Արծրունյաց թագավոր. տան շառավիղ: 1562-ին մասնակցել է Սեբաստիայի գաղտնի խորհրդաժողովին: Հայոց կաթողիկոս Միքայել Ա Սեբաստացին Ա. Թ-ու գլխավորությամբ պատգամավորություն է ուղարկել Հռոմ՝ Հայաստանի ազատագրության, ինչպես նաև դավանաբան. հարցերով: Հռոմի պապի հանձնարարությամբ Ա. Թ. Աղեքսանդր քահանայի հետ կազմել է հայերի Դավանագիրը (Հավատո հանգանակ), որը 1565-ի փետր. ներկայացրել է հատուկ հանձնաժողովին: Այստեղ Ա. Թ. քաղ. նկատառումներով դավան. նվիրվածություն է հայտնել պապին և շեշտել, թե Հայ և Կաթոլիկ եկեղեցիների միջև տարբերությունները չնչին են: 1565-ին Վենետիկում հիմնադրել է տպարան և տպագրել «Խառնայ փնթուր տումարի» օրացույցը (մեկ էջանոց) և առաջին հայ. «Սաղմոսարանը» (վերջինս մինչև 1880-ական թթ. Սխալմամբ համարվել է հայերեն առաջին տպագիր գիրքը, իսկ Ա. Թ.՝ առաջին հայ տպագրիչը): 1567-ին Ա. Թ. տպարանը տեղափոխել է Կ. Պոլիս և Ս. Նիկողայոս եկեղեցում իր որդի Սուլթանշահի գործակցությամբ հիմնադրել Կ. Պոլսի հայկ. առաջին տպարանը, տպագրել հինգ գիրք՝ ամենօրյա ժամերգությունների համար եկեղեցածիս. «Ժամագիրք-Պատարագամատոյց» (1568), յուրաքանչյուր տարվա տոնակարգը ցույց տվող «Տօնացոյց» (1568), «Տաղարան» (1568), «Պարզատումար» (1568), ծիս. կարգերի, օրհնությունների և աղոթքների «Մաշտոց» (1569):

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Զարդարյան Վ., Հիշատակարան (1512–1933), հ. 5, Կահիրե, 1939: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959:

Աղավնի Ութուջյան

ԱԲԵՂԱ (ասոր. awila – չամուսնացած, մենակյաց վանական), Հայ եկեղեցում կուսակրոն քահանայության ամենացածր աստիճանը: Ձեռնադրվում է եպիսկոպոսի կողմից, օծվում մյուռոնով: Կուսակրոն քահանաները, երբ ստանում են վեղար (ի նշան աշխարհուրացության), կոչվում են Ա., ուխտում ապրել վանքում: Ա. կատարում է բոլոր խորհուրդները (ծիսակատարությունները), բացի ձեռնադրությունից և մյուռոնօրհնությունից, որոնք եպիսկոպոսի և կաթողիկոսի իրավունքներն են: (Տես նաև Կուսակրոնություն):

ԱԲՐԱՀԱՄ Ա ԱՂԲԱԹԱՆԵՑԻ [VI դ. կես, գ. Աղբաթանք (Ռշտունիք գավառ) – մոտ 613], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 607-ից: Հաջորդել է Մովսես Բ Եղիվարդեցուն: Եղել է Ռըշտունիք գավառի եպիսկոպոսը: Նրա օրոք է տեղի ունեցել Վրաց եկեղեցու բաժանումը Հայ եկեղեցուց: VI–VII դդ., ինչպես ողջ քրիստոնյա Արևելքում, այնպես էլ Հայ և բյուզ. եկեղեցիների միջև սրվել էր պայքարը դավան. հարցերի շուրջ: Այդ պայքարն ընթացել է քաղկեդոնականների (տես Քաղկեդոնի ժողով 451) և հակաքաղկեդոնականների, նեստորականների (տես Նեստորականություն) և արլ. եկեղեցիների, այդ թվում՝ Հայ եկեղեցու միջև: Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև շարունակվող պատերազմում երկու կողմերն էլ ձգտել են իրենց կողմը գրավել քրիստոնյաներին՝ այդ քաղաքականության մեջ մեծ տեղ հատկացնելով դավան. խնդիրներին: Չնայած արդեն V դ. վերջին նեստոր. եկեղեցին Պարսկաստանում պաշտոնապես ճանաչում էր ստացել, սակայն քաղկեդոնականություն ընդունած Բյուզանդիայի ազդեցությունից հայերին հեռացնելու համար Պարսից Խոսրով Բ Փարվեզ թագավորը պաշտպանել է Հայ եկեղեցու հակաքաղկեդոն. դիրքը և խրախուսել հակահուն. տրամադրությունները: Վրկանի մարզպան Սմբատ Բագրատունի Բազմահաղթի (VI դ. վերջ) միջոցով հեռացնելով Հայաստանի հունաց մասի հակաթոռ Հովհաննես կաթողիկոսին, որին հաստատել էր բյուզ. Մավրիկիոս կայսրը (591-ից), թույլատրել է Հայաստանի մայրաքաղաք և կաթողիկոսանիստ Դվինում կառուցել նոր եկեղեցի, իսկ ավելի ուշ՝ Պարսից ժողովում Հայ եկեղեցու դավանանքը ճանաչել է միակ ուղղափառ դավանությունը Պարսից տերության սահմաններում: Ա. Ա Ա-ու օրոք պայքարը բյուզ. և պարսկ. կողմնորոշում ունեցող քրիստոնյաների (հայեր, վրացիներ, ասորիներ) միջև շարունակվել է քաղկեդոն. և հակաքաղկեդոն. դավանանքի քողի տակ: Չնայած Ա. Ա Ա-ու ջանքերին՝ հետ պահել Վրաց Կյուրիոն կաթողիկոսին քաղկեդոնականություն ընդունելուց և հույների հետ դավան. միություն հաստատելուց, այնուամենայնիվ 608-ին Վրաց եկեղեցին ընդունել է քաղկեդոնականությունը: Այդ շրջանի իրադարձությունների, դավան. թեժ պայքարի կարևոր վավերաթղթեր են «Գիրք թղթոցում» (էջ 146– 211) պահպանված՝ Ա. Ա Ա-ու եպիսկոպոս. և կաթողիկոս. գործունեությանը վերաբերող թղթերը, շրջաբերական գրությունները՝ ուղղված Վրաց Կյուրիոն կաթողիկոսին, Ցուրտավի Մովսես եպիսկոպոսին, Վրթանես Քերթողին, Վրկանաց մարզպան Սմբատ Բագրատունուն: Հատկապես Վրաց Կյուրիոն կաթողիկոսին գրած թղթերում Ա. Ա Ա. շեշտել է Հայոց, Վրաց և Աղվանից եկեղեցիների միությունը VI դ. սկզբին, երբ նրանք միասնաբար պայքարել են Հույն եկեղեցու նկրտումների և քաղկեդոնականության դեմ («Գիրք թղթոց», Գ թուղթ, էջ 182–183):

Հայոց կաթողիկոսն իր թղթերում կարևոր տեղեկություններ է հաղորդել Դվինի 506-ի Ա ժողովի (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ) ընդունած որոշումների, Հայ եկեղեցու հակաքաղկեդոն. դիրքորոշման վերաբերյալ: Ըստ Ա. Ա Ա-ու, Դվինի Ա ժողովի գլխ. նպատակը Քաղկեդոնի և քաղկեդոն. խնդիրների հանդեպ Հայ եկեղեցու և նրա ավագությունն ու գահերեցությունն ընդունող Վրաց և Աղվանից եկեղեցիների դավան. դրության պարզեցումն էր, միասնական պաշտոն. դիրքորոշման արտահայտումը:

Ա. Ա Ա-ու գրություններն օգտագործել են հետագա դարերի հայ պատմիչներն ու մատենագիրները՝ Հայ և Վրաց եկեղեցիների բաժանման դեպքերը շարադրելիս, իսկ Ուխտանես եպիսկոպոս պատմիչը Ա. Ա Ա-ու 14 թղթերից 11-ը զետեղել է իր «Պատմություն Հայոց» գրքի «Պատմութիւն բաժանման Վրաց ի Հայոց» հատվածում: Ա. Ա Ա. գրել է նաև դավան. բնույթի ճառեր:

Կաթողիկոս. գահին Ա. Ա Ա-ուն հաջորդել է Կոմիտաս Ա Աղցեցին:

Գրկ. Տեր-Մինասյան Ե., Հայոց եկեղեցւոյ յարաբերութիւնները ասորւոց եկեղեցիների հետ, Էջմիածին, 1908: Ակինյան Ն., Կիւրիոն կաթողիկոս Վրաց, Վնն., 1910: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959:

Արտաշես Ղազարյան

ԱԲՐԱՀԱՄ Բ ԽՈՇԱԲԵՑԻ, Բաղիշեցի, Մշեցի, Քեղեցի (1677–1734, հանգչում է Վաղարշապատի Ս. Գայանե վանքում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1730-ից: Հաջորդել է Կարապետ Բ Ուլնեցուն: Աշակերտել է Գրիգոր Շղթայակրին: 1708-ին՝ Մշո Առաքելոց վանքի առաջնորդ, 1717–30-ին՝ Տարոնի Ս. Կարապետ վանքի վանահայր: 1727-ին ուխտագնացություն է կատարել Երուսաղեմ, որի առթիվ խաչքար է տեղադրվել Ս. Հակոբյանց վանքում: Շինարար. աշխատանքներ է կատարել Էջմիածնի վանքում, պատկերազարդել է տվել Մայր տաճարի երկու խորանները, որմերն ու սյուները, նորոգել մի շարք կառույցներ: Ա. Բ Խ-ու անունով մեզ են հասել 7 ներբող. ու հոգևոր տաղեր (անտիպ) և կոնդակներ: Կաթողիկոս. գահին Ա. Բ Խ-ուն հաջորդել է Աբրահամ Գ Կրետացին:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Ակինյան Ն., Բաղեշի դպրոցը 1500– 1700, Վնն., 1952: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Պավել Չոբանյան

ԱԲՐԱՀԱՄ Գ ԿՐԵՏԱՑԻ [ծ. թ. անհտ, ք. Կանդիա (Կրետե կղզում) – 18.4.1737], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1734-ից, պատմագիր: Հաջորդել է Աբրահամ Բ Խոշաբեցուն: Եղել է Երուսաղեմի միաբան և նվիրակ, 1709–34-ին՝ Թրակիայի Թեքիրդաղ (Ռոդոսթո) քաղաքի թեմի առաջնորդ, որի համար կոչվել է նաև Թեքիրդաղցի: Ա. Գ Կ-ու օրոք Անդրկովկասի քաղ. դրությունն անկայուն էր: Իրանում ասպարեզ իջած Թահմազ Ղուլի խանը (ապագա Նադիր շահը), պատերազմելով Թուրքիայի դեմ, վերանվաճել է Իրանի կորցրած հողերը, այդ թվում՝ Անդրկովկասը: Ա. Գ Կ., շահելով խանի վստահությունը, վերականգնել է Էջմիածնի կաթողիկոս. աթոռի կալվածատիր. իրավունքները և գերությունից ու աքսորից փրկել բազմաթիվ հայերի: Ա. Գ Կ-ու միջնորդությամբ խանը թույլատրել է Մելիք Հակոբջանին Երևանում հիմնել դրամատուն և կտրել արծաթե ու պղնձե դրամներ: Ա. Գ Կ-ու «Պատմագրութիւն անցիցն իւրոց և ՆատրՇահին պարսից» (1 հրտ., Կալկաթա, 1796, թրգմ. նաև ֆրանս.) աշխատությունն ընդգրկում է մոտ երկու և կես տարվա ժամանակամիջոց (1734–36), բաղկացած է 53 գլխից, որտեղ մանրամասնորեն նկարագրված են իր կաթողիկոսության ժամանակի և Նադիր շահի իշխանության առաջին տարիների իրադարձությունները: Ա. Գ Կ-ու պատմագր. երկերից են «Հիշատակարանը» («Ծոցի տետրակ») և Անի քաղաքի պատմությունը: Հայտնի են նրա մի քանի կոնդակները: Կաթողիկոս. գահին Ա. Գ Կ-ուն հաջորդել է Ղազար Ա Ջահկեցին:

Գրկ. Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Աբրահամ Զենակացի (ծ. և մ. թթ. անհտ), V դարի մատենագիր, ս. Ղևոնդյանց աշակերտներից, վկա: Ծնվել է Տայք նահանգի Զենակս գյուղում: Վկայաբանություններում հիշատակվում է մեկ այլ վկայի՝ Խորեն Խոստովանողի հետ միասին: Եղիշեն գրել է նրանց ընդարձակ վկայաբանությունը և զետեղել իր «Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին» երկում: Հայսմավուրքներում հիշատակվում է նրանց վկայաբանության համառոտությունը՝ մի քանի խմբագրություններով: Ղազար Փարպեցին նրանց մասին մանրամասն տեղեկություններ է տալիս իր Պատմության մեջ (ԾԳ և ԾԸ գլուխներ): Ըստ Փարպեցու, Ա. Խ. ինքնակամ միացել է Վարդանանց պատերազմից հետո Պարսից Հազկերտ II արքայի հրամանով Պարսկաստան աքսորված հայ նախարարներին ու հոգևորականներին: 454-ին, Ապար աշխարհում Ղևոնդյանց նահատակությունից հետո, Պարսից արքայի հրամանով կտրել են Ա. Խ-ի ու Խորեն Խոստովանողի ականջները և աքսորել Ասորիք: Այստեղ, երկար տարիներ մնալով արքունի ծառայության մեջ, նրանք միաժամանակ ողորմություն են հավաքել և ամեն տարի օգնություն տարել Ապար աշխարհում գերեվարված հայ նախարարներին: Խորեն Խոստովանողը 461-ին մահացել է աքսորավայրում, իսկ Ա. Խ. 463-ին վերադարձել է Հայաստան, որտեղ Գյուտ Ա Արահեզացի կաթողիկոսը (461–478) նրան ձեռնադրել է Բզնունիք գավառի եպիսկոպոս: Ա. Խ. ասոր-ից հայերեն է թարգմանել Մարութա Նփրկերտցու «Վկայք Արևելից» վկայաբան. պատմությունը, որի մի մասն է հասել մեզ: IX–X դդ. պատմագիր Թովմա Արծրունին հիշատակում է Ա. Խ-ի՝ Վարդանանց պատերազմի մասին մեզ չհասած աշխատությունը, որից օգտվել է իր Պատմության Բ դպրության Ա գլուխը կազմելիս:

Գրկ. Զարբհանալյան Գ., Հայկական հին դպրութեան պատմութիւն, Վնտ., 1897, էջ 295–296: Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901, մաս 1, էջ 45: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Տեր-Պետրոսյան Լ., Աբրահամ Խոստովանողը և նրա «Վկայք Արևելիցը», Ե., 1976:

Արտաշես Ղազարյան

ԱԲՐԱՀԱՄ ՄԱՄԻԿՈՆԵԻՑ, Աբրահամ Մամիկոնյան (ծ. և մ. թթ. անհտ), VI դարի մատենագիր, Տարոնի առաջնորդ, Մամիկոնյան նախարարական տան եպիսկոպոս: Կենսագր. տվյալներ չեն պահպանվել: Ստորագրել է որպես աթոռակից Հովհաննես Բ Գաբեղենցի (557–574) կաթողիկոսի՝ Սյունյաց և Աղվանից եպիսկոպոսներին ուղղված երկու թղթերի տակ («Գիրք թղթոց», էջ 78–84): Աղվանից Վաչագան Գ Բարեպաշտ թագավորի խնդրանքով գրել է «Թուղթ առ Վաչագան արքայ Աղուանից» և «Կանոնք Աբրահամու Մամիկոնէից եպիսկոպոսի առ Վաչագան Աղուանից արքայ» խրատականները: Ա. Մ. համարվում է նաև V դ. հույն եկեղեց. պատմագիր Սոկրատի երկի թարգմանիչը կամ խմբագրողը (Փոքր Սոկրատ կոչված խմբագրությունը): Նրա անունով մեզ է հասել «Պատմութիւն վասն ժողովոյն Եփեսոսի» երկը, որի մեկ այլ խմբագրությունը («Պատմութիւն ժողովոյն Եփեսոսի» կամ «Պատճառ հաւատոյ վասն տիեզերական և սուրբ ժողովոյն Եփեսոսի, և վասն անօրէն հայհոյությանն Նեստորի»)՝ Նաբովկ քաղաքի VI դ. ասորի հակաքաղկեդոնական եպիսկոպոս Փիլոքսենոս Նաբովկացու (Մաբուգեցի) անունով: Գրվածքը հայագիտության մեջ վերագրվել է կա՛մ վերջինիս (Գ. Զարբհանալյան), կա՛մ Վրթանես Քերթողին (Ն. Ակինյան), կա՛մ Ա. Մ-ին (Բ. Սարգիսյան): Հայ եկեղեց. մատենագրության ուշագրավ գործերից է «Պատմութիւն վասն ժողովոյն Եփեսոսի» երկը, որն առատ նյութ է տալիս Կյուրեղ Ալեքսանդրացու և Նեստորի (տես Նեստորականություն) դավան. վեճի, Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովի, նրա գումարման հանգամանքների, ընթացքի, պետության վերաբերմունքի և միջամտության, կյուրեղյանների ու նեստորականների անհաշտ պայքարի մասին: Անցուդարձերի նկարագրությունից երևում է հեղինակի հակվածությունը դեպի կյուրեղյան-եփեսոսյան դավանությունը: Հայ մատենագրության մեջ գրվածքը եզակի է նշված պատմ. դեպքերի հանգամանալի շարադրանքով:

Երկ. Թուղթ առ Վաչագան արքայ Աղուանից: Պատմութիւն վասն ժողովոյն Եփեսոսի, Վնտ., 1899:

Գրկ. Զ ա ր բ հ ան ա լ յ ան Գ., Հայկական հին դպրութեան պատմութիւն, Վնտ., 1897: Սարգիսյան Բ., Աբրահամ Մամիկոնէից եպիսկոպոսն և իւր առ Վաչագան գրած թուղթն, Վնտ., 1899: Ակինյան Ն., Վրթանես վարդապետ Քերթող և իւր երկասիրութիւնները, ՀԱ, 1910, էջ 39–45: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959:

ԱԳԱԹԱՆԳԵՂՈՍ (հուն. αvγαϑοvς – բարի, αjγγελος – հրեշտակ, լրաբեր) (ծ. և մ. թթ. անհտ), V դարի պատմիչ, հեղինակը հայ պատմագրության ու եկեղեցական մատենագրության հնագույն՝ «Պատմութիւն Հայոց» երկի, որը հայտնի է եղել նաև «Գիրք Ս. Գրիգորիսի» կամ «Պատմութիւն և վարք Ս. Գրիգորի» անուններով: Միջնադարում միջազգ. լայն ճանաչման արժանացած եզակի երկասիրություններից է: Կանոնական է համարվել Հայ եկեղեցու կողմից, օգտագործվել իբրև նվիրական, սրբազան մատյան: Առաջաբանում հեղինակը ներկայանում է որպես լատ. և հուն. լեզուների գիտակ հռոմեացի, որն արքունի քարտուղարի պաշտոնով եկել է Հայաստան և Տրդատ Գ-ի հրամանով գրել իր Պատմությունը: Սակայն քիչ հետո Ա. հանդես է գալիս իբրև հայ (ուսումնասիրողները նկատել են նաև այլ հակասություններ): Արվել է այն հետևությունը, որ Ա. IV դ. պատմիչ է (հավաստել են Մովսես Խորենացին, Ղազար Փարպեցին, Սեբեոսը և այլք), նրա գրքի բնագիրը եղել է հունարեն և թարգմանվել հայերեն V դ.՝ հայ գրերի գյուտից հետո: Այս ավանդական տեսակետն անվերապահորեն ընդունվել է մինչև XVIII դ. 2-րդ կեսը:

Ա-ի «Պատմութիւն Հայոց»-ի բնագիրն առաջին անգամ Գրիգոր Մարզվանեցու ջանքերով լույս է տեսել 1709-ին, Կոստանդնուպոլսում: 1762-ին Հովհ. Ստիլտինգը հրատարակել է Ա-ի երկի հուն. թարգմանության բնագիրը (հետագայում բազմիցս վերահրատարակվել է) և լատ. համառոտ թարգմանությունը: Նա էլ առաջինը կասկածի տակ է առել Ա-ի հաղորդած պատմ. շատ փաստերի վավերականությունը: Սկիզբ է դրվել Ա-ի գիտ. ուսումնասիրությանը: Պատմության հայերեն բնագրի գիտ. (մի քանի ձեռագրերի համեմատությամբ) առաջին հրատարակությունը Վենետիկում (1835) և հայագիտության զարգացումը խթան հանդիսացան երկի մասին բազում և բազմալեզու ուսումնասիրությունների ի հայտ գալուն: Ա-ի երկի ստեղծման շուրջ կան լուրջ տարակարծություններ: Օտարազգի և հայ մի շարք գիտնականների կարծիքով՝ V դ. երկը կազմել են հայ առաջին թարգմանիչները և այն վերագրել IV դ. ապրած մտացածին հեղինակի (իբր արժանահավատությունը բարձրացնելու միտումով), իսկ «Ա.» ոչ թե անձնանուն է, այլ հուն. հասարակ անուն, որը թարգմանաբար նշանակում է բարի հրեշտակ, բարի ավետիս, ինչպես՝ evangelia – ավետարան ևն: Ըստ այդմ, «Ագաթանգեղոսի Պատմություն» ասելով, պետք է հասկանալ «Բարի ավետաբերի (այսինքն՝ Գրիգոր Լուսավորչի) Պատմություն»:

Այլ ուսումնասիրողների կարծիքով՝ բուն երկը շարադրել է IV դ. հեղինակ Ա., բայց V դ. այն զգալիորեն խմբագրել և փոփոխել են հայ առաջին թարգմանիչները (Կորյունը և այլք): Ա-ի ֆրանս. թարգմանիչ Վ. Լանգլուան հանգել է այն կարծիքին, որ նա չէր կարող ապրել IV դ. և լինել աշխարհիկ գործիչ (քարտուղար), սակայն չի փորձել ժխտել Ա-ի բնագիրը հուն. գրված լինելու վարկածը: Հ. Ա. Գուտշմիդը տարբեր խմբագրությունների համեմատական ուսումնասիրությամբ հաստատել է, որ Ա-ի բնագիրը հայերեն է, իսկ հունարենը՝ նրա թարգմանությունը: Իշխում է այն տեսակետը, որ Ա. հայ պատմագիր է, և նրա երկը գրվել է V դ. 1-ին կեսի հյութեղ ու կենդանի հայերենով:

Ագաթանգեղագիտությամբ զբաղվել են նաև Բ. Սարգիսյանը, Ռ. Թոմսոնը, Պոլ դը Լագարդը, Ն. Բյուզանդացին, Թ. Թոռնյանը, Հ. Տաշյանը, Գ. Զարբհանալյանը, Գ. Խալաթյանցը, Գ. Տեր-Մկրտչյանը, Մ. Աբեղյանը, Ն. Ադոնցը, Կ. Մելիք-Օհանջանյանը, Ժ. Գարիտը, Ա. Տեր-Ղևոնդյանը, Պ. Մուրադյանը և ուր.:

Ա-ի «Պատմութիւն Հայոցն» ընդգրկում է III դ. և IV դ. սկզբի անցքերը՝ Սասանյանների իշխանության գլուխ անցնելուց (226) մինչև Հայոց Տրդատ Գ Մեծ թագավորի գահակալության վերջին տարիները: Այն բաղկացած է առաջաբանից և երեք մասից: Առաջաբանում հեղինակը խոսում է երկի շարադրման շարժառիթների ու նպատակների մասին:

Առաջին՝ «Վարք և պատմութիւն սրբոյն Գրիգորի» մասում Ա. պատմում է պարթև Արշակունիների տապալման և Իրանում գահակալած Սասանյանների, հայ Արշակունիների հանդեպ նրանց թշնամանքի, պարսիկների դեմ Հայոց արքա Խոսրով Ա Մեծի հերոսական կռիվների, նրա դավադրական սպանությունից (259) հետո Հայաստանի նվաճման, այնուհետև մինչև III դ. վերջը Տրդատ Գ Մեծի ու Գրիգոր Ա Լուսավորչի գործունեության, վերջինիս չարչարանքների, Հռիփսիմյանց և Գայանյանց կույսերի վկայաբանության մասին: Երկրորդ՝ «Վարդապետութիւն սրբոյն Գրիգորի» բաժինը ծավալով ավելի ընդարձակ է, քան Պատմության մնացած մասերը միասին վերցրած: Ի տարբերություն Ա-ի բուն պատմության՝ «Վարդապետութիւնը» մեզ է հասել միայն հայերեն բնագրով: Հայտնի է միայն նրա վրացերեն մի համառոտ տարբերակը, որը վերագրվել է Հիպողիտես Հռոմայեցուն և կրել «Վասն հաւատոյ» խորագիրը: «Վարդապետութիւնը» ընդգրկում է Հին և Նոր կտակարանների ողջ բովանդակությունը, որը ներկայացված է հիմն. դրվագներով, աստվածաբան. հարցերում՝ ներհյուսված հեղինակի գաղափարներով ու դատողություններով: Համեմատաբար հանգամանորեն են արծարծված Ս. Երրորդության և Արարչագործության, Մարդեղության, առաքելական քարոզչության, մեռյալների հարության թեմաները: «Վարդապետութիւնը» կառուցված է քրիստոնեության հիմունքները պարունակող բանավոր քարոզի ձևով՝ ուղղված հայ հանրությանը, մասնավորապես Տրդատ Գ թագավորին (առանց անվան հիշատակության) և նրա արքունիքին: Հեղինակը հորդորում է նրանց դարձի գալ, հրաժարվել իրենց ձեռագործ կուռքերից, երկրպագել ճշմարիտ Աստծուն ևն: Վարդապետ., աստվածաբան. խնդիրների քննության մեջ կիրառվել է երկու հիմն. եղանակ՝ ապացույցը և մեկնությունը: Հեղինակն աստվածաբան. այս կամ այն դրույթի փաստարկման հարցում բացարձակ ապացույց է համարել Աստվածաշնչի վկայությունը: Մասնավորապես Աստծո Որդու երկրային գործունեությունը դիտել է որպես վաղուց ի վեր մարգարեություններում կանխատեսված եղելությունների իրականացում: Հեղինակը մեծ տեղ է հատկացրել մարգարեություններին և հաճախ վկայակոչել դրանք՝ իբրև ապացույց աստվածային կամքի իրականացման: «Վարդապետութեան» մեջ գրեթե ողջ աստվածաշնչական նյութը ներկայացվել է մեկնողաբար (ավելի հաճախ՝ հարցուպատասխանիի եղանակով), ուստի «Վարդապետութիւնը» կարելի է նաև հայ մեկնողական գրականության նշանակալից գործերից մեկը համարել: Մասնագետների կարծիքով՝ Ա. հիմնովին յուրացրել է հայրաբանական գրականությունը, քանզի նրա երկում լայն արձագանք են գտել եկեղեցու հայրերի մշակած բազում տեսական դրույթներ: Ըստ Ռ. Թոմսոնի՝ Ա. մեծապես օգտվել է Հովհան Ոսկեբերանի աշխատություններից և Կյուրեղ Երուսաղեմացու «Կոչումն ընծայութեան» երկից: Բ. Սարգիսյանն իր հերթին մատնանշել է բազմաթիվ ընդհանրություններ «Վարդապետութեան» և Բարսեղ Կեսարացու, Եփրեմ Ասորու, Գրիգոր Նազիանզացու, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու և հատկապես՝ Հովհան Ոսկեբերանի գործերի միջև:

Գրքի երրորդ՝ «Դարձ փրկութեան աշխարհիս Հայաստան» մասում Ա. հանգամանորեն պատմում է հին հայկ. հեթանոս. տաճարների ու աստվածների անդրիների կործանման, քրմերի կալվածքների ու հարստությունների բռնագրավման, հայ վերնախավերի ու ժողովըրդի մկրտության, եկեղեցիների ու վկայարանների հիմնադրման, քրիստոնեության հաստատման, հոգևորականների կարգման և այլ իրադարձությունների մասին:

Ա. իր Պատմությունը երկասիրել է քրիստ. դավանանքի ու եկեղեցու ջատագովության դիրքերից՝ ձգտելով հիմնավորել Հայ եկեղեցու ազգ. ինքնուրույնությունը, առաքելական ծագումը և գերապատիվ արժանիքը: Որպես պատմության աղբյուր, այս երկն իր տեսակի մեջ թերևս միակն է, որ տալիս է Հայաստանի դարձը: Ա. արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում Հայաստանի պատմ. աշխարհագրության, արքունիքի, պետ. գործակալությունների, զինված ուժերի, նախարար. կարգի, հայոց հեթանոս. կրոնի (հատկապես մի շարք կուռքերի ու նրանց տաճարների), երկրի ներքին կյանքին վերաբերող այլևայլ հարցերի մասին: Ա-ի «Պատմութիւն Հայոցն» ունի նաև գեղ. արժեք: Այն միջնադարում թարգմանվել է հուն., արաբ., վրաց., հաբեշ., լատ. և ունեցել շուրջ երկու տասնյակ խմբագրություններ միջնադարի 9 լեզուներով՝ հայերեն, հուն., ասոր., արաբ., լատ., եթովպ., վրաց., ղպտ. (պատառիկ) և սլավոնական տարբերակներ: Առաջին թարգմանությունը հունականն է (ժամանակը բանասերները համարում են VI դ.), որը վճռական նշանակություն է ունեցել Ա-ի երկասիրության տարածման հարցում: Հուն-ից ամենից ավելի թարգմանվել է արաբերեն, հուն-ից են առաջացել այլալեզու գրեթե բոլոր խմբագրությունները: Այն ամբողջությամբ հայտնի է միայն մեկ ձեռագրում և գտնվում է Ֆլորենցիայի Լավրենտյան մատենադարանում (Laurentianus, VII, 25): Ա-ի գիրքը նոր ժամանակներում թարգմանվել և հրատարակվել է իտալ., ֆրանս., գերմ. և անգլ.: Աշխարհաբար լիակատար թարգմանությամբ (Ա. Տեր-Ղևոնդյան) հրատարակվել է 1983-ին, Երևանում: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.1, 1-ին պատկերը:

Երկ. Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիր. Գ. ՏերՄկրտչյանի և Ս. Կանայանի, Տփղիս, 1909: Հայոց պատմություն, Ե., 1983:

Գրկ. Սարգիսյան Բ., Ագաթանգեղոս եւ իւր բազմադարեան գաղտնիքն, Վնտ., 1890: Տաշյան Հ., Ագաթանգեղոս առ Գէորգայ Ասորի եպիսկոպոսին եւ ուսումնասիրութիւն Ագաթանգեղայ գրոց, Վնն., 1891: Զարբհանալյան Գ., Հայկական հին դպրութեան պատմութիւն, Վնտ., 1897: Մառ Ն., Մկրտութիւն հայոց, վրաց, ափխազաց և ալանաց ի սրբոյն Գրիգորէ, Վաղ-պատ, 1911: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959, էջ 161–213: Մելիք-Օհանջանյան Կ., Ագաթանգեղոսի Պատմությունն ու նրա ժողովրդական բանավոր սկզբնաղբյուրները, «Մառը և հայագիտության հարցերը», [ժող.], Ե., 1968: Տեր-Ղեվոնդյան Ա., Ագաթանգեղոսի արաբական նոր խմբագրությունը (արաբ., բնագիր և ուսումնասիրություն), Ե., 1968: Մուրադյան Պ., Ագաթանգեղոսի հին վրացերեն խմբագրությունները, Ե., 1982: Տեր-Պետրոսյան Լ., Դասեր հայ եկեղեցական մատենագրությունից (Ե դար), Սոչի, 1993: Gutshmid A., Agathangelos, Lpz., 1877; Thomson R.W., The Teaching of Saint Gregory. An Early Armenian Catechism. Translation and Commentary, Camb., Massachusetts, 1970.

ԱԳԱՊԵ, Ագապ (հուն. αjγαπηv – սեր, առաջին անգամ հանդիպում է Աստվածաշնչի հուն. Յոթանասնից թարգմանության մեջ: Ի տարբերություն իմաստով համարժեք ερω;ς բառի, որը գերազանցապես ակնարկում է զգայական սերը, Ա. արտահայտում է Քրիստոսի սերը կամ քրիստոնյաների սերը միմյանց նկատմամբ), ս. Հաղորդությունից սերված արարողություն: Ա-ի նախատիպեր եղել են ինչպես հրեաների, այնպես էլ հույների և հռոմեացիների մոտ: Նախն. շրջանում Ա. աղքատներին տրվող սիրո ճաշ էր, վաղ եկեղեցում ս. Հաղորդության հետ կապված պաշտոնական ճաշ, որի ժամանակ համայնքի բոլոր անդամներն օգտվել են միևնույն սեղանից: Մատուցվել է ի հիշատակ Քրիստոսի Վերջին ընթրիքի (Ա Կորնթ. 11.23): Սակայն ժամանակի ընթացքում Ա-ի այդ իմաստը խեղաթյուրվել է: Գանգրայի ժողովը (380) փորձել է վերականգնել Ա-ի նախկին բովանդակությունը, սակայն՝ ապարդյուն: VII դ. վերջին Արևմուտքում Ա. մեկընդմիշտ վերացավ, սակայն արլ. որոշ եկեղեցիներում (ղպտիների որոշ հատվածի և հայերի մոտ) մնաց իբրև ս. Պատարագին հաջորդող սիրո ճաշ:

Սահակ Ա Պարթև կաթողիկոսի կանոնների մեջ հրահանգվում է քահանաներին Ա-ի պաշտոնն ու Պատարագը չմատուցել առանց Ավետարան կարդալու: Ա-ի հրավիրված աշխարհականները Պատարագից առաջ հաց չպետք է ուտեն: Ժողովուրդը պետք է սիրով մատուցի նախնյաց՝ Ա-ի համար սահմանված ընծաները: Ներսես Բ Բագրեվանդցի կաթողիկոսի օրոք գումարված Դվինի ժողովի (554) 22-րդ կանոնն ամբողջովին նվիրված է Ա-ի կանոնադրությանը: Ա-ներ մատուցվել են նաև ննջեցյալների հոգու հանգստության համար (Պարտավի եկեղեցական ժողովի ԺԸ կանոն): Ա. են կոչվել նաև մատաղի համար ընծայաբերված կենդանիները: Հետագայում Ա-ի վերապրուկներն արտահայտվել են ս. Զատկին մատաղ անելու սովորության մեջ:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Ագապի հաստատութիւնը Հայոց եկեղեցւո մեջ, «Արարատ», 1912, էջ 997– 1001: М а р р Н., След αvγαπv з y армян, “Христианский Восток”, т. 1, 1913, с. 145-147:

Եզնիկ եպս. Պետրոսյան
Հակոբ Քյոսեյան

ԱԳՈՒԼԻՍԻ Ս. ԹՈՎՄԱ ԱՌԱՔՅԱԼ ՎԱՆՔ, Գողթն գավառի (այժմ՝ Նախիջևանի ԻՀ Օրդուբադի շրջան) Ագուլիս ավանի կենտրոնում: Ըստ ավանդության և Ս. Թովմա եկեղեցու արմ. մուտքի բարավորի չափածո արձանագրության, Ա. Ս. Թ. ա. վ. I դ. հիմնադրել է Բարդուղիմեոս առաքյալը և իր աշակերտ Կումսիին նրա առաջնորդ կարգել, իսկ 305-ին վանքը վերակառուցել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: Ա. Ս. Թ. ա. վ. եղել է Գողթն գավառի հոգևոր կենտրոնը և վաղ միջնադարից մինչև 1838-ը՝ եպիսկոպոսանիստ: Նրա վերաբերյալ վավերական հիշատակությունները հայտնի են XIV դարից:

Ա. Ս. Թ. ա. վ. որպես կրոն., ուս. և մշակութ. կենտրոն ծաղկում է ապրել XVII դ.՝ վաճառաշահ Ագուլիսի տնտ. բարգավաճման հետ: Վանքի եկեղեցին և շինությունները խարխուլ լինելու պատճառով 1632–33-ին վանահայր Խաչատուր վարդապետը կառուցել է նոր պարիսպներ և շինություններ, իսկ 1634– 1636-ին՝ եկեղեցու նոր շենքը: 1668-ին Պետրոս վարդապետը, Վասպուրականից հրավիրած վարպետների ուժերով, շրջանաձև բուրգերով նոր պարիսպներ և դրանց կից 2–3-հարկանի նոր շինություններ է կառուցել սրբատաշ քարով, թրծված աղյուսով ու կրաշաղախով: Վանքի եկեղեցին 1679-ի երկրաշարժից հավանաբար տուժել է, և 1694-ին հիմնովին նոր եկեղեցի է կառուցվել՝ սրբատաշ բազալտով և կարմրավուն ֆելզիտով՝ ներսից յոթանիստ խորանով, չորս խաչաձև մույթերով գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածքով: Արմ. ճակատի արձանագրություններում նշված են նոր եկեղեցու շինարարությանն աջակցած Գողթն գավառի 30-ից ավելի բարերարների անունները: Արմ. մուտքի առջևի քառամույթ սրահ-զանգակատունը կառուցվել է 1825-ին, ամբողջովին վերակառուցվել 1831-ին և 1904-ին: Համանման սրահներ XVII դ. կառուցվել են հս. մուտքի առջև ու հվ. պատի մոտ, որը որպես տապանատուն է ծառայել: Եկեղեցու ներսը XVII դ. վերջին զարդարել է Ա. Ս. Թ. ա. վ-ի դպրոցի սան, ապա նրա ուսուցիչ և վանքի դպիր, նկարիչ Նաղաշ Հովնաթանը: Գմբեթը և խորանի գմբեթարդը նկարազարդվել են որպես երկինք՝ կապույտ ֆոնի վրա փայլող աստղերով, բեմի անկյուններում պատկերված են չորս թևատարած հրեշտակներ, իսկ նրա մարմարե ճակատին՝ ս. Ստեփանոս Նախավկան: Թաղերը, գմբեթակիր կամարները և առագաստները ծածկված են բազմերանգ բուս. զարդամոտիվներով, սափորների մեջ դրված ծաղկեփնջերով և նկարներով: Եկեղեցու գլխ.՝ արմ. մուտքի ճակատակալ քարին «ս. Թովմայի անհավատությունը» պատկերագրությամբ հարթաքանդակն է: Քառանկյուն շրջանակի մեջ քանդակված են Քրիստոսը՝ խաչափայտը բռնած, և գեղարդով խոցված նրա կողը շոշափող, ծնկաչոք Թովմա առաքյալը: Շրջանակից դուրս, վերևում Նաղաշ Հովնաթանը նկարել է Աստծուն, ձախում՝ Աստվածածնին, աջում՝ Մարիամ Մագթաղինացուն, իսկ նրանց գլխավերևում՝ արեգակ ու լուսին: Պատկերաքանդակի և որմնանկարի միջև ներդաշնակություն ու միասնական հորինվածք ստեղծելու համար գունազարդել է նաև քանդակը: Եկեղեցու հս. մուտքի բարավորին քանդակված է ողջ հասակով կանգնած Պողոս առաքյալը, իսկ հվ. մուտքին՝ Պետրոս առաքյալը՝ դրախտի բանալիները ձեռքին: Արմ. մուտքի փայտե գեղաքանդակ, սադափով ու փղոսկրով զարդարված դուռը պատրաստվել է 1694-ին, Խոջա Սեթունի միջոցներով:

Ա. Ս. Թ. ա. վ-ում XIV–XVIII դդ. գործել է գրչության կենտրոն, որտեղ ընդօրինակվել է մոտ 90 ձեռագիր: Մեզ հասած հնագույնը Վարդան գրչի՝ 1375-ին ընդօրինակած Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգությանն» է: Գրչության կենտրոնն ընդլայնել է գործունեությունը XV դ.՝ Հակոբ րաբունապետի ջանքերով: 1425-ին Մատթեոս գրիչն ընդօրինակել է Գրիգոր Տաթևացու «Գիրք հարցմանցը», 1447ին՝ մի «Տոնական», իսկ Թումա գրիչը 1432-ին՝ Միքայել Ասորու «Ժամանակագրությունը», ապա՝ Վարդան Արևելցու «Հավաքումն պատմության», Կիրակոս Գանձակեցու «Պատմություն Հայոց» աշխատությունները: XVI դարից վկայություններ կան միայն ձեռագրերի նորոգման մասին, իսկ XVII դարից պահպանվել է ութ ձեռագիր: Ա. Ս. Թ. ա. վ-ի գրչության կենտրոնը 1752-ին կողոպտել են Ատրպատականի Ազատ խանի, 1789-ին՝ Մուստաֆա խանի հրոսակները: Նրանք վանքի սպասքի հետ հափշտակել են նաև ձեռագրերը (դրանցից 1477-ի «Ճաշոցը» 3900 արծաթով հետ է գնել Պետրոս տիրացուն և վերադարձրել վանքին): Ա. Ս. Թ. ա. վ-ում գրված 10 ձեռագիր պահվում է Մատենադարանում:

1867-ին Ագուլիսի բնակիչների միջոցներով և գրող Պերճ Պռոշյանի նախաձեռնությամբ ու ջանքերով, կաթողիկոս Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու հրամանով Ա. Ս. Թ. ա. վում բացվել է արական դպրոց՝ «Վերին Ագուլեաց Հայոց հոգևոր ուսումնարան» անունով, որը եղել է եռդասյան և ունեցել է նաև նախակրթարան: Դպրոցի համար վանքում հվարմ. շինություններին հարկ է ավելացվել, հրավիրված ուսուցիչների համար բակում կառուցվել բնակարաններ: Դպրոցն ունեցել է 150 աշակերտ, նրա կանոնադրության համաձայն՝ ընդունել են բնակչության բոլոր խավերի երեխաներին, դասավանդել են լեզուներ, պատմություն և աշխարհագրություն, թվաբանություն և երկրաչափություն, կենսաբանություն, գծագրություն ևն:

Ա. Ս. Թ. ա. վ-ում պահվել են՝ 1821-ին Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսի նվիրած՝ Թովմա առաքյալի Աջը, Գայանեի մասունքը, Հակոբ Հայրապետի Աջը, 1657-ի ուրար՝ հրեշտակներով շրջապատված Հակոբ Նահապետն իր որդիների հետ ձեռագործ պատկերով, 1763-ի ուրար (այժմ՝ ՀՊՊԹ-ում), 1797-ի ոսկեթել վակաս: 1918-ին թուրք. զորքերն ավերել են Ագուլիսը, կոտորել հայ բնակիչներին, կողոպտել Ա. Ս. Թ. ա. վ., որը դրանից հետո լքվել է և ամայացել: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.1, 2-րդ պատկերը:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Լալայան Ե., Օրդուբադի կամ Վերին Ագուլիսի ոստիկանական շրջան կամ Գողթն, ԱՀ, գիրք 11–12, Թ., 1904–05: Այվազյան Ա., Ագուլիս, Ե., 1984:

Մուրադ Հասրաթյան

ԱԴԱՆԱՅԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ 1316, գումարվել է հուլիսի 18-ին (ըստ Մ. Օրմանյանի՝ 10.7.1316), Կիլիկյան Հայաստանի Ադանա քաղաքում, Հայոց կաթողիկոս Կոստանդին Գ Կեսարացու և Հայոց թագավոր Օշին Ա-ի պահանջով: Քննարկվել է Հայ եկեղեցին Կաթոլիկ եկեղեցուն միացնելու հարցը: Միացման և լատինադավանության տարածման որոշում ընդունվել էր 1307-ի Սսի ժողովում (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ), բայց, ուժեղ դիմադրության հանդիպելով, չէր կենսագործվել: 1316-ին Ավինյոնի Հովհաննես XXII պապն Օշին Ա-ից պահանջել է կատարել այդ որոշումը: Կիլիկյան Հայաստանի քաղ. կացությունը, որ վատթարացել էր մամլուքների, թուրքմեն-կարամանների և թաթար-մոնղոլների մշտական հարձակումների, ինչպես նաև ներքին եկեղեցադավան. պառակտումների պատճառով, նրա գահակալներին հարկադրել է տեղի տալ արտաքին միջամտություններին, քաղ. նեցուկ որոնել Արևմուտքում: Օշին Ա-ն և Կոստանդին Գ Կեսարացին, պապի միջնորդությամբ եվրոպ. պետություններից աջակցություն ակնկալելով, գումարել են Ա. ե. ժ., որին մասնակցել են 18 եպիսկոպոս, 7 վարդապետ և 10 իշխան՝ մեծ մասամբ Կիլիկյան Հայաստանի ներքին թեմերից: Նրանք հաստատել են Հայ եկեղեցին Կաթոլիկ եկեղեցուն ենթարկելու որոշումը, որը վճռականորեն մերժել են արևելյան վարդապետները և ժողովուրդը: Ա. ե. ժ-ի որոշումներն ու դրանց գործադրման փորձերը, հանդիպելով համառ դիմադրության հատկապես Հայաստանում, մնացել են անկատար: Արքունիքը փորձել է ճնշել հոգևորականության և ժողովրդի ընդվզումները, ինչը միայն խորացրել է պառակտումները և թուլացրել երկրի դիմադրողականությունը թշնամի մահմեդ. պետությունների հանդեպ:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

ԱԴԴԵ, սուրբ Ադդե Հայրապետ, I դարի տոնելի քրիստոնյա նահատակ: Ըստ ասոր. և հայկ. աղբյուրների՝ Աբգար թագավորի համար խույր (թագ) գործող վարպետ՝ կերպասագործ: Ըստ ավանդության, Բագրատունիների իշխանական տոհմից: Երբ Թադեոս առաքյալն այցելել է Եդեսիա (Ուրֆա), Ա. անձամբ աշակերտել է առաքյալին, որն իր փոխարեն հոգևոր առաջնորդ՝ Եդեսիայի եպիսկոպոս է ձեռնադրել նրան:

Աբգար թագավորի մահից հետո նրա որդին՝ Անանունը, «… հայրենի առաքինության հետևող չեղավ, այլ կուռքերի մեհյանները բացեց ու հեթանոսական պաշտամունքն ընդունեց» (Մո վ ս ե ս Խորենացի, «Հայոց պատմություն», գիրք 2-րդ, գլ. ԼԴ): Անանունը մարդ է ուղարկում Ա-ի մոտ, որ նա «իրեն համար բեհեզից խույր կարե ոսկե բանվածքով, ինչպես անում էր իր հոր համար»: Ա. պատասխանում է. «Իմ ձեռքերը խույր չեն կարի անարժան գագաթի համար, որ չի երկրպագում Քրիստոսին, կենդանի Աստծուն» (նույն տեղում), ինչի համար էլ թագավորի զինվորը սրով կտրում է Ա-ի սրունքները, և նա մահանում է:

Հայ եկեղեցին ս. Ա-ի հիշատակը սկզբնապես տոնել է ս. Աբգար թագավորի հետ: Հետագայում Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսը բաժանել է այս տոները. ներկայումս ս. Ա-ի հիշատակը տոնվում է Հիսնակի Դ կիրակիից հետո՝ երկուշաբթի օրը (Հիսնակը Աստվածահայտնությանը նախորդող հիսուն օրերի տոնն է):

Գրկ. Լաբուբնայ կամ Ղեբուբնայ, Եդեսացւոյ թուղթ Աբգարու եւ քարոզութիւն սրբոյն Թադէի, Երուսաղեմ, 1868:

Լևոն Սարգսյան

ԱԴԻԱԲԵՆԵ, Հին Հայաստանին սահմանակից քրիստոնյա երկիր Տիգրիս և Փոքր Զավ գետերի միջև: Դեպի արլ. տարածվել է մինչև Զագրոսի լ-շղթան: Հս-ից սահմանակից էր Մեծ Հայքի Կորճայք և Պարսկահայք նահանգներին: Ըստ Ստրաբոնի, Ա-ում մեծաթիվ ժողովուրդներն էին մարերը, հայերը և բաբելացիները: Գլխ. քաղաքներն էին Արբելան և Նինվեն: Ք. ծ. ա. IV–II դդ. Սելևկյանների թագավորության 72 սատրապություններից մեկն էր: Ք. ծ. ա. II դ. սկզբին (Սելևկյանների անկումից հետո) դարձել է առանձին թագավորություն: Ք. ծ. ա. 80-ական թթ. միավորվել է Հայաստանին, նրա զորքերը մասնակցել են Տիգրան Բ Մեծի վարած բոլոր մարտերին: Ք. ծ. ա. 66-ի Արտաշատի հաշտության պայմանագրով միացվել է Պարթևաստանին: Ք. ծ. հ. I դ. սկզբին այնտեղ հիմնվել է Մոնոբազյանների ժառանգական թագավորությունը (հիմնադիր Մոնոբազ Ա-ի անունով): Երկրորդ գահակալ Իզատեսի օրոք (35–59) թագավորությունն զգալիորեն ընդարձակվել է և հզորացել: Ա-ի կիսանկախ թագավորությունը մոտ հինգ դար (ընդհատումներով)՝ մինչև Սասանյանների իշխանության գլուխ անցնելը (226) պահպանել է իր գոյությունը: VI դ. Ա. հիշվում է որպես Սասանյան Պարսկաստանին ենթակա վարչ. առանձին միավոր՝ Հեդայաբ անունով: Ասոր. Եդեսիայի թագավորության նման Ա. Արևելքում քրիստոնեության տարածման առաջին կենտրոններից է: Եկեղեց. ավանդությունը և պատմ. աղբյուրները վկայում են, որ այստեղ դեռևս I դ. կեսին տարածվել է քրիստոնեության նախն. մի ձև: Դա տեղի է ունեցել Մոնոբազ Ա-ի և նրա քույր Հեղինեի օրոք, երբ քրիստ. վարդապետությունը պարարտ հող է գտել Ա-ի հրեա քաղաքային բնակչության շրջանում և անգամ թափանցել թագավոր. ընտանիք: Հրեա պատմագիր Հովսեպոս Փլավիոսի վկայությամբ, Հեղինեն գալիլեացի Եղիազար քարոզչի շնորհիվ ընդունել է «հրեական դավանանք» (մովսեսականություն): Մովսես Խորենացին Հեղինեին համարել է Եդեսիայի թագավոր Աբգարի այրին, որին Հայոց Սանատրուկ թագավորն իբր աքսորել էր Խառան («Հայոց պատմություն», գիրք 2-րդ, գլ. ԼԵ): Ա-ի Մոնոբազյանների տան անդամները դարձել են Հայոց Տրդատ Ա թագավորի հենարանը: Հռոմեա-պարթևա-հայկ. պատերազմների ավարտից հետո երկարատև խաղաղություն է հաստատվել, որը նպաստավոր պայմաններ է ստեղծել Արևելքում քրիստ. գաղափարների հետագա զարգացման ու տարածման համար: Ենթադրվում է, որ այս տարածաշրջանում են հիմնադրվել Արևելքի անդրանիկ եկեղեցիները, որոնցից ամենաառաջինները Եդեսիայի, Մծբինի և Ա-ի եպիսկոպոսություններն էին: Նրանց կազմավորման մասին մեզ հասած տեղեկությունները հիմնականում ավանդազրույցների բնույթի են: Դրանցից հնագույնը «Ադդայի վարդապետությունն» է, ըստ որի՝ ամբողջ Արևելքի, այդ թվում Ա-ի եկեղեցու հիմնադիրները Հիսուսի 72 աշակերտներից Ադդան և նրա հաջորդ Ագգան են եղել: Երկուսն էլ քարոզել են Արևելքի հրեա քաղաքային բնակչության շրջանում: Սակայն, սկսած I դ. 2-րդ կեսից, քրիստ. վարդապետությունն ընդգրկել է նաև ոչ հրեական տեղական տարրերը, որոնք էլ I դ. վերջին – II դ. սկզբին սկսել են գերակշռող դեր խաղալ քրիստ. համայնքներում: Ասորի ժամանակագիր Մշիխա Չեխան վկայում է, որ Ա-ի եպիսկոպոսության հիմնադիրը եղել է ոչ թե անձամբ Ադդան, այլ նրա հաջորդի՝ Ագգայի աշակերտ Պկիդան: Այս անհամաձայնությունը բացատրվում է նրանով, որ արլ. յուրաքանչյուր եկեղեցի ձգտել է ապացուցել իր հնությունն ու առաքելականությունը, և որ իրենց հայրապետները քահանայությունն անմիջաբար ստացել են առաքյալներից: Այդ միտումները հատկապես ակներև են դարձել V դ., երբ Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի հրահրմամբ Արևելքի եկեղեցիների միջև անզիջում պայքար է ծավալվել նախաթոռության համար: Այդ պայքարում որոշակի դեր է խաղացել նաև Ա-ի եկեղեցին: Ի տարբերություն Անտիոքի և Եդեսիայի եպիսկոպոսությունների, որոնք գրեթե միշտ եղել են հռոմ. ազդեցության տակ, Ա-ի եկեղեցին կապված էր Տիզբոնի կամ Արևելքի եկեղեցու (Պարսկաստանի) հետ: Ըստ «Մար Մարիի Վարքի» և «Ադիաբենեի եկեղեցու պատմության», Ա-ից է քրիստ. վարդապետությունը տարածվել Պարսկաստանի քաղաքներում և հատկապես Տիզբոնում: Հեդայաբի (հին Ադիաբենե) եպիսկոպոսությունը V դարից պատկանել է Տիզբոնի կամ Արևելքի կաթողիկոսությանը, իսկ ավելի ուշ նեստորականությունն այստեղ, ինչպես ողջ Պարսկաստանում, հռչակվել է պաշտոն. դավանանք: «Արևելյան ժամանակագրությունը» վկայում է, որ Մար Իսահակ կաթողիկոսի՝ 410-ին Տիզբոնում գումարած ժողովում Տիզբոնի կամ Արևելքի (իմա՝ Պարսկաստանի) եկեղեցին բաժանվել է 6 թեմերի: Երրորդ՝ Մծբինի թեմի կամ մետրոպոլիտության մեջ են մտել, ի թիվս այլոց, նաև Բեյթ-Մոկսայի (Մոկք), Կարդուի (Կորճայք), Բեյթ-Զաբդեի (Զավդեք-Ծավդեք) եպիսկոպոսությունները, իսկ հինգերորդ՝ Հեդայաբի կամ Արբելայի թեմին են պատկանել, ի թիվս այլոց, նաև Բեյթ-Նուհադրայի, ԲեյթԴասենի, Բեյթ-Մահկարտի եպիսկոպոսությունները: Դրանք Մեծ Հայքի Նորշիրական (Նոշիրական) բդեշխության Նիխորական, Դասն և Մահկերտուն գավառներն էին, որոնք Հայաստանի 387-ի բաժանումից հետո կցվել են Պարսկաստանին ենթակա Ադիաբենի կամ Հեդայաբի նահանգին: Արևելքի մետրոպոլիտությունների մեջ մտնող հայկ. այս երկրամասերի և գավառների ասոր. եպիսկոպոսությունները մրցակցել են Հայաստանի հունաբան թևի հետ: Արաբ. նվաճումներից (VII դ. կես) հետո Ա. ընդգրկվել է Ջեզիրեի (այժմ՝ Իրաքի տարածքում) կազմում, իսկ նրա անունն աստիճանաբար մոռացվել է:

Գրկ. Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Մելքոնյան Հ., Ադիաբենի պետությունը և Հայաստանը, Ե., 1980:

Երվանդ Մարգարյան

ԱԴՈՆՑ (Տեր-Ավետիքյան) Նիկողայոս Գևորգի [10.1.1871, գ. Բռնակոթ (այժմ՝ ՀՀ Սյունիքի մարզում) – 27.1.1942, Բրյուսել], պատմաբան, բանասեր, ազգային-հասարակական գործիչ: Սանկտ Պետերբուրգի (1916–20) և Բրյուսելի (1931–42) համալսարանների դոկտոր, պրոֆ.: 1931–42ին՝ Բրյուսելի համալսարանի հայագիտության ամբիոնի վարիչ: Ավարտել է Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի պատմաբանասիր. ֆակ-ի գրականության և արլ. լեզուների բաժինները (1899): Ուսումնառությունը կատարելագործելու նպատակով հետևել է նաև Մյունխենի, Փարիզի, Օքսֆորդի համալսարանների բյուզանդագիտ. դասընթացներին, պարապել Վենետիկի, Վիեննայի և Ս. Էջմիածնի ձեռագրատներում (1899–1902): 1916–17-ին մասնակցել է Մուշի, Էրզրումի և Վանի հնագիտական արշավախմբերի աշխատանքներին: Տիրապետել է հին և նոր բազմաթիվ լեզուների, աշխատակցել պարբ. մամուլին («Հանդես ամսօրյա», «Արարատ», «Նոր դար», «Մշակ», «Բազմավեպ», «Սիոն» ևն), ծավալել ազգ-հաս. բուռն գործունեություն: Թողել է հայերեն, ռուս., ֆրանս., գերմ. և անգլ. 100-ից ավելի աշխատություններ՝ նվիրված հայ ժողովրդի հին և միջնադարյան պատմությանը, գրականությանը, բյուզանդագիտությանն ու կովկասագիտությանը, Հայ առաքելական եկեղեցու և կրոնի պատմությանը, առասպելաբանությանը, ծիսագիտությանը, լեզվաբանությանը, արվեստին: Հայագիտության խոշորագույն նվաճումներից է Ա-ի «Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում» (ռուս., 1908, անգլ., 1969, հայ., 1987) կոթողային մենագրությունը, որտեղ մանրամասն տրված է Հայաստանի պատմաաշխարհագր. նկարագիրը, լուսաբանված են նախարար. կարգն ու հողատիրության ինստիտուտները, շինականների իրավական ու տնտ. դրությունը, Հայաստանի քաղ. կացությունը և հարակից այլ հարցեր: Հայ-հուն. բանասիրության նշանակալից արժեքներից է Ա-ի «Դիոնիսիոս Թրակացին և հայ մեկնիչները» (ռուս., 1915, ֆրանս., 1970) հետազոտությունը, որտեղ 30 ձեռագրերի բաղդատման հիման վրա հրատարակել է Դիոնիսիոս Թրակացու քերականության հայ. թարգմանությունը՝ կից հուն. բնագրով: Ա. հեղինակել է մենագրային փոքրածավալ բազմաթիվ աշխատություններ, որոնք վերաբերում են Հին Հայաստանի պատմության սակավ ուսումնասիրված խնդիրներին:

Առանձնակի արժեք ունեն Ա-ի բանասիր. բնույթի հետազոտությունները՝ նվիրված Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանությանը, Կորյունին, Փավստոս Բուզանդին, Եզնիկ Կողբացուն, Մովսես Խորենացուն, Մովսես Կաղանկատվացուն, Ղևոնդ Վարդապետին և այլոց: «Մաշտոց և նրա աշակերտները ըստ օտար աղբյուրների» (1925) մենագրությունում բացահայտել է հայոց գրերի պատմության հետ կապված շատ առեղծվածներ: 1930-ական թթ. վերջին Ա. ձեռնարկել է «Հայ ժողովրդի պատմություն» ֆրանս. քառահատոր աշխատության ստեղծումը, որի միայն առաջին հատորն է լույս տեսել (ֆրանս., 1946, հայ., 1972): Մյուս հատորների նյութերը՝ ձեռագիր ու անավարտ վիճակում, պահվում են նրա արխիվում:

Ա. անդրադարձել է նաև Հայ եկեղեցու պատմության բազմաթիվ խնդիրների, հեղինակել միայն եկեղեցուն, եկեղեց. մատենագրությանն ու արվեստին վերաբերող ուսումնասիրություններ: 1899-ին հրատարակության է պատրաստել հայոց Հայսմավուրքներին, Ճառընտիրներին ու Ճաշոցներին նվիրված մենագրությունը, որտեղ վերլուծել է հայ եկեղեց. տոների համակարգը, տվել Հայսմավուրք ժողովածուների ծագման ու զարգացման ուղիները, տարորոշել դրանց խմբագրությունները: Հայ եկեղեցու պատմության առանձին մանրամասներ է շոշափել նաև «Հայոց առաքելությունը Հոնաց աշխարհում» (1902), «Հայ ծաթերի ծագման մասին» (ռուս., 1911), «Քերսոնի եպիսկոպոս Ամպելիոսը» (ռուս., 1913) ուսումնասիրություններում և հատկապես՝ Գրիգոր Լուսավորչին նվիրված հետազոտությունների շարքում: Ա. փորձել է հերքել Գրիգոր Լուսավորչի ծագման մասին տիրապետող կարծիքները և սկզբնաղբյուրների քննական վերլուծության հիման վրա առաջարկել միանգամայն նոր տեսակետ: «Հայացած Աստվածաշունչն ու նրա պատմական տարողությունը» (1936) երկում վերլուծել է Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության գրական-գեղարվեստ. առանձնահատկություններն ու արժանիքները: Եզնիկ Կողբացուն նվիրված քննական նշմարներում ճշգրտել է հեղինակի անձի, ժամանակի և գործի խճողված խնդիրները, քննել ու վերլուծել «Ճառք յանդիմանութեան» (1925–26), «Կանոն Սրբոյն Գրիգորի Պարթեւի» (1925–26), «Նշանագիր կարգաց բանից» (1938) բնագրերը ևն: Ա-ին հետաքրքրել են նաև հին հայկ. դիցաբանության («Տորք աստված հին հայոց», 1911), նախաքրիստ. շրջանի հայոց պաշտամունքի ու գաղափարախոսության հարցերը («Հին հայոց աշխարհայացքը», 1926): Ձեռագիր վիճակում են «Տօնացույց» (600 էջ), «Ճաշոց» (150 էջ) ժողովածուները, «Պատկերների խնդիրը Հայոց եկեղեցու մեջ» (65 էջ), «Ասորա-պարսկական քրիստոնեական եկեղեցու աստիճանակարգությունը» (20 էջ) և այլ ուսումնասիրություններ (բոլորն էլ՝ Բեյրութի Համազգայինի գրական պահոցում):

Գրկ. Գյուզալյան Գ., Նիկողայոս Ադոնցը որպես պատմաբան, Բեյրութ, 1943: Յուզբաշյան Կ., Նիկողայոս Ադոնցի գիտական ժառանգությունը, ՊԲՀ, 1962, դ 4:

Պետրոս Հովհաննիսյան

«ԱԴՐԻԱՆՈՒՊՈԼՍԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», հայկական մանրանկարչության մագաղաթե ձեռագիր մատյան: Հայերեն հնագույն թվակիր Ավետարաններից է: Գրվել ու պատկերազարդվել է 1007-ին, Բյուզանդիայի Ադրիանուպոլիս քաղաքում. գրիչ՝ Կիրակոս Երեց: Պատվիրատուն է հայ ազնվական, բյուզ. կայսր Վասիլ Բ-ի առաջին սուսերակիր Հովհաննես Պրոքսիմոսը: Մանրանկարչի անունը չի պահպանվել (չի բացառվում, որ պատկերները հեղինակած լինի գրիչը): Ձեռագիրը զարդարված է խորաններով, երկու խաչապատկերով, ավետարանիչների և «Տիրամայրը Մանկան հետ» մանրանկարով ու պատվիրատուի դիմանկարով: «Տիրամայրը Մանկան հետ» հորինվածքը սերտորեն առնչվում է նույն շրջանի բյուզ. օրինակների հետ, մինչդեռ խորանները և ավետարանիչների պատկերներն ավելի շատ կրում են հայ ավանդ. մանրանկարչության դրոշմը:

1883-ին Ավետարանը Կոստանդնուպոլսից բերվել է Ս. Ղազար կղզի, որտեղ ցայժմ պահվում է Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության մատենադարանում (ձեռ. դ 887/116):

Գրկ. Սարգիսյան Բ., Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ, հ. 1, Վնտ., 1914: Հայկական մանրանկարչություն, հ. 1, Վնտ., 1966: Հայկական մանրանկարչություն. Դիմանկար, Ե., 1982 (կազմ. Ա. Գևորգյան):

Կարեն Մաթևոսյան

ԱԶԱՐԻԱ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ (ծ. և մ. թթ. անհտ), XVI դարի տոմարագետ: Ապրել և գործել է Ջուղայում: Նրա անունով «Ազարիայի թվական» է կոչվել տոմարական երրորդ պարբերաշրջանը: Հայոց Մեծ թվականից երկու 532ամյա պարբերաշրջանը վերջանալուց հետո (1616) Ա. Ջ. կազմել է նոր (երրորդ) պարբերաշրջանի բարեփոխված, անշարժ աղյուսակ: Այն ունեցել է 12×30+5 կառուցվածքը: Չորս տարին մեկ 12-րդ ամիսը 30-ի փոխարեն 31 օր էր: Ամսանուններն են՝ Շամս, Ադամ, Շբաթ, Նախայ, Ղամարյ, Նադար, Թիրայ, Դամայ, Համերայ, Արամ, Օվդան, Նիրհան, Ավելյաց: Տարեսկիզբը համապատասխանել է գիշերահավասարին՝ Շամսի 1-ը = մարտի 21-ին: Լուսնի զատկական բոլոր լրումները տեղի են ունեցել Շամս ամսին: Ջուղայեցիների կամ, ինչպես ձեռագրերում է հաճախ օգտագործվել, Նոր կամ Փոքր թվականը գտնելու համար Հայոց Մեծ թվականից անհրաժեշտ է հանել 532ամյա երկու պարբերաշրջան. ընդ որում, հարկ է հիշել, որ Հայոց Մեծ թվականով տարեսկիզբը Նավասարդի 1-ին էր, իսկ Նոր կամ Փոքր թվականով՝ Շամսի 1-ին (մարտի 21-ին): Ա. Ջ-ու կազմած տոմարը շուրջ երկու հարյուրամյակ օգտագործվել է Պարսկաստանի և Հնդկաստանի հայկ. գաղթավայրերում: Ա. Ջ-ու «Պատճէն տօմարին Ազարիայի» տոմարագիտ. երկը տպագրվել է «Գիրք տօմարաց Հայոց…»-ի մեջ (1685, էջ 22–39):

Գրկ. Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959, էջ 272–276, 1177–86: Թումանյան Բ., Հայ աստղագիտության պատմություն, [գիրք 1], Ե., 1964:

Ջուլիետա Էյնաթյան

ԱԶԳԱՅԻՆ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ 1860, Ազգային սահմանադրություն հայոց, արևմտահայերի կրոնահամայնական կյանքը կարգավորող կանոնադրություն: Ընդունել է Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանը 1860-ի մայիսի 24-ին: Սակայն սուլթան. կառավարությունը մոտ 3 տարվա ձգձգումից հետո և էական կրճատումներով (հոդվածների թիվը, երեսփոխան-պատգամավորների, հատկապես՝ գավառները ներկայացնողների քանակը ևն) այն վավերացրել է միայն 1863-ի մարտի 17-ին (թուրք. կոչվում էր «Հայ ազգի կանոնադրություն»):

1853-ին Կ. Պոլսի հայ համայնքի ներկայացուցիչներից ընտրված մարմինների՝ Ազգային, Հոգևոր և Գերագույն ժողովների համաձայնությամբ կազմվել է Ուսումնական խորհուրդ, որի անդամներ Ն. Ռուսինյանը, Գ. Օտյանը, Ն. Պալյանը, Ս. Վիչենյանը (Սերվիչեն), Կ. Ութուճյանը, Մ. և Գ. Աղաթոն եղբայրները 1857-ին մշակեցին կրոն., ազգ., մշակութ., հաս. կյանքին վերաբերող կանոնադրություն: «Սահմանադրություն» է կոչվել Ն. Ռուսինյանի առաջարկով, քանի որ գրվել էր բելգիական սահմանադրության գլխ. սկըզբունքների հիման վրա՝ միաժամանակ կրելով 1848-ի Ֆրանս. հեղափոխության գաղափարների ազդեցությունը: Կազմված էր ներածությունից («Հիմնական սկզբունք»), 5 գլուխներից, որոնք իրենց հերթին բաժանվում էին առանձին ենթագլուխների, և 99 հոդվածներից (նախն. տարբերակում՝ 150): Որպես հիմն. սկզբունք Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքը հայտարարվում էր «ազգի ղեկավար», իսկ «մասնաւոր պարագաներու մէջ»՝ միջնորդ օսմանյան պետության և արևմտահայության փոխհարաբերություններում: Նշված էր նաև, որ յուրաքանչյուր հայ անհատ որոշակի պարտականություններ ունի ազգի հանդեպ, ինչպես և ազգը՝ ամեն մի անհատի: Հետևաբար, ազգն ու անհատը կապված են «փոխադարձ պարտեօք»: Առանձնակի կարևորություն էր տըրվում Հայ առաքելական եկեղեցու դավանանքն ու ավանդույթներն անաղարտ պահելու, առանց սեռի խտրության հայ մանուկներին անհրաժեշտ կրթություն ու դաստիարակություն ապահովելու, հաս. կարիքների համար նախատեսված դրամական միջոցներն ըստ անհրաժեշտության օգտագործելու հարցերին ևն: Ա. ս. կարգավորում էր Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքի գործունեությունը՝ զգալիորեն սահմանափակելով վերջինիս իրավունքները և նշելով պարտականությունները: Պատրիարքը պարտավոր էր հավատարիմ մնալ Ա. ս-յան սկըզբունքներին, հետևել դրանց ճիշտ և ժամանակին կիրառմանը, որոշումներն ընդունել միայն իրեն կից ստեղծված ազգ. կրոն. և քաղ. ժողովների անդամներից կազմված ընդհանուր ժողովի հետ համատեղ ևն: Պատրիարքն իրավունք չուներ ինքնակամ փոփոխել Ա. ս-յան դրույթները, լուծարել վերոհիշյալ մարմինները: Նշված սկզբունքները խախտելու համար նա կարող էր ենթարկվել պատասխանատվության, իսկ ծայրահեղ դեպքում՝ պաշտոնանկ արվել: Նոր պատրիարքի ընտրությունների նախապատրաստումը գտնվում էր ազգ. կրոն. և քաղ. ժողովների հաստատած տեղապահի իրավասության ներքո: Պատրիարք կարող էր ընտրվել 35 տարին լրացած, օսմ. կայսրության տարածքում Հայ առաքելական եկեղեցու թեմերի «համազգային» հեղինակություն վայելած յուրաքանչյուր եպիսկոպոս: Պատրիարքին կից գործելու էին ազգ. կրոն. (կազմված 14 հոգևորականներից) և քաղ. (կազմված 20 աշխարհիկ անձանցից) ժողովներ: Ազգ. կրոն. ժողովի իրավասությանն էին հանձնված եկեղեց. տարաբնույթ հարցերի քննությունն ու լուծումը: Քաղ. ժողովը տնօրինելու էր աշխարհիկ բնույթի գործերը: Նրա գերատեսչության ներքո ստեղծվելու էին ուս., տնտ., դատաստանական և վանորեից խորհուրդներ, ինչպես նաև՝ 3 հոգաբարձություններ (ելևմտից, կտակաց, հիվանդանոցների, բոլորն էլ ենթարկվելու էին տնտ. խորհրդին): Ինչպես ազգ. կրոն., այնպես էլ քաղ. ժողովների անդամները վերընտրվելու էին 2 տարին մեկ՝ փակ, գաղտնի քվեարկությամբ: Ա գլխի 3-րդ մասը վերաբերում էր Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանին: Տեղի պատրիարքն ընտրվելու էր Ս. Հակոբյանց վանքի միաբանության անդամ, 35 տարին լրացած եպիսկոպոսներից, ցմահ՝ ազգ. կրոն. և քաղ. ժողովների համատեղ նիստում: Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանին կից գործելու էին Ազգ. ընդհանուր ժողովը (բարձրագույն օրենսդիր մարմին) և Ազգ. կենտր. վարչությունը (գործադիր մարմին): Արևմտահայության բոլոր խավերի շահերն արտահայտելու նպատակով Ազգ. ընդհանուր ժողովը պետք է լիներ ներկայացուցչական: Պատգամավորները (երեսփոխանները) ընտրվելու էին ըստ Կ. Պոլսի թաղերի և առանձին գավառների՝ փակ, գաղտնի քվեարկությամբ, այլ ոչ թե նախկին կարգով՝ ըստ արհեստավորական միությունների (էսնաֆությունների): Ընտրելու իրավունք ունեին 25, իսկ ընտրվելու՝ 30 տարին լրացած, նախկինում չդատված անձինք: Ազգ. ընդհանուր ժողովի պատգամավորների թիվը սահմանված էր 140 (20-ը՝ հոգևորական, 120-ը՝ աշխարհիկ, որից 80-ը՝ պոլսահայ, 40-ը՝ գավառների ներկայացուցիչներ): Պատգամավորներն ընտրվում էին 10 տարի ժամկետով՝ յուրաքանչյուր 2 տարին Ազգ. ընդհանուր ժողովի կազմի 1/5-ը նորացվելու պայմանով: Ժողովը հսկելու էր Ա. ս-յան «անխախտ» կատարումը, ինչպես նաև պատրիարքի (Ազգ. ընդհանուր ժողովի նախագահը), ազգ. կրոն. և քաղ. ժողովների գործունեությունը: Ազգ. ընդհանուր ժողովն էր ընտրելու Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքին, ազգ. կրոն. ու քաղ. ժողովների անդամներին, երեսփոխանները մասնակցելու էին Ամենայն հայոց կաթողիկոսի ընտրություններին: Ազգ. ընդհանուր ժողովի նիստերը գումարվելու էին 2 տարին մեկ (նախն. տարբերակում՝ ամեն տարի): Տեղական բնույթի այլևայլ հարցեր լուծելու և դրանց իրագործումը վերահսկելու համար Կ. Պոլսում ստեղծվելու էին թաղային խորհուրդներ՝ վերը նշված սկզբունքներով: Գավառների գործերը տնօրինելու էին ազգ. գավառական վարչությունները՝ տվյալ եկեղեց. թեմի առաջնորդի նախագահությամբ: Վերջինս գործավարելու էր տեղական ազգ. և քաղ. ժողովների հետ համատեղ: Գավառներում ևս ընտրվելու էին թաղային խորհուրդներ ևն: Ա. ս. պարտադիր պայման էր համարում աշխատանք և համապատասխան շահույթ ունեցող յուրաքանչյուր հայ անհատի կողմից ամենամյա «ազգային տուրքի» մուծումը: Ա. ս-յան հիմն. սկզբունքները հայտարարվում էին անփոփոխելի: Սակայն անհրաժեշտության դեպքում և որոշակի պայմանով (Ա. ս-յան հաստատումից 5 տարի անց) հատուկ հանձնաժողովին («վերաքննութեան յանձնաժողով») թույլատրվում էր վերանայել առանձին դրույթներ կամ ձևակերպումներ (փոփոխված հոդվածները կիրառվելու էին Բարձր դռան հաստատելուց հետո միայն): Չնայած զգալի թերություններին, Ա. ս. նոր և առաջադիմ. երևույթ էր արևմտահայ կյանքում: Նպատակն էր ավելի ժողովրդավար. հիմքերի վրա դնել Կ. Պոլսի պատրիարքարանի գործունեությունը, կարգավորել օսմ. պետության և արևմտահայության փոխհարաբերությունները: Ա. ս-յան գործադրման ամենաբեղուն շրջանը 1870–90-ական թթ. էին, մասնավորապես՝ Մկրտիչ Խրիմյանի պատրիարքության տարիները (1869–73), երբ Ազգ. ընդհանուր ժողովը բազմիցս քննարկել է գավառահայության հարստահարությունները սանձահարելու որոշումներ, ընտրել հայկ. բարեփոխումների ծրագրեր ևն: Օսմանյան կառավարությունն ամեն կերպ խոչընդոտել է Ա. սյան կիրառումը, իսկ 1896-ին Աբդուլ Համիդ II նույնիսկ արգելել է այն: 1908-ին, կրկին արտոնվելով, Ա. ս. գործել է մինչև առաջին աշխարհամարտը (1914–18), երբ Կ. Պոլսի ազգ. մարմինների անդամների մեծագույն մասը դարձավ Մեծ եղեռնի զոհ: 1916-ի օգոստ. 10ին երիտթուրք. կառավարությունը «Նոր կանոնադրություն հայոց պատրիարքության վերաբերյալ» օրենքով էական սահմանափակումների է ենթարկել Ա. ս., որի գործունեությունը վերջնականապես կասեցվել է հանրապետական Թուրքիայում (թեև որոշ դրույթներ ներկայումս դեռ կիրառվում են): Այնուամենայնիվ, Ա. ս. զգալի հետք է թողել սփյուռքահայ իրականության մեջ: Նրա հիմն. սկզբունքներն ընկած են ժամանակակից սփյուռքի շատ համայնքների կանոնադրությունների հիմքում (ԱՄՆ, Բուլղարիա, Եգիպտոս, Լիբանան, Հունաստան, Ռումինիա, Սիրիա ևն): Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության 1992-ին ընդունած կանոնադրության մեջ ուղղակիորեն նըշված է, որ վերջինիս հիմքը Ա. ս. է՝ «իր ոգով և էական սկզբունքներով»:

Գրկ. Սարուխան, Հայկական խնդիրն և Ազգային սահմանադրութիւնը Թուրքիայում (1860–1910), հ. 1, Թ., 1912:

Գեղամ Բադալյան

ԱԹԱՆԱՍ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, սուրբ Աթանաս Մեծ (295, Ալեքսանդրիա – 373, Ալեքսանդրիա), Ընդհանրական եկեղեցու նշանավոր հայրապետներից, Հայ առաքելական եկեղեցու համաքրիստոնեական տոնելի սուրբ հայրերից, որոնք հայտնի են «երկոտասան վարդապետք» անունով (տես Եկեղեցու հայրեր), Ալեքսանդրիայի պատրիարք (326-ից): Սերել է հույն քրիստոնյա ընտանիքից: Լինելով տակավին սարկավագ՝ Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովում (325) լուրջ հակահարված է հասցրել Արիոսին (տես Արիոսականություն) ու նրա հետևորդներին: Այնուհետև՝ իր ողջ կյանքի ընթացքում պայքարել է արիոսական հերձվածի դեմ, պաշտպանել նիկիական ուղղափառ դավանանքը: Անզիջում ու հետևողական պայքարի համար հալածվել է արիոսական իշխանավորներից և իր եպիսկոպոսական 47 տարիներից 15-ը անցկացրել աքսորում: Եկեղեցաքաղ., դավան. հակամարտությունների այդ մթնոլորտում նրա աշխատությունները, բնականաբար, ունեցել են տեսական, աստվածաբան. ուղղվածություն: Ա. Ա-ու մատենագր. վաստակը սերտորեն առնչվել է Նիկիական հանգանակի պաշտպանության և հերետիկոսների դեմ մղված պայքարի հետ: Մատենագր. գործունեության վաղ շրջանում (317–319) գրել է «Երկու ճառ ընդդեմ հեթանոսների» ջատագով. բնույթի աշխատությունը: Առաջինում ապացուցել է հեթանոսության կեղծ ու հոռի էությունը և նախանշել ինքնազննման, արտաքին աշխարհի գեղեցկության ընկալման միջոցով Աստծո և Բանի ճանաչողությանը հասնելու ճանապարհը: Երկրորդ ճառում բացահայտել է Բանի մարմնավորման ճշմարտությունն ու իմաստը, դա հիմնավորել մարգարեությունների կատարման իրողությամբ և քրիստոնյա աշխարհի հոգևոր նվաճումների արձանագրումով: Ա. Ա. իր դավան-հակաճառ. երկերի մեծ մասը շարադրել է աքսորավայրում (356–362): Հատկանշական են հատկապես արիոսականների դեմ գրած երեք ճառերը: Դրանցում հեղինակը ժխտել է արիոսականների տրամաբան. և մեկնաբան. փաստարկները, բացատրել աստվածային համագոյության իմաստը: Ա. Ա-ու ժամանակաշրջանի պատմության ուսումնասիրման համար խիստ արժեքավոր են նրա Զատկական նամակները. հուն. բնագրից մեզ են հասել առանձին փշրանքներ, սակայն պահպանվել է դրանց ասոր. թարգմանությունը: Ա. Ա. հեղինակել է Անտոն Անապատականի (250–356) վարքը (մոտ 356–357-ին), նրա կերպարը ներկայացրել իբրև ճգնական նվիրումի չափօրինակ: Երկը զգալի ազդեցություն է գործել սրբախոսական գրականության վրա: Հայերեն է թարգմանվել V դ.: Ա. Ա-ու հնում հայտնի սուրբգրային բազմաթիվ մեկնություններից մեզ են հասել սաղմոսների, Մատթեոսի և Ղուկասի Ավետարանների մեկնության լոկ առանձին հատվածներ և Սարգիս Կունդի (XII դ.) Կաթողիկե թղթերի խմբագիր մեկնության մեջ կարևոր տեղ զբաղեցնող աթանասյան ընդարձակ հատվածները, որոնք հայտնի են միայն հայերեն թարգմանությամբ: Ա. Ա. գրել է նաև կանոններ, Պատարագամատույց, ներբողներ, խրատներ, աստվածաբան., քրիստոսաբան., ջատագով. և հակաճառ. բնույթի բազմաթիվ թղթեր:

Ա. Ա-ուն իրավամբ անվանել են «սիւն եկեղեցւոյ» և «սիւն հաւատոյ»: Քրիստ. մտքի պատմության մեջ նրա երրորդաբան. և քրիստոսաբան. ուսմունքն անգերազանցելի ապացույցն է Ընդհանրական եկեղեցու հնագույն ավանդության, ուսուցման և հավատքի: Ալեքսանդրիայի աստվածաբան. դպրոցի ամենակարկառուն ներկայացուցչի՝ Ա. Ա-ու քրիստոսաբանությունը ուղենիշ է հանդիսացել հետագայում Անտիոքի դպրոցի դեմ մղված պայքարում և հակաքաղկեդոն. վեճերի շրջանում: Մեծ է եղել նրա ուսմունքի ազդեցությունն արևելաքրիստ., այդ թվում՝ Հայ եկեղեցու աստվածաբան-դավանաբան. մտքի վրա: Ա. Ա-ու աստվածաբանության և քրիստոսաբանության հիմքը Փրկագործության և Մարդեղության գաղափարն է: Նրա համար Բանի Մարդեղությունը և Հոր հետ համագոյությունը փրկաբանական հարց է, Փրկագործության վարդապետություն: Փրկությունը տեսել է Աստծո հետ մարդու արարված բնության վերամիավորման մեջ, ինչը հնարավոր է միայն Աստծո մարմնավորման և մարդացման պարագայում: Փրկությունը, ըստ Ա. Ա-ու, ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ աստվածացում. «Աստված մարդացավ, որպեսզի մարդն աստվածանա», այսպես է բանաձևել Ա. Ա. Մարդեղության և Փրկագործության վարդապետությունը: Աստվածացումը Աստծուն որդեգրվելն է, «որպեսզի մարդկանց որդիները դառնան Աստծո որդիներ»: Ինչպես ճյուղերն են համագո խաղողի որթին, այնպես էլ մենք մեր մարմնով համաբնույթ ենք Տիրոջ մարմնին, և նրա մարմինը մեզ համար «հարության փրկության արմատ է»:

Ս. Երրորդության խորհրդի բացահայտումը Ա. Ա. իրականացրել է արիոսական գաղափարների ժխտման ընթացքում: Եթե «կար ժամանակ, երբ չկար Որդին» (արիոսականություն), ապա նշանակում է, որ Աստված էլ երբևէ Հայր չի եղել, հետևաբար չի եղել Ս. Երրորդություն, այլ եղել է մեկը, որը վերացարկված միաստվածականություն է, բացահայտ հրաժարում քրիստ. նոր Հայտնությունից, Աստծո՝ որպես Ս. Երրորդության, իմացությունից: Իր անփոփոխելիության մեջ Հայրը միշտ Հայր է: Հոր և Որդու հարաբերության մեջ բացառվում է որևէ հերթականություն, տևականություն և տարածություն: Այստեղ տիրում է լիակատար հավերժակցություն, որը ցույց է տալիս, որ Որդին ծնունդ է էությունից և դրա համար էլ համագո է Հորը: Հոր աստվածությունն անխառն և անբաժանելիորեն առկա է Որդու մեջ: Համաձայն Ա. Ա-ու, Հոր և Որդու այսօրինակ հարաբերության ամենաճշգրիտ անվանումը «համագոյություն» եզրն է: Ս. Հոգու վերաբերյալ ուսմունքը Ա. Ա. ներկայացրել է բացառիկ հստակությամբ: Նրա ելակետը Ս. Երրորդության կատարյալ միասնության գաղափարն է, այսինքն՝ Ս. Հոգին ունի Հոր և Որդու նույն բնությունը՝ «Մի Աստուած երեք անձինք կատարեալք, միով բնութեամբ» («Ճառք…», 1899, էջ 238): Հոգին ծնված չէ և այդ պատճառով չի կոչվում Որդու եղբայր, այլ՝ Ս. Հոգի: Բայց նա դուրս չէ Որդուց, դրա համար էլ կոչվում է Որդեգրության Հոգի, Հզորության և Իմաստության Հոգի: Նա Որդու հետ ունի նույն միասնությունը, ինչ՝ Որդին Հոր հետ: «Յաղագս աստուածութեան Որդւոյ», «Առ Արիոս», «Յաղագս Սրբոյ Երրորդութեանն» և այլ գրվածքներում ու ճառերում Ա. Ա. զարգացրել է Ս. Երրորդության աստվածության և միության ուղղափառ ըմբռնումը. «զՄի Աստուած յԵրրորդութեան և զԵրրորդութիւն ի միութեան… այլ Հօր և Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ՝ մի աստուածութիւն, հաւասար փառք եւ յաւիտենակից մեծութիւն» (նույն տեղում, էջ 478): Ա. Ա-ու աշխատությունների զգալի մասը հայացվել է V դ.՝ թարգմանիչ հայրերի, իսկ մյուս մասը VIII դ.՝ Ստեփանոս Սյունեցու ջանքերով: Թարգմանված առավել կարևոր երկերից են՝ «Յաղագս ամենասուրբ Երրորդութեան», «Ի Հոգին Աստուծոյ», «Յաղագս մարմնաւորութեանն Որդւոյն եւ Սրբոյ Երրորդութեանն», «Յաղագս փրկական յայտնութեանն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, ընդդեմ Մարկիոնի», «Ի ծնունդն Քրիստոսի» ևն: Ա. Ա-ու գործերի հայերեն թարգմանությունների մի մասը (ճառեր, թղթեր, մեկնություններ ևն) հրատարակվել է 1899-ին, տարբեր աշխատություններից հատվածներ և վկայություններ՝ «Կնիք հաւատոյ» ժողովածուում: Ա. Ա-ու երկերը բացառիկ կարևոր դեր են կատարել Հայ եկեղեցու որդեգրած դավանական դրության, մասնավորապես քրիստոսաբանության և երրորդաբանության մեջ: Ուստի և նրա մատենագրության տարբեր հատվածներ լայնորեն վկայակոչվել են հայ դավանաբան. գրականության մեջ («Կնիք հաւատոյ», «Արմատ հաւատոյ», Անանիա Սանահնեցու «Հակաճառութիւն», Պողոս Տարոնեցու «Ընդդեմ Թեոփիստեայ հոռոմ փիլիսոփայի» ևն): Ա. Ա. իր ուրույն տեղն ունի նաև հայ մեկնաբան. գրականության մեջ: Հայ եկեղեցին ս. Ա. Ա-ու հիշատակը տոնում է տարին 2 անգամ՝ հունվարին և հոկտեմբերի վերջին շաբաթ օրը՝ «երկոտասան վարդապետաց» հետ: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.1, 4-րդ պատկերը:

Երկ. Ճառք, թուղթք և ընդդիմասացութիւնք, Վնտ., 1899: Սաղմոսների մեկնություն, թրգմ. Մ. Ղազարյան, Ե., 2000:

Գրկ. Զ ա ր բ հ ան ա լ յ ան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889: Գաթըրճյան Հ., Սրբազան պատարագամատոյցք Հայոց, Վնն., 1897, էջ 217–318: Տեր-Մինասյան Ե., Ընդհանուր եկեղեցական պատմութիւն, Էջմիածին, 1908: Սագարդա Ն., Յոյն-Արևելքի հին եկեղեցական աստվածաբանական գիտութիւնը իւր ծաղկման շրջանում (IV–V դդ.), Վաղ-պատ, 1910: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959, էջ 321–368: Հատիտյան Ա., Սուրբ Աթանաս հայրապետ Ալեքսանդրացի, «Էջմիածին», 1977, դ 2: Քյոսեյան Հ., Յունարէն բնագրով անյայտ ճառ ս. Աթանաս Ալեքսանդրացու անուամբ, «Գանձասար», 5, 1994: Նույնի, Ս. Աթանաս Ալեքսանդրացու՝ հունարեն բնագրով անհայտ Անտիոքի եկեղեցուն հղած թղթի հայերեն թարգմանությունը, «Էջմիածին», 1995, դ 2–3: Migne J. P., PG, t. 25–28, P., 1857–66; Quasten J., Patrology, v. 3, Utrecht, 1966; Geerard M., Clavis patrum Graecorum, v. 2, BrռpolsTurhnout, 1974, p. 12–60.

Հակոբ Քյոսեյան

ԱԹՈՌ, եկեղեցական իմաստով՝ 1. առաքելական շնորհով հաստատված կամ փոխանցված եկեղեցու նվիրապետական իշխանության խորհրդանիշ: Նվիրապետ. Ա-ները Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու վարչ. կառուցվածքի բաղկացուցիչ մասն են: Հայ եկեղեցում գոյություն ունեն կաթողիկոսական, պատրիարքական և եպիսկոպոսական Ա-ներ: Կաթողիկոս. Ա-ները երկուսն են՝ Ամենայն հայոց ընդհանրական կաթողիկոսությունը՝ Ս. Էջմիածնում (Մայր աթոռ, տես Կաթողիկոսություն ամենայն հայոց) և Կիլիկիո Ա.՝ Անթիլիասում (տես Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիլիկիո): Պատրիարքական Ա-ները Հայ եկեղեցում ևս երկուսն են (տես Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն և Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքություն): Առաջնորդական Ա. հասկացությունը ներկայումս գործածվում է հիմնականում եպիսկոպոսական Ա-ի համար, իսկ նախկինում գործածվել է նաև վանական առաջնորդությունների կամ վանական առաջնորդական Ա-ի պարագայում (տես Թեմ հոդվածում): 2. Եկեղեց. կահավորանքի մաս, գահ, գահավորակ, որի վրա բազմում է եկեղեցու նվիրապետը, աթոռակալը (կաթողիկոս, պատրիարք, թեմական առաջնորդ): Գոյություն ունեն հաստատուն և շարժական Ա-ներ: Հաստատուն Ա. հատուկ է նվիրապետին կամ աթոռակալին, Մայր եկեղեցիներում (առաջնորդանիստ) այն անշարժ դրվում է եկեղեցու աջակողմյան դասի գլխավերևում և, աթոռակալի աստիճանի մեծության համեմատ, կարող է ունենալ մեկ, երկու կամ երեք աստիճան բարձր պատվանդան: Հաստատուն Ա-ին բացի նվիրապետից ուրիշ բարձրաստիճան եկեղեցականներ չեն կարող նստել: Շարժական Ա. եկեղեցում գործածվում է ըստ անհրաժեշտության՝ բեմից քարոզելու, ատյանի (եկեղեցու բեմի և դասի մեջտեղը) համար, ձեռնադրությունների ժամանակ և այլ առիթներով: Աները զարդարվում են նվիրապետության խորհրդանշանով, նվիրական զարդերով, վերին մասում՝ սյուների վրա, կարող է լինել Մայր եկեղեցու կամ կաթողիկեի մանրակերտը:

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԻԱ, քաղաք Եգիպտոսի (այժմ՝ Եգիպտոսի Արաբական Հանրապետություն) հյուսիսում, Միջերկրական ծովի ափին, Նեղոս գետի դելտայի արևմտյան եզրին: Ընդհանրական եկեղեցու հինգ պատրիարքական աթոռներից, քրիստ. մտքի, մշակույթի և գիտության նշանավոր կենտրոններից: Հիմնադրել է հույն զորավար և պետ. գործիչ Ալեքսանդր Մակեդոնացին (որի անունով էլ կոչվել է) Ք.ծ.ա. 332– 331-ին: Մինչ քրիստոնեության մուտքը Ա. եգիպտ., հելլենիստ. և հրեական մշակույթի, գիտության, կրթության կենտրոնն էր, Արևելքն ու Արևմուտքը միացնող Հին աշխարհի նշանավոր քաղաքներից: Հայտնի էր իր մշակութ., գիտ., գրական և կրթ. հաստատություններով (Ալեքսանդրիայի մուսեյոն, Ալեքսանդրիայի գրադարան, հեթանոս. տաճարներ), փիլ. դպրոցներով: Ա-ում տիրող փիլ. ուղղությունը նորպլատոնականությունն էր, որը քրիստ. շրջանում մեծ ազդեցություն է ունեցել ալեքսանդրյան աստվածաբանության ձևավորման վրա: Ա-ում է կատարվել Հին կտակարանի Յոթանասնից կոչված հուն. թարգմանությունը Ք.ծ.ա. III դ.: Քրիստոնեությունը Ա. մուտք է գործել I դ., Մարկոս ավետարանչի քարոզչությամբ: Վերջինս հիմնել է Ա-ի առաքելական աթոռը և ինքն էլ դարձել առաջին եպիսկոպոսը: Ընդհանրական եկեղեցու պատմության մեջ Ա-ի եկեղեցին քրիստ. քարոզության, առաքելության և հավատի ուղղափառության կարևորագույն պատվարներից է եղել ողջ քրիստոնյա աշխարհի համար: Ա-ի պատրիարքները, եկեղեց. հայրերը վճռական դեր են կատարել (մանավանդ՝ II–V դդ.) աստվածաբանության և քրիստոսաբանության բոլոր հիմն. հարցերում ուղղափառության պաշտպանության գործում և հերետիկոսությունների դեմ Ընդհանրական եկեղեցու մղած պայքարում: Նրանք և՛ Արևելքում, և՛ Արևմուտքում համարվել են «պաշտպան ուղղափառ հաւատոյ»: Այդ ժամանակաշրջանում Ա-ի եկեղեցու բովից հրապարակ են իջել մեծ դավանաբաններ ու ջատագովներ, ինչպիսիք էին Կղեմես Ալեքսանդրացին, Որոգինեսը, Դիոնիսիոս Ալեքսանդրացին (190–265), Պետրոս (Ա-ի պատրիարք 300–312-ին), Ալեքսանդր (312– 328), Թեոփիլոս (385–412) Ալեքսանդրացիները, Աթանաս Ալեքսանդրացին, Կյուրեղ Ալեքսանդրացին, Տիմոթեոս Կուզը և ուր.: Ա-ի աթոռի հեղինակությունը բարձրացել է քրիստոսաբան. մեծ վեճերի և երեք տիեզերական ժողովների ժամանակ, երբ հաղթել և ուղղափառ է ճանաչվել Ալեքսանդրյան դպրոցի աստվածաբանությունը: Ա-ի պատրիարքները հետևողականորեն պայքարել են արիոսականության (Նիկիայի Ա տիեզերական ժողով 325), հոգեմարտների (Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողով 381), նեստորականության (Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողով 431), եվտիքականության դեմ: Քաղկեդոնի ժողովից հետո Ա-ի աթոռը գլխավորել է հակաքաղկեդոն. պայքարը, խզել հաղորդությունը բյուզ. եկեղեցուց և հավատարիմ մնացել երեք տիեզերաժողովների դավանությանն ու արևելաքրիստ. ավանդությանը: 641-ին, երբ Ա. գրավել են արաբները, Ա-ի պատրիարքությունը կորցրել է իր երբեմնի փառքն ու նշանակությունը քրիստ. աշխարհում: VII դարից Ղպտի ուղղափառ եկեղեցին («ղպտի» անվանումը Եգիպտոս տեղանվան աղճատված ձևն է, արաբներն այդպես կոչել են հին եգիպտացիների հետևորդներին՝ քրիստոնյա եգիպտացիներին, իսկ «ղպտի» անունը տարածվել է նաև Ա-ի եկեղեցու վրա) քաղկեդոնականությունը մերժած դավանակից մյուս եկեղեցիների (այդ թվում՝ Հայ առաքելական եկեղեցու) հետ կազմել է Արևելյան ուղղափառ (ոչքաղկեդոնական) եկեղեցիների ընտանիքը: Ա. Ընդհանրական եկեղեցու պատմության մեջ հայտնի է ոչ միայն իր պատրիարքական աթոռով, այլև՝ նշանավոր աստվածաբան. դպրոցով, որը քրիստ. աստվածաբան. առաջին դպրոցն էր: Գնոստիցիզմի դեմ պայքարի անհրաժեշտությունից ելնելով՝ եկեղեցին մեծ ուշադրություն է դարձրել եկեղեց. գրականության զարգացմանը, դպրոցներ հիմնելուն, որոնք պետք է համակարգված հերքեին գնոստիկյան ուսմունքները, սուրբգրային քմահաճ մեկնաբանությունները: Այդպես առաջացավ Ա-ի քրիստ. աստվածաբան. մեծ դպրոցը մոտ 180-ին, որի առաջին ուսուցիչն է եղել սիցիլիացի փիլիսոփա Պանտենոսը (մահ. մոտ 200ին): Ա-ի դպրոցն առաջինն էր, որ սահմանել է եկեղեց-գիտ. աստվածաբանության հիմն. սկզբունքներն ու եղանակները, առաջին քայլը կատարել դասական հին գիտությունն ու փիլիսոփայությունը «եկեղեցականացնելու» գործում, ձգտելով հաշտեցնել «գիտությունը քրիստոնեական հավատքի հետ, հին քաղաքակրթությունը՝ Ավետարանի հետ» (Ս ագարդա, «Յոյն Արևելքի հին եկեղեցական աստուածաբանական գիտութիւնը», էջ 17–18): Եթե եկեղեց. քաղաքականության մեջ Ա. մրցակցել է Կ. Պոլսի աթոռի հետ՝ Արևելքում գերիշխանության հասնելու համար, ապա աստվածաբան. հարցերում պայքարի ու հակաճառության մեջ է եղել Անտիոքի աստվածաբան. դպրոցի հետ: Ա-ի դպրոցի մշակած եկեղեց. գրականության որոշիչ նկարագիրն է հավատի բովանդակության բնազանցական ուսումնասիրությունը, մեծ հակումը դեպի Պլատոնի և նորպլատոնական փիլիսոփայությունը և Աստվածաշնչի այլաբանական մեկնությունը (տես Մեկնողական գրականություն)՝ ի հակադրություն Անտիոքի դպրոցում գերակշռող Արիստոտելի փիլիսոփայության և Ս. Գրքի մեկնության պատմաբանասիր. եղանակի: Ա-ի և Անտիոքի ուղղությունների միջև պայքարը հող է պատրաստել հաջորդ դարերի դավան. մեծ վեճերի համար: Ա-ի աստվածաբան. դպրոցը, որը հիմնվել է առավելապես քրիստ. քարոզության նպատակով, ունեցել է կանոնավոր շրջանների բաժանված դասընթացներ, ուսուցման որոշ եղանակ ու ծրագիր թե՛ հեթանոս և թե՛ նորադարձ քրիստոնյա ուսանողների համար: Հեթանոս ուսանողները մասնակցել են ընդհանուր դասախոսություններին: Նրանց համար դասավանդվող հիմն. առարկաներն էին դիալեկտիկան, ֆիզիկան, մաթեմատիկան, երկրաչափությունը, աստղագիտությունը, հուն. փիլիսոփայությունը և հայեցողական աստվածաբանությունը: Իսկ բարձրագույն գիտակրոն. դասախոսություններին մասնակցել են միայն քրիստոնյա ուսանողները, որոնք բացի վերոհիշյալ առարկաներից սովորել են նաև քրիստ. աստվածաբանություն, Աստվածաշնչի այլաբանական մեկնություն և փիլիսոփայություն:

Ա-ի աստվածաբան. դպրոցն իր ծաղկման առաջին շրջանն է ապրել III դ. սկզբին, երբ Պանտենոսի մահից հետո դպրոցը ղեկավարել են Կղեմես Ալեքսանդրացին (200–203) և Որոգինեսը (203–215): Սակայն երբ 215-ին Կարակալլա կայսրը գրավել է Ա., փակել է աստվածաբան. դպրոցը, հալածել դասախոսներին, Որոգինեսը հեռացել է Պաղեստինյան Կեսարիա և այնտեղ հիմնել նոր դպրոց՝ առաջնորդվելով Ա-ի դպրոցում իր մշակած և հաստատած մանկավարժ. ավանդույթներով, ուսման նույն ծրագրերով: Ա-ի դպրոցի երկրորդ շրջանն սկսվել է IV դ. սկզբից և իր ծաղկման գագաթնակետին հասել եկեղեցու հայրեր, Ա-ի պատրիարքներ Աթանաս և Կյուրեղ Ալեքսանդրացիների օրոք, որոնք նաև դպրոցի ղեկավարն ու ոգին էին: IV–V դդ. քրիստոսաբան. մեծ վեճերի շրջանում Ընդհանրական եկեղեցու պատմությունն ուղեկցվել է Ա-ի և Անտիոքի աստվածաբան. դպրոցների պայքարով, ու մինչև V դ. վերջը դավան. շարժումների մեջ առաջնորդող դերը պատկանել է Ա-ի դպրոցի աստվածաբանությանը: Ալեքսանդրյան դպրոցի քրիստոսաբանությունը խարսխված է «մի բնութիւն Բանին Աստուծոյ մարդացելոյ» բանաձևի վրա: Քրիստոսը կատարյալ Աստված է և կատարյալ մարդ: Աստվածությունը և Մարդեղությունն անփոփոխելի, անշփոթելի և անբաժանելի կերպով միացած են «մի բնության» մեջ: Այս միությունն էական և բնական միություն է և, միևնույն ժամանակ՝ անճառելի և անհասանելի մտքի համար: Ալեքսանդրյան ավանդությունը մերժում է ցանկացած բաժանություն և երկվություն Քրիստոսի մեջ: Մի է Քրիստոս՝ մարմնացյալ Բանը, մի աստվածամարդկային բնություն, մի անձ, մի դեմք, մի կամք, մի ներգործություն: Ալեքսանդրյան դպրոցի աստվածաբանության ամենանշանավոր ներկայացուցիչը Աթանաս Ալեքսանդրացին է: Նա քրիստ. ամբողջ աշխարհայեցողությունը կենտրոնացրել է փրկության գաղափարի մեջ և հաստատել քրիստոնեության էության ըմբռնումը որպես փրկության կրոնի էություն: Նրա բոլոր ձգտումներն ուղղված էին Փրկչին և փրկությանը, փրկության գաղափարի տեսակետից քրիստոնեության մեջ Քրիստոսի կենտրոնական նշանակությունը ճանաչելուն: Հիսուս Քրիստոսի անձնավորության մեջ աշխարհ է եկել կատարյալ և ճշմարիտ աստվածությունը: Փրկության խորհուրդը, որ է՝ Աստվածամարդու միջոցով մարդկության փրկությունը աստվածային կյանքի համար, Աթանաս Մեծը դարձրել է քրիստ. կրոնի մեծ սկզբունքը, աստվածաբանության ուղղությունը: Աթանաս Ալեքսանդրացին փրկության գաղափարը խտացրել է «Աստված մարդացավ, որպեսզի մարդ աստվածանա» բանաձևի մեջ, որը և եղել է քրիստոսաբանության արևելաքրիստոնեական ընկալման առանցքը: Ա-ի դպրոցը շեշտել է Քրիստոսի աստվածությունը, Անտիոքի դպրոցը՝ Քրիստոսի մարդ լինելը: Քրիստոսի մեջ շեշտելով մարդը («խոստովանեսցուք զոր ի մարդումն Աստուած»)՝ Անտիոքի դպրոցի ներկայացուցիչները գտնում էին, որ Քրիստոսն ամենակալ Աստծուն երկրպագակից մարդ է, ունի երկու բնություն՝ Աստված առանձին, մարդն առանձին, նրանք գոյություն ունեն իրարից անջատ, մեկը՝ ճշմարտապես բնությամբ որդի, իսկ մյուսը շնորհիվ որդեգրության՝ Աստված: Ա-ի և Անտիոքի դպրոցների աստվածաբան. համակարգերի, քրիստոսաբան. խոստովանությունների իրարամերժությունն արտահայտվել է հետևյալ բանաձևով. «Ինքը Աստվածն է մարդ դարձել», «մարդացյալ Աստված» (Ա-ի դպրոց) և «Մարդ, որն աստվածացել է», «Աստվածազգեստ մարդ» (Անտիոքի դպրոց):

Ա-ի դպրոցի ինքնուրույն հոսանք է կապադովկյան հայրերի (Բարսեղ Կեսարացի, Գրիգոր Նազիանզացի, Գրիգոր Նյուսացի) աստվածաբանությունը, որը կրում է Աթանաս Ալեքսանդրացու և, հատկապես, Որոգինեսի ազդեցությունը: Իր առանձնահատկություններով հանդերձ կապադովկյան հայրերի աստվածաբան. վարդապետությունը ալեքսանդրյան դպրոցի աստվածաբանության նոր շրջանն էր: Ա-ի, ինչպես և Անտիոքի աստվածաբան. դպրոցները փակվել են VI դ., բյուզ. կայսր Հուստինիանոս I-ի օրոք (527–565): Հայ եկեղեցականի մասին ամենահին տեղեկությունը կապված է Ա-ի աթոռի հետ: Եվսեբիոս Կեսարացին իր «Պատմութիւն եկեղեցւոյ» աշխատության մեջ վկայում է, որ Ա-ի Դիոնիսիոս եպիսկոպոսը (248–265) նամակ է գրել հայոց Մեհրուժան եպիսկոպոսին (ըստ Ն. Ադոնցի՝ նրա նստավայրը գտնվել է Ծոփաց աշխարհի Անգեղ գավառում): Դիոնիսիոս Ալեքսանդրացին Մեհրուժան եպիսկոպոսի կարծիքն է հարցրել քրիստոնյաների դեմ Դեկոս կայսրի (250–253) հալածանքների ժամանակ քրիստոնեությունն ուրացածներին ապաշխարությամբ կրկին եկեղեցի ընդունելու վերաբերյալ: V–VI դդ. կրթություն ստանալու համար Հայաստանից Ա. են մեկնել հայ երիտասարդներ, որոնց թվում՝ պատմահայր Մովսես Խորենացին, Դավիթ Անհաղթը: V դ. վերջին Ա-ի պատրիարք Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառություն» հակաքաղկեդոն. երկի հայերեն թարգմանությամբ, այնուհետև 506-ին Դվինի եկեղեց. ժողովում Քաղկեդոնի մերժմամբ Հայ եկեղեցին կանգնել է ալեքսանդրյան աստվածաբանության դիրքերի վրա՝ մերժելով հանգանակի վրա ավելացված, ալեքսանդրյան ավանդությանը և երեք տիեզերաժողովների դավանությանը հակասող ամեն մի նորամուծություն:

Գրկ. Տեր-Մինասյան Ե., Ընդհանուր եկեղեցական պատմութիւն, Էջմիածին, 1908: Սագարդա Ն., Յոյն-Արևելքի հին եկեղեցական աստուածաբանական գիտութիւնը իւր ծաղկման շրջանում, Էջմիածին, 1910: Օրմանյան Մ., Հայ եկեղեցին, ԿՊ, 1911: Հատիտյան Ա., Ալեքսանդրիայի եկեղեցու մեծ հայրապետները Բ–Ե դարերում, «Էջմիածին», 1981, դ 8: Quasten J., Patrology, v. 2–3, Utrecht, 1966.

Արտաշես Ղազարյան

ԱԼԻՇԱՆ Ղևոնդ (Ալիշանյան Քերովբե Պետրոս-Մարգարի) [6(18).7.1820, Կ. Պոլիս – 9(22).11.1901, Ս. Ղազար, Վենետիկ], բանասեր, պատմաբան, աշխարհագրագետ, բանաստեղծ, թարգմանիչ: Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամ 1838-ից: Ծնվել է դրամագետհնագետի ընտանիքում: Ուսանել է Կ. Պոլսի Չալըխյան վարժարանում (1830–32), Վենետիկի Մխիթարյանների վարժարանում (1832–41): 1841–50-ին, ապա 1866–72-ին՝ ուսուցիչ (1848ից՝ տեսուչ) Վենետիկի Ռափայելյան, 1859–61ին՝ Փարիզի Մուրատյան վարժարաններում, 1849–51-ին՝ «Բազմավեպի» խմբագիր, 1870-ից վարել է միաբանության աթոռակալի պարտականությունը, 1872-ից ամբողջովին նվիրվել գրական գործունեության: Ֆրանս. ակադեմիայի Պատվո լեգեոնի դափնեկիր (1886), Իտալիայի Ասիական ընկերության (1887), Մոսկվայի հնագիտ. ընկերության (1894), Վենետիկի ակադեմիայի (1896), Սանկտ Պետերբուրգի հնագիտ. ընկերության (1896), Ենայի փիլ. ակադեմիայի (1897) պատվավոր անդամ և դոկտոր:

Ա-ի գիտագեղ. գործունեությունն սկսվել է 1843-ից՝ «Բազմավեպում» տպագրված արձակ ու չափածո և գիտաճանաչող. գործերով, որոնց թվում է նրա բանաստեղծ. ժառանգության բարձրակետը՝ «Նահապետի երգերը»: «Սոփերք Հայկականք» մատենաշարով Ա. ընդլայնել է հայ հին գրականության հրատարակման շրջանակն առավել պարզ շարադրանք ունեցող մատենագր. մանր երկերով, որոնք նպաստելու էին Հայ եկեղեցու և դպրության առաջին դարերի պատմության հարցերի լուսաբանմանը: Օսմ. կայսրությունում հայության դեմ ուժեղացող հալածանքների պայմաններում, «Սոփերք Հայկականքի» հերոսների օրինակով, Ա. այլաբանության ու փոխաբերության լեզվով և պատմ. զուգահեռների միջոցով հորդորել է հավատարիմ մնալ հայրենատուր ավանդներին և նահատակների արյամբ ոռոգված հողին: Նույն նպատակին է ծառայել նաև Ա-ի գեղ. արձակը՝ «Յուշիկք հայրենեաց հայոցը» (հ. 1–2, 1869– 1870): Այստեղ հեղինակը, ըստ Հայ եկեղեցու Տոնացույցի, ներկայացրել է Հայոց պատմության ու մշակույթի նշանակալից 33 դրվագներ, որոնցում դիմել է Հայկ Նահապետի նորօրյա շառավղին՝ պատանի Հայկակին՝ պատգամելով հավատարիմ մնալ աստվածադիր օրենքներին և հայրենատուր ավանդներին: 1850-ական թթ. Ա., շարունակելով Մխիթարյան աշխարհագրագիտության ավանդները, ձեռնամուխ է եղել պատմ. Հայաստանի նահանգների գավառ առ գավառ տեղագրությանը: Ա. ծրագրել էր պատմ. Հայաստանի նահանգներն ու գավառները տեղագրել 20–22 մեծադիր հատորներով, սակայն մասնակիորեն է իրականացրել իր ծրագիրը՝ հրատարակված չորս հատորով՝ «Շիրակ» (1881), «Սիսուան» (1885), «Այրարատ» (1890) և «Սիսական» (1893): Դրանք ներկայացրել է համաձայն հին Հայաստանի նահանգների վարչ. բաժանման՝ հանգամանորեն անդրադառնալով նաև պատմ. հուշարձաններին, վանքերին ու եկեղեցիներին, հոգևոր-մշակութ. կենտրոններին: Կյանքի վերջին շրջանում, ի մի բերելով հայագիտության տարբեր բնագավառներին վերաբերող նյութերը, Ա. հրատարակել է «Հայ-Բուսակ կամ Հայկական բուսաբառութիւն» (1895) և «Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց» (1895) ուսումնասիրությունները: «Հին հաւատքում» միմյանցից հեռու բնակվող ժողովուրդների պաշտամունք. ընդհանրությունները և դրանք արտահայտող բառերի հաճախ միևնույն արմատից ծագելը բացատրում է այն հանգամանքով, որ սկզբնապես բոլորը պաշտել են ճշմարիտ Աստծուն, այնուհետև շեղվել են ճշմարիտ հավատքից՝ կռապաշտ. ու հեթանոս. մոլորություններով և այս խոտորումներով հանդերձ պահպանել սկզբն. հավատքի հեռավոր հիշողությունը: Ըստ Ալիշանի, ոչ թե հեթանոս. սովորություններն են քրիստ. վերիմաստավորման ենթարկվել, այլ պաշտամունքային յուրաքանչյուր ձև, լինելով ճշմարիտ հավատքի խաթարված վիճակ, իր նախասկզբին է գալիս քրիստոնեությամբ: Ա-ի ավելի քան կեսդարյա գիտագեղ. գործունեության ամփոփումն է «Հայապատումը» (1901): Երկի առաջին մասը՝ «Պատմիչք Հայոց»ը, նվիրված է հայ պատմագրության պատմությանը, երկրորդը՝ «Պատմութիւնք Հայոց»-ը, տարբեր պատմիչներից ընտրված և դեպքերի ժամանակագր. կարգով խմբավորված 400 հատվածներով ներկայացնում է վաղագույն շրջանից մինչև XVII դ. Հայոց պատմությունը: Ա. իր գիտ. մեթոդաբանությունը խարսխել է հոգևոր աշխարհայացքի վրա: Համաշխ. պատմությունից բխեցնելով հայոց պատմությունը, որի սկզբնավորումը, ըստ Ա-ի, նույնանում է Ծննդոց գրքին, հեղինակն այն հասցրել է մինչև բաբելոնյան աշտարակաշինությունը, ապա շարունակել Հայկ Նահապետով: Ա-ի անխախտ համոզմամբ՝ Դրախտը գտնվել է Հայաստանում: Այդ հավաստելու համար, ի տարբերություն իր նախորդների, չի բավարարվել միայն Աստվածաշնչի և Ընդհանրական եկեղեցու հայրերի խոսքերի վկայակոչմամբ, այլ դիմել է ժամանակի բնագիտության, երկրաբանության, բուսաբանության, հնէաբանության ու մյուս գիտակարգերի քննությամբ վեր հանված փաստական տվյալներին ու նյութերին: «Դրախտ Հայաստանիի» մխիթարյան ըմբռնումը, թե Դրախտը գտնվել է Հայաստանում, ու Ջրհեղեղից հետո կյանքը վերստին նորոգվել է Հայաստանից՝ Արարատի փեշերից, արտացոլվել է [Ա-ի աշխարհագր. հատորներից և «Հայաստան յառաջ քան զլինելն Հայաստան» (հրտ. 1904) անավարտ գործից բացի] նաև նրա բանաստեղծություններում («Հայրունի») և գեղ. արձակում: Հեղինակը ազգ. հայրենասիրականի ու հոգևոր եկեղեցականի շաղկապվածության գաղափարը «Յուշիկների» վերջաբանում սահմանել է հետևյալ տողերով. «Հաւատարիմն Աստուծոյ և իր անձին՝ հաւատարիմ է և հայրենեաց: Անհաւատարիմն հայրենեաց՝ չէ հաւատարիմ և իր հոգւոյն և ոչ երկնից»: Եկեղեցու հայրերի ու տարբեր ստեղծագործողների հոգևոր-կրոն. խորհրդածությունների մի գեղեցիկ ծաղկաքաղ է Ա-ի կազմած ու հրատարակած «Սնունդք սրտի եւ հոգւո» (1888) գրքույկը: Կրոն. շեշտված դրոշմ են կրում նրա բանաստեղծ. ժառանգությունն ամփոփող «Նուագքի» (հ. 1–5, 1857–58) հատորները («Մանկունի», «Մաղթունի», «Հայրունի», «Տերունի», «Տխրունի»): Հայաստանում առաքելական քարոզչությանը, քրիստոնեության տարածմանը և Հայոց դարձին է նվիրված «Արշալոյս քրիստոնեութեան հայոց» (1901) գիտագեղ. երկը: Ա. իր գրեթե բոլոր ստեղծագործությունների տարբեր հատվածներում անդրադարձել է եկեղեցուն, նրա նահատակներին և նշանավոր սրբերին:

Երկ. Հայոց երգք ռամկական, Վնտ., 1852: Քաղաքական աշխարհագրութիւն, Վնտ., 1853: Շնորհալի եւ պարագայ իւր, Վնտ., 1873: Հայ-Վենետ, Վնտ., 1896: Ճառք հոգեւորք վասն միանձանց, մաս 1, 2, Վնտ., 1904, 1927:

Գրկ. Երեմյան Ս., Կենսագրութիւն հ. Ալիշանի, Վնտ., 1902: Սարինյան Ս., Հայկական ռոմանտիզմ, Ե., 1966: Շտիկյան Ս., Ալիշանի գեղարվեստական ստեղծագործությունը, Ե., 1967:

Վարդան Դևրիկյան

ԱԽԱԼՑԽԱՅԻ Ս. ՎԱՐԴԱՆԱՆՑ ԵԿԵՂԵՑԻ, Ս. Նշան, ՎՀ Ախալցխա քաղաքի Մարդա թաղամասում, Ս. Նշան բլրի վրա, երբեմնի Զարեհնու Ս. Նշան եկեղեցու (հիշատակված XVII դ.) տեղում: Կառուցումը սկսվել է 1862-ի մարտին, Ախալցխայի առաջնորդական փոխանորդ Գրիգոր վրդ. Սագինյանի նախաձեռնությամբ և մեծահարուստ մահտեսի Վարդան Վարդանյանցի հովանավորությամբ: Օծումը և անվանակոչությունը տեղի են ունեցել 1863-ին, իսկ շին. աշխատանքները վերջնականապես ավարտվել են 1868-ին: Ա. Ս. Վ. ե. 3 մուտքերով, կենտրոնագմբեթ, ութանիստ մույթերով, արմ-ից կից՝ եռահարկ, իսկ ճակտոնների գագաթներին՝ քառասյուն փոքր զանգակատներով կառույց է: Ներսում կան երկու մույթեր, իսկ խորանի 2 կողմերում՝ մեկական ավանդատուն: 1887-ին եկեղեցու բակում ամփոփվել է Ախալցխայի պատվավոր քաղաքացի, մեկենաս Վարդան Վարդանյանցի, ավելի ուշ՝ նաև նրա կնոջ աճյունը: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.2, 2-րդ պատկերը:

Սամվել Կարապետյան

ԱԽԹԱԼԱՅԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ, ՀՀ Լոռու մարզի Ախթալա քաղաքում, ժայռապատ խոր ձորերով եզերված բարձրադիր ընդարձակ հրվանդանի վրա: Վաղ միջնադարում բնակավայրը կոչվել է Ագարակ, XII–XIII դդ.՝ Պղնձահանք, իսկ Ախթալա անվանումն ստացել է ուշ միջնադարում: Ա. Ս. Ա. վ. եղել է Հս. Հայաստանի ամենախոշոր քաղկեդոնիկ վանքը, XII–XIII դդ. կատարել է հոգևոր, կրթ. ու մշակութ. զգալի դեր: Վանքի տարածքը շրջապատված է X դ. Կյուրիկյան Բագրատունիների օրոք կառուցված ամրոցի բրգավոր պարսպապատերով, որոնք ձգվում են հս-ից հվ., հրվանդանի ամբողջ պարագծով: Գլխ. մուտքը հս-ից է: Այն թաղակապ ձգված սրահ է, որից արլ. բարձրանում է շրջանաձև հատակագծով եռահարկ բրգաձև աշտարակը: XIII դ. Իվանե Ա Զաքարյանը վանքը վերածել է քաղկեդոնիկ մենաստանի: Պղնձահանքը դարձել է Գուգարքի վրացադավան հայերի կրոն. կենտրոն, հայ-վրաց. կրթարան: Ա. Ս. Ա. վ-ում XIII դ. գործել է Սիմեոն Պղնձահանեցին: Վանքում հավասարապես ուսումնասիրվել է հայկ. և վրաց. մատենագրություն: Պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի վկայությամբ, Իվանե Ա Զաքարյանն այստեղ է պահել իշխան Վասակ Պռոշյանի ընծայած՝ Օրբելյանների «Աստվածընկալ Սուրբ Խաչը», որն էլ Իվանե Ա 1216-ին նվիրել է Նորավանքին: Պատմիչներ Վարդան Արևելցու և Կիրակոս Գանձակեցու վկայությամբ, 1227-ին Ա. Ս. Ա. վ-ում՝ իր իսկ կառուցած եկեղեցու դիմաց է թաղվել Իվանե Ա-ն: 1250-ին վանքում, հոր կողքին է թաղվել նաև Իվանեի որդի Ավագ Զաքարյանը: Ա. Ս. Ա. վ-ի գլխավոր՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցին (XIII դ.) գտնվում է ամրոցի կենտրոնում և ունի մեկ զույգ ութանիստ մույթերով գմբեթավոր հորինվածք: Եկեղեցու աղոթասրահն արլ-ում ավարտվում է Ավագ խորանով, որի երկու կողմերում կրկնահարկ ավանդատներն են: Գմբեթը (չի պահպանվել) բարձրացել է երկու մույթի և խորանի եզրապատի հետ համատեղված որմնամույթերի միջև գցված կամարների վրա: Եկեղեցու ճակատների հարդարանքում առանձնանում են զույգ պատուհանների միջից բարձրացող մեծադիր քանդակազարդ խաչերն ու շքամուտքերը: Արլ. ճակատը մշակված է եռանկյունաձև խորշերով: Ս. Աստվածածին եկեղեցուն արլ-ից կցված են սրահ և փոքր, արտաքին հարուստ դեկորատիվ հարդարանքով թաղածածկ, ուղղանկյուն խորանով եկեղեցի (XIII դ.): Վանքի բակի հս-արմ. կողմում կանգուն է միանավ, թաղածածկ եկեղեցին (XIII դ.)՝ արլ. ճակատից դուրս եկող կիսաշրջանաձև խորանով: Վանքն ունեցել է բնակելի և տնտ. շինություններ, որոնցից պահպանվել են արլ. պարսպապատին հարող կրկնահարկ կառույցի պատերը: 1976–78-ին Ա. Ս. Ա. վ. մասնակի վերանորոգվել է:

Ս. Աստվածածին եկեղեցու ներսն ամբողջությամբ (բացի հս-արմ. մասից) նկարազարդված է: Պատերը, մույթերը, կամարները, խորանը ծածկված են Հին ու Նոր կտակարանների առանձին դրվագներ պատկերող երկշերտ բարձրարվեստ որմնանկարներով (XIII դ.): Խորանի գմբեթարդին Աստվածածինն է՝ գահին նստած, նրանից ցած՝ «Հաղորդություն» տեսարանն է, ներքևում՝ երկու շարքով, ողջ հասակով սրբերը (Բարսեղ Մեծը, Հռոմի Սեղբեստրոս պապը, Հակոբ Մծբնացին, Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, Եվսեբիոս Կեսարացին ևն): Հս. պատի վերին մասում Աստվածածնի պատկերագրության երեք դրվագներն են, եկեղեցու հվ-արմ. կողմը նվիրված է ս. Հովհաննես Մկրտչին: Սյուներին, միջնապատերին, կամարներին տարբեր սըրբերի դիմապատկերներն են, որոնց շարքում առավել տպավորիչ են սյունակյացները: Արտակարգ բազմազան են զարդանկարները: Տարբեր տոնայնությամբ ու հնչեղ գույները, կապույտ ֆոնի հետ զուգակցված, ուժեղացնում են որմնանկարների հանդիսավորությունը և ճոխությունը: Որմնանկարների ստորին շերտը, ավետարանական թեմաներով, անմիջական աղերս ունի XI դ. հայկ. մանրանկարչության, հատկապես «Մողնու Ավետարան»-ի պատկերազարդման հետ: Այդ նմանությունն արտահայտվում է ոչ միայն որմնանկարների պատկերագրության մեջ, այլև մանրամասներում (դեմքերում, հագուստում ևն): Իսկ որմնանկարների վերին շերտը ոճով մոտ է բյուզ. արվեստին: Հայկ. մանրանկարչության հետ ոճական ընդհանրությունները, վրաց. և հուն. արձանագրությունները վկայում են, որ Ա. Ս. Ա. վ-ի որմնանկարները կատարել են քաղկեդոն. հայ նկարիչներ: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.2, 3-րդ պատկերը:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Ոսկյան Հ., Գուգարքի վանքերը, Վնն., 1960: Եղիազարյան Հ., Ախթալայի վանքը և նրա հետ կապված Ախթալա ավանի մյուս հուշարձանները, «Էջմիածին», 1968, դ 7: Մուրադյան Պ., Հայաստանի վրացերեն արձանագրությունները, Ե., 1977: Շախկյան Գ., Լոռի. Պատմության քարակերտ էջերը, Ե., 1986: Д у р н о в о Л., Очерки изобразительного искусства средневековой Армении, М., 1979; L i d o v A., The Mural Painting of Akhtala, Moskow, 1991. Lidov A., The Mural Painting of Akhtala, Moskow, 1991.

Ալեքսանդր Ջալալյան
Նիկոլայ Քոթանջյան

ԱԿԱՆՑ ԱՆԱՊԱՏ, Ակներ վանք, Կիլիկյան Հայաստանի գլխավոր վանքերից, գրչության, մանրանկարչության և գիտության խոշոր կենտրոն: Գտնվել է Ցախուտ և Բարձրբերդ գավառների սահմանագլխին, Բարձրբերդ բերդի մերձակայքում, Ակներ գյուղի շրջակայքում, աղբյուրաշատ վայրում: Անվանումը ծագել է ակն, ակներ, ակունք բառերից: Վանքը կառուցել է Լևոն Բ թագավորը 1198–1203-ին, օծել է Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Զ Ապիրատը: Գործելով Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության քաղ. և ռազմ. հզորության ժամանակաշրջանում՝ վանքը եղել է նաև պետության դիվանագիտ. ու հոգևոր գործերի խորհրդարան: Ա. ա-ի մասին վկայություններ են թողել Սամուել Անեցին (XII դ.), Կիրակոս Գանձակեցին (XIII դ.), Վահրամ Րաբունին (XIII դ.), Հեթում Պատմիչը (XIV դ.), Դավիթ Բաղիշեցին (XVII դ.): Համակառույցի կազմում հիշատակվում են երեք եկեղեցիներ՝ Ս. Աստվածածին, Ս. Հակոբ (կամ Ս. Նշան) և Ս. Առաքելոց: Ա. ա. իր գոյության համեմատաբար կարճ ժամանակամիջոցում համահայկ. հռչակ է վայելել գրչության արվեստով: Վկայություններ կան նաև Արլ. Հայաստանի հետ կապերի մասին: Գրչության դպրոցից մեզ հասած ամենահին ձեռագիրը 1215-ից է, ամենաուշը՝ 1342-ից: Վանքում ընդօրինակվել են բազմաթիվ հոգևոր ճառերի ժողովածուներ, Ժամանակագրություններ, Ավետարաններ, Մաշտոց, Նարեկ, Շարակնոց, Ագաթանգեղոսի Պատմությունը, մեկնություններ ևն (մեզ է հասել շուրջ 30 ձեռագիր), որոնց հիշատակարաններում տեղեկություններ կան ժամանակի դեպքերի, պատմ. անձերի մասին: Գրչության բարձր արվեստով նշանավոր են Պետրոսի, Դավթի, Բարսեղի, Ղազարի, Վարդանի, Ներսեսի, նրա որդի Սերովբեի և այլոց ձեռագրերը: Ա. ա-ի միաբաններից էր պատմիչ Գրիգոր Ակներցին: Նա, 1273-ին կատարելությամբ ընդօրինակելով Միքայել Ասորու «Ժամանակագրութիւն»-ը, գրել է նաև «Պատմութիւն վասն ազգին նետողաց» աշխատությունը: Ա. ա. եղել է XIII դ. կիլիկյան մանրանկարչության վերելքի շրջանի ինքնատիպ կենտրոններից մեկը, Գռների և Բարձրբերդի գրչատների հետ կազմել Հովհաննես Արքաեղբայր րաբունապետի մանրանկարչական «դպրոցը», որտեղ մշակվել է գրքի գեղ. ձևավորման մի ոճ, որի առանձնահատուկ կողմերն են՝ մարդկային մարմնի համաչափությունների և զարդապատկերների առանձին դրվագների ճիշտ վերարտադրությունը, պատկերագր. որոշ կանոնների ինքնատիպ լուծման ձգտումը, կատարման յուրահատուկ գրաֆիկական տեխնիկայի կիրառումը: Ա. ա-ում ընդօրինակված և պատկերազարդված ձեռագրերից նշանավոր են 1287-ի Ավետարանը, «Վասակ իշխանի Ավետարանը», որոնց նախատիպն է եղել «Կեռան թագուհու Ավետարանը» (1272)՝ նվիրված «Ի վանս որ կոչի Ակներ»: Ա. ա-ում են գործել Պողոս, Գրիգոր, Կարապետ, Հովհաննես ծաղկողները, Ըռուբեն, Բարսեղ քահանա կազմողները և ուրիշներ: Ա. ա-ի միաբանությունը եռանդուն մասնակցություն է ունեցել Կիլիկյան Հայաստանի կրոնաեկեղեց. գործերին: Հայոց Գրիգոր Է Անավարզեցի կաթողիկոսը 1306-ին Հեթում Բ-ին ուղղած մի թղթում հիշում է Ա. ա-ի միաբանությունը՝ որպես պարկեշտ, կատարյալ և խելոք մարդկանցից կազմված հաստատություն: 1307-ի Սսի եկեղեց. ժողովին մասնակցել են նաև Ակների պատգամավորները՝ հանձին Վարդան վարդապետի և Սարգիս վանահոր: Գահից հրաժարվելուց հետո Ա. ա-ում է առանձնացել Հեթում Ա թագավորը (1226–70): Այնտեղ է թաղված Լևոն Բ թագավորի սիրտը, ինչպես և Պաղտին մարաջախտը, իշխաններ, հոգևորականներ: XIV դարից հետո Ա. ա-ի անունն այլևս չի հիշատակվում (հավանաբար ավերել են եգիպտ. զորքերը՝ 1375-ին Սիսը պաշարելու ժամանակ): Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.3, 1–2-րդ պատկերները:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Օրմանյ ան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Ակինյան Ն., «Ականց կամ Ակների վանքը», տես նրա Մատենագրական հետազոտություններ, հ. 5, Վնն., 1953: Ազարյան Լ., Կիլիկյան մանրանկարչությունը XII–XIII դդ., Ե., 1964, էջ 76–88: ՄելիքԲախշյան Ս., Ակների գրչության դպրոցը, ԲԵՀ, 1968, դ 3:

ԱԿԻՆՅԱՆ Ներսես Հակոբի (ավազանի անունը՝ Գաբրիել, 10.9.1883, Արդվին – 28.10.1963, Վիեննա), բանասեր, ձեռագրագետ, պատմաբան, մանկավարժ: Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության անդամ (1901), Վիեննայի համալսարանի փիլ. պատվավոր դ-ր (1954): Նախն. կրթությունն ստացել է Արդվինում, ապա 1895-ին ընդունվել Վիեննայի Մխիթարյանների վարժարանը: Առաջին ուսուցիչն է եղել Հ. Տաշյանը: Հետևել է Վիեննայի համալսարանի հու- նա-հռոմ., բյուզ. մշակույթի պատմության, հունարենի, լատիներենի, ասորերենի դասընթացներին, հմտացել աստվածաբանության, փիլիսոփայության մեջ, աշակերտել ավստրիացի արվեստաբան, հայ ճարտ-յան և արվեստի նշանավոր հետազոտող Յ. Ստրժիգովսկուն, հետագայում դարձել նրա խորհրդատուն, ապա և աշխատակիցը: Համալսարանի դասընթացներն ավարտելուց հետո 1907-ին ձեռնադրվել է քահանա և պաշտոնավարել Վիեննայի Մխիթարյանների Մայրավանքում. 1907ին՝ ուսուցիչ դպրեվանքում, 1908–11-ին՝ փոխտնօրեն, 1916–20-ին՝ տնօրեն, 1909–63ին՝ միաբանության մատենադարանապետ, միաժամանակ (ընդհատումներով)՝ «Հանդես ամսօրյայի» խմբագիր: 1931-ին ընտրվել է Մխիթարյան միաբանության ընդհանուր վարչության անդամ, 1931–37-ին՝ Մայրավանքի մեծավոր, հյուրընկալ: Հայ մշակույթն ուսումնասիրելու համար շրջել է «երկրէ երկիր», «բախել ամեն դուռ», հավաքել բազմահազար հայերեն ձեռագիր ու տպագիր գրքեր: 1912-ին Ս. Էջմիածնում մասնակցել է Գևորգ Ե Սուրենյանցի կաթողիկոսական օծմանը, այցելել Գառնի, Այրիվանք, Անի, ապա և ուրիշ հնավայրեր: Առաջին համաշխ. պատերազմի ժամանակ դրամ է հանգանակել, օգնել հայ տարագիրներին ու գերիներին: 1923–29-ին աշխատել է Ս. Էջմիածնի ձեռագրատանը: 1929ին կալանավորվել է, 40 օր անց ազատվելով՝ ստիպված հեռացել է Հայաստանից: Այնուհետև շարունակել է իր ուսումնասիրությունները Բեռլինում, Մյունխենում, Տյուբինգենում, Փարիզում, Լեհաստանում, Հռոմում, Լիվոռնոյում, Երուսաղեմում: Երկրորդ համաշխ. պատերազմի պատճառով յոթ տարի մնացել է Բեյրութում, 1946-ի աշնանը վերադարձել Վիեննա: Ա. թողել է ավելի քան 40 ուսումնասիրություն, որոնք վերաբերում են միջնադարյան մատենագրության ու հայագիտության տարբեր հարցերի վերլուծմանն ու բնագրագիտ. խնդիրներին: Հայագիտությունը Ա-ին է պարտական աշխարհի տարբեր ծայրերում գտնվող հայերեն բազմաթիվ ձեռագրերի բովանդակությանը ծանոթանալու համար: Նրա ջանքերով են հրատարակվել Կիպրոսի, Լեհաստանի, Ուկրաինայի հավաքածուների ձեռագրացուցակները, ստեղծվել Հայ և Վրաց եկեղեցիների բաժանման պատմության քիչ թե շատ ամբողջ. պատկերը («Հայ-վրացական յարաբերութիւնք Դ-Է դարուն մէջ», 1907): Ա-ին մշտապես հետաքըրքըրել է Հայ եկեղեցու հազարամյա (ըստ նրա, Հայ եկեղեցին սկզբնավորվել է III դ. 20-ական թթ.) և մատենագրության ողջ պատմությունը, որոնց համար հաճախ առաջարկել է ինքնատիպ ժամանակագրություն: «Դասական հայերէնը և Վիեննական Մխիթարեան դպրոցը» (1932) մենագրությունում թվագրել է հայ մատենագրության վաղ շրջանի երկերը, հունաբան դպրոցի թարգմանություններից առանձնացրել դասական հայերենով գրված գործերը: Անդրադարձել է Ընդհանրական եկեղեցու հայրերի և մատենագիրների՝ Տիմոթեոս Կուզի, Իրենիոսի, Դիոնիսիոս Արիոպագացու, Հովհան Ոսկեբերանի, Հովհաննես Աստվածաբանի, Եփրեմ Ասորու, Պրոկղ Դիադոխոսի, Հովհան Կլիմաքոսի, Հովհան Դամասկացու և այլոց երկերին, հայ մատենագրության մեջ հայտնաբերել, ուսումնասիրել ու հրապարակել է դրանք: Ա-ի ուսումնասիրությունների հիմն. առարկաներն են հայ ինքնուրույն և թարգմ. գրականությունը, մատենագր. երկերի բնագրագիտ. քննությունը: Նա փորձել է սպառիչ տեղեկություններ հաղորդել իրեն հետաքըրքրող այս կամ այն երկի վերաբերյալ, սակայն միջնադարյան բնագրերը երբեմն վերաձևել է, հարմարեցրել իր տեսություններին, ինչին «զոհ» են դարձել Ագաթանգեղոսը, Եղիշեն, Ղազար Փարպեցին, Մովսես Խորենացին, Ղևոնդը, Սեբեոսը, Կորյունը և այլք: Ա. աշխատակցել է հայ., գերմ., անգլ. բազմաթիվ հանդեսների, իր շուրջը համախմբել նշանավոր գիտնականների, Եվրոպայի և Արևելքի մի շարք երկրներում դասախոսություններ կարդացել հայ ձեռագիր մշակույթի մասին, նպաստել հայագիտության զարգացմանը: Ա-ի անտիպ աշխատությունները պահվում են Վիեննայի Մխիթարյանների մատենադարանում:

Երկ. Մատենագրական հետազոտություններ, հ. 1– 6, Վնն., 1922–64: Քրիստոնեութեան մուտքը Հայաստան և Վրաստան, Վնն., 1949: Ներսես Լամբրոնացի արքեպիսկոպոս Տարսոնի. կյանքը և գրական վաստակը…, Վնն., 1956: Եվսեբիա եպիսկոպոսի Եմեսացւոյ ճառք, ՀԱ, 1956–59: Դավիթ Հարքացի Անհաղթ փիլիսոփա. կյանքը և գործերը, Վնն., 1959:

Գրկ. Հրանտ Արմեն, Խորենացի, Եղիշե և Հ. Ներսես Ակինյան, Երուսաղեմ, 1951: Ինգլիզյան Վ., Հ. Ներսես վրդ. Ակինյան – հայ բանասերը, Վնն., 1954:

Ազատ Բոզոյան

ԱԿՈՌԻԻ Ս. ՀԱԿՈԲ ՎԱՆՔ, Մեծ Մասիս լեռան հյուսիս-արևելյան լանջի վիհի եզրին, Ակոռի գյուղից վերև: Հիմնվել է IV դ., այն տեղում, որտեղ, ըստ ավանդության, ս. Հակոբ Մծբնացին հրեշտակից ստացել է Նոյյան տապանի մի կտոր: Ա. Ս. Հ. վ-ի եկեղեցին ունի խաչաձև գմբեթավոր հորինվածք, կառուցվել է սև որձաքարով: Պատերին ունեցել է XIII–XIV դդ. նվիրատվական արձանագրություններ: Վանքի ուղղանկյուն պարիսպներին ներսից կից են եղել միաբանների կացարաններն ու օժանդակ շինությունները: Ա. Ս. Հ. վ-ում պահվել են ս. Հակոբ հայրապետի կարծեցյալ մատը և Նոյյան տապանի փայտի կտորը՝ միմյանց շղթայով ամրացված (այժմ գտնվում է Ս. Էջմիածնում): Վանքի մոտ բխել է սրբազան աղբյուր, որի ջրով հայ շինականները ցողել են արտերը՝ մորեխներից պաշտպանելու համար: Ա. Ս. Հ. վ. կործանվել է 1840-ի հուլիսի 2-ի երկրաշարժից՝ գյուղի և Ակոռիի Ս. Առաքելոց վանքի հետ միասին ընկղմվելով լեռան խորխորատը: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.3, 3-րդ պատկերը:

Գրկ. Էփրիկյան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վնտ., 1903: Parrot F., Reis zum Ararat, Lpz., 1985.

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՂ, անարյուն զոհաբերության նյութ կամ ընծա, որ կիրառվում է եկեղեցիներում: Հոգևոր առումով ունի մաքրագործիչ, պահպանիչ և զորացուցիչ նշանակություն: Ավանդված է դեռևս Հին կտակարանից, մովսիսական օրենքով. «Ձեր ամեն մի զոհաբերությունը Տիրոջը թող աղով աղվի. ձեր զոհաբերություններից չպակասեցնեք Աստծու ուխտի աղը. բոլոր զոհաբերությունների ժամանակ ա՛ղ մատուցեցեք» (Ղևտ. 2.13): Ա. մատուցվում էր մյուս անարյուն զոհաբերությունների՝ ալյուրի, ձեթի, խունկի, ցորենի և այլ ընծայաբերումների շարքում, որպես երախայրիք Աստծո սեղանին կամ եկեղեցուն: Նոր կտակարանում Ա-ի խորհրդաբանությունը կապվում է առաքյալների և առհասարակ հավատացյալ մարդու հետ, ինչպես հավաստում է տերունական խոսքը. «Դո՛ւք եք երկրի աղը…» (Մատթ. 5.13, Մարկ. 9.49, Ղուկ. 14.34–35): Ա. օգտագործվում է մատաղի ժամանակ: Աղօրհնեք, Հայ եկեղեցում ընդունված խորհրդապաշտական արարողություն: Ըստ Սահակ Ա Պարթևի եկեղեց. կանոնների և Ներսես Շնորհալու «Թուղթ ընդհանրականի», Ա-ի օրհնությունը հաստատել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: Օրհնված Ա. զոհաբերվող (մատաղացու) կենդանուն տալով՝ վերացվում է նախնական մեղքը, քանզի Ադամի և Եվայի պատվիրանազանցության պատճառով անիծվել են իրենց հետ դրախտում եղած կենդանիները ևս, ինչպես նաև ողջ երկիրը: Քահանայի օրհնած աղը, մաքրելով տվյալ կենդանուն, արժանի է դարձնում նվիրաբերելու Աստծուն: Ա. օրհնվում է նաև Տնօրհնեքի (տես Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ հոդվածում) ժամանակ և այլ պարագաներում:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան
Լևոն Սարգսյան

ԱՂԱՆԴ, համաշխարհային այս կամ այն կրոնում (քրիստոնեություն, բուդդայականություն, մահմեդականություն ևն) ընդդիմադիր հոսանք, ուսմունք, դավանանք կամ վարդապետություն, որ խոտորվում է հիմնական կամ պաշտոնական դավանությունից և հակադրվում նրան: Քրիստոնեության ներսում Ա. է անվանվում մարդկանց (հավատացյալների) խումբը, որն անջատվել է հասարակայնորեն ընդունված հիմն. կրոնական ուսմունքից կամ համայնքից, համեմատաբար փոքրաթիվ է և ինքն իր մեջ պարփակված: Ա-ի հետևորդներն ապրում և քարոզում են իրենց «ուսուցչի» գաղափարներն ու բարոյական նորմերը: Աղանդավորների համոզմունքները հիմնվում են իրենց առաջնորդի կարծեցյալ առավելությունների, հեղինակության, նրա աստվածացման վրա, ինչը հանգեցնում է քրիստ. ուղղափառ վարդապետության ժխտման, Աստվածաշնչի աղավաղման կամ աղավաղված մեկնաբանման: Ուստի մեծամասնության կողմից Ա. համարվում է կեղծ, վնասակար և վտանգավոր:

Ա., հերետիկոսություն, հերձված հասկացությունների սահմանները այնքան էլ հստակ չեն: Հերետիկոսությունը տարբեր է հերձվածից, որը նույնպես նշանակում է մեկուսացում հավատացյալների եկեղեց. համայնքի կազմից: Հնում հերձված ասելով նկատի են ունեցել եկեղեցու դավանանքի այս կամ այն մեկնաբանությունը չընդունող կամ այլ կերպ մեկնաբանող քրիստ. ուղղությունները, մինչդեռ Ա. ասելով հասկացել են ոչ քրիստ. կրոնները: Ա-ի և հերետիկոսության տարբերությունն այն է, որ վերջինս նշանակում է ոչ այնքան մարդկանց ամբողջություն, որ հետևում է որոշակի ուսմունքի, որքան՝ հենց ուսմունքի բուն բովանդակությունը: Եվրոպայում Ա-ները (հատկապես Վերածննդից հետո) ժամանակի ընթացքում հասել են ճանաչման և կրոն. պայքարի ընթացքում՝ նայած իշխանությունների հետ ունեցած նրանց հարաբերություններին, երբեմն կոչվել են Ա-ներ, երբեմն էլ՝ եկեղեցիներ, դավանանքներ կամ կրոններ:

Ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ հիմն. հերետիկոս. վարդապետությունների ներկայացուցիչները մի որոշակի շրջանում՝ I–VII դդ., հանդես են եկել ոչ թե որպես եկեղեցու ուսմունքի և հեղինակության ժխտողներ, այլ իբրև այդ ուսմունքի այս կամ այն կետը մեկնաբանելու և բանաձևելու փորձ կատարողներ՝ չբացառելով դեռևս կայուն, դոգմատիկ բանաձևը: Հերետիկոս. այս շարժումների նախաձեռնողներն իրենց չեն համարել եկեղեց. ավանդության ընդդիմադիրներ, այլ հակառակը, հանդես են եկել որպես ավանդության արտահայտիչներ ու շարունակողներ: Եկեղեց. դատին ներկայացնելով իրենց դավանանքը՝ նրանք կամ ենթարկվել են նրա որոշումներին, կամ էլ, չհամաձայնելով, կտրել հաղորդակցությունը պաշտոն. եկեղեցու հետ և սկսել իրենց հատուկ կրոն. կյանքը: Առանձնանալով՝ նրանք իրենց դավանությունը վեր են դասել եկեղեցու ընդունած դոգմաներից: Ա. եզրույթը, որ նախն. շրջանում դիտվել է ընդամենը որպես հերետիկոսություն բառի հոմանիշ, այս շրջանում ձեռք է բերել առավել նվազ ծայրահեղական նրբիմաստ, քան հերետիկոսությունը: Հին և նորագույն ժամանակաշրջանի առանձին մտածողների և աղանդավորների կարծիքով՝ կրոն. ճշմարտությունը տրված է ոչ միայն Հին և Նոր կտակարաններում. նրա հատիկները ցանված են ամենուրեք՝ լավագույն հեթանոս. կրոններում, առանձին փիլիսոփաների և բանաստեղծների ստեղծագործություններում ևն: Դրանք սինկրետիկ (չտարբերակված) Աներն են, օր.՝ գնոստիցիզմը: Ա-ները հնուց ի վեր բաժանվում են երկու խմբի՝ ռացիոնալիստական և միստիկական: Առաջինները Հայտնության և մարդկային գիտակցության միջև միակ միջոցն են դիտում բանականությունը և նույնիսկ որպես Հայտնություն չեն ճանաչում այն ամենը, ինչ վեր է բանականությունից կամ դեմ է նրան: Երկրորդները հավատում են, որ Հայտնությունը մարդուն կարող է հաղորդվել բանականորեն անճառելի և գաղտնի ուղիներով՝ տեսիլքով, մարգարեությամբ ևն: Ստացված հայտնությունները նրանք հաճախ վեր են դասում անգամ գրվածքներից («Գիրը սպանում է, հոգին՝ ապրեցնում» սկզբունքից ելնելով): Ա-ները, որպես առանձին՝ կազմակերպված համայնքներ, ընդդիմադիր կեցվածք ունեն ոչ միայն իշխող եկեղեցու, այլև, հաճախ, պետ. ու սոցիալական տվյալ կարգի նկատմամբ, ինչպես հնագույն քրիստոնյաները, որոնք դեմ էին Հուդայում և առհասարակ Հռոմ. կայսրությունում գործող օրենքներին: Քրիստոնյա տերություններն օրինաստեղծության մեջ և սոցիալական կառույցներում մասամբ կենսագործել են քրիստ. դավան. գաղափարները՝ հաճախ ստեղծելով հարմարավետ փոխհամաձայնություն իրենց քաղ. նպատակների և քրիստոնեության միջև. բարոյական պարտավորությունները յուրովի ըմբռնող Ա-ները դա համարում են կեղծքրիստոնեական, ինչպես քրիստ. նախն. համայնքները, որոնք ընդդիմադիր էին ոչքրիստոնեական տերությունների վարքագծին: Չափավորական Ա-ները սահմանափակվում են նրանով, որ խուսափում են հաս. այնպիսի պարտավորություններից, որոնք չեն համընկնում իրենց սոցիալ-բարոյական գաղափարների հետ: Առավել եռանդուններն ուղղակիորեն ձգտում են սոցիալական բարեփոխումներ կատարել ըստ այդ գաղափարների:

Հնագույն եկեղեցու Ա-ներից նշելի են.

1.Ա-ներ, որոնք հետ են մնացել քրիստոնեության մեջ կատարված կրոն. էվոլյուցիայից. այդպիսիք են Հովհաննես Մկրտչի հետևորդները. սրանց թվին են հաճախ դասվում նաև գնոստիկյան-հովհաննեսականները և այլ՝ մի քանի հնագույն կրոն. ուղղություններ: 

2.Հուդայական քրիստ. Ա-ները՝ նախն.շրջանում. նազարեթյաններ (I–VI դդ.), էբիոնիտներ, էբիոնիտ-գնոստիկյաններ (II դ. վերջից):

3.Գնոստիկյան Ա-ներ ընդհանուր անվամբհայտնի հեթանոս. մեծաթիվ Ա-ները (I–III դդ.): Սրանցից քրիստ. ընդհանուր դավանանքին համեմատաբար մերձ են մարկիոնականները (I–VII դդ.), համեմատաբար հեռու՝ մանիքեականները (տես Մանիքեություն), որոնցից հետագայում սերել են մի շարք քրիստ. Ա-ներ, օր., պավլիկյանները:

4.Այսպես կոչված՝ նախաձեռնող Ա-ները,որոնցից նշանավոր են մոնտանականները (II– III դդ., գոյատևել են մինչև VIII դ.):

5.Հնագույն եկեղեցուց ծագած Ա-ներ (III–IV դդ.), որոնք բավարարված չէին Ընդհանրական եկեղեցու սահմանած նվազագույն բարոյական պահանջներով և նրա ապաշխարության կարգուկանոնով (մի շարք գնոստիկյան Ա-ներ, ինչպես նաև մոնտանականներ, մելետոսյաններ, նովատանյաններ):

6.Դոգմատիկ բնույթի Ա-ներ (IV–VII դդ.). արիոսականություն, ապողինարիզմ, մակեդոնյաններ (հոգեմարտներ), նեստորականություն, եվտիքականություն, հուլիանոսականներ, սևերիոսյաններ ևն:

7.Ճգնավորության ծաղկման շրջանում (II–V դդ.) առաջ եկած մի քանի խորհրդապաշտական Ա-ներ, որոնք ընդհանուր քրիստ. գաղափարներից թեքվել էին դեպի ճգնակեցության (մեսալյաններ, եվքիտներ ևն):

XI–XV դդ. բյուզ. եկեղեցում նոր Ա-ներ գրեթե չեն ծագել: Միջնադարյան արևմտյան եկեղեցու, պապական իշխանության հզորացման շրջանում նույնպես համեմատաբար սակավաթիվ Ա-ներ են առաջացել՝ փոքրաթիվ հետևորդներով: Ռեֆորմացիայի շրջանում (XVI դ.) Ա-ներն սկսել են շատանալ. դրանցից հիշատակելի են միստիկական և պանթեիստական Ա-ները (XVI դ.), անաբապտիստները (կրկնամկրտականներ, XVI դ.), Ա-ներ, որոնք ռացիոնալիստներ էին աստվածաբանության և փիլ-յան մեջ (XVII–XVIII դդ.), անգլ. բապտիստները, բապտիստ-շաբաթականները, կվակերները ևն: XVIII–XIX դդ. առաջացել են նոր Ա-ներ. մեթոդիստները՝ Անգլիայում, մի շարք Ա-ներ՝ բողոքական պիետիզմից, լեհական դեիստները՝ կաթոլիկությունից, հոգեգալստականները (հիսունականներ) ևն: XIX դ. Ա-ների դասական երկիր է դարձել Հյուսիսային Ամերիկան. մեթոդիզմից բաժանված՝ Փրկության բանակը, Ավետարանի հիման վրա կոմունիզմ քարոզողները, դարբիստները, ադվենտիստները ևն: XIX–XX դդ. առաջացած և ներկայումս տարածված կեղծքրիստ. ու տոտալիտար (ամբողջատիրական) Ա-ներից են մորմոնները (Հիսուս Քրիստոսի վերջին օրերի սրբերի եկեղեցի), Եհովայի վկաները, մունիները (Միավորման եկեղեցի), սայենտոլոգները (Գիտության եկեղեցի) ևն: Ռուսաստանում տարածված Ա-ներից հիշատակելի են դուխոբորները, որոնք սկիզբ են առել 1740ական թթ.՝ Հարավային Ուկրաինայից, մոլոկանները (1800-ական թթ-ից), տոլստոյականությունը (XIX դ. վերջ) ևն:

Ա-ները տարածված են եղել նաև միջնադարյան Հայաստանում. հիշատակելի են բորբորիտները, մծղնեությունը, պավլիկյանները, թոնդրակեցիները: Ներկայումս Հայաստանում գործում են մորմոնները, Եհովայի վկաները, Նորառաքելոց եկեղեցին ևն:

Գրկ. Տ ե ր – Մ ին ա սյ ան Ե., Միջնադարյան աղանդների ծագման և զարգացման պատմությունից, Ե., 1968: Մայիլյան Ս., Ժամանակակից աղանդները Հայաստանում, Ս. Էջմիածին, 2001:

ԱՂԲԱԿԻ Ս. ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍ ՎԱՆՔ, Դեյր, Դհեր, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգում, Մեծ Զաբ գետի աջ ափի բլրի գագաթին: Ըստ ավանդության՝ I դ. հիմնադրել է Սանատրուկ թագավորը Բարդուղիմեոս առաքյալի գերեզմանի վրա, նրա մոտ գտնվող Կաթնաղբյուրի ջրով բորոտությունից բուժվելուց հետո: Վանքը հիշատակվում է XIII դարից: 1316-ին Ա. Ս. Բ. վ-ի վանահայր Հակոբը մասնակցել է Ադանայի եկեղեց. ժողովին, 1321-ին Հռոմի Հովհաննես XXII պապը նամակով նրան առաջարկել է ընդունել Կաթոլիկ եկեղեցու ծիսակարգը, 1339-ին վանքում ընդօրինակվել է Ավետարան, 1398-ին՝ Վարդան Արևելցու «Հնգամատյանի մեկնությունը»: Միջնադարում Ա. Ս. Բ. վ. եղել է Աղբակ գավառի առաջնորդանիստ վանք, հռչակավոր սրբավայր ու ուխտատեղի: Վանքի եկեղեցին XIII դ. կառուցվել է հնագույն բազիլիկի հիմքերի վրա և ունի մեկ զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք՝ ներսից բազմանիստ Ավագ խորանով: Հս. ավանդատանը Բարդուղիմեոս առաքյալի գերեզմանն է հետևյալ արձանագրությամբ. «Այս է տապան հանգստեան սբ. Բարդուղիմէոսի սրբազան առաքելոյ առաջին լուսաւորչին Հայաստանեաց աշխարհի»: Եկեղեցուն արմ-ից կից է նրա հետ ծավալատարածական ամբողջություն կազմող և ոճական ընդհանրություն ունեցող գավիթը, որի խաչվող կամարներով իրականացված ծածկի կենտրոնում երդիկավոր գմբեթն է: Գավթի արմ. պատի վրա փոքր զանգաշտարակ է կառուցված: Եկեղեցու և գավթի ճակատները զարդարված են որմնասյունիկներով, գմբեթի թմբուկի շարվածքում կիրառված է բազմագունություն: Գավիթն արմ. ճակատում ունի պատի ողջ բարձրությամբ խոշոր շքամուտք, որի դռան վերևում քանդակված հեծյալը (համարվում է Բարդուղիմեոս առաքյալը) տեգը ձեռքին սպանում է վիշապին: Դռան երկու կողքերին, ողջ հասակով քանդակված են բուրվառակիրներ և վանքի քարգործ վարպետները՝ շին. գործիքները ձեռքերին: Շքամուտքի վերևի կիսաշրջանաձև ճակատակալ քարին Ս. Երրորդության պատկերաքանդակն է. գահին բազմած Հայր Աստվածը աջ ձեռքով պահում է Քրիստոսին, ձախով՝ աղավնակերպ Ս. Հոգուն, ոտքերի տակ զույգ առյուծներ են, շուրջը՝ հրեշտակներ: Ա. Ս. Բ. վ-ի բարձրաքանդակն այս թեմայով հայկ. պատկերագրության լավագույն ստեղծագործություններից է:

1487-ին և 1490-ին վանքում Մարգար գրիչը ընդօրինակել է Ավետարան: 1647-ին Ա. Ս. Բ. վ. և Վարագավանքը ընդհանուր միաբանություն են կազմել: 1651-ին վանքը նորոգել է վանահայր Կիրակոս վարդապետը: 1715-ին երկրաշարժից քանդվել է վանքի եկեղեցու գմբեթը, խարխլվել են պատերը: 1755–60-ին Հովհաննես Մոկացին (Լիմ անապատից) վերականգնել է գմբեթը և նորոգել պատերը: XIX դ. սկզբին վանքի ունեցվածքը վատնվել է, մենաստանը բարձիթողի արվել վանահայր Խաչատուր վարդապետի օրոք, ինչի համար կաթողիկոս Դավիթ Ե Էնեգեթցին նրան պաշտոնազրկել է և բանադրել: 1817-ին վանահայր Իսրայել եպիսկոպոսը ընդդիմացել է Ներսես Աշտարակեցու և գեներալ Պասկևիչի՝ արևմտահայերի գաղթը կազմակերպելու ծրագրին, համարելով այն «ազգակործան»: 1843-ին Ներսես Ե Աշտարակեցին դրվատել է Արտազի Ս. Թադե վանքի և Ա. Ս. Բ. վ-ի առաջնորդ, ռուսամետ կողմնորոշում ունեցող Նիկողայոս եպիսկոպոսին, որը չէր ստորագրել հայերի պաշտպանությունը անգլիացիներին հանձնելու խնդրագիրը: XIX դ. վանքում բացվել է վարժարան: 1860-ին քանդվել է Ա. Ս. Բ. վ-ի գմբեթը, որը 1878-ին վերակառուցել է վանահայր, ծայրագույն վրդ. Եղիազարը: 1897-ին երկրաշարժից քանդվել է եկեղեցու պատը: XIX դ. վանքը բավական հարուստ է եղել: Նրա թեմն են կազմել Աղբակ, Գավառ, Ջուլամերկ, Սալմաստ և Ուրմիա գավառները՝ 100-ի հասնող հայաբնակ գյուղերով: Վանքն ունեցել է նաև ագարակներ, հանդեր, արտեր, արոտավայրեր, անտառ: Եղել է սիրված ուխտատեղի, վանքին ավանդաբար նվիրաբերել են հազվագյուտ սպիտակ գոմեշներ, որոնց հպվելը համարվել է դիպչողի բաղձանքի կատարման առհավատչյան: 1905-ին վանքը կողոպտվել է, 1966-ին երկրաշարժից քանդվել են եկեղեցու գմբեթը և գավթի ծածկը, ոչնչացել շքամուտքի բարձրաքանդակը: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.3, 4-րդ պատկերը:

Գրկ. Շերենց Գ., Սրբավայրեր, Թ., 1902: Էփրիկյան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 2, Վնտ., 1907: Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 3, Վնն., 1947: Bachmann W., Kirchen und Moschen in Armenien und Kurdistan, Lpz., 1913; Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, t. 1–2, 1918; Cuneo P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma, 1988; Thierry J.M., Monuments armռniens du Vaspurakan, P., 1989.

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՂԲԻԱՆՈՍՅԱՆՆԵՐ, հոգևորական տոհմ Հայաստանում, IV–V դարերում: Հիմնադիրն է Աղբիանոսը: Ըստ Ագաթանգեղոսի, Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հըռչակվելուց (301) հետո քրմի որդի Աղբիանոսը կարգվել է եպիսկոպոս և ապա՝ վերակացու Եփրատի շուրջը եղած շրջանների ու Բագրեվանդ գավառի: Կալվածներ է ունեցել նաև Հարք և Բզնունիք գավառներում: Խոսրով Բ Կոտակ թագավորի օրոք (330–338) Աղբիանոսին է տըրվել Մանավազյան նախարարների աթոռանիստ Մանազկերտը՝ շրջակա հողերով հանդերձ: Այնտեղ հիմնվել է Մանազկերտի եպիսկոպոսությունը, որն ավելի ուշ Հարք գավառի անունով կոչվել է նաև Հարքի եպիսկոպոսություն: IV– V դդ. Հայոց եպիսկոպոսապետության համար մղվող մրցապայքարում Ա. մնում էին Գրիգոր Ա Լուսավորչի տոհմի գլխ. հակառակորդները և հաճախ գերակշռություն ձեռք բերում: Հայրապետ. գահին Ա-ի և Գրիգոր Լուսավորչի հետնորդների աթոռակալելը հիմնականում պայմանավորվել է Հայոց թագավորների վարած արտաքին քաղաքականությամբ՝ Արլ. Հռոմ. կայսրության (Բյուզանդիայի) կամ Պարսկաստանի նկատմամբ ունեցած դիրքով: Լուսավորչի հետնորդները հակված էին դեպի Արլ. Հռոմ. կայսրությունը, անհամերաշխ էին Պարսկաստանի և հայ Արշակունի այն թագավորների հետ, որոնք փորձում էին Պարսկաստանի դաշնակիցը դառնալ: Ա. ձգտել են համերաշխ մնալ դրացի Պարսկաստանի հետ և Հռոմ. կայսրության վերահսկողությունից ազատել Հայ եկեղեցին (հայ կաթողիկոսներին ձեռնադրել է Կեսարիայի մեծ եպիսկոպոսապետը): 373-ին Շահակ Ա Մանազկերտցին կաթողիկոս դարձավ Պապ թագավորի նախաձեռնությամբ, առանց Կեսարիայի մեծ եպիսկոպոսապետի ձեռնադրության՝ վերջ դնելով Հայ եկեղեցու կախվածությանը Կեսարիայի աթոռից: V դ. 2-րդ կեսին Ա. կորցրել են իրենց քաղ. հեղինակությունը: Դրանից հետո Ա-ի մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել: Ա-ից էին՝ Փառեն Ա Աշտիշատցի, Շահակ Ա Մանազկերտցի, Զավեն Ա Մանազկերտցի, Ասպուրակես Ա Մանազկերտցի, Մելիտե Ա Մանազկերտցի և Մովսես Ա Մանազկերտցի կաթողիկոսները:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Պատմություն Հայոց, Ե., 1983: Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն Հայոց, Ե., 1987: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Մաքսիմ Կատվալյան

ԱՂԵՔՍԱՆԴՐ Ա ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1714), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1706-ից: Հաջորդել է Նահապետ Ա Եդեսացուն: Եղել է Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի առաջնորդ (1697–1706): Պաշտպանել է Հայ եկեղեցու ուղղափառությունը՝ զգալի դեր խաղալով Նոր Ջուղայում լատին միսիոներների և կաթոլիկ. քարոզչության դեմ ծավալած պայքարում: Այդ առիթով 1682-ին գրել է «Գիրք Ատենական, որ ասի Վիճաբանական» (1687) երկը: Ունի տպագիր և անտիպ աշխատություններ, նամակներ, թղթեր, քարոզներ, տաղեր: Պատմ. արժեք են ներկայացնում նրա նամակները՝ ուղղված Կղեմես XI պապին (կաթոլիկ միսիոներների գործունեությունը զսպելու խնդրանքով) և ռուս. կայսր Պետրոս Մեծին: Ռուս. կայսրին գրած նամակը ցույց է տալիս, որ Ա. Ա Ջ. հարել է Իսրայել Օրու ազատագր. գաղափարներին: Պատմ. բնույթի երկերից է «Կարգ և թիւք կաթողիկոսաց և ամք նոցա»-ն (Մատենադարան, ձեռ. դ 1721), որտեղ թվարկված են Հայոց կաթողիկոսները մինչև իր ժամանակները: Ա. Ա Ջ-ու առավել հայտնի գործերից է «Աղօթամատոյց»-ը (1790, 2 հրտ., 1840), որը բաղկացած է երկու մասից. առաջինը ս. Պատարագի սպասքի և արարողությունների մեկնաբանությունն է, երկրորդը պարունակում է ս. Պատարագի և այլ աղոթքներ, այդ թվում նաև Գրիգոր Նարեկացու և Ղուկաս Վանանդեցու աղոթքներից: «Վկայութիւնք պիտանիք և հարկաւորք…» աշխատությունը (Մատենադարան, ձեռ. դ 1986) ծաղկաքաղ է Հին և Նոր կտակարաններից, ինչպես նաև եկեղեց. մատենագիրներից: Ա. Ա Ջ. գրել է տաղեր, այդ թվում՝ դավան. բովանդակությամբ: Մեզ են հասել նաև նրա ձեռքով ընդօրինակված ձեռագրեր:

Կաթողիկոս. գահին Ա. Ա Ջ-ուն հաջորդել է Աստվածատուր Ա Համադանցին:

Երկ. Վկայութիւնք ի պէտս քարոզութեանց, աշխատասիր. Հ. Քյոսեյանի, Ս. Էջմիածին, 1998:

Գրկ. Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 1, Էջմիածին, 1842: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959:

Արտաշես Ղազարյան

ԱՂԵՔՍԱՆԴՐ Բ ԲՅՈՒԶԱՆԴԱՑԻ, Ղարաղաշ, Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1753–55-ին: Հաջորդել է Մինաս Ա Ակնեցուն: Աբրահամ Գ Կրետացու օրոք (1734–37) եղել է կաթողիկոս. փոխանորդ: Ա. Բ Բ-ու անունով հայտնի են մի քանի մանր գրություններ, որոնցից կարևորություն ունեն հատկապես Հիշատակարանը (պատմում է նրա կաթողիկոս. ընտրության պարագաները), Վրաց կաթողիկոս Անտոն I-ին (1744–55) ու Վրաց արքա Թեյմուրազին (1744–67) հղած թղթերը և մի կոնդակ՝ ուղղված համայն հայությանը՝ Արտազի Ս. Թադե վանքի շինարարության համար միջոցներ հանգանակելու վերաբերյալ: Կաթողիկոս. գահին Ա. Բ Բ-ուն հաջորդել է Հակոբ Ե Շամախեցին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959:

Հակոբ Քյոսեյան

ԱՂԹԱՄԱՐԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹՅՈՒՆ, Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցուն հակաթոռ կաթողիկոսություն (1113–1895), որի իրավասության տակ էր Վասպուրական նահանգի մի մասը: Աթոռանիստը՝ Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցի: Վասպուրականի թագավորության անկումից (1021) հետո Արծրունիների հետ ազգակցություն ունեցող և նրանց ազդեցության տակ գտնվող հոգևորականները հիմնադրել և ժառանգաբար նստել են Ա. կ-յան աթոռին՝ մարմնավորելով հոգևոր և աշխարհիկ իշխանությունը: Դավիթ եպս. Թոռնիկյանը 1113-ին, պատրվակ դարձնելով Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Գ Պահլավունու դեռահասությունը, իրեն հռչակել է Հայոց կաթողիկոս: Նույն տարում Կիլիկիայի Սև լեռան Քեսունի Կարմիր վանքում գումարված ժողովը մերժել է Դավթի կաթողիկոսությունը: Վերջինս չի ենթարկվել ժողովի որոշումներին և Ա. կ. հռչակել է ինքնուրույն աթոռ: Մինչև XIII դ. 70ական թթ. Ա. կ. ժառանգել են նույն ընտանիքից (Թոռնիկյաններ) սերված եկեղեցականներ, իսկ 1272-ից կաթողիկոս է դարձել Աղթամար կղզու և հանդիպակաց ափի հայկ. գյուղերին տիրացած Սեֆեդինյանների ներկայացուցիչ Ստեփանոսը: Սեֆեդինյաններն իրենց համարել են մոր կողմից Արծրունիներ: Ա. կ. մինչև XVI դ. վերջը մնացել է այս գերդաստանի ձեռքում՝ որպես ժառանգական ստացվածք: Աղթամարի կաթողիկոս Զաքարիա Գ (1434–64) կարակոյունլու Ջհանշահ Փադիշահի օժանդակությամբ կարճ ժամանակով իր իշխանության տակ է միավորել Ս. Էջմիածնի կաթողիկոսությունը և Ա. կ.: Մինչև XVIII դ. վերջը Ա. կ. ունեցել է 14 թեմ: Աղթամարի կաթողիկոսին հաստատել են այդ կողմերի մահմեդ. տիրակալները: XVII դ. Ա. կ-յան և Ս. Էջմիածնի միջև վեճեր են սկսվել իրենց իրավասության սահմանների շուրջ: XVIII դ. վերջից Ա. կ. ճանաչել է Ս. Էջմիածնի գերակայությունը: XIX դ. վերջին Ա. կ. ուներ երկու թեմ, որոնք ընդգրկել են Վանա լճի հվ. շրջանները (Հայոց ձոր, Ռշտունիք, Շատախ, Անձևացիք, Մոկք, Կորճայք, Խիզան)՝ 302 եկեղեցիներով և 58 վանքերով: Ա. կ. վերացել է 1895-ին, իսկ թեմերն անցել են Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանին:

Աղթամարի կաթողիկոսների անվանացանկ (ըստ Ն. Ակինյանի)Դավիթ Ա (1113 – մոտ 1165), Ստեփանոս Ա Ալուզ (մոտ 1165 – մոտ 1185/90), [Անանուն] (աթոռակալության տարիները հայտնի չեն), Ստեփանոս Բ Նկարեն (հիշատակվում է 1223 – վախճ. 1272), Ստեփանոս Գ Տղա Սեֆեդինյան (1272 – մոտ 1296), Զաքարիա Ա Սեֆեդինյան (1296–1336), Ստեփանոս Գ (հիշատակվում է 1340-ից – վախճ. 1346), Դավիթ Բ (1346 – մոտ 1368), զուգահեռ կաթողիկոս է հիշվում Ներսես Բոլատը (1316, 1324, 1371), Զաքարիա Բ Նահատակ (1369–93), Դավիթ Գ (1393– 1433), Զաքարիա Գ (1434–64), Ստեփանոս Դ Տղա (1465–89), Զաքարիա Դ (1489 – մոտ 1496), Ատոմ (հիշատակվում է 1496, 1497, 1499, 1507), Հովհաննես (հիշատակվում է 1512-ին), Գրիգորիս Ա Աղթամարցի (Մեծ) (մոտ 1512 – մոտ 1544), Գրիգորիս Բ Սեֆեդինյան, Աղթամարցի (Փոքր) (մոտ 1544 – մոտ 1586), Գրիգորիս Գ Փոքր (հիշատակվում է 1595, 1602, 1604, 1605), Մարտիրոս Գուրջի Փշրուկ (1660–62), Պետրոս (վախճ. 1670), Ստեփանոս (հիշատակվում է 1671-ին), Փիլիպպոս (հիշատակվում է 1671-ին), Կարապետ (հիշատակվում է 1677-ին), Հովհաննես Թութունջի (հիշատակվում է 1679-ին), Թովմա Ա (1681–98), հակաթոռ կաթողիկոսն էր Ավետիսը (հիշատակվում է 1698-ին), Սահակ Արծկեցի (հիշատակվում է 1698-ին), Հովհաննես Կեծուկ (հիշատակվում է 1699–1704-ին), Հայրապետ Ա Փայխեցի (հիշատակվում է 1706-ին), Գրիգոր Գավաշեցի (հիշատակվում է 1707, 1711-ին), Հովհաննես Հայոցձորեցի (հիշատակվում է 1720-ին), Գրիգոր Հիզանցի (հիշատակվում է 1725-ին), Բաղդասար Բաղիշեցի (հիշատակվում է 1735–36-ին), Նիկողայոս Սպարկերտցի (1736–51), Գրիգոր (մոտ 1751–61), Թովմա Բ Աղթամարցի (մոտ 1761–83), Կարապետ Ղոմֆասմենց (1783–87), Մարկոս Շատախեցի (1788– 91), Թեոդորոս (հիշատակվում է 1792–94-ին), Միքայել (հիշատակվում է 1796-ին), Կարապետ (վախճ. մոտ 1813), Խաչատուր Ա Վանեցի (1813–14), Կարապետ (վախճ. մոտ 1823), Հարություն (վախճ. մոտ 1823), Հովհաննես Շատախեցի (1823–43), Խաչատուր Մոկացի (մոտ 1844–51), Գաբրիել Շիրոյան (1851–57), Պետրոս Բյուլբյուլ (1858–64), Խաչատուր Բ Շիրոյան (1864–95):

Գրկ. Մաքսուդյանց Մ., Հավաքարան անվանց կաթողիկոսաց (Աղթամարա), Էջմիածին, 1916: Ակինյան Ն., Գավազանագիրք կաթողիկոսաց Աղթամարա, Վնն., 1920:

Վրեժ Վարդանյան

ԱՂԹԱՄԱՐԻ ՎԱՆՔ, Աղթամարի Ս . Խաչ վանք, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Ռշտունիք գավառում, Վանա լճի հարավ-արևելյան մասում, Աղթամար կղզում: Եղել է Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորության հոգևոր կենտրոնը, այդտեղ է գործել Աղթամարի կաթողիկոսությունը (XII– XIX դդ.), որի կաթողիկոսները միաժամանակ Ա. վ-ի առաջնորդներն էին: Ա. վ-ում է առժամանակ հանգրվանել Լուսավորչի Աջը: 915–921-ին ճարտ. Մանուելը, Գագիկ Արծրունի թագավորի հանձնարարությամբ, կառուցել է Ա. վ-ի Ս. Խաչ եկեղեցին, որը քառախորան, խորանամերձ անկյուններում երեք քառորդ խորշերով, խաչաձև գմբեթավոր հորինվածքով կրկնել է Արծրունյաց տան տոհմական տապանատուն Զորադիրի Ս. Էջմիածին եկեղեցու ճարտ-ը: 1280-ին Աղթամարի Ստեփանոս Գ Տղա Սեֆեդինյան կաթողիկոսը նորոգել է Ս. Խաչ եկեղեցու տանիքը և գմբեթի վեղարը: 1293-ին Ս. Խաչ եկեղեցու հվ-արլ. կողմում Հոռոմշահի որդիներ Ստեփանոսը և Սարգիսը կառուցել են Ա. վ-ի Ս. Ստեփանոս միանավ, թաղածածկ եկեղեցին: 1296-ին Աղթամարի Զաքարիա Ա Սեֆեդինյան կաթողիկոսը կառուցել է Ս. Խաչ եկեղեցուն հս-արլ-ից կից Ս. Սարգիս միանավ մատուռը, ամառային ժամատուն, վերնատուն, դարպաս: 1431-ին Փերի բեկի հրոսակները ներխուժել են Աղթամար կղզի, կողոպտել Ա. վ-ի սպասքը, զարդերը, ոչնչացրել ձեռագրերը: 1556-ին նորոգվել է Ս. Խաչ եկեղեցու գմբեթը: Աղթամարի Գրիգորիս Գ Փոքր կաթողիկոսը (հիշատակվում է 1595–1605-ին) Ա. վ-ին է նվիրել ոսկեկազմ Ավետարան, վերանորոգել ժամատունը, ձիթհան կառուցել, Ս. Ստեփանոս եկեղեցուն նվիրել Երուսաղեմից բերված վարագույր, զգեստներ, ոսկե սկիհներ: Աղթամարի Բաղդասար Բաղիշեցի կաթողիկոսի օրոք (հիշատակվում է 1735–36-ին) Ա. վ. անկում է ապրել, միաբանների մեծ մասը ցրվել է: 1756-ին Աղթամարի Գրիգոր կաթողիկոսը պատվիրել է Ս. Խաչ եկեղեցու խաչկալը: 1763ին Թովմա Բ Աղթամարցի կաթողիկոսը Ս. Խաչ եկեղեցու արմ. ճակատին կից, Նախապետ ուստայի ձեռքով, կառուցել է անշուք, պարզունակ և անարվեստ ճարտ-յամբ քառամույթ գավթի շենքը: XVIII դ. վերջին – XIX դ. սկզբին Ախիջանը և Գևորգը Ս. Խաչ եկեղեցու հվ. ճակատին կից կառուցել են Ս. Համբարձում անվանակոչված երկհարկ զանգակատունը, ինչի համար քանդել են Արծրունիների թագավոր. օթյակը տանող քարե բարձակային աստիճանները: Աղթամարի վերջին կաթողիկոս Խաչատուր Բ Շիրոյանը (1864–95) կառուցել է Վեհարանի, դպրոցի, թանգարանի շենքերը:

Ա. վ-ի համալիրում են հվ-արլ. կողմում գտնվող Ս. Գևորգ և Ս. Աստվածածին (Կարմիր եկեղեցի կոչվող) մատուռները, Ս. Խաչ եկեղեցու արլ. կողմի XII–XIX դդ. գերեզմանատունը՝ Աղթամարի կաթողիկոսների տապանաքարերով և խաչքարերով: Ա.վ-ի ուխտագնացության օրն է Խաչվերացի տոնը: 1917ին Ա. վ. լքվել է և ամայացել: Այժմ կանգուն է միայն վանքի Ս. Խաչ եկեղեցին՝ հայկ. ճարտյան գոհարներից մեկը: Նրա գլխ. առանձնահատկությունը, որով այն դասվում է ողջ քրիստ. արվեստի բացառիկ ստեղծագործությունների շարքը, ճարտ-յան հետ համադրված աստվածաշնչային և աշխարհիկ թեմաներով պատկերաքանդակներն են և որմնանկարները: Եկեղեցու պատերը ողջ պարագծով դրսից շրջառում են պատկերաքանդակների վեց գոտի: Ստորին գոտին նեղ ժապավեն է՝ ոճավորված բուս. զարդաքանդակներով: Երկրորդ՝ գլխ. գոտին, Հին և Նոր կտակարանների, նաև որոշ աշխարհիկ թեմաներով ստեղծված մեծադիր հարթաքանդակների շարք է: Հին կտակարանի թեմաներից քանդակված են՝ Հովնանի ծով նետվելն ու հրաշքով ազատվելը, Դավիթն ու Գողիաթը, Սամսոնը, Ադամն ու Եվան, Դանիելը՝ առյուծների գբի մեջ, երեք մանկունքը՝ հնոցում:

Նույն բարձրության վրա, արմ. ճակատին, խորանի լուսամուտի երկու կողքերին, Գագիկ Արծրունի թագավորն է՝ եկեղեցու մանրակերտը ձեռքին, և Քրիստոսը՝ օրհնական Աջով: Լուսամուտի տակ, կենտրոնում, երկու հրեշտակներ բռնել են «Փառքի նշանը»՝ խաչազարդ մեդալիոն: Նոր կտակարանի թեմաներից են գահավորակների վրա նստած Քրիստոսն ու Աստվածածինը, սուրբ զինվորները, Հայաստանում քրիստոնեություն քարոզող առաքյալները, Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, արաբների դեմ ազատագր. պայքարում զոհված, սրբերի շարքը դասված Համազասպ և Սահակ Արծրունի իշխանները: Երրորդ գոտին կազմված է կենդանիների քանդակներից, չորրորդում, խաղողի չընդհատվող որթագալարի մեջ, աշխարհիկ կյանքի տարբեր տեսարաններ են, հինգերորդ՝ ենթաքիվային գոտին ներկայացնում է տոհմանշաններ, զինանշաններ, դիմաքանդակներ, իսկ վեցերորդը՝ գմբեթի թմբուկի ենթաքիվայինը, պատկերում է եղնիկների, այծյամների փախուստը առյուծների, հովազների հետապնդումից: Եկեղեցու ճակատներին տեղադրված են չորս ավետարանիչների խոշոր, ամբողջ հասակով բարձրաքանդակները: Ա. վ-ի Ս. Խաչ եկեղեցու պատերը ներսից ծածկված են X դ. բարձրարվեստ որմնանկարներով, որոնք մեծ կարևորություն ունեն արևելաքրիստ. արվեստի պատմության համար: Դրանք ոճական սերտ ընդհանրություն ունեն ճակատների պատկերաքանդակների հետ և հիմնականում նվիրված են ավետարան. թեմաներին: Պատկերների շարքը սկսվում է հվ. խորանից և շարունակվում արմ. և հս. խորանների երկարությամբ՝ ժամանակագր. կարգով, ըստ բարձրության տարբեր գոտիներով: Առաջին գոտում պատկերված թեմաներն են «Ավետումը», «Այցելությունը», «Ծնունդը», «Հովսեփի երազը», «Փախուստը դեպի Եգիպտոս», «Մանկանց կոտորածը», «Մկրտությունը», «Այլակերպությունը», «Կանայի հարսանիքը», երկրորդ գոտում՝ «Քրիստոսի քարոզը», «Մուտքը Երուսաղեմ», «Քրիստոսի օծումը Բեթանիայում», «Ոտնլվան», «Քրիստոսը Պիղատոսի առաջ», «Խաչելությունը», «Սուրբ կանայք գերեզմանի մոտ», «Քրիստոսը դժոխքում», «Քրիստոսի հայտնությունը Մարիամ Մագդաղենացուն», «Սուրբ Կույսի ննջումը»: Հին կտակարանից կա մեկ թեմատիկ շարք՝ նվիրված Ադամի և Եվայի ամբողջ պատմությանը:

Ա. վ-ի Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարներն առնչվում են վաղ միջնադարյան հայկ. արվեստի հետ (Արուճի Ս. Գրիգոր եկեղեցի, Լմբատավանք), նաև՝ X–XI դդ. գեղ. նոր ուղղությանը: Եկեղեցին արվեստների՝ ճարտ-յան, քանդակագործության և նկարչության համադրության փայլուն օրինակ է և եզակի՝ միջնադարյան հայկ. մշակույթում: Նրա պատկերաքանդակներն ազդել են ինչպես հայկ. քանդակագործության հետագա զարգացման, այնպես էլ Վասպուրականի մանրանկարչության դպրոցի ձևավորման վրա: Ա. վ. նշանակալի դեր է ունեցել հայ մատենագրության ու գրչության զարգացման գործում: Վանքում X դ. կազմավորվել և XII դարից ծաղկել է Աղթամարի գրչության կենտրոնը, որը վերելք է ապրել հատկապես Աղթամարի Զաքարիա Ա Սեֆեդինյան կաթողիկոսի (1296–1336) օրոք: Գրիչ Դանիել Աղթամարցին Ստեփանոս արք. Օրբելյանի խորհրդով ընդօրինակել է Թովմա Արծրունու «Պատմությունը» (1303), իսկ 1330-ական թթ.՝ Անանուն մատենագրի գրած այդ պատմության հավելվածը: Դանիելի սերունդները շուրջ երկու դար զբաղվել են գրչությամբ. նրանց շնորհիվ մեզ է հասել մոտ 100 ձեռագիր: Աղթամարի գրչության կենտրոնի նշանավոր մանրանկարիչներից է Զաքարիա ծաղկողը (XIV դ. վերջ – XV դ. սկիզբ), գրիչներից՝ Թովմա Մինասենցը (XV դ.), Ներսես և Ստեփանոս Դ Տղա կաթողիկոս եղբայրները (XV դ.), Գրիգորիս Աղթամարցի (Մեծ) կաթողիկոսը (XVI դ.) և ուր.: Կենտրոնը մեծ հռչակ է ունեցել. այնտեղ ձեռագրեր ընդօրինակելու են եկել Հայաստանի տարբեր վայրերից, նույնիսկ Գլաձորի համալսարանից ու Հերմոնի վանքից: Մեզ են հասել այստեղ ընդօրինակված պատմ. և գեղ. երկեր, բազմաթիվ նկարազարդ Ավետարաններ, Մաշտոցներ, Հայսմավուրքներ, Տաղարաններ և այլ ձեռագրեր: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.4, 1–3-րդ պատկերները:

Գրկ. Թովմա Արծրունի և Ան ան ո ւն, Պատմություն Արծրունյաց տան, Ե., 1999: Լալայան Ե., Վասպուրական. նշանավոր վանքեր, Թ., 1912: Տեր-Ներսեսյան Ս., Հայ արվեստը միջնադարում, Ե., 1975: Մնացականյան Ստ., Աղթամար, Ե., 1983: Der Nersessian S., Vahramian H., Aght’amar, Milano, 1974 (Documenti di architettura armena, 8); Thierry J. M., Monuments armռniens du Vaspurakan, P., 1989.

Մուրադ Հասրաթյան
Արտաշես Մաթևոսյան

ԱՂՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ, միջնադարյան հայ մատենագրության տեսակ. սկիզբ է առել V դարից՝ հայ գրերի գյուտից անմիջապես հետո, խարսխվել քրիստ. վարդապետության և Ս. Գրքի վրա, կանոնացվել Հայ եկեղեցու կողմից: Հայ աղոթագրությունը հիմնականում ամփոփված է զանազան աղոթագրքերի, Ժամագրքի, Պատարագամատույցի, Շարակնոցի, Մաշտոցի, Գանձարան-Տաղարանների մեջ: Այն զարգացրել են Սահակ Ա Պարթևը, Մեսրոպ Մաշտոցը, Գրիգոր Նարեկացին, Ներսես Շնորհալին, Հովհաննես Սարկավագը և ուր.: Ա. մեծարժեք նյութ է պարունակում հայ ժողովրդի պատմաքաղ. անցյալի, ազատագր. ու հայրենասիր. ձըգտումների, աշխարհընկալման, աստվածաբան. և փիլ. մտքի վերաբերյալ: Որոշակի հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև գեղ. գրականության համար՝ իր կառուցվածքային և լեզվաոճական բազմազան առանձնահատկություններով: V դարից մեծ թափ է ստացել նաև հայ թարգման. Ա.: Թարգմանվել են Ընդհանրական եկեղեցու ս. հայրերի (Հովհան Ոսկեբերան, Բարսեղ Կեսարացի, Եփրեմ Ասորի և ուր.) աղոթքներն ու աղոթագրքերը, որոնք նույնպես տեղ են գտել հայ ծիս. և աղոթքների ժողովածուներում:

Գրկ. Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959, էջ 626–635: Աղոթագիրք, Ե., 1992:

ԱՂՈԹՔ, աղաչանք առ Աստված, օրհնություն, գոհություն, փառաբանություն, «խոսք ընդ Աստված», Աստծո հետ հաղորդակցվելու գլխավոր միջոց: Իր քարոզներից մեկում Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզ) հետևյալ կերպ է ստուգաբանում բառը. «Աղոթք բառը երկվանկանի է. առաջին վանկը աղ-ն է, որն ունի աղաչական, աղերսական, սրտի խորքից բխած աղաղակի իմաստ: Իսկ ոթք-ը պատշաճ հարակցում է, որով հորջորջվում է աղոթք բառը» (Մատենադարան, ձեռ. դ 2173, թ. 391ա): Աղոթել նշանակում է Աստծո հետ միատեղվել, Աստծո շնորհը հագնել, աստվածայինով զգեստավորվել: Ա., որպես Աստծո հետ հաղորդակցության ձև, ունի իր միջոցը, որ է Սուրբ Հոգին: Քրիստ. հավատի համաձայն, Ս. Հոգին նաև աղոթողի ուսուցիչն ու օգնականն է Ա-ի ժամանակ, նրա ներշնչման աղբյուրը. «Նույնպես և Հոգին օգնության է հասնում մեր տկարություններին. որովհետև մենք աղոթում ենք…» (Հռոմ. 8.26): Ս. Գրքում տրված են Հիսուս Քրիստոսի երկու լրիվ Ա-ները և Գեթսեմանիում նրա Ա-ի (Մատթ. 26.36–46, Մարկ. 14.32–42, Ղուկ. 22.39–46) որոշ մասերը: Առաջինը Տերունական աղոթքն է, մյուսը Հիսուսն արտասանել է այն ժամանակ, երբ, կանխավետելով իր հաղթանակը աշխարհի ու մահվան նկատմամբ, պատրաստվում էր վերադառնալ իր Հոր մոտ (Հովհ. 17.1–26): Հիսուսը հավատացյալ քրիստոնյային պատվիրում է հաճախակի աղոթել (Կողոս. 2.2), աղոթել ամենայն ժամ (Ղուկ. 18.1, 21.36, Եփես. 6.16) և անդադար (Ա Թեսաղ. 5.17): Նա հանդիմանում է կեղծավոր, ի ցույց մարդկանց կատարվող Ա-ները (Մատթ. 6.5), պատվիրում է ծածուկ աղոթել (Մատթ. 6.6) և աղոթելիս հեթանոսների պես շատախոս չլինել (Մատթ. 6.7): Ըստ եկեղեցու ս. հայրերի ուսուցումների, Ա. մուտք է հոգևոր ոլորտ և հաղորդակցություն երկնային իրականության հետ, «մըտքի համբարձում երկրային իրողություններից» և «առաջընթաց առ աննյութականը և աստվածային բազմախորհուրդ ճանաչողությունը» (Նեղոս Սինայեցի, IV–V դդ.): Առանց հավատի Ա. անուժ է, և միայն հավատից բխող Ա. է, որ կարող է ներգործություն ունենալ, լսելի լինել Աստծուն: Գրիգոր Տաթևացին տվել է Ա-ի տասը հիմն. խորհուրդներ՝ վերցված Ս. Գրքից և ս. հայրերից, որտեղ նա Ա-ի միջոցով շեշտել է մարդու կապը Բարձրյալի հետ՝ ներշնչված Ս. Հոգով, և կարևորել Ա.՝ որպես կատարելության հասնելու միջոց: Ըստ Գրիգոր Տաթևացու, Ա-ի սրբությունները երեքն են՝ սրտի, լեզվի և ձեռքերի, քանզի Ա. դրանց միջոցով է կատարվում: Ձեռքերի սրբությունն այն է, որ ասել է առաքյալը. «Ուզում եմ, որ տղամարդիկ աղոթեն ամեն տեղ, սուրբ ձեռքեր բարձրացնեն դեպի վեր» (Ա Տիմ. 2.8), այսինքն՝ ձեռքերը մաքուր պահեն ագահությունից, զրկանք պատճառելուց, արյունից: Լեզվի սրբությունն այն է, որ պետք է Աստծուն աղոթել՝ զերծ մնալով խոսքի բարկությունից, հայհոյանքներից, աղաղակներից: Իսկ սրտի սրբությունն իր, ընկերների և Աստծո հանդեպ է: Ա. պետք է լինի սրտաբուխ, սիրտը մաքրելով բոլոր մեղքերից և չար խորհուրդներից, քանզի, ըստ քրիստ. մարդաբանության, սիրտը մարդու ներաշխարհի հոգևոր կենտրոն և Ս. Հոգու շնորհի ընդունարան է (Սաղմ. 51.10, Առակ. 4.23), խորհուրդների շտեմարան, Սուրբ Հոգու տաճար (Գրիգոր Լուսավորիչ): Կան անհատ. և հրապարակային կամ հաս. Ա-ներ: Անհատի Ա. հաճախ իրականացվում է ներքին խոսքի միջոցով, առանց բառեր արտասանելու: Իսկ «հրապարակային կամ հասարակական Ա. նման է հասարակական պարտքի վճարմանը,… երբ ամենքս կարգված ժամին գնալով եկեղեցի, միաբան աղոթում ենք» (Սի- մեոն Ա Երևանցի, XVIII դ.): Ըստ բնույթի Աները լինում են հավատի և փառաբանության, զղջման և ապաշխարության, դավան., բարեխոսական ևն: Իրենց նշանակությամբ էլ կոչվում են «խընդրվածքներ», «օրհնություններ» և «գոհություններ»: IV դ. եկեղեց. հայրերից Հակոբ Մծբնացին հակիրճ տվել է դրանց բնութագրերը. «խնդրվածքները» այն Ա-ներն են, երբ գործած մեղքերի համար գթություն և ողորմություն են խնդրում Աստծուց, իսկ «օրհնություններն» ու «գոհությունները» նրանք են, երբ խնդությամբ գոհանում են երկնային Հորից և օրհնում նրան իր բոլոր գործերի համար: Գրիգոր Տաթևացին, խոսելով Ա-ի տասը խորհուրդների մասին, որպես դրանցից մեկը նշում է գոհությունն ու օրհնությունը Աստծո երախտիքներին, որ արել է մարդկանց համար թե՛ անցյալում, թե՛ ներկայում:

Ա. մեծ տեղ և խորհրդապաշտ. նշանակություն ունի ճգնակեցական կյանքում (տես Ճգնավորություն): Համաձայն արևելաքրիստ. և Հայ եկեղեցու ավանդության, աղոթելու ժամանակ դեպի արևելք են դառնում: Արևելքն իր հոգևոր և կրոն. հասկացությամբ խորհրդապաշտ. բովանդակություն է ստացել, և ավանդաբար ու սովորությունների կիրառումով օրենքի ու կանոնի ուժ է ստացել (բացի բողոքական եկեղեցիներից) նաև աղոթելիս մարդկանց հայացքը դեպի արևելք դարձնելը:

Գրկ. Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Նույնի, Ամառան հատոր, ԿՊ, 1741: Աղոթագիրք, Ե., 1992: Աղօթագիրք, Ե., 2000:

Արտաշես Ղազարյան

ԱՂՋՈՑ ՎԱՆՔ, Աղջոց Ս. Ստեփանոս վանք, ՀՀ Արարատի մարզում, Գեղարդավանքից 7 կմ հարավ-արևելք, լեռան լանջին: Ըստ ավանդության՝ հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը IV դ. սկզբին՝ որպես կուսանաց վանք, Տրդատ Գ արքայի հալածանքներից փախած և այստեղ ապաստանած Ստեփանոս քահանայի նահատակման տեղում: Ա. վ-ի ներկայիս կիսավեր համալիրը կառուցվել է XIII դ. և բաղկացած է երկու եկեղեցուց, գավթից, նրանցից հս. գտնվող բնակելի ու տնտ. շինություններից: Գլխ.՝ Ս. Ստեփանոս եկեղեցին կառուցել է վանահայր Աբել վարդապետը 1212–17ին, իշխան Գրիգոր Խաղբակյանի օժանդակությամբ: Եկեղեցին ունի ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում երկհարկ ավանդատներով գմբեթավոր հորինվածք (գմբեթն ավերվել է երկրաշարժից): Արմ. կողմից կից է վանքի գավիթը (1217–34), որի ծածկն իրականացված է եղել երկու զույգ խաչվող կամարներով (պահպանվել են գավթի արլ. մասի պատերը): Ս. Ստեփանոս եկեղեցուն հս-ից կից է Երեմիա վանահոր օրոք իշխան Վասակ Խաղբակյանի 1270ին կառուցած Ս. Պողոս-Պետրոս թաղածածկ եկեղեցին՝ խորանի երկու կողմերում ավանդատներով և հվ. պատին կից սենյակներով: XIII դ. Ա. վ. որպես նվեր ստացել է հողեր, այգիներ, դրամ: Վանքում XV դ. գրվել են ձեռագրեր (Ավետարաններ, Ճաշոց, Խազգիրք): Ա. վ-ում են պահվել ս. Ստեփանոս քահանայի Աջը և Արիստակես Ա Պարթևի Աջը: XVII դ. սկզբին, շահ Աբբասի արշավանքի ժամանակ, Ա. վ. կողոպտվել է, Արիստակես Ա Պարթևի Աջը հափշտակվել ու տարվել Թավրիզ, որտեղ այն հետ է գնել բաղիշեցի մի հայ վաճառական և վերադարձրել Ա. վ-ին (այժմ գտնվում է Ս. Էջմիածնում): 1679-ի հունիսի 4-ի երկրաշարժից շատ վանքերի հետ ավերվել է նաև Ա. վ., բայց նորոգվել է ու գործել մինչև XVIII դ. կեսը՝ մինչև լեզգիների վերջին ասպատակությունը, որից հետո լքվել է ու ամայացել: Ա. վ-ում կան Հին և Նոր կտակարանների թեմաներով կատարված արժեքավոր պատկերաքանդակներ: Ս. Ստեփանոս եկեղեցու արմ. մուտքի ճակատակալ քարին պատկերված է մի դրվագ Ահեղ Դատաստանից. վերևում փառքի պսակի մեջ Քրիստոսն է, ներքևում, երկու շարքով՝ ընտրյալները: Հվ. պատին քանդակված է կանգնած Դանիելը՝ առյուծների գբում, ներքևում՝ պատուհանի երկու կողմերում զույգ աղավնիներ են, խորանի ճակատի պատին, դեմ հանդիման պատկերված են երկու մարդկային գլուխներ՝ աքեմենյան խույր հիշեցնող գլխարկներով: Բազմազան են եկեղեցու զարդաքանդակները՝ բուս., երկրաչափ. մոտիվներով, իրականացված մեծ վարպետությամբ ու բարձր արվեստով: Ս. Պողոս-Պետրոս եկեղեցու արմ. մուտքի երկու կողմերում Պետրոս և Պողոս առաքյալների՝ մարդու բնական մեծությամբ հարթաքանդակներն են: Մուտքից աջ երկարամազ և մորուքով Պետրոսն է՝ աջ ձեռքը բարձրացրած, ձախում՝ բանալիներ, իսկ ձախ կողմում՝ Պողոսը, մորուքով և նույնպես երկարամազ, առանց ավանդ. ճաղատի (Պողոսի նման պատկերագրությունը հանդիպում է նաև հայկ. մանրանկարչության մեջ): Առաքյալների այս հարթաքանդակներն իրենց կատարումով արմատապես տարբերվում են հայկ. արվեստում մինչ այդ տիրապետող ոճական ուղղությունից (քանդակը ճարտ. ձևն ընդգծող տարրն է) և նոր մոտեցման՝ պատկերաքանդակներին ինքնուրույն նշանակություն տալու առաջին օրինակներից են: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.5, 1-ին պատկերը:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք Հայոց պատմութեան մէջ, մաս 2, Երուսաղեմ, 1944: Զաքարյան Լ., Աղջոց վանքը և նոր ուղղության զարգացումը հայ քանդակագործության մեջ XIII–XIV դդ., ՊԲՀ, 1985, դ 1: Материалы по археологии Кавказа, 13, М., 1916.

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՂՎԱՆԻՑ ԵԿԵՂԵՑԻ, Աղվանքի թագավորության պաշտոնական եկեղեցի, Արևելյան հակաքաղկեդոնական եկեղեցիներից: Ընդունել է Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու գահերեցությունը և «ի հոգևորս» ենթարկվել նրան: III դարից սկսած բուն Աղվանքում հանդես են եկել քրիստ. համայնքներ: Գրիգոր Ա Լուսավորչի թոռը՝ Գրիգորիսը («Մանուկ Գրիգորիս»), նշանակվելով Աղվանից ու Վրաց եպիսկոպոս, քարոզչական առաքելությամբ Փայտակարան քաղաքից (ուր Տրդատ Գ Մեծի կողմից ուղարկվել էր որպես հոգևոր առաջնորդ) անցել է Աղվանք, ապա՝ Վիրք և Մազքթաց աշխարհ: 338-ին նահատակվել է Մազքթաց Սանատրուկ Արշակունի թագավորի հրամանով, սակայն նրա ջանքերով նոր վարդապետությունն Աղվանքում արդեն արմատավորվել էր, և քրիստ. համայնքները միավորվել էին: Ավանդաբար Գրիգորիսն էլ համարվում է Ա. ե-ու հիմնադիրն ու անդրանիկ հովվապետը: 370-ական թթ. Ուռնայր թագավորը քրիստոնեությունը հռչակել է Աղվանքի պետ. կրոն: Ըստ ավանդության, նա Աղվանքի մեծամեծների ու բանակի հետ մկրտվել է Հայաստանում՝ Արածանի գետում և, վերադառնալով հայրենիք, դարձել քրիստոնեության փառաբանողն ու պաշտպանը: Ապա երկրում հիմնադրվել են բազում եկեղեցիներ (հաճախ եկեղեցիների են վերածվել հեթանոս. տաճարները), որոնց հատկացվել են կալվածքներ: Սահմանվել են առաջին եկեղեց. հարկերը՝ պտղին ու տասանորդը: Աղվանքում ևս եկեղեցին կազմավորվել է աշխարհիկ իշխանության ընդօրինակությամբ: Նրա գլուխ կանգնած էր արքեպիսկոպոսը (կաթողիկոսը), որին ձեռնադրել է Հայոց կաթողիկոսը: Հայաստանի օրինակով Աղվանքում ևս կաթողիկոսն է տնօրինել «Մեծի դատաւարութեան» գործակալությունը: Նվիրապետ. աստիճանակարգով Ա. ե-ու կաթողիկոսին նախորդել են մետրոպոլիտները, եպիսկոպոսները, քորեպիսկոպոսները, քահանաները, սարկավագները, դպիրները, սաղմոսերգուները: Նոր կրոնը խթան է հանդիսացել 415–420-ին Բենիամին Երեցի օգնությամբ Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից աղվանից գրերի ստեղծմանը: Ժամասացության լեզուն նախապես եղել է հունարենը, սակայն Եսվաղեն (Երսվաղեն) թագավորի օրոք (մոտ 414–444) փոխարինվել է հայերենով: IV–V դդ. Ա. ե-ուն են ենթարկվել բուն Աղվանքն ու մերձկասպյան մի շարք երկրամասեր (պաշտոնապես Աղվանքի կաթողիկոսը կրել է «Կաթողիկոս Աղվանից, Լփնաց և Չողայ» տիտղոսը): Սակայն Սասանյան Իրանի արքունիքը Աղվանից մարզպանության (461) մեջ քաղ. նկատառումներով մտցրել է նաև Մեծ Հայքի Արցախ և Ուտիք նահանգները («Հայոց Արևելից Կողմանք»), և Ա. ե-ու ենթակայությամբ են գործել այդ երկրամասերի թեմերը: Ա. ե-ու եպիսկոպոսական աթոռանիստ կենտրոններ են եղել նաև Կապաղակը, Չողը, Շաքին: V դ. վերջին, Արցախի և Ուտիքի (կարճ ժամանակով նաև Աղվանքի) թագավոր Վաչագան Գ Բարեպաշտի (մոտ 487–510) նախաձեռնությամբ կայացած ժողովում սահմանվել են Ա. ե-ու կարգն ու կանոնները, առաջնորդների իրավունքներն ու պարտականությունները (տես Աղվենի եկեղեցական ժողով): Կրելով Հայ եկեղեցու անմիջական ազդեցությունը՝ Ա. ե-ու առաջնորդները հիմնականում գործել են Հայոց կաթողիկոսների հետ «համակամ եղբայրութեամբ և անքակ ուխտիւ», համատեղ հանդես եկել դավան. ու քաղ. կարևորագույն հարցեր քննարկած մի քանի եկեղեց. ժողովներում: 506-ի Դվինի ժողովում (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ) Ա. ե. նույնպես մերժել է Քաղկեդոնի ժողովը: 554-ի Դվինի եկեղեց. ժողովում Հայ և Աղվանից եկեղեցիները վերջնականապես խզել են հարաբերությունները բյուզ. եկեղեցու հետ: Այդ ժամանակից սկսած Ա. եու հոգևոր պետը կրել է «կաթողիկոս» տիտղոսը (տես Աղվանից կաթողիկոսություն): Տարբեր ժամանակներում Ա. ե. գործուն պայքար է ծավալել Աղվանքում զրադաշտականություն տարածելու պարսից արքունիքի քաղաքականության, ինչպես նաև նեստորականության և քաղկեդոնականության դեմ:

Ա . ե – ու հոգեվոր առաջնորդների (արքեպիսկոպոսների) անվանացանկս. Մանուկ Գրիգորիս, ս. Շուփհաղիշո, Մատթեոս, Սահակ, Մովսես, Պանդ, Ղազար, Գրիգոր, Զաքարիա, Դավիթ, Հովնան, Երեմիա:

Գրկ. Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Ե., 1983: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Հենրիկ Սվազյան

ԱՂՎԱՆԻՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹՅՈՒՆ, Աղվանից քահանայապետություն, եպիսկոպոսապետություն, հայրապետություն, Աղվանից եկեղեցու հոգևոր և եկեղեցավարչական գերագույն կենտրոնական իշխանությունը: Կազմավորվել է VI դ. 2-րդ կեսին: Ընդգրկել է բուն Աղվանքի և Մեծ Հայքի Ուտիք ու Արցախ նահանգների թեմերը, ընդունել Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու գահերեցությունը: Կառուցվածքով հար և նման էր Հայ, Վրաց, Ասորվոց և Արևելյան մյուս եկեղեցիների կաթողիկոսություններին: Գլխավորել է կաթողիկոսը (կոչվել է նաև քահանայապետ, արքեպիսկոպոս, եպիսկոպոսապետ, հայրապետ, հովվապետ), որն ընտրվել է եկեղեց. բարձրագույն ժողովում՝ թեմերի առաջնորդների ու հրավիրված բարձրաստիճան աշխարհականների կողմից և ձեռնադրվել Ամենայն հայոց հայրապետից: Նա կրել է «Կաթողիկոս Աղվանից, Լփնաց և Չողայ» տիտղոսը: Կաթողիկոսության կենտրոնը դարձել է մայրաքաղաք Պարտավը (462-ին հիմնել է Առանշահիկներից Վաչե Բ): Տարբեր ժամանակներում կաթողիկոսանիստ են եղել Կապաղակը, Ամարասի վանքը, Չարեքի բերդը, Բերդակուրը (ամառային նստավայր), Խամշի վանքը, Ճալեթը, Գանձակը, Գանձասարի վանքը: Ա. կ. առաջնորդվել է Աղվենի եկեղեցական ժողովի մշակած կանոններով: Առաջին գահակալն է եղել Աբասը (551–595): 591–626-ին, Բյուզ. կայսրության գերիշխանության հզորացման հետ, տարածաշրջանում ուժեղացել է քաղկեդոնականությունը, որի դեմ հայ-աղվան. հոգևորականությունն անզիջում պայքար է մղել: Արաբ. տիրապետության հաստատումով (VIII դ.) քաղկեդոն. եկեղեցու ազդեցությունը թուլացել է: Արլ. Անդրկովկասի անդրկուրյան գավառներում սկսվել է աղվան. ցեղերի բռնի մահմեդականացում: Արդեն ուշ միջնադարում բուն Աղվանքում զգալիորեն նոսրացել են հակաքաղկեդոն. եկեղեցու կենտրոնները: IX–XI դդ. Ա. կ-յան կենտրոն է դարձել Փառիսոսի թագավորության Միափոր գավառի Խամշի վանքը: XIII դարից Ա. կ. հետևողականորեն պայքարել է կաթոլիկության և այլ կրոնագաղափարախոս. հոսանքների դեմ: 1240-ից բարձրացել է Գանձասարի եպիսկոպոսության հեղինակությունն ու դերը, որտեղ ժառանգաբար գահակալել են Հասան-Ջալալյանները (իշխանական տոհմ Արցախ-Խաչենում): XIV դարից կաթողիկոսությունը տեղափոխվել է Գանձասարի վանք, սկսել է ավելի հաճախակի կոչվել ուղղակի Գանձասարի կաթողիկոսություն՝ ի հոգևորս ենթարկվելով Ս. Էջմիածնի Հայոց կաթողիկոսությանը: XVII դ. կեսից Խաչենի Երից Մանկանց վանքում ստեղծվել է հակաթոռ կաթողիկոսություն, ինչը երկփեղկել է Ա. կ. մինչև XIX դ.: Ա. կ. (Գանձասարի) տնօրինել է բուն Աղվանքի (Կապաղակ, Շաքի, Բաղախատ), Աղվանից մարզպանության հս. հատվածի (Չող, Ցիր) և Մեծ Հայքի «Արևելից Կողմանց» (Պարտավ, Ամարաս, Ուտիք, Գարդման, Հաշու, Մեծկըվենք, Գանձասար, Բաղասական) թեմերը: Քաղ. հանգամանքների բերումով թեմերի թիվը մշտապես փոփոխվել է՝ մե՛րթ ավելացել, մե՛րթ նվազել: Տարբեր ժամանակներում Ա. կյանն են ենթարկվել նաև Հաբանդի, Շամախու, Շիրվանի, Բաքվի, Դերբենդի և այլ եպիսկոպոս. թեմեր:

Ա. կ. հոգևոր բնագավառից բացի գործուն մասնակցություն է ունեցել հաս., քաղ., տնտ. ու մշակութ. կյանքին: Գումարել է համընդհանուր եկեղեց. ժողովներ, որտեղ մշակել է հաս. հարաբերությունները կարգավորող որոշումներ, ճշտել քաղ. դիրքորոշման հարցեր, սահմանել եկեղեց. կանոններ: Ա. կ. անվանումը դարձել է սոսկ վերացական հասկացություն: Գանձասարի կաթողիկոսությունը, հատկապես Հասան-Ջալալյանների հայրապետությամբ, եղել է Արցախում հաստատված մահմեդ. խաների բռնակալության դեմ մելիքների ընդդիմության, XVIII դ. 1-ին քառորդի հայ ազգ-ազատագր. շարժման կազմակերպիչը, ոգեշնչողն ու հոգևոր, քաղ. կենտրոնը: Այն վերածվել է ռուս. կողմնորոշման ուղեցույցի և ռուս. արքունիքում թուրք-պարսկ. լծից ազատագրվելու հայոց իղձերի թարգմանի: 1815-ին ցար. կառավարությունը Ամենայն հայոց կաթողիկոսության միջնորդությամբ լուծարել է Ա. կ.՝ փոխարենը հաստատելով մետրոպոլիտություն: Նախկին Ա. կ-յանը ենթակա նահանգներում կազմվել են նվիրապետական տեսակետից Էջմիածնի կաթողիկոսությանը ենթակա երկու առաջնորդական թեմեր և մեկ հաջորդական վիճակ: Այդ իրադրությունը վերջնականապես ամրապնդվել է «Պոլոժենիե»-ում (1836): Առաջին առաջնորդական թեմի (Շուշիի կամ Արցախի) մեջ մտել են Դի- զակ, Վարանդա, Բերդաձոր, Խաչեն, Ջրաբերդ, Գյուլիստան, Շաքի, Կապաղակ, Հաջի, Խենի, Կամբեճան, Արաշ (Արեշ), Լենքորան (Լանքարան) գավառները: Երկրորդ առաջնորդական թեմը (Շամախի կենտրոնով) ընդգրկել է Դերբենդի (Դարբանդ), Ղուբայի, Շամախու, Բաքվի, Սալյանի և հարևան գավառների հայկ. եկեղեցիներն ու վանքերը: Հաջորդական վիճակի կենտրոնն էր Գանձակ (Ելիզավետպոլ) քաղաքը, որին ենթարկվել են Գարդման, Փառիսոս, Զավե գավառները: Հաջորդական վիճակն անմիջապես ենթակա էր Թիֆլիսի կոնսիստորիային: Ա. կ-յան վերջին՝ Սարգիս Բ կաթողիկոսը մինչև իր վախճանը (1828) եղել է մետրոպոլիտ:Աղվանից կաթողիկոսների անվանացանկԱբաս (551–595), Վիրո (595–629), Զաքարիա Բ (629–644), Հովհան Բ (644–671), Ուխտանես (671– 683), Եղիազար (683–689), Ներսես Ա (689–706), Սիմեոն Ա (706–707), Միքայել (707–744), Անաստաս (744–748), Հովսեփ Ա (748–765), Դավիթ Բ (765–769), Դավիթ Գ (769–778), Մատթե Բ (778– 779), Մովսես Բ (779–781), Ահարոն (781–784), Սողոմոն Ա (784), Թեոդորոս (784–788), Սողոմոն Բ (788–799), Հովհաննես Գ (799–824), Մովսես Գ (824), Դավիթ Դ (824–852), Հովսեփ Բ (852–877), Սամուել (877–894), Հունան (Հովնան, 894–902), Սիմեոն Բ (902–923), Դավիթ Ե (923–929), Սահակ Բ (929–947), Գագիկ Ա (947–958), Դավիթ Զ (958– 965), Դավիթ Է (965–971), Պետրոս Ա (971–987), Մովսես Դ (987–993), Մարկոս Ա, Հովսեփ Գ, Մարկոս Բ, Ստեփանոս Ա (հաջորդաբար՝ 993–1079), Հովհաննես Ե (1079–1129), Ստեփանոս Բ (1129– 1131), Գագիկ Բ (Գրիգորիս, 1139), Բեժգեն (1140), Ներսես Բ (1149–1155), Ստեփանոս Գ (1155–1195), Հովհաննես Զ (1195–1235), Ներսես Գ (1235–1262), Ստեփանոս Դ (1262–1323), Սուքիաս, Պետրոս Բ (հաջորդաբար՝ 1323–1331), Զաքարիա (1331), Դավիթ Ը (հիշատակվում է միայն ցանկերում), Կարապետ (1402–1420), Հովհաննես Զ (1426–1428), Մատթեոս Գ (1434), Աթանաս (ըստ ցանկերի, գահակալել է 1 տարի), Գրիգոր Բ (ըստ ցանկերի), Հովհաննես Է, որդի Ջալալի (1441–1470), Ազարիա (ըստ ցանկերի), Մատթեոս (1488), Արիստակես (ըստ ցանկերի), Թումա Սոկյութլվեցի (1471), Ստեփանոս (1476), Ներսես Դ (1478), Շմավոն Ա (1481), Առաքել Սոկյութլվեցի (1481–1497), Արիստակես Բ (1515–1516), Սարգիս Ա Ղշլաղեցի (1554), Գրիգոր, որդի Մեյրամբեկի (1559–1574), Պետրոս Գ (1571), Դավիթ Թ (1573), Փիլիպպոս Տումեցի (ըստ ցանկերի, գահակալել է 1 տարի), Հովհաննես Ը, որդի Մեյրամբեկի (1574–1586), Դավիթ (1584), Աթանաս (1585), Շմավոն Բ (1586–1611), Արիստակես Գ Քոլատակցի (1588), Մելքիսեթ Արաշեցի(1593), Սիմեոն Գ (1616), Պետրոս Խանձկեցի (1653–1675), Սիմեոն Դ Խոտորաշենցի (1675–1701), Երեմիա Բ Հասան-Ջալալյանց (1676–1700), Եսայի Հասան-Ջալալյանց (1702–1728), Ներսես Ե, հակաթոռ (1706–1736), Իսրայել (1728–1763), Ներսես (1763), Հովհաննես Ժ Գանձասարեցի (1763–1786), Սիմեոն Ե Խոտորաշենցի (1794–1810), Սարգիս Բ (1810–1815, 1815–1828-ին՝ մետրոպոլիտ):

Գրկ. Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Ե., 1983: Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901: Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն Կաթուղիկե Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1842: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1–2, ԿՊ, 1912–14:

Հենրիկ Սվազյան

ԱՂՎԵՆԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ, կանո- նադիր ժողով. գումարվել է V դարի վերջին կամ VI դարի սկզբին, Աղվանից արքա Վաչագան Գ Բարեպաշտի (480-ական թթ. վերջ – 510) նախաձեռնությամբ, Պարտավից արևմուտք ընկած թագավորական ամառանոց Աղվենում: Իր բնույթով ժողովն աշխարհիկ-եկեղեցական էր, մասնակցել են 18 հոգևորականներ (արքեպիսկոպոսներ, եպիսկոպոսներ, երեցներ), ինչպես նաև Արցախի և Ուտիքի ավագանին, իշխաններ, ազատներ: Հրավիրման դրդապատճառը, ինչպես ասված է ընդունված կանոնների Առաջաբանում, բազմաթիվ հակառակություններն էին աշխարհականների և հոգևորականների, ազատների և շինականների միջև, նպատակը՝ ներգործության իրավական միջոցներով դրանք հարթելը: Ժողովն ընդունել է 21 կանոն, որոնք հայտնի են որպես «Վաչագան Աղվանից արքայի կանոնախումբ» կամ «Սահմանադրություն կանոնական Վաչա- գան Աղվանից արքայի»: Ա. ե. ժ-ի կանոնախումբը վաղ միջնադարի հայկ. եկեղեց. իրավունքի կարևոր հուշարձաններից է: Հիշատակվում է «Կանոնագիրք Հայոց»-ում և Մովսես Կաղանկատվացու «Աղվանից աշխարհի պատմության» մեջ: Կանոնները չափազանց մերձ են Աշտիշատի 356-ի ժողովի (տես Աշտիշատի եկեղեցական ժողովներ) սահմանումներին: Դրանցից հետևում է, որ մինչ այդ ազատներն իրենց դաստակերտներից վտարում էին երեցներին, նոր երեցներ կարգում, եկեղեցիներում սեղան կանգնեցնում, նշխարներ տեղադրում, Պատարագ մատուցում առանց եպիսկոպոսի հետ համաձայնեցնելու՝ յուրացնելով վերջինիս իշխանությունը (կանոն Ի, ԻԱ), կիրակի օրերին իրենց ծառաների հետ եկեղեցի չէին գնում (կանոն ԺԹ), հանգուցյալի հոգեբաժինը չէին հանձնում եկեղեցուն (կանոն Գ), հանգուցյալի հիշատակին նվիրված Պատարագ չէին կատարում (կանոն Ե), շարունակում էին ապրել հեթանոսաբար. ամուսնանում էին մերձավոր ազգականների հետ, կին առնում առանց պսակի և օրհնության, առանց հիմնավոր պատճառի կնոջից ամուսնալուծվում (կանոն Ժ, ԺԱ) ևն: Ժողովը նվազեցրել է աշխարհականներից գանձվող պտղի և տասանորդ կոչվող հարկերը: Նրանց համար սահմանվել են նաև հոգևոր բնույթի մի շարք պարտավորիչ կանոններ. արգելվել են քրիստ. գաղափարներին հակասող հեթանոս. կենցաղավարության առանձին երեվույթներ, հետապնդվել հոգևորականների դատապարտելի վարքը (օր., միմյանց վրա մեղք բարդելը, վանքի հասույթները հափշտակելը ևն):

Գրկ. Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Ե., 1983: Բարխուդարյան Մ., Պատմութիւն Աղուանից, հ. 1, Վաղ-պատ, 1902: Հովհաննիսյան Ս., Աղվենի սահմանադիր ժողովի կանոնները և նրանց աղերսը Աշտիշատի կանոնների հետ, ՊԲՀ, 1967, դ 4: Ակինյան Ն., Մովսէս Դասխուրանցի (կոչուած Կաղանկատուացի) եւ իր Պատմութիւն Աղուանից, Վնն., 1970: Կանոնագիրք Հայոց, աշխատասիր. Վ. Հակոբյանի, հ. 2, Ե., 1971, էջ 91–100:

ԱՄԱՐԱՍԻ ՎԱՆՔ, ԼՂՀ Մարտունու շրջանի Մաճկալաշեն գյուղի մոտ, Խազազ և Լուսավորիչ սարերի միջև ընկած գոգահովտում: Հնում մտել է Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Մյուս Հաբանդ գավառի մեջ: Ա. վ-ի եկեղեցին հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը IV դ. սկզբին: Եկեղեցու արլ. կողմում է թաղված Աղվանքում քրիստոնեություն տարածելիս 338-ին նահատակված Գրիգորիսը: V դ. սկզբին Մեսրոպ Մաշտոցը Ա. վ-ում բացել է Արցախի առաջին դպրոցը: 489-ին Վաչագան Գ Բարեպաշտ թագավորը, գտնելով Գրիգորիսի արդեն մոռացված գերեզմանի տեղը, վրան մատուռ է կառուցել՝ միաժամանակ ավարտելով եկեղեցու կառուցումը: V դարից Ա. վ. դարձել է երկրամասի խոշոր կրոն. կենտրոն և եպիսկոպոսանիստ: 821-ին վանքն ասպատակել են արաբները: Ստեփանոս արք. Օրբելյանը հավաստում է, որ 1293-ին թաթար Բայտու (Բաթու) խանը կողոպտել է Ա. վ. և ավարի առել ս. Գրիգորիսի գավազանն ու 36 ակներով ընդելուզված ոսկեձույլ մի խաչ: 1387-ին Ա. վ. ավերվել է Լենկթեմուրի արշավանքից: Բայց ամենածանր պայմաններում անգամ վանքն իր անընդմեջ գործող դպրոցով շարունակել է մնալ որպես կրոն. և մշակութ. կենտրոն: XV–XVI դդ. այստեղ գրվել են բազմաթիվ ձեռագրեր: XVII դ. 3-րդ քառորդին Գանձասարի Պետրոս կաթողիկոսը նորոգել է Վարանդայի եպիսկոպոս. կենտրոն Ա. վ. և նրա միաբանության համար ամառանոց ծառայող Հերհեր գյուղում 1667–76-ին կառուցել Գրիգորիսի անվամբ նոր եկեղեցի: XIX դ. 2-րդ քառորդին Արլ. Հայաստանը Ռուսաստանին միացվելուց հետո Ա. վ-ի համալիրը, որն ուներ XVII դ. կառուցված բավական ուժեղ պաշտպան. համակարգ, օգտագործվել է որպես ամրոց, իսկ 1832–47-ին եղել ռուս-պարսկ. սահմանի մաքսատունը: 1848-ին Ա. վ. ցար. իշխանությունից հետ է վերցրել Գանձասարի մետրոպոլիտ Բաղդասարը: Խարխլված եկեղեցու տեղում 1858-ին շուշեցիների նյութ. օժանդակությամբ կառուցվել է նորը, իսկ այնտեղ դրված Գրիգորիսի տապանաքարը 1898-ին պատրաստել է շուշեցի ճարտ. Միքայել ՏերԻսրայելյանցը: XIX դ. վերջին վանքն ուներ կալվածքներ՝ վարելահողեր, այգի, ջրաղաց: Լքվելով և ամայանալով XX դ., Ա. վ. 1992-ին վերաբացվել է որպես Արցախի թեմի գործող վանք: Հարթ տեղանքում կառուցված վանքն ունի կանոնավոր ուղղանկյուն հատակագիծ (59×85 մ)՝ չորս անկյուններում շրջանաձև բուրգերով ուժեղացված, հրակնատներով բարձր պարիսպներով, որոնց ներսից ողջ պարագծով կից են բնակելի և օժանդակ շինությունները: Բնակելի խցերի շարքով անջատվող երկու ներքին բակերից արլ-ը տնտ. նշանակության է (նրա շուրջն են խմբավորված վանքի գոմը, ախոռը, մթերանոցները): Արմ.՝ ավելի ընդարձակ բակի կենտրոնում բարձրանում է Ս. Գրիգորիս երկու զույգ մույթերով եռանավ բազիլիկը: Եկեղեցու բեմի տակ պահպանվել է ս. Գրիգորիսի մատուռ-դամբարանը՝ արլ-ից արմ. ձգվող ուղղանկյուն (1,90×3,75 մ), պայտաձև կտրվածքով թաղով միանավ դահլիճը, որն արլ-ում ունի խորշ և երկայնական պատերում՝ մեկական մուտք: Նախամուտքերի արլ. պատերին քանդակված են ոճավորված արմավենիներ: Գրիգորիսի դամբարանն ունի նույն հորինվածքը, ինչպիսին ունեն Էջմիածնում Գայանեի և Օշականում Մեսրոպ Մաշտոցի V դ. դամբարանները, և կարևոր է Հայաստա- նում հուշակոթողային ճարտ-յան այդ կառուցվածքների ստեղծման և զարգացման պատմության ուսումնասիրման համար: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.5, 2-րդ պատկերը:

Գրկ. Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն Հայոց, Ե., 1987: Մովսես Կաղանկատվաց ի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Ե., 1983: Բ ա րխու դ ա րյանց Մ., Արցախ, Բաքու, 1895: Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 2, Տփխիս, 1858: Լալայան Ե., Վարանդա, ԱՀ, գիրք 2, Թ., 1897: Հասրաթյան Մ., Ամարասի ճարտարապետական համալիրը, ԼՀԳ, 1975, դ 10:

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՄԻԱՑՅԱԼ ՆԱՀԱՆԳՆԵՐԻ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1927-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցի հայրապետ. կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Նյու Յորքի Ս. Վարդան եկեղեցի: Մինչ այդ ԱՄՆ-ի հայ համայնքը միավորված էր մեկ թեմի մեջ՝ ստեղծված 1898-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցու կոնդակով: Կենտրոնն էր Ուստր քաղաքը (Մասսաչուսեթս նահանգ), 1923-ից՝ Բոստոնը, իսկ 1927-ից՝ Նյու Յորքը: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցի կոնդակով (1927) ԱՄՆ-ի արմ. նահանգներն ընդգրկվել են նոր՝ Արմ. թեմի մեջ, իսկ արլ., հվ., հվարմ. և կենտր. նահանգները մնացել Արլ. թեմի իրավասության ներքո: Կենտրոնը մնացել է Նյու Յորքը: Այժմ (2001) ԱՄՆ Ա. թ. ընդգրկում է ԱՄՆ-ի 21 նահանգների 64 եկեղեց. համայնքներ: Թեմի տարածքում է գտնվում ԱՄՆ-ի առաջին հայկ. եկեղեցին՝ Ս. Փրկիչը, որը կառուցվել է 1891-ին, Ուստրում: 1902-ին Մկրտիչ Ա Վանեցին հաստատել է «ի գործադրություն հայ ժողովրդեան Ամերիկայի» սահմանադրությունը, որն այժմ հայտնի է որպես Կանոնադրություն Ամերիկայի (Արլ. թեմ) Հայաստանյայց եկեղեցու: 1898-ից ցայսօր թեմն ունեցել է 11 առաջնորդ: Առաջինը Հովսեփ արք. Սարաճյանն էր, 1939–44-ին՝ Գարեգին արք. Հովսեփյանը (հետագայում՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս), 1966–90-ին՝ Թորգոմ արք. Մանուկյանը (այժմ՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարք): Թեմի առաջնորդանիստ Մայր տաճարը՝ Ս. Վարդանը, 1968-ին օծել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանը: Թեմին են պատկանում շուրջ 42 եկեղեցիներ՝ Յունյըն Սիթիում՝ Ս. Խաչ (1907), Ուոթըրվլիթում՝ Ս. Պետրոս (1916), Չելթենհեմում՝ Ս. Երրորդություն (1917), Սաութ Միլուոքիում՝ Ս. Հարություն (1924), Նյու Բրիթընում՝ Ս. Հարություն (1925), Չիկագոյում՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (1926), Սաութֆիլդում՝ Ս. Հովհաննես (1931), Վաշինգտոնում՝ Ս. Մարիամ (1963) ևն: Թեմի հովանու ներքո հիմնվել են մի շարք կրթ. հաստատություններ: Նյու Յորքում 1961-ից գործում է Տիրան արք. Ներսոյանի նախաձեռնությամբ ստեղծված Ս. Ներսես ընծայարանը (ճեմարանը), որը պատրաստում է հոգևոր սպասավորներ (դաստիարակ, ծխատեր քահանա ևն): Ընծայարանն ունի ԱՄՆ-ի Արլ., Արմ. և Կանադայի թեմերի կողմից ընտրված խնամակալ մարմին, որի նախագահն է Արլ. թեմի առաջնորդը: Կրոն. դաստիարակության բաժանմունքը և Հայ դպրոցների կրթական կենտրոնը ստեղծում են դասագրքեր և պատրաստում ուսուցիչներ թեմի դպրոցների համար: Կրտսերների և պատանիների համար կրոն. դաստիարակության բաժանմունքն ունի ամառային ճամբար (Ս. Վարդան ճամբար): Գրիգոր և Կլարա Զոհրապ տեղեկատվական կենտրոնն ունի արխիվային նյութեր, մամուլի հավաքածուներ, գրքեր, քարտեզներ ևն: Կազմակերպում է դասախոսություններ և գիտաժողովներ՝ նվիրված հայոց պատմության և մշակույթի խնդիրներին: Միջեկեղեցական հարաբերության բաժանմունքի միջոցով սերտ կապեր են պահպանվում Առաջնորդարանի և ԱՄՆ-ի կրոն. այլ հարանվանությունների միջև: Հայ եկեղեցու երիտասարդական կազմակերպությունը մասնաճյուղեր ունի ծխերում, կազմակերպում է տարեկան մարզ. մրցախաղեր և համագումարներ: Տիկնանց միության կենտրոնական խորհուրդը ևս մասնաճյուղեր ունի ծխերում, աշխատանք է կատարում հայ հավատքի պահպանման համար: ԱՄՆ Ա. թ-ի Հայ օգնության ֆոնդը (ՀՕՖ) 1988-ին Հայաստանում տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժից հետո, գործակցելով բարեգործ., հայրենակց. և այլ կազմակերպությունների հետ, զգալի օգնություն է ցուցաբերել աղետյալ բնակչությանը: Միջոցներ է տրամադրել Ստեփանավան քաղաքի վերականգնման համար, բազմաթիվ ծրագրեր իրականացրել մշակույթի, կրթության, առողջապահության, գյուղատնտեսության և այլ ոլորտներում, մարդասիր. օգնություն կազմակերպել նաև Արցախի բնակչությանը:  Հայաստանում և Արցախում գործում են ՀՕՖ-ի մասնաճյուղերը: Թեմը հրատարակում է «Հայաստանեայց եկեղեցի» կրոնաբարոյախոս. և պատմագեղ. պաշտոնաթերթը (1939–76-ին՝ ամսաթերթ, 1976-ից՝ եռամսյա): Նյութերի մի մասը տպագրվում է անգլ.: ԱՄՆ Ա. թ-ի առաջնորդն է Խաժակ. արք. Պարսամյանը (1990-ից): Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.5, 3-րդ պատկերը:

Գրկ. Ավագյան Ք., Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հայ գաղութի պատմությունը (սկզբնավորումից մինչև 1924 թ.), Ե., 2000: The Torch was Passed. The Centennial History of the Armenian Church of America, N. Y., 1998.

Արտեն ավ. քհն. Աշճյան (ԱՄՆ)

ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՄԻԱՑՅԱԼ ՆԱՀԱՆԳՆԵՐԻ ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1927-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցի հայրապետ. կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Լոս Անջելեսի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի: Մինչ այդ ԱՄՆ-ի հայ համայնքը (ձևավորվել է XIX դ. վերջին) միավորված էր մեկ թեմի մեջ՝ ստեղծված 1898-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցու կոնդակով: Կենտրոնն էր Ուստր քաղաքը (Մասսաչուսեթս նահանգ), 1923-ից՝ Բոստոնը, իսկ 1927-ից՝ Նյու Յորքը: ԱՄՆ Ա. թ-ի գործունեությունը տարածվում է ԱՄՆ-ի արմ. նահանգների վրա՝ իր մեջ ընդգրկելով 25 ծուխ: Առաջնորդարանը սկզբում Ֆրեզնոյում էր, 1957-ից՝ Լոս Անջելեսում: Թեմի առաջին առաջնորդն էր Գարեգին եպս. Խաչատուրյանը (հետագայում՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք): Տարբեր տարիներ ԱՄՆ Ա. թ. գլխավորել են Շնորհք եպս. Գալուստյանը (1953–56, հետագայում՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք), Թորգոմ եպս. Մանուկյանը (1962–66, այժմ՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարք) և ուրիշներ: Թեմի տարածքում գործող հին հայկ. եկեղեցիներից են Ս. Պողոսը (Ֆրեզնո, հիմն. 1900), Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը (Ֆաուլեր՝ 1910-ին), Ս. Աստվածածինը (Կոստա-Մեսա՝ 1911-ին), Ս. Հովհաննեսը (Սան Ֆրանցիսկո, 1924-ին), Ս. Վարդանը (Օկլենդ՝ 1926-ին) և 20 այլ եկեղեցիներ տարբեր քաղաքներում: ԱՄՆ Ա. թ-ի առաջնորդարանին կից գործում են Հայաստանյայց եկեղեցու երիտասարդական կազմակերպության, Տիկնանց միության, կիրակնօրյա վարժարանների կենտր. խորհուրդները՝ իրենց մասնաճյուղերով, և այլ կազմակերպություններ: 1987-ին թեմը Ֆրեզնոյի շրջանում (Կալիֆոռնիա) գնել է մի մեծ ճամբար, որն ամռանը օգտագործվում է թեմի զանազան ծխերից ավելի քան 500 աշակերտների հայեցի դաստիարակության, իսկ ձմռանը՝ չափահասների կրոն. և կրթ. դաստիարակության համար: Ճամբարին օգնություն են ցույց տալիս ծխական և համայնքային տարբեր կազմակերպություններ: Առաջնորդարանին կից գործում է հանձնախումբ, որը մշակում է ճամբարի գործունեության ծրագրերը: Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում առաջնորդարանը թեմում ծառայելու է հրավիրել մի շարք հոգևոր հովիվների, հատկապես՝ Երուսաղեմից և Հայաստանից: 1999-ին թեմի հոգևորականների ընդհանուր թիվը շուրջ 30 էր: Նրանց մի մասը հոգևոր կրթություն է ստացել Նյու Յորքում Տիրան արք. Ներսոյանի հիմնած Ս. Ներսես ընծայարանում, որը շարունակում է նոր սպասավորներ պատրաստել եկեղեցու համար: ԱՄՆ Ա. թ. իր գործուն բաժինն ունի Ս. Ներսես ընծայարանի հոգևոր առաքելության մեջ: Լոս Անջելեսում կան 15 ամենօրյա հայկ. վարժարաններ: Առաջնորդարանի հովանավորությամբ գործում են Ալֆրեդ և Մարգրիթ Հովսեփյան ամենօրյա հայկ. վարժարանը (Փասադենայի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցուն կից), ՀԲԸՄ Մարի Մանուկյան նախակրթ. և ՀԲԸՄ Սարգիս և Սեդա Դեմիրճյան երկրորդ. վարժարանները (Քանոգա Փարք), Թեքեյան մշակութ. միության Արշակ Տիգրանյան վարժարանը (Հոլիվուդ): Թեմը յուրաքանչյուր եկեղեցուն կից ունի կիրակնօրյա և շաբաթօրյա հայոց լեզվի վարժարաններ: 1979-ից լույս է տեսնում ԱՄՆ Ա. թ-ի «Մայր եկեղեցի» պաշտոնաթերթը՝ հայերեն և անգլ. բաժիններով: ԱՄՆ Ա. թ. զգալի նյութ. օգնություն է ցույց տվել 1988-ի ավերիչ երկրաշարժից տուժած Հայաստանին և մարտնչող Արցախին: Ստեփանավան քաղաքում թեմի նյութ. օժանդակությամբ կառուցվել է 750 աշակերտի համար վարժարան՝ անհրաժեշտ հարմարություններով: ԱՄՆ Ա. թ-ի առաջնորդն է Վաչե արք. Հովսեփյանը (1971-ից): Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.5, 4-րդ պատկերը:

Գրկ. Ավագյան Ք., Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հայ գաղութի պատմությունը (սկզբնավորումից մինչև 1924 թ.), Ե., 2000: The Torch was Passed. The Centennial History of the Armenian Church of America, N. Y., 1998.

Աննա Ռ. Մովսեսյան (ԱՄՆ)

ԱՄՐԴՈԼՈՒ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգում, Բաղեշ (Բիթլիս) քաղաքի հարավային ծայրամասում: Ըստ ավանդության՝ անվանումը ստացել է վանքը նորոգած եղբայրներ Ամիրի և Դոլուի անուններից: Ունեցել է երեք եկեղեցի՝ Ս. Աստվածածին, Ս. Հովհաննես, Ս. Ստեփանոս: Համալիրի մեջ են մտել նաև մի քանի օժանդակ շինություններ: Հիմնադրման ժամանակն անորոշ է: XIV դարից հիշվել են հայ եպիսկոպոսներ: XV դարից եղել է գրչության խոշոր կենտրոն: Նույն դարում Գրիգոր Տաթևացու աշակերտ Դանիել վարդապետը Ա. վ-ում հիմնել է հոգևոր դպրոց: Դասավանդել են կրոնագիտություն, աստվածաբանություն և տրամաբանություն: Կրթական գործը շարունակել են Հովհաննես Համշենցին, Գրիգոր Արճիշեցին, Ներսես Մատաղը, Ներսես Բաղիշեցին, Ներսես Ամկեցին, Հովհաննես Տարոնեցին: Բարսեղ Աղբակեցին վերծանել է վանքի մատենադարանի իմաստասիր. գրքերը, ընդարձակել դասատունը, բարեփոխել ուս. ծրագրերը, դասավանդվող առարկաներին ավելացրել իմաստասիրությունը, ճարտասանությունը, քերականությունը: Դպրոցը մեծ համբավ է ձեռք բերել Ներսես Մոկացու ժամանակ: Այստեղ սովորելու են եկել Հայաստանի տարբեր մասերից: Ա. վ. ծաղկում է ապրել հատկապես XVII դ. պատմիչ-գիտնական Վարդան վրդ. Բաղիշեցու 42 տարիների արգասավոր առաջնորդության ժամանակաշրջանում: Նրա օրոք սկսել են դասավանդել նաև հայ մատենագրություն, մանրանկարչություն, որմնանկարչություն, և վանքի դպրոցը վերածվել է համալսարանի: Վարդան Բաղիշեցու վախճանվելուց հետո(1704) Ա. վ-ի դպրոցը չի գործել: Վանքում բարձր մակարդակի է հասել գրչության արվեստը, ձեռք են բերվել հին ձեռագրեր, որոնք նորոգվել են: Այդտեղ են ընդօրինակվել Փավստոս Բուզանդի, Կորյունի, Ղազար Փարպեցու, Սեբեոսի, Ղևոնդ Երեցի, Ասողիկի, Արիստակես Լաստիվերցու, Թովմա Մեծոփեցու և այլոց երկերը: Մեծ հռչակ է վայելել Ա. վ-ի մեծարժեք մատենադարանը: Պահպանվել է Վարդան Բաղիշեցու կազմած վանքի գրացուցակը: Ա. վ-ի նշանավոր սաներից են Կ. Պոլսի պատրիարք Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցին, Երուսաղեմի պատրիարք Գրիգոր Շղթայակիրը և այլք: Ա. վ-ի եկեղեցում են ամփոփվել Բարսեղ վարդապետը, Վարդան վրդ. Բաղիշեցին և այլ նվիրյալներ: Ա. վ. ավերվել և ամայացել է 1915-ին. ձեռագրերի մի մասը և ունեցվածքը կողոպտել են թուրքերը:

Գրկ. Ակինյան Ն., Բաղեշի դպրոցը, Վնն., 1952:

ԱՅԼԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՊԱՅԾԱՌԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆ ՏՅԱՌՆ ՄԵՐՈ ՀԻՍՈՒՍԻ ՔՐԻՍՏՈՍԻ, տես Վարդավառ:

ԱՅՎԱԶՈՎՍԿԻ (Այվազյան) Գաբրիել Կոստանդինի (Գևորգի) (10.5.1812, Թեոդոսիա – 8.4.1880, Թիֆլիս), եկեղեցական և հասարակական գործիչ, բանասեր-պատմաբան, մանկավարժ, թարգմանիչ: Մխիթարյան միաբանության ան- դամ (1830), վարդապետ (1834), եպիսկոպոս (1867), արքեպիսկոպոս (1871): Ծովանկարիչ Հ. Այվազովսկու եղբայրը: Նախն. կրթությունը ստացել է Թեոդոսիայի հայկ. ծխական դպրոցում, ապա՝ Ղարասուբազարի հայ կաթոլիկ. դպրատանը: 1826-ին ուղարկվել է Ս. Ղազար (Վենետիկ), ուսանել մխիթարյանների մոտ: 1830-ից վարել է միաբանության ընդհանուր քարտուղարի պաշտոնը: 1842–48-ին դասավանդել է Վենետիկի Մուրատ-Ռափայելյան վարժարանում: 1843-ին հիմնադրել և մինչև 1848-ը խմբագրել է առաջին հայագիտական հանդեսը՝ «Բազմավեպը»: 1848–56-ին՝ Փարիզի Մուրադյան վարժարանի տնօրեն, հայոց լեզվի և պատմության ուսուցիչ: Գժտվելով մխիթարյանների հետ՝ 1856-ին նորից դարձել է դեպի Հայ առաքելական եկեղեցի, Փարիզում Ս. Թեոդորյան և Ա. Գալֆայան վարդապետների հետ հիմնադրել ու ղեկավարել Հայկազյան վարժարանը, 1856–58-ին խմբագրել և հրատարակել «Մասյաց աղավնի» հանդեսը: 1858-ին վերադարձել է Ռուսաստան, նշանակվել Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմի առաջնորդ, թեմական կենտրոնը Քիշնևից տեղափոխել Թեոդոսիա՝ ռուսահայ համայնքների և արևմտահայերի հետ շփումներն առավել դյուրացնելու անհրաժեշտությամբ: 1858-ին ռուս. կառավարության բարոյական և նյութ. աջակցությամբ և մեծահարուստ Հ. Խալիբյանի միջոցներով Թեոդոսիայում հիմնադրել է Խալիբյան վարժարանը (որի տեսուչն էր 1858–65ին), այստեղ էլ շարունակել է հրատարակել (մինչև 1865-ը) «Մասյաց աղավնին»: Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսի հրավերով Ա. կարգվել է Գևորգյան ճեմարանի տեսուչ (1874–76) և Վիրահայոց թեմի առաջնորդ (1876–80): Պատմաբանասիր. և թարգման. բնույթի աշխատություններից բացի հեղինակել է կրոնաբարոյական գործեր՝ «Պատմութիւն վարուց տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի» (1854), «Միջակ վարդապետարան ուղղափառ հաւատոյ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ» (1858), «Դասագիրք քրիստոնէական վարդապետութեան ըստ ուղղափառ հավատոյ Հայաստանեայց» (1875), «Նիկոլ Եպիսկոպոս եւ Պատմութիւն դարձին հայկազանց Լեհաստանի ի կաթոլիկութիւն» (1877) ևն: Ա-ու հոգևոր-եկեղեց. գործունեությունը բնորոշվել է հաս-ազգ. աշխարհիկ խնդիրների լայն ընդգրկմամբ: 1856-ից ի վեր Ա. պայքարել է կաթոլիկության դեմ, այն համարել վնասաբեր հայ ազգի և եկեղեցու համար: Ա-ու հաս., մանկավարժ. և գրական գործունեության նպատակն էր ժողովրդին ազգ. ոգով կրթելը, նրան ազգ. եկեղեցու շուրջը համախմբելով՝ հայ մշակույթի զարգացմանը սատարելը: Ըստ Ա-ու՝ հոգևորականության կարևորագույն պարտականությունը ժողովրդին լուսավորելն է, իսկ ազգապահպանության ամենահզոր լծակը ազգ. դավանանքն է, Հայ եկեղեցու ինքնուրույնությունը: Ա-ու ազգ-եկեղեց. և մշակութ-կրթ. գործունեությունը, ինչպես նաև ռուս. կողմնորոշումը առաջ են բերել հայ որոշ խմբավորումների ներկայացուցիչների բացասական վերաբերմունքը. առիթը դեռևս Լազարյանների՝ կաթողիկոսության համար Ա-ու թեկնածությունն առաջադրելու մտադրությունն էր: Վեճերը սաստկացել են Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմի եկեղեց. գումարները ուս. նպատակներով օգտագործելու, Հ. Խալիբյանին պաշտպանելու և աշխարհիկ գործերով զբաղվելու պատճառով: Դրանք ի վերջո դադարել են թեմակալի աթոռից Ա-ու հեռանալով (1867) և Խալիբյան ուսումնարանի փակվելով (1871):

Երկ. Համառօտ պատմութիւն ռուսաց, Վնտ., 1836: Պատմութիւն օսմանեան պետութեան, հ. 1, 2, Վնտ., 1841: Ուրուագիծ ոգւոյ եւ ընթացից Մխիթարեան միաբանութեան Վենետիկոյ, Փարիզ, 1857: Խանգարմունք հայկաբանութեան ի հնումն եւ ի նորումս, Թեոդոսիա, 1869: Հազար եւ մի առակաւոր բանք ազգայինք և օտարք, ԿՊ, 1874:

Գրկ. Նալբանդյան Մ., Երկու տող, ԵԼԺ, հ. 4, Ե., 1983: Կարինյան Ա., Ակնարկներ հայ պարբերական մամուլի պատմության, հ. 2, Ե., 1960: Հովհաննիսյան Ա., Նալբանդյանը և նրա ժամանակը, հ. 1, Ե., 1955: Միքայելյան Վ., Ղրիմի հայկական գաղութի պատմություն, 1801–1917, Ե., 1970:

Վարդգես Միքայելյան

ԱՅՐԻՎԱՆՔ, տես Գեղարդավանք:

ԱՆԱՆԻԱ Ա ՄՈԿԱՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Փաս (Մոկք նահանգում) – մոտ 968], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 946-ից: Հաջորդել է Եղիշե Ա Ռշտունուն: Նախն. կրթությունն ստացել է Աղթամարի և Վարագա վանքերում, ապա եղել Վարագավանքի առաջնորդ: Ա. Ա Մ-ու գահակալման սկզբնաշրջանում խիստ սրվել են Սյունյաց և Աղվանից եկեղեցիների հետ Հայոց կաթողիկոսի հարաբերությունները: Օգտվելով Հայոց կաթողիկոսանիստը Աղթամարում՝ Արծրունիների թագավորությունում գտնվելու հանգամանքից՝ Սյունյաց եպիսկոպոսները և Աղվանից կաթողիկոսը ձգտել են անջատվել Մայր աթոռից՝ սպառնալով Հայ եկեղեցու միասնությանը: Նրանց անջատող. նկրտումներին հակահարված տալու նպատակադրումով 949ին Ա. Ա Մ. Աղթամարից ժամանել է Բագրատունիների թագավորության Կարս մայրաքաղաք՝ Աբաս թագավորի մոտ, և քայլեր ձեռնարկել Սյունյաց և Աղվանից եկեղեցիները Հայոց Մայր աթոռի հետ միաբանելու համար: Այդ նպատակով Ա. Ա Մ. կաթողիկոս. աթոռն Աղթամարի մեկուսացած կղզուց տեղափոխել է Անիի մոտ՝ Արգինա գյուղաքաղաք (տես Արգինայի կաթողիկոսարան)՝ սկիզբ դնելով վերջինիս վանքի համալիրի շինարարությանը: Ա. Ա Մ. մեկնել է Սյունիք և Ճահուկ գավառի Արդախ գյուղում գումարած ժողովում պաշտոնանկ արել Սյունյաց եպիսկոպոսին ու Աղվանից կաթողիկոսին: Սակայն վերջիններս տեղացի իշխանների զորակցությամբ շուրջ ինը տարի շարունակել են ըմբոստանալ Ա. Ա Մ-ու դեմ՝ քամահրելով նրա հորդորները: 958-ին Ա. Ա Մ. վերստին ժամանել է Սյունիք և նրա եպիսկոպոս կարգել Ջիվանշիր իշխանի որդի Վահանին, ապա անցել է Աղվանք և ձեռնադրել Դավիթ կաթողիկոսին (958–965): Ա. Ա Մ-ու օրոք Հայաստանում լայնածավալ դավանաբան. շարժում է ծավալվել Բյուզ. կայսրության, քաղկեդոն. եկեղեցու դեմ: Այդ ընթացքում Հայ եկեղեցին և Բագրատունիների թագավորությունը գործել են համադաշն: Քաղկեդոն. կայսերականացված եկեղեցու դեմ անզիջում պայքարի դրսևորումներից մեկը 960-ական թթ. Ա. Ա Մ-ու հրապարակած օրենքն էր կրկնամկրտության մասին, որով սահմանվում էր վերստին մկրտել քաղկեդոն. ծեսով մկրտվածներին: Ա. Ա Մ-ու օրոք կառուցվել են Հոռոմոսի (Անիի մոտ), Սանահինի, Նարեկա և այլ վանքեր, նորոգվել բազմաթիվ եկեղեցիներ: Ա. Ա Մ. Անիում կայացած ժողովում Բագրատունյաց Հայաստանի բոլոր իշխանների խնդրանքով օծել է Աշոտ Գ Ողորմած թագավորին: 950-ական թթ. Ա. Ա Մ. Վասպուրականի Անձևացիք գավառի Խոսրով եպիսկոպոսին հորդորել է հրաժարվել աղանդամետ քայլերից, բայց մերժում ստանալով՝ 954-ին բանադրանքի է ենթարկել նրան և դատապարտել հատուկ թղթով: Ա. Ա Մ-ու պատվերով իր երբեմնի ուսումնակից Անանիա Նարեկացին գրել է «Գիր խոստովանութեան» և «Հակաճառութիւն ընդդէմ թոնդրակեցւոց» երկերը: Ա. Ա Մ-ու եկեղեցանպաստ, ազգաշահ գործունեությունը նպաստել է Հայ եկեղեցու հինավուրց ավանդների հարատևմանը, նրա դիրքերի ամրապնդմանը, երկրի ներքաղ. կացության կայունացմանը: Ա. Ա Մ-ու հեղինակած բազմաթիվ թղթերից պահպանվել են միայն չորսը («Արարատ», 1896–97), որտեղ տեղ են գտել ժամանակի ներեկեղեց. կյանքին, ինչպես նաև Հայաստանի, Աղվանքի ներքին հարաբերություններին առնչվող արժեքավոր վկայություններ: Ստեփանոս արք. Օրբելյանի հավաստմամբ՝ Ա. Ա Մ. կազմել է «Հաւատո նամակ» վերտառությամբ թղթերի ժողովածու (չի պահպանվել): Կաթողիկոս. գահին Ա. Ա Մ-ուն հաջորդել է Վահան Ա Սյունեցին:

Գրկ. Ս տ ե փ ան ո ս Օ ր բ ե լ յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Տեր-Մկրտչյան Գ., Անանիա Մոկացի, «Արարատ», 1897, դ 2, էջ 91–96: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Վրեժ Վարդանյան

ԱՆԱՆԻԱ ԹԱՐԳՄԱՆԻՉ, Ա ն ան ի ա Սյունեցի, Անանիաս, Անանե (ծ. և մ. թթ. անհտ), V դարի առաջին հայ թարգմանիչներից, մատենագիր: Աշակերտել է Մեսրոպ Մաշտոցին: Սահակ Ա Պարթևը նրան ձեռնադրել է Սյունյաց եպիսկոպոս (ենթադրաբար՝ 415-ին): Ըստ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի՝ աթոռակալել է շուրջ 42 տարի՝ «պայծառացնելով Սյունյաց աթոռը»: Մեսրոպ Մաշտոցի կենսագիր և աշակերտ Կորյունը և պատմահայր Մովսես Խորենացին որոշ տեղեկություններ են հաղորդում Ա. Թ-ի մասին: Ա. Թ. ուղեկցել է Մեսրոպ Մաշտոցին՝ Գողթնի առաջին քարոզչության ընթացքում, գործակցել է նրա հետ՝ Սուրբ Գիրքը թարգմանելիս և աղվանական գիրն ստեղծելիս, աղվաներեն թարգմանել ինչինչ կրոն-եկեղեց. գրքեր: Ա. Թ. մասնակցել է Շահապիվանի եկեղեցական ժողովին (444), իսկ Արտաշատի ժողովին (449) եպիսկոպոս. գահնամակում զբաղեցրել է առաջին տեղը: Ա. Թ-ի գրչի արգասիքն են «Երանելոյն Անանիայի Հայոց վարդապետի՝ ի խորհուրդ Յովհաննու մարգարէի» և «Յաղագս Յովհաննու Մկրտչի, Անանիայի վարդապետի ասացեալ» խորագրով ճառերը՝ աստվածաբան. բովանդակությամբ, ինչպես նաև Փիլոն Ալեքսանդրացու, Իրենեոսի գործերի հայերեն թարգմանությունները:

Գրկ. Ս տ ե փ ան ո ս Օ ր բ ե լ յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893, էջ 20, 208: Սարգիսյան Բ., Անանիա Թարգմանիչն և իւր գրական գործոց նմոյշներ, Վնտ., 1899: Ակինյան Ն., Շահապիվանի ժողովին կանոնները, Վնն., 1953, էջ 5: Ալեքսանյան Վ., Անանիա եպիսկոպոս Սյունեցի, «Էջմիածին», 1999, դ 3:

Լևոն Սարգսյան

ԱՆԱՆԻԱ ՆԱՐԵԿԱՑԻ, Անանե Նարեկացի (ծ. թ. անհտ – 980-ական թթ., ամփոփվել է Նարեկավանքի գավթում), մատենագիր, աստվածաբան, փիլիսոփա, մեկնիչ, Նարեկավանքի առաջնորդ և դպրոցի հիմնադիր: Գրիգոր Նարեկացու ազգականը: Ամբաստանվել է թոնդրակեցիներին հարելու մեջ՝ իբրև Խոսրով Անձևացու և Հակոբ Սյունեցու կողմնակից և համակիր: Կաթողիկոս Անանիա Ա Մոկացու պահանջով, աղանդավոր լինելու մասին իր դեմ եղած մեղադրանքները հերքելու համար, գրել է «Գիր խոստովանութեան»-ը (հայտնաբերել և 1892-ին հրատարակել է Գ. Տեր-Մկրտչյանը): Նույն կաթողիկոսի պատվերով հեղինակել է «Հակաճառութիւն ընդդէմ թոնդրակեցւոց»-ը, որտեղ բացահայտել է թոնդրակեցիների սխալներն ու մոլորությունները, նզովել նրանց աղանդը: Ա. Ն-ու «Հակաճառությունը» չի պահպանվել: Սակայն Գրիգոր Նարեկացին Կճավա վանքին գրած «Անանիայի խոստովանութեան յաղագս սուտ կարծեացն, որ վասն նորա» թղթում ամփոփ տվել է Ա. Ն-ու գրվածքի բովանդակությունը և համառոտ թվել թոնդրակեցիների ուսմունքի 14 կետերը («Արարատ», 1892, էջ 5–18): Ա. Ն-ու աշակերտ Ուխտանեսը հիշատակում է նաև «Հաւատարմատ» գործը (973) ընդդեմ երկաբնակների, որը հեղինակն անձամբ ներկայացրել է կաթողիկոս Խաչիկ Ա Արշարունուն: Ա. Ն-ու գրվածքները կարևոր աղբյուր են թոնդրակեցիների գաղափարախոսությունն ուսումնասիրելու համար: Որպես մանկավարժ նա առաջնային է համարել ուսուցչի գիտելիքների հարստությունը, մեծ տեղ հատկացրել գրականությանը և երգեցողությանը: Ստեփանոս Ասողիկի վկայությամբ՝ հռչակված էր իր «…բազմամարդ պաշտոնապայծառ երգեցողօք և գրական դիտողօք…»: Եղել է Խոսրով Անձևացու որդիների՝ Սահակի, Հովհաննեսի և Գրիգորի (Նարեկացիներ) ուսուցիչը, որոնց կատարած ընդօրինակությունների շնորհիվ մեզ են հասել Ա. Ն-ու և Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործությունները: Գրիգոր Նարեկացին և Ուխտանեսը Ա. Ն-ուն համարել են «հոգեզարդ փիլիսոփա» և «հռչակավոր հռետոր»: Ուխտանեսը Ա. Ն-ու պատվերով է գրել «Պատմութիւն Հայոց» երկասիրությունը: Նրանք 980-ի հուլիսի 4-ին «յեզր գետոյն, որ կոչի Ախուրեան», զրուցել են «բերան ի բերան… յաղագս պատմութեանս», այսինքն՝ միասին են քննարկել և ծրագրել աշխատության թե՛ կառուցվածքը և թե՛ բովանդակությունը: Երկի առաջին (Ա) գլուխը ընծայական է Ա. Ն-ուն:

Գրկ. Ուխտանես, Պատմութիւն Հայոց, հ. 1, Վաղ-պատ, 1871: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Աբեղյան Մ., Հայոց հին գրականության պատմություն, հ. 1, Ե., 1944: Թամրազյան Հ., Անանիա Նարեկացի, Ե., 1980:

ԱՆԱՆԻԱ ՇԻՐԱԿԱՑԻ, Շիրակունի , Շիրակավանցի [մոտ 605–610, գ. Շիրակավան կամ Անեանք (Շիրակի գավառ) – մոտ 686–690], գիտնական, մատենագիր, տոմարագետ, մանկավարժ, երաժշտագետ, ճշգրիտ գիտությունների հիմնադիրը Հայաստանում: Ծնվել է շինականի ընտանիքում: Նախն. կրթությունն ստացել է Շիրակավանի Դպրեվանքի դպրոցում, որտեղ դասավանդել են օտար լեզուներ, ճարտասանություն, գրչություն, մանրանկարչություն: Սովորելով «զդպրութիւն մերոյ ազգիս Հայաստանեայց»՝ երազել է ուսումնասիրել «համրողական արվեստը», մտածելով, որ առանց թվի ոչինչ չի հիմնավորվում, և որ թիվն է «մայր ամենայն իմաստից»: Ուսումը լրացնելու նպատակով եղել է Բյուզանդիայի մի շարք քաղաքներում, հաստատվել Տրապիզոնում և ութ տարի ուսանել հույն գիտնական Տյուքիկոսի մեծահամբավ դպրոցում: Հմտանալով տիեզերագիտության, տոմարագիտության, աշխարհագրության, պատմության, փիլիսոփայության բնագավառներում՝ «համարողը» (այդպես են կոչել նրան), «մեծահանճար ուսուցչապետը» 661-ին վերադարձել է հայրենի Շիրակավան, բացել դպրոց, որի հռչակը շուտով տարածվել է ամբողջ երկրում: Մանկավարժ. գործունեությանը զուգընթաց զբաղվել է գիտ. աշխատանքով, գրել իր բազմարժեք երկերը: Ա. Շ-ու աշխատություններից ամենաինքնատիպը թվաբանության դասագիրքն է: Այն բաղկացած է երկու մասից՝ թվաբան. աղյուսակներից և խնդրագրքից: Մաթեմատիկայի պատմության համար ուշագրավ են նաև խոր անցյալում ժողովրդի ստեղծած խրախճանականները (զվարճալի խնդիրներ), որոնք նա է առաջինը գրի առել և, նկատի ունենալով դրանց բարդությունը, զետեղել իր դասագրքի վերջում: Ա. Շ-ու այս աշխատությունն այն բացառիկ դասագրքերից է, որի թվաբանական գործողությունների աղյուսակներն ամենահնագույնն են: Տիեզերագիտության բնագավառում Ա. Շ. քննել է Արևի, Լուսնի, երկնային համաստեղությունների, աստղերի հետ կապված շատ հարցեր և շարադրել իր ուրույն տեսակետները տիեզեր. կարևոր երևույթների մասին:

Ա. Շ. ոչ միայն Հայոց Մեծ թվականի, այլև «Արարչության» կոչվող թվականներից մեկի հիմնադիրն է: Տոմարի պատմության համար բացառիկ արժեք ունի «Պատճէն տումարի» աշխատությունը, որտեղ նա զուգահեռ է անցկացրել հայկ. տոմարի և հարևան ժողովուրդների տոմարական համակարգերի միջև, մեջբերել 14 ժողովուրդների (եբրայական, ասորական, հունական, հռոմեական, եգիպտական, վրացական, իրանական ևն) ամսանունները և նրանց տոմարական հաշվումները: Ա. Շ-ու շնորհիվ տեղեկություններ են պահպանվել նաև անհետացած որոշ ժողովուրդների (օր., աղվանների) տոմարի մասին: Տոմարական աշխատություններից ամենակարևորը «Քրոնիկոնն» է: Այն պարունակում է 532 տարիների զուգացանկը [հայտնի է «ՇԼԲ (532) աղյուսակներ» անունով], որտեղ տվյալներ են բերված պարբերաշրջանի յուրաքանչյուր Ամանորի, յոթներյակի, վերադրի, քրիստ. կարևոր տոների և տոմարական այլ հաշվումների վերաբերյալ: Աշխատության մեջ մի շարք արժեքավոր տեղեկություններ կան նաև հին հայկ. նախաքրիստ. տոմարի մասին: Ա. Շ-ու զուգացանկը հիմք է ծառայել հետագա դարերում կազմված այլ զուգացանկերի: Տոմարական բովանդակություն ունեն նաև Լուսնի պարբերաշրջանի նրա կազմած աղյուսակները: Ա. Շ. «Տոմարի մեկնության» մեջ հանգամանորեն անդրադարձել է արարչության, հռոմեական, հրեական, ասոր. և այլ ժողովուրդների թվականներին և ծանոթացրել դրանք հաշվելու սկզբունքներին, կազմել մեր ժողովրդի պատմության կարևոր իրադարձությունների թվականները՝ քրիստոնեության մուտքը, գրերի գյուտը, տիեզերական ժողովները ևն: Հայոց կաթողիկոս Անաստաս Ա Ակոռեցին հանձնարարել է Ա. Շ-ուն կարգավորել Հայոց տոմարը՝ կազմել անշարժ տոմար, որը, սակայն, կաթողիկոսի վախճանվելուց հետո չի ընդունվել: Ա. Շ. տոմարագիտ. իր աշխատություններով հայ իրականության մեջ դրել է տոմարի՝ որպես գիտության հիմքը: Այդ աշխատությունները ուղենիշ են հանդիսացել տոմարական բարդ հաշվումների համար և դասավանդվել հայ գրչության դպրոցներում: Տոմարագիտ. բնույթի աշխատություններ են նաև Ծննդին և Զատկի տոներին նվիրված Հայտնության և Զատկի ճառերը, որտեղ նա ջանացել է հիմնավորել հիշյալ տոների ամսաթվերը: «Թիւք որչափութեանն» մատենագիտ. ցանկում թվարկել է Հին և Նոր կտակարանների գրքերը, յուրաքանչյուրի դիմաց նշել տների քանակը (Մատենադարան, ձեռ. դ 2188): Ա. Շ. նախ կարևորել է եկեղեցու հայրերին, նրանց ուսուցումները, ապա և «բարի փիլիսոփաներին», քանի որ նրանք իրենց ընդունած աստվածության և կենցաղավարության սկզբունքներով հանգունակ են եղել քրիստոնյաներին: Աստծո և բնության հարաբերության հարցերում առաջնայինը համարել է Աստծուն: Նա է ստեղծել ամեն ինչ և նա է կառավարում տիեզերքը: Աշխարհի բոլոր գոյացությունների նախանյութը համարել է Աստծո ստեղծած չորս տարրերը (կրակ, օդ, հող, ջուր): Ըստ նրա, այդ տարրերից յուրաքանչյուրն ունի երկու հատկություն. մեկը հատուկ է տվյալ տարրին, մյուսը՝ իրեն և իրեն զուգակցող (համագոյ) նյութին (օր.՝ օդն ունի ջերմություն և խոնավություն, ջուրը՝ խոնավություն և ցրտություն): Աշխարհը, եզրակացրել է նա, ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ՝ այս չորս տարրերի խառնուրդից բաղկացած միացություն: Բացի այս չորս տարրերից նա ընդունել է և հինգերորդի գոյությունը, որը երկնքում է և կոչվում է եթեր: Ըստ նրա՝ տիեզերքում ամեն ինչ շարժվում է, փոփոխվում: Բնությանը վերագրելով ստեղծարար մեծ ուժ՝ շարժումն է համարել ստեղծագործ. ուժի ազդակ: Մարմնի շարժվելով ու փոփոխվելով բնության մեջ ոչինչ չի կորչում, այլ մի ձև կամ որակ փոխվում է մի այլ ձևի ու որակի: Հետևելով հերակլիտյան փիլիսոփայությանը՝ ընդունել է հակադրությունների միասնության և բացասման բացասումի օրենքը: Ամեն մի ծնունդ իր մեջ պարունակում է ոչնչացման սաղմը, ամեն մի ոչնչացում իր հերթին նոր ծննդի սկիզբն է. այս հատկությունների հիման վրա է երկիրը շարունակում պահել իր հավերժական գոյությունը: Ա. Շ-ու համար բնությունը նույնպես այնքան ռեալ է և ստեղծագործող, որքան Աստված: Ընդունելով, որ երկրի վրա կյանքը (կենդանական աշխարհը) ստեղծել է Աստված, գտնում է, որ կենդանիներից մինչև մարդը, մարդկային ուղեղը ստեղծագործ. շարժման մեջ գտնվող ռեալ գոյություններ են: Զգացողության հարցում նա այն կարծիքն է պաշտպանել, որ նախնիների (նկատի ունի անտիկ գիտնականներին) մտածողությունը ավելի զարգացած է եղել, քան իր ժամանակակիցներինը: Ա. Շ. քննադատել է նախապաշարումները, սնոտիապաշտությունը, կախարդությունը: Ա. Շ. հայ իրականության մեջ և ողջ Մերձավոր Արևելքում առաջինն է ամբողջական գծերով ներկայացրել երաժշտ. հնչականության մասին ալեքսանդրյան գիտնականների առաջավոր ուսմունքը: Կազմել է ձայնագիտության բացառիկ արժեքավոր ալեքսանդրյան «տասնակարգեան աղիւսակի» հայկ. տարբերակը, որով մեծապես հարստացրել է հայ երաժշտագիտությունը՝ ձայների, ձայնամիջոցների և ձայնաշարերի կառուցվածքին վերաբերող նոր գաղափարներով: Հեղինակել է Հինանց ժամանակամիջոցում կատարվող Հարության Աձ-Դկ ութ ծավալուն հարցնակարգերի մեծ մասը, Հոգեգալստյան ու Վարդավառի առաջին օրերի շարականները: Նա հայտնի է եղել հայ շարականերգության ու Ժամագրքի երգեցողությունների հետ կապված հին ու իր ժամանակի ավանդույթների խոր իմացությամբ, ստեղծագործաբար օգտվել դրանցից և նախանշել զարգացման նոր ուղիներ:

Երկ. Մնացորդք բանից, ՍՊԲ, 1877: Յաղագս հարցման և լուծման, ՍՊԲ, 1918: Տիեզերագիտութիւն և տոմար (աշխատասիր. Ա. Աբրահամյանի), Ե., 1940: Լուսնի պարբերաշրջանները (աշխատասիր. Ա. Աբրահամյանի), Ե., 1962: Մատենագրություն (թրգմ., առաջաբանը և ծանոթագրությունները՝ Ա. Աբրահամյանի և Գ. Պետրոսյանի), Ե., 1979: Космография, пер. с древнеарм., предисл. и коммент. К. С. Тер-Давтяна и С. С. Аревшатяна, Е., 1962.

Գրկ. Աբրահամյան Ա., Անանիա Շիրակացու մատենագրությունը, Ե., 1944: Թահմիզյան Ն., Մի էջ հայկական վաղ միջնադարյան երաժշտական տեսության, ԲՄ, դ 5, 1960: Թումանյան Բ., Հայ աստղագիտության պատմություն, Ե., 1964: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959, էջ 731–774: Petri W., Ananiya Schirakaziein armenischer Kosmograph des 7 Jahrhunderts, “Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft”, B. 114, München, 1964.

ԱՆԱՆԻԱ ՍԱՆԱՀՆԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – XI դ. 70-ական թթ.), մատենագիր, մեկնիչ, դավանաբան: Եղել է Հաղբատ-Սանահնի միաբանության անդամ, աշակերտել Դիոսկորոս Սանահնեցուն: Ա. Ս-ու երկերը կարևոր դեր են կատարել հայ աստվածաբան-դավանաբան. մտքի զարգացման և մեկնողական գրականության մեջ: «Հակաճառութիւն ընդդէմ երկաբնակաց» հակաճառական-դավանաբան. աշխատությունը հեղինակը շարադրել է Պետրոս Ա Գետադարձ կաթողիկոսի կարգադրությամբ և ավարտել Խաչիկ Բ Անեցի կաթողիկոսի օրոք: Դավան. ամենազանազան խնդիրներին նվիրված այս երկը բաղկացած է 14 ճառից, որոնց խորագրերն արտացոլում են դրանց բովանդակությունը («Սակս անխտիր հաղորդելոյ», «Վասն Մեծի Հինգշաբթին», «Առ ապականացու ասողան է զմարմինն Տեառն», «Վասն պատկերապաշտից», «Վասն բաժանմանն Վրաց» ևն): Երկը աստվածաբանականից զատ ունի աղբյուրագիտ. նշանակություն: Արժեքավոր են հատկապես Անանիա Նարեկացու «Հաւատարմատ»-ի, ինչպես նաև եկեղեցու հայրերի զանազան երկերի տարբեր հատվածները, որոնց ամբողջական բնագրերը մեզ չեն հասել: Պետրոս Ա Գետադարձի պատվերով 1055-ին Ա. Ս. շարադրել է Պողոս առաքյալի 14 թղթերի մեկնությունը («Մեկնութիւն չորքետասան թղթոցն Պօղոսի առաքելոյն»), որտեղ հեղինակն օգտվել է Եփրեմ Ասորու, Հովհան Ոսկեբերանի, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու և այլոց համաբնույթ աշխատություններից: Մեկնաբանական մյուս երկերը՝ «Մեկնութիւն Մատթէի» և «Մեկնութիւն Աւետարանին Յովհաննու», հեղինակը գրել է Դիոսկորոս Սանահնեցու պատվերով: Ա. Ս-ու այս երկերը հետագայում իբրև դասագիրք կիրառվել են վանական դըպրոցներում և վարդապետարաններում: Ա. Ս. գրել է նաև ճառագրական և ներբողական գործեր («Յաղագս Յովհաննու Մկըրտչի», «Ի խաչելութիւն Պետրոսի», «Ներբողեան ասացեալ ի սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցի»): Հեղինակ է նաև տոմարական մի աշխատության, որի մի հատված պահպանվել է Վարդան Այգեկցու «Արմատ հաւատոյ» դավանաբան. աշխատության մեջ:

Գրկ. Տեր-Մինասյան Ե., Հաղբատ և Սանահին վանքերը (967–1300), «Արարատ», 1901, էջ 271– 277, 338–344: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959: Քյոսեյան Հ., Աստվածաբանական բնագրեր, Ուսումնասիրություններ, 1, Անանիա Սանահնեցի, Ս. Էջմիածին, 2000: Conybeare F. C., A Catalogue of the Armenian Manuscripts in the British Museum, L., 1913, p. 339.

Հակոբ Քյոսեյան

ԱՆԱՊԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, Հիսուս Քրիստոսի մարմնի անապականության վերաբերյալ վարդապետություն: Ա-յան վարդապետությունն արդյունք էր եկեղեցու քրիստոսաբան. մտքի հետևողական զարգացման: Ներկայումս պահպանված է միայն Հայ եկեղեցու քրիստոսաբան. համակարգում: Կարևոր աղբյուրներ են «Կնիք հավատո» և «Գիրք թղթոց» ժողովածուները, Հովհաննես Գ Օձնեցու, Խոսրովիկ Թարգմանչի, Անանիա Սանահնեցու, Հովհաննես Սարկավագի, Մխիթար Սասնեցու, Գրիգոր Տաթևացու և այլոց աշխատությունները, որոնցից առանձնացնելի է Հովհաննես Սարկավագի «Յաղագս նշանակի հաւատոյ Նիկիականն ՅԺԸ-իցն» ժողովածուն:

Ա-յան խնդիրը ծագել է Անտիոքի պատրիարք Սևերիոս Անտիոքացու և Հալիկառնասի եպիսկոպոս Հուլիանոս Հալիկառնասցու՝ Տիրոջ մարմնի Ա-յան շուրջ նշանավոր հակաճառությունից, երբ 518-ին երկուսն էլ աքսորվել էին Ալեքսանդրիա: «Ապականություն» և «անապականություն» եզրերը սույն հակաճառության մեջ գործածվել են ոչ թե մարմնի քայքայման կամ ոչ քայքայման իմաստով, այլ՝ Քրիստոսի մարդկային կիրընդունակության (կրքեր կրելու հանձնառություն) կամովի կամ ակամա լինելու իմաստով, այսինքն՝ որքանով են Քրիստոսին բնորոշ մարդկային կրքերը, եթե խոստովանում ենք, որ Քրիստոսն ամեն ինչով նման է մեզ՝ բացի մեղքից: Քրիստոսի մարմնի կիրընդունակության մասին խոսելիս նկատի են առնվում բացառապես անմեղ կրքերը՝ տխրություն, երկյուղ, սով, ծարավ ևն, որոնք դիտարկվում են որպես մեղքի անկման հետևանքային վիճակներ: Սևերիոս Անտիոքացին պնդում էր, որ Քրիստոսը բոլոր մարմն. կրքերը կրում էր հարկադրաբար (ակամա, ստիպված, անհրաժեշտորեն)՝ սովորական մարդկանց պես: Հակառակ դեպքում նրան թվում էր, թե Քրիստոսն իսկապես մարդացած չէր լինի: Նա ասում էր, որ Քրիստոսի մարմինն ապականացու է բոլոր մարդկանց մարմինների նման: Սևերիոս Անտիոքացու «ապականության» ուսմունքը կտրականապես մերժել է Հայ եկեղեցին: Սակայն Տիրոջ մարմնի Ա-յան վարդապետությունը Սևերիոս Անտիոքացու և Հուլիանոս Հալիկառնասցու հակաճառությամբ ծագած մի նորաստեղծ երևույթ չէր աստվածաբան. մտքի պատմության մեջ, այլ՝ եկեղեցու տիեզերական հայրերի գրվածքներում բյուրեղացած դավան. ուսմունք: Հայ եկեղեցու հայրերը և վարդապետները սոսկ շարունակել, զարգացրել են այն, ինչ ավանդված է եղել Աթանաս Ալեքսանդրացու, Եփրեմ Ասորու, Բարսեղ Կեսարացու, Գրիգոր Նազիանզացու (Աստվածաբան) և ուրիշների կողմից: Դրա լավագույն վկայություններից է «Կնիք հավատո» ժողովածուի ստեղծումը, որի զգալի մասը նվիրված է Տիրոջ մարմնի կիրընդունակության և Ա-յան խնդիրներին: VI–VIII դդ. «ապականության» վարդապետության հետևորդների՝ սևերիոսյանների դեմ ծավալվել է սուր պայքար, որը եզրափակվել է 726-ի Մանազկերտի եկեղեցական ժողովով: Հայ եկեղեցու հայրերը որքան որ խորշել են Սևերիոս Անտիոքացու «ապականության» վարդապետությունից, նույնքան էլ զգուշացել են Հուլիանոս Հալիկառնասցու Ա-յան մեջ քողարկված երևութականությունից: Սակայն հայ հայրերը վիճել են ոչ այնքան Հուլիանոս Հալիկառնասցու, որքան նրա ծայրահեղ հետևորդների հետ: Համենայն դեպս, Հուլիանոս Հալիկառնասցու գրվածքներում չկա այն կոպիտ երևութականությունը, որի մասին հաճախ խոսում էին նրա հակառակորդները՝ մեղադրելով նրան այն բանում, որ Տիրոջ մարմնի Ա-յան իր ուսմունքով նա փրկության խորհուրդը վերածում է ինչ-որ «երևակայության և անրջական պատրանքի» (այստեղից էլ՝ «երևութականներ» անունը): Տիրոջ մարմնի Ա-յան վարդապետությունն առանձնահատուկ զարգացում է ապրել և բյուրեղացել Հայ եկեղեցու դավան. համակարգում, որը զերծ է թե՛ սևերիոսյան, թե՛ հուլիանոսյան ծայրահեղություններից: Հայ եկեղեցու հայրերը Տիրոջ Մարդեղության որևէ դրվագի մոտեցել են միմիայն փրկաբանական տեսանկյունից: Քրիստոսի երկրավոր կյանքը փրկական տնտեսություն է և զերծ է պատահականություններից: Հետևաբար, Քրիստոսի մարդկային կյանքի ամեն մի պահ, սկսած սուրբ Հղությունից մինչև հրաշափառ Հարություն, ունի բարձրագույն և փրկաբանական նշանակություն: Ըստ հայ հայրերի՝ Քրիստոսին բնորոշ են, այսպես կոչված, անմեղ կրքերը, որոնք կոչվում են նաև անպարսավելի, անըստգտանելի, անանգոսնելի կրքեր: Դրանք, զերծ լինելով մեղքից, բնավորվել են մարդկային բնության մեջ մեղքի անկումից հետո, այսինքն՝ հատուկ են մահկանացու և չարչարական մարդկային բնությանը և ոչ թե ադամական նախաստեղծ բնությանը: Ուստի դրանք կոչվում են միաժամանակ և՛ բնավորական, և՛ տրտմական կրքեր: Քրիստոսն անցնում է մարդկային կրքերի միջով կամավորապես և ոչ ի հարկե, առանց բնության բռնադատվածության, հետևաբար այդ կրքերը կամավոր են: Աստված կատարելապես մարդացավ, այսինքն՝ վերցրեց մարդկային բնության ամբողջականությունը մեր փրկության համար, ուստի Տիրոջ մարդկային կրքերը փրկական են, ինչպես նաև՝ տնօրինական կամ տնտեսական:

Քրիստոսը փրկական տնօրինությամբ կրում է բոլոր մարդկային տկարությունները, ազատորեն անցնում մարդկային կրքերի միջով՝ դատապարտելով դրանց մեջ մեղքի թթխմորը և ազատագրելով մեզ մեղքի դատապարտվածությունից: Հետևաբար տնօրինական գործեր են ոչ միայն աստվածավայելուչ հրաշքները, այլև՝ մարդավայելուչ տկարությունները: Քրիստոսի մարմինը չարչարելի է և մահկանացու, սակայն ոչ ապականացու (ապականությունն այստեղ դիտվում է որպես մեղքին զուգակցված մարմն. վիճակ, որը հակաբնական է, քայքայում է բնությունը): Բանն Աստված ոչ թե առավ Ադամի նախաստեղծ բնությունը, այլ մեր ապականացու բնությունը՝ ապականակիր մարմինը և մեղանչական հոգին ու միտքը, և, միավորելով իրեն, զատեց մեղքը հոգուց և ապականությունը՝ մարմնից: Տիրոջ մարմնի աճն ու զարգացումը վկայում են ոչ թե նրա ապականացու լինելը, այլ՝ ընդհակառակը, քանզի սրանք կատարելագործում են մարմնի զգայական համակարգը, իսկ ապականությունը՝ քայքայում: Տերը կրեց կամավոր և անանգոսնելի կրքերը և ոչ թե ակամաները և անգոսնելիները, որոնք հարկադիր են, ծառայական և մեղանչական: Սրանով չի թուլանում Տիրոջ Մարդեղության կատարելությունը և համագոյությունը մեզ հետ, քանզի բանա- կան մարդը կամավորներով և անմեղությամբ է մարդ: Այն, ինչ ակամա է և մեղանչական, գործում է ոչ թե ըստ բնության, այլ՝ հակառակ բնության, և բնության մեջ օտար և ներմուծված բան է:

Գրկ. Կնիք հաւատոյ…, Էջմիածին, 1914: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Հովհաննես Օձնեցի, Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1833: Հովսեփյան Գ., Խոսրովիկ Թարգմանիչ, Վաղ-պատ, 1899: Lebon J., Le Monophysisme sռvՌrien, Louvain, 1909; Draguet R., Julien d’Halicarnasse et sa controverse avec SռvՌre d՚Antioche sur l՚incorruptibilitռ du corps du Christ, Louvain, 1924; Florovsky G.V., Byzantine Fathers of the V–VIII [centuries], 1933; Grillmeier A., Christ in Christian Tradition, v. 2, part 4, 1995.

Մեսրոպ քհն. Արամյան

ԱՆԱՊԱՏ, հասարակությունից և բնակավայրերից մեկուսացած քրիստոնյա ճգնավորների մենաստան: Առաջին Ա-ները ստեղծվել են III դ., Եգիպտոսում և տարածվել այլ երկրներում, վաղ միջնադարում՝ նաև Հայաստանում: Ներսես Ա Մեծ կաթողիկոսը IV դ. Հայաստանի անապատականներին հավաքել է առանձին համալիրներում՝ օժտելով այդ Ա-ները հատուկ կանոնադրությամբ, որը նպաստել է երկրում անապատական տարերային շարժումը կազմակերպված, ազգօգուտ և եկեղեցաշեն հաստատությունների վերածելուն: Այս Ա-ների հիմքի վրա զարգացել են հայկ. վանքերը, որոնք միջնադարյան Հայաստանում ոչ միայն զորացրել են քրիստ. հավատքը, այլև դարձել հայ մշակույթի զարգացման ու պահպանման կենտրոններ: Անապատ. շարժումը Հայաստանում մեծ վերելք է ապրել XVII դ. 1-ին կեսին, երբ Սյունյաց Մեծ անապատից ելած գործիչները երկրի տարբեր նահանգներում ստեղծել են բազմաթիվ նոր Ա-ներ. Վասպուրականում՝ Լիմ անապատը, Կտուց անապատը, Արցախում՝ Չարեքա անապատը, Սյունիքում՝ Տանձափարախը և Տաթևի Մեծ անապատը, Այրարատում՝ Երևանի Ս. Անանիա առաքյալ անապատը ևն: Ա-ի համալիրը շրջապատող պարսպի պարագծով կից կառուցում էին խցերը և տնտ. շինությունները, իսկ բակի մեջտեղում տեղադրվում էր Ա-ի միակ եկեղեցին: Հայաստանի Ա-ները երբեք չեն եղել զուտ ճգնավոր. (տես Ճգնավորություն) հաստատություններ, դրանք հայ մշակույթի զարգացման կենտրոններ էին, իսկ անապատականները դարձել են նաև բարոյական մաքրության տիպարներ ու ազգ-եկեղեց. առաջնորդներ (տես նաև Անապատականություն):

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան

ԱՆԱՊԱՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, քրիստոնյա ուխտյալ միայնակյացների շարժում: Ժամանակի ընթացքում նշանակել է նաև կենսաձև: Անապատականները ճգնել են ամայի, անմարդ վայրերում՝ ապաշխարելու, մաքրագործվելու և Աստծո հետ Սուրբ Հոգով հաղորդակցության մեջ մտնելու նպատակով: Ձգտել են ներհայեցողաբար ընդդիմանալ հասարակության մեջ առկա մերժելի երևույթներին: Ա. սերտորեն առնչվում է ճգնավորության հետ: Իր բուն էությամբ անխզելիորեն կապված է Եղիա մարգարեի և Հովհաննես Մկրտչի անվան հետ: Քրիստ. եկեղեցին նրանց է նկատում իբրև իրենց կոչ- մանը լիովին համապատասխան, կատարյալ և օրինակելի անապատականներ:

Ա. նոր ոգով և բովանդակությամբ վերարծարծվել է II–III դդ.: Առաջնորդվելով Պողոս առաքյալի խոսքով (Կողոս. 3.1–5)՝ հավատացյալներից առավել ջերմեռանդները հրաժարվել են սեփականությունից, մեկուսացել հասարակությունից, քաշվել անմարդաբնակ վայրեր, որպեսզի կարողանան անարգել իրականացնել առաքյալի պատգամը՝ մեռնել այս աշխարհի համար և իրենց անձը ներամփոփել «Քրիստոսի հետ Աստծու մեջ»: Նրանցից առաջինը ս. Պողոս Թեբայիդացին (Ալեքսանդրացի) էր (235–343), որը 97 տարի ապրել է լիակատար մենության մեջ՝ հիմք դնելով միայնական ճգնակեցության: Հայ եկեղեցին ս. Պողոս Թեբայիդացու հիշատակը տոնում է դեկտ. սկզբին՝ «Սրբոց հարցն եգիպտացւոց» տոնին: Ա-յան մյուս խոշորագույն դեմքը Հայ եկեղեցու կողմից «նախասկիզբն միանձանց» որակված ս. Անտոն Անապատականն է (251– 356), որը, ի տարբերություն ս. Պողոս Թեբայիդացու, բոլորովին կտրված չի եղել մարդկանցից, ունեցել է աշակերտներ և դրա շնորհիվ անհամեմատ մեծ հռչակ վայելել: Հայ եկեղեցին նրա հիշատակը տոնում է հունվարին: Նույնքան մեծ հռչակ է վայելել Ա-յան մյուս սյունը՝ ս. Պախոմիոսը (287–347), որը հիմք է դրել համայնական ճգնակեցության: Համաձայն «Հարանց վարքի», առավել նշանավոր են եղել Մակար, Տիմոթեոս, Պափնուտիոս, Ոնափրիոս, Պողոս Լուստրացի, Ապաուրա, Ամոն, Աբասիոս, Պելենիոս, Հովհան Գբնեցի, Աբբա Մարկոս, Պողոս Միայնակյաց, Մատրիանոս Կրոնավոր, Սիմեոն Սյունակյաց, Իլարիոն Կրոնավոր, Եփրեմ Խուրի Ասորի, Նեղոս Եգիպտացի, Մարկոս Սալոն (Հիմար), Հովհան Անապատական, Ալեքսիանոս Կամավոր աղքատ, Պարսամ, կանանցից՝ Մարիամ (Մարիանոս), Եփրոսինա, Մարիամ Եգիպտացի անապատականները: Անապատական կանոնադրության բացակայության հետևանքով սկզբ. շրջանում Ա-յան կենցաղն ու հոգևոր կյանքն աչքի են ընկել դրսևորումների բազմազանությամբ: Ըստ ճգնության կերպերի, դրանք մեկտեղվել են հետևյալ խմբերի մեջ. խոտաճարակներ (բավարարվել են բանջարաճաշակությամբ՝ Մարիամ Եգիպտացի), սյունակյացներ (տարի- ներ շարունակ ապրել են սյան վրա՝ Սիմեոն Սյունակյաց), գբնեցիներ (տարիներ շարունակ ապրել են գբի՝ փոսի մեջ՝ Հովհան Գբնեցի): III դ. վերջին անապատ. կենցաղավարության մեջ աստիճանաբար տիրական դարձած խմբական համակեցությունն անհրաժեշտություն է առաջացրել կանոններ մշակել վանական կյանքի համար, ինչը և իրականացրել է ս. Պախոմիոսը: Կանանց վանքերի հիմնադրումը ևս կապվում է ս. Պախոմիոսի անվան հետ: Եկեղեց. պատմագրության մեջ արձանագրվել է Ա-յան երեք տարատեսակ. առաջինի մեջ մտնում են միայնակյացները կամ ճգնավորները, որոնք, քաշվելով անմարդաբնակ վայրեր, ճգնել են լիակատար մենության մեջ (ս. Պողոս Թեբայիդացի): Երկրորդ խմբին են պատկանում «համայնականները» («կինոբիտներ»): Սրանք ապրել են խմբերով և հավասար վայելել աշխատանքի արդյունքը (ս. Պախոմիոս): Երրորդ խմբում են ավելի ուշ հանդես եկած ապստամբները («սարաբիտներ»), որոնք տարբերվել են «համայնականներից» նրանով, որ չեն վարել նստակյաց կյանք, եղել են թափառաշրջիկներ, չեն ենթարկվել ո՛չ պետ. օրենքներին և ո՛չ էլ եկեղեց. կանոններին: Ժամանակի և իրավիճակի թելադրանքով այս անապատականները հանդես են եկել ժողովրդաազատագր. պայքարով: Հայտնի է IV դ. կեսին Պարսից Շապուհ II արքայի դեմ նրանց ծավալած շարժումը:

Ա-յան դրսևորումներ Հայաստանում ի հայտ են եկել դեռևս I և II դդ., առանձին անհատների և խմբերի ճգնակեց. գործունեության շնորհիվ (տես Ոսկյանք, Սուքիասյանք): Հայ առաջին անապատականներից էր Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, որը կյանքի վերջում տրվել է ճգնությունների՝ սուրբ օրինակ հանդիսանալով հետագա հայ անապատականների ու ճգնավորների համար: Անապատ. շարժումը IV դ. սկզբին Եգիպտոսից Պաղեստինի և Ասորիքի վրայով թափանցել է Միջագետք, այստեղից էլ՝ Հայաստան: Անապատ. կազմակերպությունների սկզբնավորումը Հայաստանում կապվում է Մար Ավգինի անվան հետ: Նրա նախաձեռնությամբ Մծբին քաղաքի մոտ կազմակերպված անապատ. համայնքն իր գործուն մասնակցությունն է բերել նաև հայոց հոգևոր շինությանը (Փավստոս Բուզանդ, «Հայոց պատմություն», դպր. Ե., գլ. ԻԵ–ԻԸ): Անապատ. շարժման մեկ այլ ալիք Հայաստան է թափանցել IV դ. 2-րդ կեսին՝ Փոքր Հայքի վրայով: Այս շարժումը կապվում է «անապատական կյանքի սկիզբը հայերի, պափլագոնացիների և մերձպոնտյան ժողովուրդների մեջ» հիմնադրած «Սեբաստիայի հայկական եկեղեցու ղեկավար ս. Եվստաթեոսի» (Սոզոմենուս III, 14, 31) անվան հետ: Եթե Միջագետքից եկած անապատականների գործունեության կենտրոնը Կորդվաց աշխարհն ու Ռշտունիքն էին, ապա Փոքր Հայքից մուտք գործած անապատականներինը՝ Ծոփքը և Աղձնիքը: IV դ. 2-րդ կեսին Ա. ավելի է տարածվել: Անապատականներից շատերը մեծ հեղինակություն են վայելել ինչպես Հայոց արքունիքում, այնպես էլ ժողովրդի մեջ (ս. Անտոն և ս. Կրոնիդես): Ա-յան ազդեցությունն ու հեղինակությունը թուլացնելու նպատակով նորահաստատ եկեղեցին, Գանգրայի եկեղեցաժողովում (361– 362) հանդես գալով հօգուտ եկեղեց. իշխանության, մասնավոր որոշումներով դատապարտել է անապատականների ղեկավար ս. Եվստաթեոսին, որը կոչ է արել ստրուկներին փախչել իրենց տերերից, կանանց՝ հեռանալ իրենց ընտանիքներից, հրաժարվել ունեցվածքից և միանալ անապատականներին: Փավստոս Բուզանդի «Հայոց պատմության» մեջ հիշատակվում են անապատ. շարժման այնպիսի ղեկավարներ, որպիսիք են ս. Հակոբ Մծբնացին, Շաղիտան, Գինդը, Դանիել Ասորին և ուր.: Անապատ. շարժման ղեկավարներին հավատարիմ աշակերտներն ու հետևորդները շարունակել են ուսուցիչների գործը՝ զբաղվելով քարոզչական գործունեությամբ, դարձի բերելով բազում հեթանոսների: Այս տեսակետից անապատ. շարժումն զգալիորեն նպաստել է եկեղեցու գաղափարական նկարագրի հզորացմանը: IV դ. 2-րդ կեսին անապատ. շարժումն այնպիսի ծավալներ է ընդունել, որ Հայ եկեղեցին միջոցներ է ձեռնարկել անապատականների գործունեությունը կանոնակարգելու համար: 356-ի Աշտիշատի ժողովի (տես Աշտիշատի եկեղեցական ժողովներ) որոշումներից մեկի համաձայն, Ներսես Ա Մեծ կաթողիկոսը կարգադրել է անապատականների համար կառուցել երեք կարգի բնակարան. առաջին՝ եղբայրանոցներ կամ վանքեր՝ միաբան կրոնավորների համար, երկրորդ՝ միայնարաններ, այսինքն այնպիսի վանքեր, որտեղ թեպետ շատերը բնակվեին, բայց առանձին ճգնեին, և երրորդ՝ բազում խրճիթներ միայնակյացների համար, և այս բոլորի համար կանոններ է սահմանել: Աղբյուրների վկայությամբ, միջնադարյան Հայաստանում առավել մեծ հռչակ է վայելել Վաղարշապատի Սուրենա անապատը (V դ.): Ունեցել է բազում կրոնավորներ, որոնց վերակացու է կարգվել V դ. հայ պատմիչ Ղազար Փարպեցին: V դ. հայտնի է եղել նաև Վիշապաձորի անապատը (Կաղզվանից ոչ հեռու): Այստեղ Վարդանանց պատերազմից (451) հետո ճգնել են Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներ Թաթուլը և Վարոսը՝ իրենց հետևորդներով: IX դարից անապատ. կյանքի կենտրոններ են դարձել Սևանը, Մաքենիսը և Թանահատը: Վերջին երկուսն այնպիսի բարձր մակարդակի են հասել, որ XI– XIII դդ. Կիլիկիայից եկել են այստեղ կրոնավոր. և աստվածապաշտ. կարգեր ուսանելու: Սևանի անապատը, որի հիմնադրումն ավանդությունը կապում է ս. Գրիգոր Ա Լուսավորչի անվան հետ, ծաղկել է Մաշտոց Եղիվարդեցու վանահայրության (863–897) օրոք (897–898-ին՝ Հայոց կաթողիկոս Մաշտոց Ա Եղիվարդեցի): Գոյատևել է մինչև XIX դ. վերջը: X դ. հայտնի են եղել Տանձափարախ մենաստանը (Սյունիք), Տաթևի Մեծ անապատը, Լիմ անապատը (XIV–XVII դդ.) ևն: Տես նաև Վանականություն:

Գրկ. Վարք սրբոց հարանց եւ քաղաքաւարութիւնք նոցին…, հ. 1,2, Վնտ., 1855: Հակոբ Մծբնացի, Գիրք, որ կոչի Զգօն, ԿՊ, 1824: Եղիշե, Խրատ յաղագս միանձանց (Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1859, էջ 159–165): Հուսիկ Եպիսկոպոս, Անապատականներ եւ վանականութիւն, Վաղ-պատ, 1906: Գյուտ Եպիսկոպոս, Արեւելեան անապատականը եւ «Նարեկը» (ուսումնասիրության փորձ), Երուսաղեմ, 1937: Խաչիկյան Լ., Փոքր Հայքի սոցիալական շարժումների պատմությունից, Ե., 1951: Սուրբերու կեանքը (ժող.), Բեյրութ, 1994: Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997:

Հակոբ Քյոսեյան

ԱՆԱՍՅԱՆ Հակոբ Սեդրակի [15.5.1904, ք. Էսկիշեհիր (Թուրքիա) – 28.1.1988, Լոս Անջելես], պատմաբան, բանասեր, աղբյուրագետ, մատենագետ, ձեռագրագետ: Պատմ. գիտ. թեկնածու (1962), Լա Վեռնի ամերիկահայկ. միջազգ. քոլեջի պատվավոր դ-ր (1984): Ավարտել է Վենետիկի Ս. Ղազարի Մխիթարյան վարժարանը (1925), Փարիզում հետևել Կ. Բասմաջյանի հայագիտ. դասընթացներին (1931–34): 1936-ին ներգաղթել է Հայաստան: 1936–47-ին՝ գիտաշխատող ԵՊՀ-ում, 1947– 1976-ին՝ ԳԱ պատմության ինստ-ում, 1979– 1988-ին՝ Կալիֆոռնիա- յի համալսարանի (Լոս Անջելես) Մերձավորարևելյան լեզուների ուս. կենտրոնում: Եղել է նույն համալսարանի Գրիգոր Նարեկացու անվ. հայագիտական ամբիոնի պատվավոր անդամ: Աշխատակցել է հայ պարբ. մամուլին («Երկունք», «Էջմիածին», «Պատմա-բանասիրական հանդես», «Բազմավեպ», «Հանդես ամսօրյա», «Սիոն», «Շողակաթ» ևն): Տիրապետել է հին և նոր բազմաթիվ լեզուների:

Ա. հեղինակ է հարյուրից ավելի աշխատությունների, որոնք հիմնականում նվիրված են միջնադարյան Հայաստանի քաղ. կացությանը, կրոնի պատմությանը, մշակույթին, գրականությանը, լեզվին, մատենագրությանն ու մատենագիտությանը: Նա զգալի ավանդ ունի հայ ազգ-ազատագր. շարժումների պատմության ուսումնասիրման բնագավառում: «Նպաստ մը հայոց ազատագրական պատմության (ԺԷ դար). Մահտեսի Շահմուրատ և Հովհաննես Թութունջի» (1934), «XVII դ. ազատագրական շարժումներն Արևմտյան Հայաստանում» (1961), «Ստեփանոս Սալմաստեցի» (1981) և այլ աղբյուրագիտ. ու պատմագիտ. մենագրություններում իր իսկ հայտնաբերած վավերագրերի միջոցով վեր է հանել հայ ազատագր. շարժումների չուսումնասիրված կամ պակաս ուսումնասիրված շատ դրվագներ, լուսաբանել հայ ժողովրդի ծանր վիճակը թուրք-պարսկ. տիրապետությունների ներքո, արժեքավոր նոր տվյալներ ի հայտ բերել ֆրանս. և հաբեշ. արքունիքների հետ հայ քաղ. շրջանակների հարաբերությունների վերաբերյալ: Աղբյուրագիտ., բնագրագիտ. կարևոր նշանակություն ունեն «Հայկական աղբյուրները Բյուզանդիայի անկման մասին» (1957), «Հովհաննես Կամենացի. Պատմութիւն պատերազմին Խոթինու» (1964), «Վարդան Այգեկցին իր նորահայտ երկերի լույսի տակ» (1969), «Գրիգոր Շղթայակրի պատմական մեծ հիշատակարանը» (1980) և այլ աշխատություններ: Ա. կազմել և հրատարակել է վերոհիշյալ հեղինակների երկերի գիտաքննական բնագրերը՝ մանրամասն ծանոթագրություններով: «Վարդան Այգեկցին իր նորահայտ երկերի լույսի տակ» ուսումնասիրությունը կարևոր ներդրում է հայ մատենագրության պատմության մեջ: Նա հայտնաբերել է Վարդան Այգեկցու «Գիրք հաստատութեան և արմատ հաւատոյ» (Մատենադարան, ձեռ. դ 2080) դավան. բնույթի ժողովածուն, «Վասն շատահաջ քննողացն հանդիմանութիւն» նամակը և «Վասն անիրաւ բամբասողաց եկեղեցւոյս Հայաստանեայց» գրվածքը: Ա. նորովի է ներկայացրել առակագիր Վարդան Այգեկցուն՝ որպես իր ժամանակի մեծագույն աստվածաբաններից մեկի: «Արմատ հաւատոն» նվիրված է Հայ եկեղեցու դավանության և նրա կարգերի պաշտպանությանը՝ «ընդդեմ երկաբնակաց և ամենայն հերձուածողաց»: «Արմատ հաւատոն» ընդգրկում է և՛ դավան., և՛ ծիսական խնդիրներ: Հայագիտության նվաճումներից է Ա-ի «Հայկական մատենագիտություն. Ե–ԺԸ դդ.» կոթողային աշխատությունը: Հրատարակվել են բազմահատոր այս աշխատության միայն առաջին երկու հատորները (1959, 1976): Գիրքն ունի աղբյուրագիտ., բնագրագիտ., ձեռագրագիտ., պատմագիտ., բանասիր. արժեք և հայ մատենագրության համապարփակ մի հանրագիտարան է: Այստեղ ներկայացվել է հայկ. մատենագրության շուրջ 1500-ամյա ձեռագիր և տպագիր ժառանգությունը, հանրագումարի են բերվել ու գնահատվել հայ մատենագրության անցած բազմամյա ուղու արդյունքները: Ա. գիտականորեն դասակարգել է հայ. բնագրերը, բացահայտել խմբագրությունների ժամանակային սահմանները, փոխադարձ աղերսն ու առնչությունները, նշել հիմն. ու օժանդակ գրականությունը, աշխատությունների մասին գրված գրախոսականները: Նա կազմել է նաև Փավստոս Բուզանդի (1953), Մխիթար Գոշի (1954), Եղիշեի (1957), Կիրակոս Գանձակեցու (1961), Կոստանդին Երզընկացու (1962), Արիստակես Լաստիվերցու (1963), Սայաթ-Նովայի (1963) երկերի մատենագիտությունները: Մեծ է Ա-ի դերը Հայ եկեղեցու պատմության, դավանանքի, աստվածաբան. գրակ-յան ուսումնասիրման ասպարեզում: Արժեքավոր են հատկապես Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության և նրան աղերսվող «Աստվածաշունչ մատյանի հայկական բնագիրը» (1966, 1972), «Էջմիածնի տպարանի սուրբգրային հրատարակությունները» (1972), «Հայ համաբարբառային գրականությունը և հայ մատենագրության համաբարբառը» (1972) հետազոտությունները: Ա. հանգել է այն եզրակացության, որ Աստվածաշնչի հայերեն հնագույն թարգմանությունը կատարվել է մինչև 431-ը, ասորական Պեշիտտայից: Առանձին ուսումնասիրման նյութ է դարձրել «Ներսես Շնորհալին և Արմատ հաւատոյ» ժողովածուն, բացահայտել այդ ժողովածուի աղբյուրները՝ հանձինս Իրենեոս Լուգդոնացու, Բիտալիոս Անտիոքացու, Գրիգոր Սքանչելագործի, Հակոբ Սրճեցու, Զենոբ Եդեսացու, Դահեղա Եդեսացու, Կղեստինոս Հռոմայեցու և Բարսումա Անտիոքացու ստեղծագործությունների:

Երկ. Հայ պատմա-դավանաբանական գրականության թանկարժեք հուշարձանը. «Գիրք հաստատութեան եւ արմատ հաւատոյ», «Էջմիածին», 1972, դ 8–9: Հետազոտական ակնարկներ, հ. 1, Վնն., 1984: Մանր երկեր, Լոս Անջելես, 1987:

Գրկ. Հակոբ Սեդրակի Անասյան, Լոս Անջելես, 1984:

Պետրոս Հովհաննիսյան

ԱՆԱՍՏԱՍ Ա ԱԿՈՌԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Ակոռի (Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Մասյացոտն գավառ) – 667, Ակոռի, ամփոփվել է իր կառուցած եկեղեցու բակում], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 661-ից: Հաջորդել է Ներսես Գ Տայեցուն: Եղել է կաթողիկոսի սենեկապետը, վերջինիս կարգադրությամբ հսկել է Զվարթնոցի Ս. Գրիգոր կաթողիկեի շինարարությունը: 652–659-ին, երբ կաթողիկոսը մեկուսացել է, վարել է հայրապետ. ընթացիկ գործերը:

Կաթողիկոսության տարիներին իր ծննդավայր Ակոռի գյուղում կառուցել է եկեղեցի՝ կից հյուրանոցով և աղքատանոցով (1840-ի երկրաշարժից կործանվել է): Անանիա Շիրակացու միջոցով Հայոց շարժական տոմարն անշարժ է դարձրել, սակայն, մինչ եպիսկոպոս. ժողովը կվավերացներ, վախճանվել է: Կաթողիկոս. գահին Ա. Ա Ա-ուն հաջորդել է Իսրայել Ա Ոթմսեցին:

ԱՆԱՐԱՏ ՀՂՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅ ՔՈՒՅՐԵՐԻ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, կաթոլիկական ուսումնակրթական հաստատություն: Հիմնադրվել է 1843-ին, Կ. Պոլսում՝ Սրբուհի Հաջի-Անտոնյանի առաջնորդությամբ: Պաշտոնապես վավերացվել է 1847-ին՝ Հայ կաթողիկե եկեղեցու կաթողիկոս-պատրիարք Անտոն Պետրոս Թ-ի (Անտոն արք. Հասունյան) կոնդակով: Ստեղծման օրից իր հիմն. նպատակն է հռչակել հայուհիների կրթությունն ու դաստիարակությունը քրիստ. և ազգ. արժեքներով: Մինչև 1914-ը միաբանությունը Թուրքիայի հայաբնակ վայրերում հիմնել է 30-ից ավելի օրիորդաց դպրոցներ, որբանոցներ, արհեստանոցներ, որոնք փակվել են Մեծ եղեռնի օրերին: Հայ քույրերից շատերը զոհվել են Դեյր էզ Զորի ճանապարհին: Ողջ մնացածները շարունակել են իրենց առաքելությունը՝ պատսպարելով և խնամելով հարյուրավոր հայ որբերի՝ Կ. Պոլսում, Հալեպում, Բեյրութում, Հռոմում բացված որբանոցներում: Ա. հ. հ. ք. մ-յան Մայրավանքն ու Ընծայարանը 1922-ից փոխադրվել են Հռոմ: Միաբանությունը, իր շուրջ հարյուր միանձնուհիներով, գործում է սփյուռքի բոլոր մեծ համայնքներում, ունի դպրոցներ, մանկամսուրներ, վարժարաններ, երկսեռ որբանոցներ: 1965-ից գործում է ԱՄՆ-ում, 1992-ից՝ Հայաստանի և Վրաստանի հայ կաթոլիկներով բնակեցված շրջաններում: ՀՀ-ում գործում է Ա. հ. հ. ք. մ-յան մասնաճյուղը՝ «Տիրամայր Հայաստանի Կուսաստան» անունով: Պատասխանատուն է մեծավորուհի քույր Արուսյակ Սաճոնյանը: 1998-ի սեպտ. բացվել է Կուսաստանին կից Գյումրու «Տիրամայր Հայաստանի Պողոսյան կրթական համալիրը», որտեղ ներկայումս (2000) ուսանում են 52 ծնողազուրկ և կարիքավոր երեխաներ, սովորում արհեստներ, պարապում անգլ-ի, համակարգչային և երգի խմբերում: Շիրակի մարզի Արևիկ, Փանիկ, Լանջիկ գյուղերում, Տաշիրի (Լոռու մարզում) մի քանի դպրոցներում մայրապետները դասավանդում են կրոնի պատմություն, աշակերտուհիներին սովորեցնում կարուձև և ժանյակագործություն: Շուրջ 600 ծնողազուրկ և կարիքավոր երեխաների համար ամեն տարի Ծաղկաձորում կազմակերպվում է ամառային ճամբար:

Կուսաստանը, նյութ. աջակցություն ստանալով Պողոսյան եղբայրներից (Շվեյցարիա, Բելգիա), Ջինիշյան Հիշատակի հիմնադրամից, տեր և տիկին Բաղչյաններից (Ֆրանսիա), ԱՄՆ-ի CNEWP կազմակերպությունից, ինչպես նաև այլ անհատ բարերարներից ու հաստատություններից, բազմաթիվ բարեգործ. և կրթ. ծրագրեր է իրագործում Հայաստանի և Վրաստանի հայ կաթոլիկներով բնակեցված գյուղերում:

ԱՆԳԼԻԱՅԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1974-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Լոնդոնի Ս. Սարգիս եկեղեցի: Թեմի անդրանիկ առաջնորդ է նշանակվել Ներսես արք. Պոզապալյանը (1974–82): Բրիտանահայ համայնքը՝ որպես հոգևոր հովվություն, XIX դ. վերջից մինչև 1965-ը եղել է Եվրոպայի հայրապետ. պատվիրակության կազմում (տես Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն): 1965–74-ին, մնալով հոգևոր հովվություն, եղել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի ներկայացուցչություն Քենթրբերիի և Համայն Անգլիո արքեպիսկոպոսության մոտ: Համայնքի առաջին հոգևոր հովիվն է ե- ղել Կարապետ վրդ. Շահնազարյանցը (1862– 1866), որը 1863-ին Մանչեստրում վարձված անգլ. մատուռում ս. Զատկի տոնին Պատարագ է մատուցել: Նրա ջանքերով Մանչեստրում լույս է տեսել Անգլիայում հայերեն առաջին պարբերականը՝ «Երկրագունդը» (1863–64): 1900–01-ին հրատարակվել է «Եկեղեցի Հայաստանյայց», 11 համարից հետո՝ «Հայոց եկեղեցի» կրոնաաստվածաբան. հանդեսը (խմբագիր՝ Թորոս քհն. Իսահակյան): Անգլիայում առաջին հայկ.՝ Ս. Երրորդություն եկեղեցին կառուցվել է Մանչեստրում, 1870ին, հոգևոր հովիվ Խորեն վրդ. Կյուրոյանի ջանքերով: Եկեղեցին ունի առաջնորդարան, գրադարան, սրահներից մեկը տրամադրվել է Տիկնանց միությանը (հիմն. 1908) և Հայկական կեդրոնին (հիմն. 1988): Ս. Երրորդություն եկեղեցուն կից գործում է կիրակնօրյա վարժարան (1984-ից), որտեղ 130-ից ավելի աշակերտ ստանում է հայեցի դաստիարակություն: 1975-ից Մանչեստրի Ս. Երրորդություն եկեղեցին չունի մնայուն հովիվ: Եկեղեցու հոգևոր կարիքները հոգում է Լոնդոնից հրավիրված այցելու հովիվը: Լոնդոնի առաջին հայկ. մատուռը (վարձու) Եսայի վրդ. Աստվածատրյանի նախաձեռնությամբ բացվել է 1885-ին և գործել մինչև 1901-ը: 1922-ին Գալուստ Կյուլպենկյանի բարերարությամբ կառուցվել է Ս. Սարգիս եկեղեցին (օծվել է 1923-ի հունվ., գտնվում է Լոնդոնի կենտր. թաղամասերից մեկում՝ Քենսինգթոնում): 1975-ից Լոնդոնի հայերի վարձակալած Ս. Պետրոս եկեղեցին Վաչե Մանուկյանի բարերարությամբ 2000-ին գնվել է և վերանվանվել Ս. Եղիշե եկեղեցի (օծվել է 2001-ի հունիսի 11-ին՝ ձեռամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի): Կից գործում է կիրակնօրյա դպրոց (1978-ից): Ս. Եղիշե եկեղեցու հովիվն է Ներսես քհն. Ներսիսյանը (2000-ից): 1967–78-ին գործել է Ս. Սահակ-Մեսրոպ կիրակնօրյա ազգ. վարժարանը:

1986-ից բրիտանահայ գաղութի ներկայացուցչական մարմինը համայնքային եկեղեց. խորհուրդն է: Բաղկացած է 23 անդամից, ունի իր կանոնադրությունը՝ վավերացված 1989ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի կոնդակով: Խորհուրդը վերահսկում և համադրում է գաղութի եկեղեց., կրթ. և այլ աշխատանքներ, համագործակցում բոլոր միությունների և կազմակերպությունների հետ: Խորհրդի ժողովները նախագահում է թեմի առաջնորդը, որը միաժամանակ Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի ներկայացուցիչն է Քենթրբերիի և Համայն Անգլիո արքեպիսկոպոսության մոտ: Ա. թ-ի առաջնորդն է Նաթան եպս. Հովհաննիսյանը (2000-ից): Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.5, 5-րդ պատկերը:

ԱՆԴԱՍՏԱՆ, տես Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ հոդվածում:

ԱՆԻ, Բագրատունյաց Հայաստանի մայրաքաղաքը 961–1045-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոսության աթոռանիստը 992–1046-ին (տես Անիի կաթողիկոսարան): Հեթանոսության շրջանում հայերի կրոն. կենտրոններից էր: Ներկայումս անբնակ է, ավերված: Ավերակները գտնվում են Թուրքիայի Կարս նահանգում, հայ-թուրք. սահմանի մոտ, Գյումրի քաղաքից 30 կմ հվ-արմ., Ախուրյան գետի աջ ափին: Ա. իր անունն ստացել է Բարձր Հայքի Դարանաղի գավառի Անի բերդաքաղաքից: Քաղաքն ունեցել է մինչև 100 հզ. բնակիչ: Ա. առաջին անգամ հիշատակվում է V դարից (Եղիշե, Ղազար Փարպեցի): Պատկանել է Շիրակի և Արշարունիքի տեր Կամսարական իշխաններին: IX դ. սկզբին Հայաստանի կառավարիչ Աշոտ Բագրատունի Մսակերը Կամսարականներից գնել է Արշարունիքի և Շիրակի գավառները՝ Ա. ամրոցի հետ, և միացրել իր հողերին: Հայոց միջնադարում Ա. նշանակալից դեր է կատարել որպես կաթողիկոս. աթոռանիստ, եպիսկոպոսանիստ, հոգևոր-եկեղեց. կյանքի կենտրոն, ազգ-եկեղեց. ժողովների գումարման վայր (969, 971, 1038, 1207): Հայ իրականության մեջ Ա. եղել է ամենից մեծաթիվ եկեղեցիներ ու առավել բազմամարդ հոգևորականություն ունեցող քաղաք: Հայոց պետության մայրաքաղաք և հատկապես կաթողիկոս. աթոռանիստ հռչակվելուց հետո դարձել է ոչ միայն քաղ., այլև՝ հոգևոր մայրաքաղաք, որի այս նշանակությունն ընգծելու համար Սարգիս Ա Սևանցի կաթողիկոսը X դ. վերջին Վաղարշապատից այստեղ է փոխադրել Հռիփսիմյան կույսերի նշխարների մի մասը՝ հատուկ այդ նպատակով եկեղեցի կառուցելով Ա-ում: Բացի այդ, ավանդաբար, Ա-ի հնագույն քաղաքամասի՝ Ներքին բերդի եկեղեցու հիմնադիր է համարվել Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: Հավանաբար այս և այլ հանգամանքներ նկատի ուներ Ներսես Շնորհալին, երբ Ա. անվան եռատառ լինելն առնչում էր Ս. Երրորդության խորհրդի հետ: Ա-ում են աթոռակալել կաթողիկոսներ Սարգիս Ա Սևանցին (992–1019), Պետրոս Ա Գետադարձը, որից հետո բյուզանդացիները բռնությամբ քաղաքից հեռացրել են կաթողիկոս. աթոռը: Կաթողիկոս. աթոռի տեղափոխումից հետո եկեղեց. կյանքում մեծ դեր է կատարել Ա-ի եպիսկոպոսությունը: Ա-ի և Շիրակի եպիսկոպոսությունը, որպես Հայ եկեղեցու առանձին հոգևոր և վարչատարածքային միավոր, կազմավորվել է 1072-ին՝ Բարսեղ Անեցու ձեռնադրության ժամանակ: 1072ից մինչև Սարգսի աթոռակալությունը (վերջին անգամ հիշվում է 1220-ին) Ա-ի եպիսկոպոս. աթոռը գտնվել է Պահլավունիների հետ խնամիացած Ապիրատյան զորեղ տոհմի ներկայացուցիչների ձեռքին, ապա անցել Պահլավունիներին (Գրիգոր, Հովհաննես): XII դ. Ա-ի եպիսկոպոսները հորջորջվել են «արքեպիսկոպոս թագաւորանիստ քաղաքին Անւոյ», «եպիսկոպոս յարեւելս հիւսիսոյ», համարվել Հս. Հայաստանի ողջ հայ հոգևորականության առաջնորդ, գլխ. դեր կատարել Հռոմկլայում հաստատված կաթողիկոս. աթոռի հետ հարաբերություններում: XIII դ. քաղաքն ունեցել է երկու եպիսկոպոս, որոնցից մեկը կոչվել է առաջնորդ, մյուսը՝ երեցապետ եպիսկոպոս: Մեծաթիվ է եղել Ա-ի քահանայական դասը՝ երեցանին, որը XII դ., Շեդդեդյան ամիրաների տիրապետության շրջանում, կարևոր դեր է կատարել՝ գլխավորելով քաղաքի հայ բնակչության ազատագր. պայքարը: Դա շեշտել են նաև արաբ պատմիչները: Ա-ի քահանայական դասը XIII դ. արձանագրություններում հիշվում է «երեցանի» («իրիցանի») ընդհանուր անվան տակ՝ որպես որոշակի արտոնություններ ու շահեր ունեցող սոց. խավ: Մոնղոլ. տիրապետության շրջանում նա թեև ամբողջովին չի կարողացել խուսափել հարկահավաքների կամայականություններից, սակայն շարունակ պայքարել է իր իրավունքների պաշտպանության համար և ժամանակ առ ժամանակ հաջողության հասել: Ա-ի եկեղեց. կյանքի հետաքրքիր կողմերից էր քահանաների պայմանական բաժանումը բնիկների ու եկվորների: «Եկվորների» հոսքը հավանաբար սկսվել է XIII դ. սկզբին, երբ Զաքարյանների տիրապետության տակ անցած քաղաքը բուռն ծաղկում է ապրել, և կտրուկ մեծացել է նրա բնակչության թիվը: XI դ. կեսից քաղաքում երևան են եկել կրոն. փոքրամասնություններ (քաղկեդոնականներ, մահմեդականներ): Ա-ի քաղկեդոնականներին XIII դ. սկզբին գլխավորել է Դավիթ եպիսկոպոսը, որը մեծ համարում է ունեցել Վրաց արքունիքում:

Ա. հայ և օտար մի շարք աղբյուրներում կոչվում է «1001 եկեղեցիների քաղաք»: Այստեղ եկեղեցիներ են հիմնել թագավոր. ընտանիքի անդամները, ազնվականները, հոգևորականները, քաղաքացիները: X–XI դդ. Ա-ում մեկը մյուսի հետևից վեր են խոյացել վեհաշուք եկեղեցիներ, որոնք հաճախ կրկնել են հայ եկեղեց. ճարտ-յան դասական շրջանի ձևերը՝ դրսևորվելով որպես տվյալ տիպի տարբերակված կամ կատարելագործված օրինակներ: Առավել հայտնի էին Անիի Մայր տաճարը, զվարթնոցատիպ Գագկաշեն Ս. Գրիգոր, էջմիածնատիպ Ս. Առաքելոց, Աբուղամրենց (Ս. Գրիգոր), Ս. Փրկիչ, Տիգրան Հոնենցի (Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ), Հովվի եկեղեցիները: Ա-ի մերձակայքում ժամանակին բարգավաճել են Հոռոմոսի, Բագնայրի, Արջո Առիճի, Խծկոնքի վանքերը՝ հանդիսանալով հոգևոր ու մշակութ. առաջնակարգ կենտրոններ: Թե՛ քաղաքի եկեղեցիներում, թե՛ նրա մոտակա վանքերում ու մենաստաններում ծաղկել է հայ քրիստ. մշակույթը, գործել են դպրոցներ, ստեղծվել մատենագր. երկեր, ընդօրինակվել բազմաթիվ ձեռագրեր: Քաղաքը հայտնի էր իր բազմաթիվ մատուռներով, որոնք կառուցվել են պարիսպների բուրգերի մեջ, խաչքարերով: Այդ ամենը մայրաքաղաքին հաղորդել է «քրիստոնեական միջնաբերդի», «աստվածապահ» քաղաքի խորհուրդ: Ա-ում XI–XIII դդ. գործել է բարձրագույն իմաստասիր. դպրոց, որը ծաղկել է Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու, Հովհաննես Սարկավագի, Մխիթար Անեցու (XII դ.) օրոք: Ա-ի իմաստասիր. դպրոցը, մյուսների համեմատ, ավելի աշխարհիկ բնույթ է կրել, դասավանդվող առարկաների մեջ գերակշռել են հատկապես փիլ. և բնական գիտությունները: Դպրոցն ունեցել է հարուստ մատենադարան: Մատենադարաններ կային նաև արքունիքում, կաթողիկոսարանում, վանքերում ու եկեղեցիներում: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.6, 1–3-րդ պատկերները:

Գրկ. Վ ա ր դ ան Ա ր ե վե լ ց ի, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2001: Ալիշան Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 1, Անի քաղաք (կազմ. Հ. Օրբելի), Ե., 1966: Մարգարյան Հ., Հյուսիսային Հայաստանի և Վրաստանի ԺԲ դարերի պատմության մի քանի հարցեր, Ե., 1980: Վարդանյան Ս., Հայաստանի մայրաքաղաքները, Ե., 1995: Մաթեվոսյան Կ., Անի, Ե., 1997:

Կարեն Մաթևոսյան

ԱՆԻԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ 1207, գումարվել է Ս. Ծննդյան տոնի նախօրեին, Հայոց իշխան Զաքարե ամիրսպասալարի (Զաքարե Բ Մեծ Երկայնաբազուկ) նախաձեռնությամբ՝ հայկ. բանակում ս. Պատարագի շարժական սեղան ունենալու կամ «վրանում պատարագ մատուցանելու» օրինավոր արտոնություն ստանալու համար: Հայ-վրաց. միացյալ զորքում, որի գերագույն հրամանատարն էր (ամիրսպասալար) Զաքարե զորավարը, վրաց հոգևորականները հեռավոր ռազմարշավների ժամանակ, ռազմաճակատում քարաշեն եկեղեցիներ չլինելու պատճառով, Պատարագ են մատուցել վրաններում և հաղորդություն տվել վրացի զինվորներին, ինչն արգելվում էր Հայ եկեղեցու Կանոնագրքով: Վրաց հոգևորականները հայ զինվորականությանն ու հոգևորականությանը նախատել են այդ պատճառով, ինչն էլ նոր առիթ էր հայ-վրաց. դավան. ու ծիս. տարբերությունների շուրջ կրքեր բորբոքելու և փոխադարձ մեղադրանքներ ներկայացնելու համար: Իվանե և Զաքարե եղբայրները փորձել են այս կետը մի քանի այլ ծիս. անհամաձայնությունների հետ ընդունելի դարձնել Հայ եկեղեցում: Զաքարե ամիրսպասալարն այդ նպատակով դիմել է Կիլիկյան Հայաստանի թագավոր Լևոն Բ-ին և Հռոմկլայում նստող Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Զ Սսեցուն: 1204-ին Սսում գումարված եկեղեց. ժողովը (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ) քննարկել և ընդունել է առաջարկությունը: Դրական պատասխանի հետ միասին կաթողիկոսը Զաքարեին է ուղարկել նաև շարժական սեղան և ծիսական այլ պարագաներ: Սակայն այդ նորամուծությանը հակադրվել են Հս. Հայաստանի վարդապետները (տես Արևելյան վարդապետներ)՝ այն դիտելով իբրև զիջում քաղկեդոն. Վրաց եկեղեցուն: Վարդապետների դիմադրությունը կոտրելու և խնդիրը կրկին քննարկելու համար Զաքարե ամիրսպասալարը 1205-ին ժողով է հրավիրել Լոռե բերդաքաղաքում, սակայն արդյունքի չի հասել: 1207-ի Ա. ե. ժ., որին, ըստ XIII դ. պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցու, ներկա են եղել Լոռեի ժողովի բոլոր մասնակիցները՝ Հաղպատի, Անիի, Բջնիի, Դվինի, Կարսի եպիսկոպոսները, վարդապետները, այդ թվում՝ Մխիթար Գոշը, Դավիթ Քոբայրեցին և ուր., կրկին մերժել է ծիս. այդ նորամուծությունը: Սակայն Զաքարե ամիրսպասալարն անձն. նախաձեռնությամբ այն կիրառել է հայկ. բանակում:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982:

Ազատ Բոզոյան

ԱՆԻԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱՐԱՆ, Ամենայն հայոց կաթողիկոսության աթոռանիստը 992–1046ին: 961-ին Անին Հայոց մայրաքաղաք հռչակած Աշոտ Գ Ողորմած թագավորը քաղ. և հոգևոր մեկ կենտրոն ունենալու մտադրությամբ Աղթամարից Անի է հրավիրել Անանիա Ա Մոկացի կաթողիկոսին, որը եկել է Շիրակ, բայց հաստատվել Անիի մերձակա Արգինայում: Կարճ ժամանակով Անիում աթոռակալել է Անանիա Ա Մոկացու հաջորդներից Ստեփանոս Գ Սևանցին, բայց հետո, Խաչիկ Ա Արշարունու օրոք կրկին աթոռանիստ է դարձել Արգինան, որտեղ կառուցվել են համապատասխան եկեղեցի և այլ անհրաժեշտ շինություններ: Սմբատ Բ Տիեզերակալ թագավորի ժամանակ կրկին դրվել է կաթողիկոս. աթոռը Անի փոխադրելու հարցը, և սկսվել քաղաքի մեծ Կաթողիկեի՝ Մայր տաճարի շինարարությունը (մինչ այդ Աշոտ Գ Ողորմածը կաթողիկոսարանի համար կառուցել էր եկեղեցի, որն աղբյուրներում հիշատակվում է որպես «զփոքր Կաթողիկէն Անւոյ»): Սմբատ Բ-ին հաջորդած Գագիկ Ա Բագրատունին և նրա կինը՝ Կատրանիդեն (վերջինս ստանձնել է անավարտ Կաթողիկեի շինարարության հովանավորութունը), խոստացել են իրականացնել դեռևս Աշոտ Գ Ողորմածի ժամանակ ծրագրված նպատակը, և 992-ին Գագիկ Ա-ի կամքով կաթողիկոս ձեռնադրված Սարգիս Ա Սևանցին վերջնականապես թողել է Արգինան ու հաստատվել Անիում: Քաղաքում շուտով ավարտվել է Կաթողիկեի շինարարությունը (1001), իսկ կաթողիկոսը նրա հարևանությամբ հիմնել է Ս. Հռիփսիմյանց վկայարան և Վաղարշապատից այստեղ փոխադրել սրբերի մասունքների մի մասը: Անիի նորահաստատ կաթողիկոսարանը դարձել է երկրի հոգևոր ու եկեղեց. կյանքի առաջատար կենտրոնը: Արգինայից այստեղ են տեղափոխվել կաթողիկոսարանի բարձրագույն հոգևոր դպրոցը՝ վարդապետարանը, հարուստ դիվանն ու մատենադարանը: Ա. կ-ում են գտնվել ժամանակի նշանավոր վարդապետներից շատերը (Արիստակես Լաստիվերցին անվանապես նշում է նրանցից երեքին՝ Սարգսին, Տիրանունին, Ենոքին): Սարգիս Ա կաթողիկոսի աթոռակալության տարիներին Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին բարգավաճել է, կարգավորվել են եկեղեց. կյանքի զանազան խնդիրներ, վերականգնվել Սյունյաց մետրոպոլիտությունը, անհրաժեշտ պայքար է մղվել աղանդավոր. շարժումների դեմ: 1019-ին ծերացած Սարգիս Ա Սևանցին իր փոխարեն կաթողիկոս է ձեռնադրել Պետրոս Ա Գետադարձին: Նրա օրոք սկիզբ է առել Բագրատունիների թագավորության քաղ. ճգնաժամը, որը խիստ բացասական հետևանք է ունեցել նաև կաթողիկոս. աթոռի համար: Ինքը՝ Պետրոս Ա Գետադարձը, բացահայտ միջամտելով քաղ. խնդիրներին, ավելի է բարդացրել իրավիճակը: Արդյունքը եղել է այն, որ նա 1037-ին Անիում աթոռանկ է արվել, և թագավորի կամքով կաթողիկոս է ձեռնադրվել Սանահինի վանահայր Դիոսկորոսը, բայց մեկ ու կես տարի անց կրկին վերականգնվել է նախկին վիճակը: Դրությունն ավելի է ծանրացել Բագրատունիների թագավորության անկումից (1045) հետո, երբ բյուզանդացիները, Հայոց քաղ. իշխանությունը վերացնելով, պայքար են սկսել նաև եկեղեց. իշխանության դեմ: Նախ Անիից հեռացրել են Պետրոս Ա Գետադարձին (1046-ի վերջ), ապա՝ նրա տեղապահ Խաչիկ Անեցուն (1047-ի սկիզբ) և իրենց տիրապետության օրոք այլևս թույլ չեն տվել, որ Հայոց հայրապետները ոտք դնեն նախկին աթոռանիստ: Որոշ ժամանակ Պետրոս Ա Գետադարձին Պոլսում պահելուց հետո թույլատրել են հաստատվել Սեբաստիայում, որտեղ և նա վախճանվել է, իսկ Խաչիկ Բ Անեցու ժամանակ կողոպտել են Ա. կ-ի գանձերը, ճնշում գործադրել կաթողիկոսի վրա և վերջապես բնակության տեղ հատկացրել Փոքր Հայքում՝ Թավբլուրում: Խաչիկ Բ Անեցու մահից հետո բյուզանդացիները փորձել են ընդհանրապես խափանել նոր կաթողիկոսի ընտրությունը, ինչը, սակայն, չի հաջողվել: Ա. կ. դադարել է գործել բյուզանդացիների անհանդուրժող. քաղաքականության հետևանքով: Անիի կաթողիկոս. աթոռը կարճ ժամանակով վերականգնվել է 1081-ին, Հաղպատում կաթողիկոսի աթոռակից ընտրված Բարսեղ Ա Անեցու շնորհիվ: Սակայն 1105-ին նա տեղափոխվել է Քեսունի Կարմիր վանք (Կիլիկիա) և ազգքաղ. նկատառումներով այլևս չի վերադարձել: Անեցիները մի երրորդ անգամ փորձել են կաթողիկոս. աթոռը վերականգնել XII դ. վերջին, երբ, ի հակակշիռ Հռոմկլայի կաթողիկոս. աթոռի (Կիլիկիա), 1195-ին կաթողիկոս են ձեռնադրել Անիի և Շիրակի արքեպիսկոպոս Բարսեղ Բ-ին, բայց նրա իշխանությունը սահմանափակվել է միայն Հս. Հայաստանի մի քանի շրջաններով, իսկ մահից հետո Անիում այլևս նոր կաթողիկոս չի ձեռնադրվել: Չնայած համեմատաբար կարճատև գոյությանը, Ա. կ. նկատելի հետք է թողել Հայ եկեղեցու պատմության մեջ: Բագրատունիների շրջանում լայն հնարավորություններ է ունեցել և համայն երկրում առաջնային հեղինակություն վայելել: Պատահական չէ, որ հայկ. տարբեր թագավորությունների միջև ծագած վեճերն ու բախումները սովորաբար հարթվել են կաթողիկոսների միջնորդությամբ: Մատթեոս Ուռհայեցու վկայությամբ, Անիի կաթողիկոս. աթոռը ոչնչով չի զիջել Հայոց թագավոր. գահին: Կաթողիկոսարանում մշտապես գտնվել են տասներկու եպիսկոպոս, չորս վարդապետ, վաթսուն կուսակրոն և հինգ հարյուր աշխարհական (ամուսնացած) քահանաներ, մեծաթիվ պաշտոնեություն: Ճամփորդությունների ժամանակ կաթողիկոսին սովորաբար ուղեկցել է 300 հեծյալից բաղկացած զինված պահակազոր:

Մեծ էր նաև Ա. կ-ի հոգևոր-մշակութ. դերը: Այն ուներ վարդապետարան, գրատուն (որը ոչ միայն մատենադարան, այլև գրչության կենտրոն էր): Մատենադարանապետներից նշանավոր էր հատկապես Սարգիս վրդ. Անեցին՝ Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու ուսումնակիցն ու բարեկամը, որը 1041-ի մի հիշատակարանում ակնարկում է այդ «գրանոցի» նկատմամբ ցուցաբերած իր խնամքի մասին: Իսկ Բարսեղ Ա Ա- նեցու ժամանակ կաթողիկոսարանի վարդապետարանի ուսուցչապետությունն ստանձնել էր ժամանակի հռչակավոր վարդապետներից Հովհաննես Սարկավագը: Նրա անեցի սաներից Գրիգորը հետագայում դարձել է 1124-ին վերստին օծված Մայր տաճարի առաջին ավագերեցը, նրան հաջորդել է Հովհաննես Սարկավագի մյուս շնորհալի սանը՝ Սամուել Անեցի պատմագիրը: Կաթողիկոս. աթոռի հեռացումից հետո Անին դարձյալ կարևոր դեր է խաղացել Հայաստանի եկեղեց. կյանքում՝ շնորհիվ իր մեծատոհմիկ ու գործուն եպիսկոպոսների և բազմանդամ հոգևոր դասի:

Գրկ. Ստեփանոս Ասողիկ Տարոնեցի, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Արիստակես Լաստիվերց ի, Պատմութիւն, Ե., 1971: Մա տթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Ե., 1991: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, ԿՊ, հ. 1, 1912: Մաթեվոսյան Կ., Անի, Ե., 1997:

Կարեն Մաթևոսյան

ԱՆԻԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐ, Անիի Կաթողիկե Ս. Աստվածածին եկեղեցի, 989-ին հիմնադրել է Հայոց թագավոր Սմբատ Բ Տիեզերակալը, շինարարությունը 1001-ին ավարտել է Հայոց թագավոր Գագիկ Ա Բագրատունու կինը՝ Կատրանիդե թագուհին: Կառուցել է Տրդատ ճարտարապետը: Քառամույթ գմբեթավոր հորինվածքով (չափերը՝ 24,7×34,3 մ) Ա. Մ. տ. իր կոթողային ձևերով և հարուստ հարդարանքով խորհրդանշել է վերածնված հայկ. պետության հզորությունը: «Հայկ. խորշերով» ակոսված արտաքին ճակատները հարդարված են նրբագեղ կամարաշարով: Ավագ խորանը զարդարվել է «Քրիստոսը գահի վրա» պատկերագրությամբ որմնանկարով (հետագայում ծածկվել է սվաղով): Տրդատը կարևոր ավանդ է մուծել եկեղեց. ճարտ. ձևերի զարգացման գործում. տաճարի միջին՝ գմբեթակիր նավը գերիշխում է շենքի ողջ ներքին տարածության վրա՝ շնորհիվ կողմնային նավերի զգալի նեղացման: Մույթերի և որմնամույթերի փնջաձև տրոհումը, կամարների սլաքաձևությունը Ա. Մ. տ-ին հաղորդում են շեշտված վերսլացություն: Եկեղեցու ներսի այդպիսի լուծումը, հատկապես մույթերի՝ ջլաղեղների նմանությամբ մասնատումը XII–XIV դդ. դարձել են Արմ. Եվրոպայում ձևավորված ու տարածված գոթական ճարտ-յան բնորոշ հատկանիշները: Իր այս առանձնահատկությունների, կառուցվածքային կատարելության և գեղաշուք հարդարանքի շնորհիվ Ա. Մ. տ. դասվում է համաշխարհային ճարտ-յան լավագույն ստեղծագործությունների թվին: Կատրանիդե թագուհին Ա. Մ. տ. զարդարել է «ծիրանեծաղիկ ոսկեղեն» գործվածքներով, արծաթե ու ոսկե անոթներով: Տաճարի գմբեթին կանգնեցվել է մարդահասակ արծաթե խաչ, իսկ Սմբատ Բ թագավորը Հնդկաստանից բերել է տվել բյուրեղյա հսկա ջահ: 1010-ական թթ. Ա. Մ. տ-ի կողքին կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցին (992–1019) կառուցել է Ս. Հռիփսիմյանց վկայարան: 1040– 1050-ական թթ. Ա. Մ. տ-ի արլ. և արմ. ճակատներին արձանագրվել են Առոն Մագիստրոսի և Բագրատ Մագիստրոսի կատարած գործերը (պարիսպների վերակառուցում, քաղաքի ջրատարն անցկացնելը, անեցիների հարկերը թեթևացնելը):

1064-ին սելջուկները գրավել են Անին և Ա. Մ. տ. վերածել մզկիթի: 1124-ին Անիի ամիրան Ա. Մ. տ-ի գմբեթին խոշոր մահիկ է զետեղել: Զայրացած անեցիները հրավիրել են Վրաց Դավիթ Շինարար թագավորին և քաղաքի դարպասները բացել նրա զորքի առջև: Ա. Մ. տ. վերստին օծվել է և գործել որպես եկեղեցի՝ կրկին կարևոր տեղ գրավելով հայ հոգևոր կյանքում: XII դ. տաճարի սպասավորներն են եղել Հովհաննես Սարկավագը, պատմիչ Սամուել Անեցին, պատմիչ և թարգմանիչ Մխիթար Անեցին: 1126-ին վրացիները ստիպված Անին վերադարձրել են Շադդադյաններին, որոնք երդվել են այլևս Ա. Մ. տ-ի նկատմամբ ոտնձգություններ չանել: 1198-ին Անին Զաքարյան իշխանների ազատագրելուց հետո, XIII դ. Ա. Մ. տ. բազմաթիվ նվիրատվություններ է ստացել (կրպակ, ձիթհանք, արծաթե սպասք, Ավետարան ևն): 1213-ին Տիգրան Հոնենցը նորոգել է տաճարի խարխլված աստիճանները: 1319-ի երկրաշարժից քանդվել է Ա. Մ. տ-ի գմբեթը, 1988-ի երկրաշարժից՝ հս-արմ. անկյունը: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.6, 4-րդ պատկերը:

Գրկ. Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 2, Տփխիս, 1858: Ալիշան Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Հարությունյան Վ., Անի քաղաքը, Ե., 1964: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 1, Ե., 1966: Մաթեվոսյան Կ., Անի, Ե., 1997: Марр Н. Я., Ани, Е., 1939; Орбели И. А., Избранные труды, Е., 1963; StrzygowskiJ., Die Baukunst der Armenier und Europa, t. 1–2, Wien, 1918; Cuneo P., L’architettura della scuola regionale di Ani nell’Armenia medievale, Roma, 1977; Ani, Milano, 1984 (Documenti di architettura armena, 12).

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՆԻԻ Ս. ԱՌԱՔԵԼՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻ, կառուցվել է 1004–1031-ին: Ներսից՝ քառախորան, չորս անկյուններում՝ մատուռ-ավանդատներով, արտաքուստ քառակուսի հատակագծով կենտրոնագմբեթ կառույց է: Ճակատները մասնատված են երկուական խորշերով և հարդարված որմնակամարներով: Ա. Ս. Ա. ե. Ավանի կաթողիկոսության Ս. Հովհաննես եկեղեցուց հետո հայկ. երկրորդ հնգագմբեթ եկեղեցին է: XII դ. Ա. Ս. Ա. ե-ուն հվ-ից կցել են գավիթ, որի ծածկը խաչվող կամարների կիրառման վաղ օրինակներից է: Հարթ առաստաղը կազմված է սև ու կապույտ ներկված քարե սալերից: Արլ. ճակատի կենտրոնում շքամուտքի խորշն է, երկու կողմերում՝ զույգ խորշերով (այս հորինվածքը նախօրինակ է ծառայել Երևանի Մատենադարանի գլխ. ճակատի ճարտ-յան համար): Ա. Ս. Ա. ե. XII–XIV դդ. բազմաթիվ նվիրատվություններ է ստացել (դրամ, հողեր, կալեր, ջրաղացներ, կրպակներ): 1031-ին Իշխանաց իշխան Վահրամի որդի Աբուղամրը նվիրել է Կառնուտի այգին, 1038ին ոմն Գրիգոր՝ Ավետարան: Եկեղեցու և գավթի պատերին XIII դ. փորագրվել են Անիի բնակչության կյանքը կանոնակարգող բազմաթիվ հրամաններ և օրենքներ (ապահարկության, երկրաշարժից հետո փողոցներում առևտրի արգելման, ամուսնության և ամուսնալուծման վերաբերյալ, կաշառակերությունը դատապարտող ևն): Ըստ գավթի ներսի արձանագրության, 1301-ին Զաքարե Բ Մեծի թոռ իշխան Աղբուղան այցելել է Անի, տեսել «զքաղաքս աղքատացեալ… զի շատ հարկ էր ի վերա դրած, որ ի սկզբանե չէր եղել», և հրամայել է քաղաքացիներին զիջել հարկերից երեքը: 1909ին պեղվել է եկեղեցու տարածքը: Այժմ կիսավեր վիճակում պահպանվել է գավիթը: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.6, 5-րդ պատկերը:

Գրկ. Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 2, Տփխիս, 1858: Ա լ ի շ ա ն Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 2, Ե., 1948: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 1, Ե., 1966 (կազմ. Հ. Ա. Օրբելի): Mapp H., AվՌ, E., 1939; Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918; Cuneo P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma, 1988.

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՆԿԱՆՈՆ ԳՐՔԵՐ, տես Պարականոն գրքեր:

ԱՆՎԱՆԱԿՈՉՈՒԹՅՈՒՆ, խորհրդաբանական երևույթ՝ հավասարազոր օծմանը. «Կոչումն կամ դրութիւն անուանն»:

1.Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու Տերունական անշարժ տոներից՝ Հիսուս Քրիստոսի Անվանակոչության տոնը («Տօն անուանակոչութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի»): Նշվում է հունվ. 13-ին: Ըստ Ղուկաս ավետարանչի, մարդեղացյալ Աստվածորդուն, նրա ծննդյան 8-րդ օրը, Հովսեփն ու Մարիամ Աստվածածինը տանում են Տաճար՝ Աբրահամի և Աստծո միջև դրված ուխտի (Ծննդ. 17.4–14) համաձայն թլփատելու: Թլփատության ժամանակ մանկանն անվանում են Հիսուս (եբր. բառ, որը նշանակում է փրկիչ). «Եվ երբ ութ օրերը լրացան, և նա թլփատվեց, նրա անունը Հիսուս դրվեց, ինչպես հրեշտակի կողմից կոչվել էր, երբ դեռ չէր հղացվել մոր որովայնում» (Ղուկ. 2.21):

2.Նվիրական ավանդույթի համաձայն,Մկրտության ժամանակ խորհրդակատար քահանան մկրտվողին տալիս է նոր անուն, քանի որ մկրտության սուրբ ավազանից վերստին ծնվածն այլևս նոր մարդ է (հմմտ. Հովհ. 3.3, 5–6): Ինչպես ձեռնադրության և օծման ընթացքում՝ նվիրյալին, նույնպես և Մկրտության ժամանակ մկրտվողին որպես նոր անուն շնորհվում է որևէ սրբի (սրբուհու) կամ ականավոր եկեղեց-ազգ. գործչի անունը:

3.Հայ եկեղեցու հայրավանդ կանոնների համաձայն, քահանայանալ ցանկացող ընծայյալին Ձեռնադրության խորհրդի ժամանակ ձեռնադրող և սրբալույս Մյուռոնով օծող եպիսկոպոսը շնորհում է նոր անուն: Նոր Ա. օծյալ այդ սպասավորին խորհրդաբար դարձնում է նոր անձ, նոր՝ աստվածային առաքելության տեր. «հեռո՛ւ վանեցեք ձեզնից հին մարդուն իր նախկին կենցաղով, այն, որ ապականված է խաբեպատիր ցանկություններով. նորոգվեցե՛ք ձեր մտքով և հոգով ու հագեք նոր մարդը, որ ստեղծված է ըստ Աստծու՝ արդարությամբ և ճշմարիտ սրբությամբ» (Եփես. 4.22–24):

4.Հայ եկեղեցու հնավանդ կանոնների համաձայն, նորակառույց եկեղեցու նավակատիքին, հանդիսապետ եպիսկոպոսը, եկեղեցին օծելու ժամանակ Աստծո նորակառույց տաճարն անվանակոչում է ի պատիվ որևէ սրբի (սրբուհու) կամ Տերունական որևիցե տոնի (Ս. Գայանե, Ս. Սարգիս, Ս. Հարություն ևն):

Գրկ. Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ձմեռան հատոր, ԿՊ, 1740: Կարգ Աստուածապաշտութեան Հայաստանեայց Ս. Եկեղեցւոյ, [ժող.], Թ., 1907:

Արթուր Կարապետյան

ԱՆՏԻՈՔ, քաղաք Ասորիքում (Սիրիա), Որոնտես գետի ափին: Հելլենիստ., այնուհետև՝ քրիստ. մտքի և մշակույթի կենտրոններից, Ընդհանրական եկեղեցու հինգ տիեզեր. աթոռներից: Իր մեծությամբ և կարևորությամբ եղել է երրորդ քաղաքը Հռոմից և Ալեքսանդրիայից հետո: Սելևկյանների աթոռանիստ Ա. հիմնել է Սելևկիոս I Նիկատորը Ք.ծ.ա. 301-ին և կոչել հոր՝ Անտիոքոսի անունով: Սելևկյանների կառուցած մյուս Ա-ներից տարբերակելու համար հաճախ անվանվել է Ասորիքի Անտիոք (հայկ. աղբյուրներում՝ Ավագն Անտիոք): Հայոց արքա Տիգրան Բ Մեծը, Ասորիքը նվաճելուց հետո, Ք.ծ.ա. 83–69-ին Ա. դարձրել է Հայոց տերության հվ. թագավորանիստը, որտեղ նրա անունով ու պատկերով արծաթե դրամներ են հատվել: Ք.ծ.ա. 64-ին քաղաքը հռոմ. զորավար Պոմպեոսի գրավելուց հետո՝ մինչև Կոստանդնուպոլսի կառուցումը (IV դ.) եղել է Հռոմ. կայսրության արլ. մասի մայրաքաղաքը: 538-ին Պարսից թագավոր Խոսրով I Անուշիրվանը ավերել է Ա., բնակչության զգալի մասին կոտորել կամ գերեվարել: Բյուզ. կայսր Հուստինիանոս I-ը (527–565) վերաշինել է այն և տվել Աստծո քաղաք անունը, որը պահպանվել է քաղաքի պատրիարքների տիտղոսաշարում: Հետագա դարերում Ա. մի քանի անգամ անցել է մե՛րթ արաբներին, մե՛րթ բյուզանդացիներին: XI դ. քաղաքի կառավարիչներ են եղել նաև հայեր (Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու որդին՝ Վասակ Պահլավունին, զորավար Փիլարտոս Վարաժնունին): 1084-ին Ա. գրավել են սելջուկ թուրքերը: 1098-ի հունիսի 3-ին, 9-ամսյա պաշարումից հետո, խաչակիրները գրավել են Ա. և հիմնել Ա-ի դքսությունը: 1268-ին քաղաքը նվաճել և հիմնովին ավերել է Եգիպտոսի սուլթան Բեյբարսը: Ա-ում քրիստոնեության տարածման և առաջին քրիստ. համայնքների մասին վկայում է Գործք Առաքելոցը: Այստեղ գործել են Բառնաբե, Պողոս և Պետրոս առաքյալները: Ա-ի եկեղեցու հիմնադիրը համարվում է Պողոս առաքյալը: Ա-ից քրիստոնեությունը տարածվել է Արևելք: Ա-ում է գտնվել Արևելքում (Փոքր Ասիա) Հռոմ. կայսրության չորս արքեպիսկոպոսություններից (էքզարխատ) մեկը՝ Կեսարիայի, Եփեսոսի, Հերակլեայի հետ: Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովի (381) երրորդ կանոնով Ա-ի աթոռը ճանաչվել է չորրորդ տիեզեր. աթոռը Հռոմից, Կ. Պոլսից և Ալեքսանդրիայից հետո: IV դ. վերջին Բյուզ. կայսրության Արևելքի դքսության 15 մարզերի վրա ստեղծվել է Ա-ի պատրիարքությունը, որի իշխանության տակ էին Փյունիկիան, Արաբիան, Պաղեստինը: Պատրիարքները կրել են Համայն Արևելքի պատրիարք տիտղոսը: Ա-ի պատրիարքությունից հետագայում առանձնացվել են Կիպրոսը, Պարսից եկեղեցին և Երուսաղեմի պատրիարքությունը: 451-ի Քաղկեդոնի ժողովը պառակտում է առաջ բերել Ա-ի եկեղեցում և քրիստ. համայնքում: V դ. Ա-ի պատրիարքությունից բաժանվել է նեստորական եկեղեցին, իսկ VI–VII դդ. Ա-ում ձևավորվել են քաղկեդոնական-մելկիտ, միակամ-մարոնիտ (մարունի) և հակաքաղկեդոն. հակոբիկ հոսանքները: Սրանք կազմել են առանձին եկեղեցիներ իրենց համայնքներով և պատրիարքներով: Երեք եկեղեցիների հոգևոր պետերն էլ իրենց անվանում են Ա-ի պատրիարք, չնայած XI–XII դարերից հետո նրանցից ոչ մեկի նստավայրը Ա-ում չի գտնվել: 1182-ին Մարոնիտ եկեղեցին ճանաչել է Վատիկանի գերագահությունը, իսկ ասոր. Հակոբիկյան եկեղեցին մնացել է անկախ՝ մաս կազմելով Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների ընտանիքի: Արաբ. նվաճումից հետո (VII դ.) երեք եկեղեց. համայնքներում գործածության մեջ է մտել արաբերենը, որը դուրս է մղել հունարենը (XIII դարից), այնուհետև՝ ասորերենը (XVII դարից): X–XII դդ. Բյուզ. կայսրությունը Արաբ. խալիֆայությունից կրկին նվաճել է Ա-ի պատրիարքության տարածքը, իսկ Խաչակրաց առաջին արշավանքից (1098) հետո այդտեղ հաստատվել է Կաթոլիկ եկեղեցին, որը մարոնիտների և մելկիտների եկեղեց. կազմակերպության հիմքի վրա ժամանակի ընթացքում ստեղծել է սեփականը: XII–XIII դդ. Ա-ի պատրիարքության համար անզիջում պայքարը հիմնականում ընթացել է Կ. Պոլսի աթոռի և Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու միջև: Ա-ի պատրիարքության տարածքների վրա ստեղծվել են խաչակրաց Արևելքի պետությունները (Եդեսիա, Անտիոք, Տրիպոլի ևն): Ա-ի պատրիարքության տարածքի վրա է ձևավորվել նաև Կիլիկիայի հայկ. իշխանությունը (1198–1375-ին՝ թագավորություն), իսկ պատրիարքության թեմերի մի մասը մնացել է սելջուկներին, ապա անցել Եգիպտոսի մամլուքների տիրապետության տակ (Հալեպ, Համա, Հոմս, Բաալբեկ, Դամասկոս, Խառան ևն): Հայ եկեղեցին անմասն չի մնացել կաթոլիկ և Արևելքի մյուս քրիստոնյա համայնքների միջև միջեկեղեց. պայքարից: Հռոմկլայի կաթողիկոսարանի որոշ գործիչներ, Ներսես Լամբրոնացու ղեկավարությամբ, արդեն XII դ. 70ական թթ-ից իրենց առջև նպատակ էին դրել Կիլիկիայում վերականգնել ոչ միայն հայոց պետականությունը, այլև Հայոց կաթողիկոսի իշխանությունն ընդունելի դարձնել տարածաշրջանի բոլոր քրիստոնյա համայնքներին՝ առաջարկելով Ա-ի պատրիարքի իշխանությամբ օժտել Հռոմկլայի հայոց կաթողիկոսներին: Այդ առաջարկը 1178-ի Հռոմկլայի ժողովում ներկայացվել է բյուզ. եկեղեցուն, իսկ արդեն XIII դ. մի շարք վավերագրերում Հայոց կաթողիկոսն անվանվում է նաև Ա-ի պատրիարք:

Ազատ Բոզոյան

Ա. Ընդհանրական եկեղեցու պատմության մեջ հայտնի է նաև իր նշանավոր աստվածաբան. դպրոցով, որը Աստվածաշնչի մեկնության մեթոդի (տես Մեկնողական գրականություն) և քրիստոսաբան. հարցերում հակաճառությունների ու պայքարի մեջ է եղել Ալեքսանդրիայի աստվածաբան. դպրոցի հետ: Ի տարբերություն Ալեքսանդրյանի, Ա-ի աստվածաբան. դպրոցը չի ունեցել հատուկ կամ պաշտոն. ուս. հաստատություններ. դրա ջատագովները հաճախ շրջել են քաղաքներում և քարոզել իրենց ուսմունքը: Չնայած Ա-ի հելլենիստ. հարուստ անցյալին, այնուամենայնիվ անտիոքյան աստվածաբան. ուղղության մեջ մեծ տեղ են գտել բուն սեմական պատկերացումներն ու աշխարհայացքը, հատկապես՝ ասոր. հասարակության տեղական և պատմ. առանձնահատկությունները: Եթե Ալեքսանդրյան դպրոցին հատուկ էր նորպլատոնականությունը և միստիցիզմը, ապա անտիոքյան աստվածաբանությունն ուներ արիստոտելյան և պատմ. ուղղվածություն: Ս. Գրքի մեկնության անտիոքյան պատմաքերա- կան. մեթոդը հակադրվել է ալեքսանդրյան այլաբան. մեթոդին: Ա-ի եկեղեցու հայրերը խուսափել են իրենց տեքստերը դժվարամատչելի հասկացություններով ու արտահայտություններով ծանրաբեռնելուց և դրանցում չեն քողարկել խորհրդավոր, առեղծվածային մտքեր: Անտիոքացիները բառացիորեն են բացատրել Աստվածաշնչի դժվար ըմբռնելի տեղիները՝ ընթերցողին հասկանալի դարձնելու նպատակով: Ա-ի դպրոցում գերիշխել է զգաստ, տրամաբան. մտածողությունը:

Անտիոքյան աստվածաբանները կրոնագիտության միակ չափանիշ են համարել տրամաբանությունը, ձգտել իրենց դավան. տեսություններն անցկացնել մաքուր տրամաբանության ճանապարհով՝ հաճախ ընկնելով չոր բանական փիլ. (ռացիոնալիզմ) ծայրահեղությունների մեջ: Ա-ի ուղղությունը թեև լիովին չի մերժել այլաբանությունը, սակայն գերադասել է պատմ. մեթոդը և խստորեն քննադատել Հին և Նոր կտակարանների կամայական զուգորդումները: Ըստ անտիոքացիների, իսկական այլաբան. միտքը (որը կիրառել են ալեքսանդրացիները) խոսքերի մեջ չէ, այլ՝ խոսքերով արտահայտված իրականության, անձանց և դեպքերի մեջ: Ա-ի դպրոցի մի շարք ներկայացուցիչներ (Հովհան Ոսկեբերան, Թեոդորիտ), հավատարիմ մնալով անտիոքյան մեկնաբանության սկզբունքներին, յուրացրել են նաև Ալեքսանդրյան դպրոցի լավագույն կողմերը և տվել գիտ. մեկնությունների օրինակներ, որոնք ուղղափառ մեկնաբանության լավագույն նմուշներն են: Այդ իմաստով նրանց աշխատություններն առ այսօր նշանակալից արժեք են ներկայացնում Սուրբ Գիրքն ուսումնասիրողների համար: Հայ եկեղեցին, դավանության մեջ լինելով Ալեքսանդրյան դպրոցի հետևորդ, Աստվածաշնչի մեկնության մեթոդի հարցում հակվել է Ա-ի դպրոցին՝ հետևելով հատկապես Հովհան Ոսկեբերանին: Ընդհանրական եկեղեցու պատմությունն ուղեկցվել է Ա-ի և Ալեքսանդրիայի աստվածաբան. դպրոցների պայքարով: Քրիստոսաբան. տարբեր, անգամ հակադիր համակարգերը, Ա-ի և Ալեքսանդրիայի ուղղությունների բախումը հող են նախապատրաստել IV–V դդ. դավանաբան. մեծ վեճերի համար: Ա-ի դպրոցի աստվածաբանները շեշտել են Քրիստոսի պատմական, մարդկային անձնավորությունը, Քրիստոսի մարդ լինելը: Սամոսատի, այնուհետև Ա-ի եպիսկոպոս (260–270) Պողոս Սամոսատցին, որը համարվում է Ա-ի դպրոցի հիմնադիրը, քարոզում էր, որ Քրիստոսը ծնվել է իբրև մարդ և ապա լցվել Լոգոսով, այսինքն նրա մեջ աստվածության երկրորդ անձն է բնակվել և կամքի միությամբ ու սիրո մշտնջենականությամբ մեկ դարձել Աստծո հետ: Նա ավելի բարձր է, քան մարդը, բայց աստվածացել է իր բարոյական զարգացման և որդեգրության շնորհիվ: Պողոս Սամոսատցին առաջինն էր, որ ա- ռաջ է քաշել Քրիստոսի էության երկակիության գաղափարը: Թեև 268-ի Ա-ի եկեղեց. ժողովը բանադրել և աթոռազրկել է Պողոս Սամոսատցուն, սակայն նրա համախոհները, մասնավորապես Լուկիանոս Սամոսատցին, շարունակել են քարոզել իրենց ուսուցչի վարդապետությունը: Ա-ի դպրոցի ներկայացուցիչները, Քրիստոսի մեջ շեշտելով մարդուն («Խոստովանեսցուք զոր ի մարդումն Աստուած»), Քրիստոսին համարել են ամենակալ Աստծուն երկրպագակից մարդ երկու բնությամբ՝ Աստված առանձին, մարդն առանձին, նրանք գոյություն ունեն իրարից անջատ, մեկը՝ ճշմարտապես բնությամբ որդի, մյուսը, շնորհիվ որդեգրության՝ Աստված: Մարդ Քրիստոսը բնակարան, տաճար է եղել աստվածայինի համար: Մարիամը ոչ թե Աստվածամայր է, այլ աստվածության հետ միացած մարդու մայրը (Նեստոր): Ա-ի և Ալեքսանդրիայի քրիստոսաբան. տարբեր մեկնակետերն արտահայտվել են հետևյալ բանաձևերով. «Մարդ, որն աստվածացել է», «Աստվածազգեստ մարդ» (Ա-ի դպրոց) և «Ինքը Աստվածն է մարդ դարձել», «Մարդացյալ Աստված» (Ալեքսանդրիայի դպրոց): Ի տարբերություն Ալեքսանդրիայի դպրոցի, անտիոքացիները, տարանջատելով Քրիստոսի երկու բնությունները, հանձին Հիսուսի տեսել են մի մարդու, որը ծնվել է մշտնջենական Բանից (Լոգոս) և նրա անբաժանելի մասն է: Դրանով է պայմանավորված այն հանգամանքը, որ նրանք ծիսակատարություններից և իրենց աստվածաբան. գրականությունից դուրս են թողել «Որդի» բառը: Ըստ Ա-ի աստվածաբանության, աստվածային Բանն ընտրել է Հիսուսին որպես իր գործիք, որը, սակայն, զարգացել է զուտ մարդկային բարոյական ուղիով: Դա համարվել է Աստծուն մոտենալու հիմն. ճանապարհը, և այդ ամենը հարգանք է ծնել մաքուր և անարատ դառնալու մարդկային ձգտումների ու ճիգերի հանդեպ: Այդ գաղափարների տրամաբան. շարունակությունն է եղել «ազատ ընտրության» վերաբերյալ պելագիականների ուսմունքը, որն էլ իր հերթին մեծ ազդեցություն է ունեցել Նեստորի վարդապետության վրա (տես Նեստորականություն): Նեստորականությունը Ա-ի աստվածաբան. դպրոցի զարգացման վերջին փուլն էր: Ա-ի դպրոցի աստվածաբանության որոշ սկզբունքներ ընկել են Լևոնի տոմարի և Քաղկեդոնի ժողովի քրիստոսաբան. համակարգերի հիմքում: IV դ. վերջին քառորդից մինչև V դ. կեսը եղել է Ա-ի և Ալեքսանդրիայի դպրոցների ծաղկման շրջանը: Թեև IV դ. Ա-ի դպրոցը տվել է արիոսական և արիոսականությանը հարող աստվածաբաններ (Եվսեբիոս Նիկոմեդացի, Նումերիոս, Եվսեբիոս Եմեսացի, Այետիոս Անտիոքացի, Եվնոմիոս Անտիոքացի և ուր.), որոնք կրել են նաև Լուկիանոս Սամոսատցու ազդեցությունը, սակայն ունեցել է նաև իր ուղղափառ գործիչները: Եվստաթեոս Անտիոքացին առաջինն էր արիոսականությունը դատապարտողներից, իսկ Հովհան Ոսկեբերանը հռչակվել է Ընդհանրական եկեղեցու սուրբ հայրերից: Ա-ի դպրոցի IV–V դդ. նշանավոր աստվածաբաններից էին նաև Դիոդորոս Տարսոնացին, Թեոդորոս Մոպսուեստացին, Թեոդորետ Կյուրոսցին և ուրիշներ: Ա-ի, ինչպես և Ալեքսանդրիայի, Աթենքի աստվածաբան. դպրոցները փակվել են VI դ.՝ բյուզ. կայսր Հուստինիանոս I-ի օրոք:

Գրկ. Տեր-Մինասյան Ե., Ընդհանուր եկեղեցական պատմութիւն, Էջմիածին, 1908: Սագարդա Ն., Յոյն-Արեւելքի հին եկեղեցական աստուածաբանական գիտութիւնը իւր ծաղկման շրջանում, Էջմիածին, 1910: П о с н о в М.Э., История христианской церкви (до разделения церквей – 1054 г.), Брюссель, 1964; С в е н ц и ц к а я И.С., Раннее христианство: страницы истории, М., 1989; G r i l l m e i e r A., Christ in Christian Tradition, v. 1–2, 1975.

Արտաշես Ղազարյան

ԱՆՏՈՆ, սուրբ Անտոն (ծ. թ. անհտ – 342/355), ճգնավոր-կրոնավոր, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, 302-ին Կեսարիայից Հայաստան գալով, ձեռնադրել և իր հետ բերել է նաև ազգությամբ հույն Ա. և Կրոնիդես ճգնավորներին: Ա. և Կրոնիդեսը գործել են Տարոնի Իննակընյան բարձունքի Գիսանեի մեհյանի տեղում Գրիգոր Ա Լուսավորչի հիմնած Մշո Ս. Կարապետ վանքում: Այստեղ հաստատել են միաբանական ուխտ, վանահայր նշանակել իրենց աշակերտներից Եպիփանին, որը միաժամանակ Տարոն գավառի առաջնորդ Զենոբ Գլակի տեղապահն էր: Ա. և Կրոնիդեսը շուրջ 15 տարի գործել են Մշո Ս. Կարապետ վանքում, ապա մոտ 40 տարի ճգնել շրջակա անտառներում: Ա-ի գերեզմանը մատնանշվում է Մշո Ս. Կարապետ վանքին մերձ մի մատուռում: Հայ եկեղեցին ս. Ա-ի և ս. Կրոնիդեսի հիշատակը նշում է Խաչվերացի 5-րդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի օրը, տոնելի մյուս հայ ճգնավորների հետ: Թեև չկա նրանց նվիրված առանձին շարական, բայց Յոթը խոտաճարակներին նվիրված շարականում հիշատակվում են նաև նրանք. «Սուրբ երջանիկ երկնահանդես, Ճգնող Անտոն, Կրոնիդես.Ի հողանիւթ ծնեալ զարմէս՝ Գերազանցեալ ի բնութենէս…»:

Գրկ. Գալուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, 3 հրտ., Ե., 1997:

Լևոն Սարգսյան

ԱՇԽԵՆ, սուրբ Աշխեն (ծ. և մ. թթ. անհտ), IV դարի վկա, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ, Հայոց թագուհի: Տրդատ Գ Մեծ թագավորը նրան կնության է առել թագավորական տոհմից (Ա. դուստրն էր ալանների թագավոր Աշխադարի) և հռչակել Արշակունի: Ա. արքայաքրոջ՝ Խոսրովիդուխտի հետ, Գրիգոր Ա Լուսավորչի քարոզչությամբ ընդունել է քրիստոնեություն, վարել առաքինազարդ կյանք: Հայսմավուրքների վկայությամբ, կյանքի վերջին տարիներին, հետևելով ամուսնու օրինակին, հրաժարվել է արքունական ճոխ կյանքից, առանձնացել ու ճգնել: Հայ եկեղեցին ս. Ա-ի, ս. Տրդատի և ս. Խոսրովիդուխտ կույսի հիշատակը տոնում է միասին՝ Հոգեգալուստին հաջորդող 5-րդ կիրակիի նախընթաց շաբաթ օրը: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.7, 1-ին պատկերը:

Գրկ. Յայսմավուրք, ԿՊ, 1730, էջ 323: Գ ա լուստյան Շ., Հայազգի սուրբեր, 3 հրտ., Ե., 1997:

Լևոն Սարգսյան

ԱՇՏԻՇԱՏԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՆԵՐ, գումարվել են IV–V դարերում, Մեծ Հայքի Տարոն գավառի Աշտիշատ ավանում, դավանական, եկեղեցականոնական խնդիրների քննարկման համար: Փավստոս Բուզանդի վկայությամբ, Աշտիշատը եկեղեց. ժողովների գլխ. վայրն էր IV դ.: Ներսես Ա Մեծ կաթողիկոսը Կեսարիայում օծվելուց հետո հրամայել է բոլոր եպիսկոպոսներին հավաքվել Աշտիշատում, ինքն էլ գնացել է այնտեղ: Թե ի՛նչ հարցեր է քննարկել ժողովը, պատմիչները տեղեկություններ չեն հաղորդում: Երկրորդ ժողովը գումարվել է 356-ին, Ներսես Ա Մեծ կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ, եպիսկոպոսների և ավագ իշխանների մասնակցությամբ, Հայոց Արշակ Բ թագավորի (350–368) օրոք: Ժողովը եղել է կանոնադիր, սահմանել կանոնական որոշումներ: Որոշ չափով սահմանափակել է ժողովրդից գանձվող հարկերը, ամրապնդել եկեղեցու տնտ. և քաղ. ազդեցությունը: Հայաստանում քրիստ. կրոնն արմատավորելու համար սահմանել է բոլոր գավառներում հիմնել հուն. և ասոր. դպրոցներ (Հայաստանում IV դ. ուսուցումը կատարվել է այդ լեզուներով), արգելել պարսկ-ի ուսուցումը, փակել զրադաշտական ատրուշաններն ու մոգության դպրոցները: Ժողովը կանոնադրությամբ արգելել է հեթանոս. որոշ սովորույթներ՝ մերձավոր ազգականների ամուսնությունը, մեռելների վրա մոլեգին լացն ու կոծը ևն: Նախատեսել է բացել որբանոցներ, հիվանդանոցներ, անկելանոցներ, աղքատանոցներ, որոնց խնամատարությունը կատարվելու էր ավաններից ու ագարակներից գանձվող հատուկ հարկերի հաշվին:

Երրորդ ժողովը գումարվել է 435-ին, Սահակ Ա Պարթև կաթողիկոսի և Մեսրոպ Մաշտոցի նախաձեռնությամբ՝ Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովի (431) որոշումները պաշտոնապես ընդունելու, ինչպես նաև Հայաստանում տարածվող նեստորականության հետ կապված մի շարք խնդիրներ լուծելու համար: Ըստ Կորյունի, Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտները Եփեսոսից իրենց հետ բերել են ժողովի որոշումներն ու կանոնները, Աստվածաշնչի հայ. թարգմանության օրինակը և ներկայացրել ժողովին: Ժողովը նախ ընդունել է Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովի դավան. որոշումներն ու վեց կանոնները, ապա զբաղվել նեստորականության խնդրով: Եփեսոսի ժողովում բանադրված նեստորականները, Բյուզ. կայսրությունում հալածվելով, ամրապնդվել էին Պարսկաստանում, որտեղ շուտով նեստորականությունը հռչակվել է Պարսից եկեղեցու պաշտոն. դավանանք: Նեստորի կողմնակիցները եռանդուն գործունեություն են ծավալել նաև Հայաստանում. նեստորականության հիմնադիր հայրեր համարվող Դիոդորոս Տարսոնացու և Թեոդորոս Մոպսուեստացու գրվածքները թարգմանել են հայերեն, ասոր., պարսկ. և տարածել: Մելիտինեի Ակակիոս և Եդեսիայի Ռաբուլաս եպիսկոպոսները գրով զգուշացրել են Հայոց կաթողիկոսին, եպիսկոպոսներին ու նախարարներին չընդունել հերձվածող և նեստորական վարդապետության ուսուցիչ Մոպսուեստացու գրքե- րը: Մինչդեռ Կիլիկիայի եպիսկոպոսներն ամբաստանել են Ակակիոսին և Ռաբուլասին՝ նրանց այդ վարվելակերպը համարելով ոչ ճշմարիտ և անձն. վրեժխնդրությունից մղվող արարք: 435-ի ժողովը որոշել է դիմել Կ. Պոլսի Պրոկղ պատրիարքին և կաթողիկոսի թղթով ու Մոպսուեստացու գրվածքներով նրա մոտ ուղարկել երեցներ Ղևոնդին ու Աբելին՝ կամենալով պարզել ճշմարտությունը: Պրոկղը նույն թվին Անտիոքի Հովհաննես պատրիարքի նամակի հետ ուղարկել է նեստորական վարդապետությունը դատապարտող և եփեսոսյան դավանությունը պաշտպանող իր պատասխան թուղթը, որն էլ ընդունել են հայերը: Աշտիշատի 435-ի ժողովը մեծ նշանակություն է ունեցել Հայաստանում նեստորականությունը պաշտոնապես մերժելու և կյուրեղեփեսոսյան դավանության դիրքերի վրա կանգնելու գործում:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն Հայոց, Ե., 1987: Մովսես Խորենացի, Պատմություն Հայոց, Ե., 1997: Կորյուն, Վարք Մեսրոպ Մաշտոցի, Ե., 1994: Ադոնց Ն., Մաշթոց և նրա աշակերտները. ըստ օտար աղբյուրների, Վնն., 1925: Տեր-Մինասյան Ե., Պատմաբանասիրական հետազոտություններ, Ե., 1971, էջ 331– 345:

Արտաշես Ղազարյան

ԱՊԱՇԽԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, Հայ եկեղեցու յոթ խորհուրդներից: Նշանակում է զղջալ կատարած հանցանքի, սխալի համար և մեղքը քավել: Կոչվում է նաև խոստովանանք: Ա. արդարության և մաքրության խորհուրդն է, որով մեղավորին իր ճշմարիտ ու գիտակից զղջումով և անկեղծ խոստովանությամբ մեղքերի թողություն է շնորհվում: Հին կտակարանում գոյություն ունեցող Ա-յան (Հովել 2.12) և խոստովանանքի (Թվեր 7.58, Ղևտ. 5.4–10) գաղափարին Հիսուս Քրիստոսն ավելի մեծ նշանակություն է տվել և հոգևոր կյանքի վերածել: Նրա խոսքերը Ա-յան մասին բազմիցս վկայված են Նոր կտակարանում. «Ապաշխարեցեք, որովհետև երկնքի արքայությունը մոտեցել է» (Մատթ. 4.17), «Եթե չապաշխարեք, ամենքդ էլ նույնպես պիտի կորչեք» (Ղուկ. 13.3), «Ուրախություն կլինի երկընքում մի մեղավորի համար, որն ապաշխարում է, քան իննսունինը արդարների համար, որոնց ապաշխարություն պետք չէ» (Ղուկ. 15.7) ևն: Քրիստոսն Ա-յան խորհուրդը կատարելու իրավունքը տվել է առաքյալներին և նրանց հաջորդ եկեղեցականներին (Հովհ. 20.21–33): Ա-յան խորհրդի պայմանները երեքն են. առաջինը անկեղծ, ճշմարիտ և գիտակից զղջումն է գործած մեղքերի համար: Երկրորդը խոստովանությունն է՝ գործած մեղքի ընդունումը: Խոստովանությամբ մեղավորը ստանում է մեղքերի թողություն (արձակում). «Նախ դու խոստովանիր քո անօրենությունները, որ արդարացվես» (Եսայի 43.26): Առաքյալների ժամանակ հավատացյալներն իրենց հանցանքները խոստովանել են և իրար պատմել. «Ձեր մեղքերը միմյանց խոստովանեցեք և միմյանց համար աղոթք արեք, որպեսզի բժշկվեք» (Հակոբ. 5.16): Ա-յան երրորդ պայմանը հատուցումն է կամ կրած պատիժը, որը եկեղեցին սահմանում է հանցանքների ծանրությանը համապատասխան՝ հոգեպես վերաշինվելու համար: Քրիստ. եկեղեցու առաջին դարերի խոստովանությունը հիմնականում հրապարակային էր, երբեմն՝ առանձնական կամ անհատական: Հետագայում առավելապես գործածվել է անհատ. խոստովանությունը: Կաթոլիկ եկեղեցում ապաշխարողն իր մեղքերն առանձնաբար խոստովանում է հոգևորականին: Այդպես է եղել նաև Հայ եկեղեցում: Դվինի Բ եկեղեց. ժողովի (554) ԺԹ կանոնի համաձայն, կարգալույծ է արվել այն քահանան, որն իրեն ծածուկ խոստովանած մեղքերը հայտնել է ուրիշին: Իսկ նույն ժողովի ԺԸ կանոնը արգելել է քահանաներին վարձ վերցնել խոստովանողից:

Հետագայում Հայ եկեղեցում անհատ. խոստովանությունը փոխարինվել է հրապարակային կամ հավաքական խոստովանությամբ: Հրապարակային խոստովանության ձև է Հայ եկեղեցում պատարագիչ եկեղեցականի՝ ս. Պատարագից առաջ, նախքան խորան բարձրանալը ներկաներից հրապարակավ թողություն խնդրելը. «Խոստովանիմ առաջի Աստծո և առաջի Տեր, հարք և եղբարք, զամենայն մեղս, զոր գործեալ եմ…» (Ժամագիրք): Հրապարակային խոստովանությունը ժողովրդի ներկայությամբ անձն. մեղքերի հայտարարությունն է: Հոգևորականների համար ևս պարտադիր է խոստովանությունը: Համաձայն Հայ եկեղեցու վարդապետության, խոստովանությունը կատարվում է եկեղեցում, Աստծո պաշտոնյայի՝ խոստովանահոր առաջ: Միայն ձեռնադրված եկեղեցականն է, որ իրավունք ունի մեղքերի թողություն տալու: Նախքան հաղորդությունը հավատացյալները ծնկի են գալիս քահանայի առաջ, և նրանցից մեկը կամ քահանան ընթերցում է Ժամագրքի սկզբում «Զղջման» վերնագրով մեղաների շարքը, որը սկսվում է «Մեղա Ամենասուրբ Երրորդության» աղոթքով: Մնացածները յուրաքանչյուր բաժնի ավարտին «Մեղա Աստծո» խոսքերն են կրկնում: Քահանան ի պատասխան ասում է. «Աստված թողություն շնորհեսցե»: Ապա ընթերցվում են Ա-յան սաղմոսները: Քահանան աղոթում է, որ Աստված լսի մեղավորի աղաչանքն ու խոստովանությունը՝ դարձնելով նրան Սուրբ Հոգու տաճար: Ընթերցում է Եսայի մարգարեից 1.16–20, Եզեկիելից՝ 18.21–23, Եփեսացիների թղթից՝ 6.10–24 համարները և «Անառակ որդու» առակը (Ղուկ. 15.11–32), որից հետո արևմուտք դառնալով՝ երեք անգամ արտասանում է «Հրաժարիմքը»: Այնուհետև բոլորը շրջվում են դեպի արևելք և ասում դավանության խոստովանությունը՝ «Հավատամքը»: Այդ ամենից հետո միայն ապաշխարողը, մաքրված և թողություն ստացած, պատրաստվում է հաղորդություն ստանալու: Հայ եկեղեցին շաբաթվա մեջ երկու օր՝ չորեքշաբթի և ուրբաթ, որոնք պահոց օրեր են (տես Պահք), համարում է նաև Ա-յան օրեր: Մեծ պահքը նաև Ա-յան շրջան է: Նախկինում Հայ եկեղեցին Ա-յան հատուկ օր ուներ, որն Ավագ հինգշաբթին էր (տես Ավագ շաբաթ), երբ կատարվում էր «Կարգ ապաշխարողաց» ժամերգությունը, ապա տեղի էր ունենում Պատարագ՝ ի հիշատակ ս. Հաղորդության խորհըրդի հաստատման:

Գրկ. Չեպեյան Ղ., Հայ եկեղեցվո յոթը խորհուրդները (Կանոնագիտական նկատառումներ), Անթիլիաս, 1988: Սարգսյան Ս., Հայոց եկեղեցվո խորհուրդներն ու ծեսերը, «Գանձասար», հ. 1, 1992, էջ 72–77:

ԱՊԱՐԱՆԻՑ Ս. ԽԱՉ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Մոկք նահանգի Միջա գավառում (հետագայում՝ Մամռտանք), Սարիխաչ լեռան հարավարևմտյան լանջին: Ըստ ավանդության՝ հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: Ա. Ս. Խ. վ. հիշատակվում է X դարից. եղել է Մոկաց աշխարհի եպիսկոպոսանիստ վանքը: Մոտ 950-ին վանահայր Դավիթը կառուցել է վանքի Ս. Հովհաննես Կարապետ եկեղեցին, վախճանվելուց հետո թաղվել եկեղեցու խորանում, իսկ նրա գերեզմանի հողը համարվել է բուժիչ ու հրաշագործ: Արտաքուստ ուղղանկյուն, ներսից եռախորան, գմբեթավոր հորինվածքով եկեղեցին կառուցված է քարի ու աղյուսի զուգակցումով: Հվ-ից կից է թաղածածկ մատուռը, որը դռնով հաղորդակցվում է եկեղեցու հվ. խորանին: Դավթի ազգական և նրան հաջորդած վանահայր Ստեփանոս եպիսկոպոսը մոտ 970-ին կառուցել է վանքի Ս. Ստեփանոս Նախավկա՝ խոշոր, թաղածածկ եկեղեցին և նրան հս-ից կից Ս. Աստվածածին եկեղեցին: Եկեղեցու շինարարության համար միջոցներ հայթայթելու նպատակով Ստեփանոս եպիսկոպոսը վանքի հռչակավոր հողից ուղարկել է Կոստանդնուպոլիս: Հողի գործած հրաշքներից տպավորված բյուզ. Վասիլ II կայսրը, նյութ. օժանդակությունից բացի, Ա. Ս. Խ. վ-ին նվիրել է ոսկեզօծ և մարգարտազարդ ս. Խաչի երկդռնանի տապանակը, որի մեջ զետեղված էին Կենաց փայտի և Փրկչի փշե պսակի մասնիկներ, Աստվածածնի հանդերձից մի կտոր և այլ մասունքներ: Ս. Աստվածածին եկեղեցու շինարարության ավարտին կառուցել են վանքի Ս. Առաքելոց, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ և Ս. Աբդլըմսեհ մատուռները: 983-ին Ս. Աստվածածին եկեղեցու օծմանը ներկա են եղել բազմաթիվ եպիսկոպոսներ, իշխաններ, Վասպուրականի արքայազն եղբայրներ Աշոտը, Գուրգենը, Սենեքերիմ Հովհաննեսը: Օծման շքեղ հանդեսին ս. Խաչի տապանակը Ս. Հովհաննես Կարապետ եկեղեցուց տեղափոխել են նորակառույց Ս. Աստվածածին եկեղեցի: Հանդեսին ներկա Գրիգոր Նարեկացին Ստեփանոս եպիսկոպոսի խնդրանքով գրել է Ա. Ս. Խ. վ-ի պատմությունը և ս. Խաչին նվիրված ներբող, նկարագրել Ս. Աստվածածին եկեղեցու փառավոր նկարները, գեղեցիկ քանդակները, շքեղ սպասքն ու վարագույրները: XI դ., ապահովության համար, ս. Խաչը տեղափոխել են Աղթամարի վանք: 1441-ին վանահայր Հովհաննես վարդապետը մասնակցել է Էջմիածնի ազգ-եկեղեց. ժողովին և կաթողիկոս. ընտրությանը: XV–XVII դդ. վանքում գործել է գրչության կենտրոն, որից բազմաթիվ ձեռագրեր են պահպանվել: XVI դ. վանահայր Սիմեոն վարդապետը տաղաչափել է Մամիկոնյաններին ու Պահլավունիներին նվիրված վիպասանությունը, գրել վանքի պատմությունը: XVII դ. Ս. Աստվածածին եկեղեցուն արմից կից կառուցել են (քարից և աղյուսից) քառամույթ գմբեթավոր գավիթ: 1638-ին նորոգել են Ս. Աստվածածին եկեղեցու մուտքը: 1651-ին վանահայր Սիմեոն վրդ. Ապարանցին կառուցել է վանքի պանդոկը (չի պահպանվել), գրել 24 տնից բաղկացած տաղ՝ նվիրված Ա. Ս. Խ. վ-ին, 1664-ին կառուցել Ապարանք գյուղի ծխական եկեղեցին: 1762-ին վանքի եկեղեցիների գմբեթներին լույս է ճառագել, որը տևել է մի քանի օր և մեծ ուխտագնացության առիթ հանդիսացել: XIX դ. վանքն ունեցել է 27 արտ, ջրաղաց, ձիթհանք: 1895-ին շրջակայքի քրդերը կողոպտել են վանքի սպասքը, ձեռագրերը, սրբությունները, քանդել Ս. Հովհաննես Կարապետ եկեղեցու գմբեթը և վանական շինությունները:

Գրկ. Գրիգոր Նարեկացի, Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1827: Շերենց Գ., Սրբավայրեր, Թ., 1902: Էփրիկյան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վնտ., 1903: Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 1, Վնն., 1940: Thierry J. M., Monuments armռniens du Vaspurakan, P., 1989.

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՊՈՂԻՆԱՐԻԶՄ, հերետիկոսական ուսմունք, ըստ որի՝ Քրիստոսի մեջ մարդկությունը չունի բանական հոգի, և Բանն Աստված ընդամենը միավորվել է շնչավոր մարմնի հետ: Աստվածաբան. մտքի պատմության մեջ քրիստոսաբան. հարցն իր ողջ սրությամբ առաջ է քաշվել այս ուսմունքով: Հիմնադիրն է Ապողինար Լաոդիկեացին (մահ. մոտ 392-ին), որը նախապես եղել է Նիկիական հավատի պաշտպաններից մեկը և բարձր գնահատվել մասնավորապես Աթանաս Ալեքսանդրացու և Բարսեղ Կեսարացու կողմից: Ապողինարը փորձում էր պարզել այն հանգամանքները, որոնց դեպքում Բանի մարմնացումն իսկապես կլիներ Աստվածության և մարդկության կատարյալ միություն՝ Քրիստոսի անձի կատարյալ միակության դեպքում: Նա ընդունում էր մեկ դեմք, մեկ անձ և մեկ բնություն հետևյալ կերպ. «Աստված և մարդ կազմեցին մեկ բնություն՝ բարդ և բաղադրյալ», և «երկու կատարյալներից» չի կարող կազմվել «կատարյալ միություն»: Եթե Աստված կատարելապես միանար մարդու հետ՝ միտք, հոգի և մարմին ունեցող, ապա կմնար չլուծված երկվություն: Ավելի ստույգ, եթե Բանը վերցներ մարդկային միտքը՝ ազատության և ինքնիշխանության սկիզբը, ապա Ապողինարին թվում էր, որ իսկական միացում չէր լինի, այլ կստացվեր երկու կենտրոն և երկու սկիզբ: Ուստի մարմնավորման հիմն. նպատակը տեղի չէր ունենա. Աստված չէր մեռնի ինչպես մարդ, այլ ոմն մարդ կմեռներ: Բացի այդ, մարդկային միտքը, պահպանելով իր ազատությունը և «ինքնաշարժությունը», չէր կարող հոգու մեջ հաղթահարել մեղքի թթխմորը: Դա հնարավոր էր միայն աստվածային մտքի համար: Ըստ այդմ՝ Ապողինարը բացառում էր մարդկային էության ամբողջականությունը մարմնացյալ Բանի մեջ և պնդում, որ «միտքը» միացման ժամանակ չէր վերցվել, և նրա տեղը զբաղեցրել էր Բանը՝ միանալով շնչավորված մարմնի հետ: Կատարվել է մարմնավորում և ոչ թե մարդացում: Ապողինարը համարում էր, որ Քրիստոսի շնչավորված մարմինն անբաժանելիորեն «էակցվեց» և «սերտաճեց» Բանի հետ, որը նրա մեջ դարձավ գործունեության սկիզբ և վերափոխվեց գոյության մի նոր կերպարի՝ «բաղադրյալ, մարմնավորված և աստվածային բնության միավորությամբ»:

Ա. դատապարտվել է Ալեքսանդրիայի 362-ի և մի շարք եկեղեց. ժողովների, ինչպես նաև 381-ի Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովի կողմից: Ա. սուր քննադատության են ենթարկել եկեղեցու հայրերը: IV դ. 70-ական թթ. է վերաբերում անանուն հեղինակի «Ընդդէմ Ապողինարի» երկհատոր գրվածքը, որը զետեղվել է Աթանաս Ալեքսանդրացու երկերում: Նշանավոր է Բարսեղ Կեսարացու «Ընդդէմ Ապողինարի» հակաճառությունը: Բան Աստծո մարդացումը, ըստ Բարսեղ Կեսարացու, «երկու կատարյալ գոյացությունների միավորում» է, որը նա բնորոշել է «տնօրէնութեան միաւորութիւն» կարևոր եզրով: Աստված քաղցեց, ծարավեց, հոգնեց, արտասվեց, խաչվեց, չարչարվեց տնօրենության միավորությամբ և ոչ թե՝ աստվածային բնությամբ: Նույնպես և մարդկային մարմինը, հոգին, միտքը բնությամբ մարդկային են, սակայն տնօրենության միավորությամբ՝ աստվածային, ուստի անապական են և անմեղ: Մարդկության կատարելությունը Քրիստոսի մեջ կարևոր է փրկաբանական տեսանկյունից: Աստված կատարելապես մարդացավ, այսինքն՝ վերցրեց մարդկային բնության ամբողջականությունը, որպեսզի մեր փրկությունը լինի կատարյալ և ամբողջական: Եթե Քրիստոսի մարդեղությունը թերի է կամ ոչ իրական, ապա իրական չէ մարդու փրկությունը: Աստծո մարմնավորման ողջ խորհուրդը չի կարելի սահմանափակել մարմին հագնելով, և Աստծո մարդասիրությունը՝ մարմնասիրությամբ: Եթե մարմինն անձնավոր չէ, ապա այլևս մարդկային չէ, քանզի առանց բանական անձով անձնավորվելու՝ մարդկային մարմին գոյություն ունենալ չի կարող: Մարմինը մարմին է և անձը՝ անձ. միայն բանական անձի մարմնացումով և մարմնի անձնավորումով է կայանում մարդկային բնությունը:

Ա., որպես քրիստոսաբան. ծայրահեղություն, իրենից ներկայացնում է, այսպես կոչված՝ մարդաբանական առնվազություն (մինիմալիզմ): Ա-ի քննադատությանը զուգահեռ առաջ է քաշվել (հատկապես Բարսեղ Կեսարացու, Գրիգոր Նազիանզացու, Գրիգոր Նյուսացու կողմից) նաև եզրերի սահմանման հարցը. հարկ էր զանազանել և սահմանել «բնություն», «դեմք», «անձ» եզրերը և հստակ լուսաբանել Աստծո և մարդու միության խորհուրդը: Ա. պատմ. շարունակություն չի ունեցել: Ապողինար Լաոդիկեացու աշակերտների և հետևորդների զգալի մասը վերադարձել է եկեղեցի:

Գրկ. Կյուրեղ Ալեքսանդրացի, Գիրք պարապմանց, ԿՊ, 1717: Տիմոթեոս Ալեքսանդրացի, Հակաճառութիւն առ սահմանեալսն ի ժողովոյն Քաղկեդովնի, Էջմիածին, 1908: Կնիք հաւատոյ, Էջմիածին, 1914: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: С п а с с к и й А. А., Историческая судьба сочинений А. Лаодикийского, Сергиев Посад, 1895; Б о л о т о в В.В., Лекции по истории древней церкви, т. 4, М., 1994; L i e t z m a n n H., Apollinaris von Laodicea und seine Schule. Texte und Untersuchungen, Tubingen, 1904; G r i l l m e i e r A., Christ in Christian Tradition, v. 1, 2, 1975.

Մեսրոպ քհն. Արամյան

ԱՊՐԱԿՈՒՆԻՍԻ Ս. ԿԱՐԱՊԵՏ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի Երնջակ գավառի (այժմ՝ Նախիջևանի ԻՀ Ջուլֆայի շրջանում) Երնջակ գետի աջ ափին, Ապրակունիս գյուղի մոտ, սարավանդի վրա: Հիմնադրել է Մաղաքիա Ղրիմեցի վարդապետը 1381-ին: Աշակերտներ հավաքելով՝ հրավիրել է Հովհան Որոտնեցուն ու Գրիգոր Տաթևացուն և վանքում հիմնադրել Ապրակունյաց բարձրագույն տիպի դպրոցը, որի առաջին րաբունապետն է դարձել Հովհան Որոտնեցին: Վանքի շինարարությունն ավարտել է Գրիգոր Տաթևացին, որը Հովհան Որոտնեցու մահից հետո՝ 1386-ին փոխարինել է նրան որպես րաբունապետ, իսկ 1391-ին, Լենկթեմուրի արշավանքի պատճառով, ստիպված հեռացել է Երնջակից: XV–XVI դդ. Ա. Ս. Կ. վ. և նրա դպրոցն անկում են ապրել, XVII դ. եկեղեցին ու մյուս շինություններն արդեն եղել են խարխուլ վիճակում: 1655-ին Եսայի ու Ղազար վարդապետները նոր եկեղեցի են կառուցել՝ քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածքով, բազմանիստ խորանի երկու կողմերում երկհարկ ավանդատներով: Ս. Կարապետ եկեղեցու հիմն. ծավալը կառուցված է սրբատաշ բազալտից, իսկ բարձր, սլացիկ թմբուկով գմբեթը՝ աղյուսից: Հարդարանքի տարրերն են պատերի ստորին մասի բազմագույն, շախմատաձև շարվածքը և դեկորատիվ կամարաշարը: Եկեղեցու խորանի վերևի արձանագրության մեջ նշված է ճարտարապետի անունը՝ Դավիթ ուստա: Արմ. ճակատին 1664– 1666-ին կցել են եռակամար գավիթ-սրահ (այժմ՝ ավերակ): Հվ-ից կից է թաղածածկ, երկար Ս. Ստեփանոս մատուռը, որը, ըստ չափածո շին. արձանագրության, 1714-ին կառուցել է շոռոթեցի վաճառական Խոջա Այվազը: 1705-ին նախիջևանցի պարոն Աղամալը Ս. Ստեփանոս մատուռի տանիքին երկհարկ զանգակատուն է կառուցել: Ս. Կարապետ եկեղեցու ներսը Նաղաշ Հովնաթանի որդիներ Հարությունը և Հակոբը 1740-ին զարդարել են բարձրարվեստ որմնանկարներով. պահպանված հատվածներից արժեքավոր են Աստվածածնի, Պողոս և Պետրոս առաքյալների դիմապատկերները: Ա. Ս. Կ. վ. XIV–XVIII դդ. եղել է հոգևոր, մշակութ. և գրչության կենտրոն: Այդտեղի ձեռագրերից առանձնանում է Հակոբ գրչի 1386ին ընդօրինակած «Ժողովածու բանից Գրիգոր Նարեկացվո, Գրիգոր Տղայի և այլոց»-ը: Վանքը եղել է նաև օձի խայթոցը բուժող հայտնի ուխտատեղի: Ա. Ս. Կ. վ-ում պահվել են ս. Կարապետի և ս. Հովհան Ոսկեբերանի մասունքները, «Հազարափրկիչ» խաչը, որը համաճարակների ժամանակ թափորով տարել են ախտահարված վայրերը (օր., 1878-ին՝ Ագուլիս): Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.7, 2-րդ պատկերը:

Գրկ. Սեդրակյան Ա., Հնութիւնք հայրենեաց ի գաւառին Երնջակու, Վաղ-պատ, 1872: Ա լ ի շ ա ն Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Սմբատյանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Կարապետ վանից Երնջակա և շրջակայից նորա, Տփխիս, 1904: Այվազյան Ա., Աբրակունիսի Սուրբ Կարապետ վանքը, «Էջմիածին», 1976, դ 7:

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՋ, աստվածաշնչյան և կրոնածիսական նշանակությամբ՝ 1.արարչական Ձեռք. օրհնության, աստվածային հաճության նշանակ. բարու խորհրդանիշ. աստվածային զորության, իշխանության ցուցիչ: Աստծո մասին Դավիթն ասում է. «… Իր Աջն ու իր սուրբ բազուկը փրկեցին նրան» (Սաղմ. 97.1): Ա. հասկացությունն Աստվածաշնչում հանդես է գալիս նաև այլ նրբիմաստներով, սակայն հիմնականում ըմբռնվում է որպես Աստծո Ա.: Ընդ որում եբրայերենում Ա. նշանակում էր նաև հարավ, իսկ ձախը՝ հյուսիս: Կարմիր ծովով անցնելուց հետո Մովսեսն ու իսրայելացիները փառաբանում են Աստծուն՝ ասելով. «Քո աջը, Տե՛ր, զորությամբ փառավորվեց, քո աջը, Տե՛ր, խորտակեց թշնամուն» (Ելք 15.6): Աստծո Ա. խորհրդանշում է Հիսուսին: Հիսուսի համբարձման վերաբերյալ Մարկոս ավետարանիչը գրում է. «Եվ ինքը Տեր Հիսուս, նրանց հետ խոսելուց հետո, դեպի երկինք վերացավ և նստեց Հոր աջ կողմը» (Մարկ. 16. 19):

Աստվածաշնչում բազմաթիվ են Աստծո Ա-ի հիշատակումները՝ որպես խորհրդանիշ զանազան իրողությունների. Աստծո արարչագործության (Եսայի 48. 13), Աստծո զորության (Ելք 15. 6, Սաղմ. 21.8), պատվի, մեծարման (Սաղմ. 44.10, Մատթ. 25.34, Գործք 7.55), մասնավոր օրհնության (Ծննդ. 48. 14), եղբայրական սիրո (Գաղատ. 2.9), թշնամության (Սաղմ. 108.6, Զաքարիա 3.1), երդման [Հայտն. 10.5–6, Ծննդ. 14. 22 ևն (իսկ երդմնազանց մարդու ձեռքը համարվում է «մեղսագործ աջ», Սաղմ. 143. 8)]: Աստծո Ա. սրբապատկերներում առկա է իբրև օրհնության խորհրդանիշ՝ ձեռք, որը երևում է բացված երկնքից:

2.Ա., որպես օրհնության և զորության փոխանցման միջոց, Աստծո կամեցողությամբ տրված է նաև Աստծո սիրելիներին (նահապետներ, մարգարեներ, առաքյալներ): Այսպես, Աստվածաշնչում Հակոբն օրհնում է իր որդու՝ Հովսեփի որդիներին՝ իր աջ ձեռքը դնելով Եփրեմի, իսկ ձախը՝ Մանասեի գլխին (Ծննդ. 48.12–16): Իսկ սրանից էլ առաջ Աբրահամն իր որդու՝ Իսահակի համար կին բերելու մեկնող ծառային երդվեցնում է՝ վերջինիս ձեռքը դնել տալով իր ազդրի տակ. խորհրդանշական արարողություն, որն, անշուշտ, ունի հատուկ իմաստ (Ծննդ. 24.3–5, 9): Ձեռքն օրհնվելու ենթակա անձի գլխին դնելու, Ա-ով օրհնելու բազում դեպքեր է վկայում Սուրբ Գիրքը. «Նավեի որդի Հեսուն լցվեց իմաստության հոգով, որովհետև Մովսեսն իր ձեռքը դրել էր նրա վրա…» (Երկրորդ օրենք 34.9), «Եվ ձեռքը դրեց նրա վրա, ու նույն ժամին հիվանդը ուղղվեց և Աստծուն փառք էր տալիս» (Ղուկ. 13.13), «Այն ժամանակ ձեռքները դրեցին նրանց վրա, և նրանք Սուրբ Հոգին ստացան» (Գործք 8.17) ևն: 

Տես նաև Ձեռնադրություն:

3.Եկեղեցիներում որպես սրբություններպահպանվում են սուրբ առաքյալների և հայրապետների մետաղե Ա-երը: Հայ եկեղեցու սրբություններից են Լուսավորչի Աջը, Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալների, Հակոբ Մծբնացու և մյուս սուրբերի Ա-երը՝ նրանց մասունքներով հանդերձ (տես Մասունք սրբոց), որոնք պահպանվում են Ս. Էջմիածնի վանքի թանգարանում: Սուրբերի Ա-երը նշանակ են տվյալ եկեղեցու շնորհաբաշխության:

Լևոն Սարգսյան

ԱՋԱՊԱՀՅԱՆՆԵՐ, իշխանական տոհմ Կիլիկյան Հայաստանում: Ժառանգաբար պահպանել են կաթողիկոս. իշխանության խորհրդանիշ համարվող Սրբազան Աջերը (ս. Գրիգոր Ա Լուսավորչի, ս. Սեղբեստրոսի, ս. Նիկողայոս Սքանչելագործի, ս. Պարսամի) և այլ սրբություններ: Այստեղից էլ՝ տոհմի անունը: Ձեռագիր հիշատակարաններում արձանագրված ավանդության համաձայն, գերդաստանը սերել է Հեթում Բ թագավորի եղբայր Հովհաննեսից: 1292-ի հուլիսի 28-ին եգիպտ. զորքերը, գրավելով Հռոմկլան, գերեվարել են Ստեփանոս Դ Հռոմկլայեցի կաթողիկոսին և տարել կաթողիկոս. բոլոր սրբություններն ու թանկարժեք անոթները: Մի քանի տարի հետո, մեծ ջանքերի գնով, Հեթում արքային ու Հովհաննես Արքաեղբորը հաջողվել է վերադարձնել սրբությունների մի մասը, որոնց թվում՝ նաև սրբազան Աջերը: Հետագայում, նման դեպքերից խուսափելու համար, դրանք հանձնվել են ի պահպանություն Հովհաննես Արքաեղբորն ու իր հաջորդներին: Այսպես հիմնվել է Աջապահյան տոհմը, որը մեծ դեր է կատարել Կիլիկյան Հայաստանի մայրաքաղաք Սսի, մասնավորապես՝ Կիլիկիայի կաթողիկոսության (տես Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիլիկիո) եկեղեց., վարչ., հոգևոր կյանքում: 1731-ին Հուսիկ քհն. Աջապահյանը մեկնել է Կ. Պոլիս և սուլթանից ստացել Կիլիկիայի կաթողիկոսության հրովարտակը, որով Ա-ին իրավունք է տրվել տնօրինելու կաթողիկոսության գահը: 1731–1866-ին, անընդմեջ, կաթողիկոս են օծվել Ա-ի Սսի ճյուղի ներկայացուցիչները հետևյալ հաջորդականությամբ. Ղուկաս Ա (1731–37), Միքայել Ա (1737–58), Գաբրիել Ա (1758–70), Եփրեմ Ա (1771–84), Եղիազար Ա (1772, անվավեր), Թեոդորոս Ա (այլ ցանկերում՝ Թորոս Գ, 1784–96), Կիրակոս Ա Մեծ (1797–1822), Եփրեմ Բ (1823–33), Միքայել Բ (1833–55), Կիրակոս Բ (1855–66): Աջապահյան տոհմի կաթողիկոսները (Ղուկաս Ա, Միքայել Ա, Կիրակոս Ա) ծավալել են շին., վարչ., հոգևոր-մշակութ. և կրթ. մեծ գործունեություն: Գրական գործունեությամբ աչքի է ընկել Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսը:

1860-ի Ազգային սահմանադրությամբ սահմանափակվել են Ա-ի իրավունքները, թեև, համաձայն գերդաստանի սրբագործված ավանդության, Ա-ի ժառանգներն իրենց տիրական ներկայությունը պահել են Կիլիկիայի կաթողիկոս. աթոռի միաբանության շարքերում: Մեծ եղեռնի տարիներին նրանք նույնպես ենթարկվել են ջարդի և տեղահանության: Փրկվածները բնակություն են հաստատել Լիբանանում, որտեղից էլ հետագայում սփռվել են այլ երկրներ:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, 3, ԿՊ-Երուսաղեմ, 1914, 1927: Կյուլեսերյան Բ., Պատմութիւն Կաթողիկոսաց Կիլիկիո, Անթիլիաս, 1939:

Միքայել ծ. վրդ. Աջապահյան

ԱՌԱՋԱՎՈՐԱՑ ՊԱՀՔ, Գրիգոր Ա Լուսավորչի սահմանած պահք, որը հատուկ է միայն Հայ եկեղեցուն: Լինում է Մեծ պահքից 3 շաբաթ առաջ: Պահանջվում է խիստ պահեցողություն: Հնում թույլատրվել է ուտել միայն աղ ու հաց: Այդ օրերին չի արտոնվում Պատարագ մատուցել, եկեղեցում ընթերցել Սուրբ Գիրք կամ Ավետարան: Տարբեր մեկնությունների համաձայն, այս պահքը «Առաջավորաց» է կոչվել իբրև ազդարար Մեծ պահքի կամ, իբրև Հայոց պահք՝ նշանակ Հայաստանի հոգևոր լուսավորության: Ըստ մեկ այլ բացատրության, Աստված 6-րդ օրը մարդուն ստեղծելուց հետո միայն 5-րդ օրն է ուտելու հրաման տվել (Ծննդ. 1.29–30), և չուտիքի հենց այդ 5 օրն է ակնարկում «Առաջավորաց»-ը: Ա. պ-ի 5-րդ օրը (ուրբաթ) հիշատակվում է ս. Հովնանի քարոզությունն ու Նինվեի ապաշխարությունը, բայց ոչ իբրև Հովնան մարգարեի տոն, այլ իբր մեծ ապաշխարության և ծոմապահության օրինակ: Ա. պ-ի խորհուրդը հեթանոս. ապականությունից, ադամական մեղքից մարդկային 5 զգայարանների սրբումն է: Հին եկեղեցում սովորություն կար մկրտությունից առաջ 5 օր ծոմ պահել: Գրիգոր Ա Լուսավորիչը նույնպես սահմանում է, որ Տրդատ Գ թագավորն ու մյուսները մկրտությունից առաջ 5 օր ծոմ պահեն, ինչի շնորհիվ էլ նրանք փրկվում են այսահարությունից: Այստեղից էլ Ա. պ. կոչվել է նաև Փրկության պահք:

Ա. պ. միջնադարում թյուրիմացաբար անվանվել է ս. Սարգսի պահք՝ ելնելով այն հանգամանքից, որ Ա. պ-ին հաջորդող շաբաթ օրը Հայ եկեղեցին տոնում է ս. Սարգսի տոնը: Հայ մատենագիրների վկայությամբ, Ա. պ. հնում գոյություն է ունեցել նաև հույների ու լատինների մոտ:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, 6 հրտ., Թեհրան, 1999:

Եզնիկ եպս. Պետրոսյան

ԱՌԱՔԵԼ ԲԱՂԻՇԵՑԻ, Պոռեցի [մոտ 1380, գ. Պոռ (Վասպուրական) – 11.1.1454, ք. Արղնի (կամ Արկնի)], վարդապետ, տաղերգու, բանաստեղծ: Աշակերտել է Գրիգոր Խլաթեցուն (Ծերենց)՝ լինելով Թովմա Մեծոփեցու ուսումնակիցը: Եղել է Չմշկածագի ԵրկայնԸնկուզյաց վանքի առաջնորդ (1422): Այստեղ ծավալել է բարենորոգչական-կրթ. և գրական գործունեություն, խրախուսել գրչության արվեստը: Ա. Բ. անձն. ծանոթություն է ունեցել ժամանակի նշանավոր շատ գործիչների, այդ թվում՝ Մկրտիչ Նաղաշի հետ, որն իր համագյուղացին էր: Գրիգոր Խլաթեցու ողբերգական մահվան առթիվ Ա. Բ. ձոնել է «Եղերերգութիւն ի մահ նահատակութեան Ծերենց Գրիգոր վարդապետի Խլաթեցւոյ» չափածո եղերերգը (1425) և «Պատմութիւն քաջ և տիեզերալոյս վարդապետին մերոյ Գրիգորի Խլաթեցւոյ Ծերենցն» արձակ վկայաբանությունը (1426), որոնք, գեղ. արժեքից զատ, ունեն արժանահավատ պատմ. սկզբնաղբյուրի նշանակություն: Ա. Բ. թողել է բազմաժանր գրական ժառանգություն՝ տաղեր, գանձեր, պատմ. պոեմներ, ողբեր, ներբողներ, վկայաբանություններ ևն՝ իր ստեղծագործության մեջ ամենից առաջ կարևորելով հայ ժողովրդի ազատագրության և անկախ պետականության վերականգնման գաղափարը: «Ողբ մայրաքաղաքին Ստամպոլու» պատմաքաղ. պոեմում, գրված 1453-ին Կոստանդնուպոլսի անկման առթիվ, քրիստոնյա Բյուզ. կայսրության փլուզումը համարում է գույժ քրիստոնյա ժողովուրդների և, մանավանդ, հայերի համար, բայց և հավատում է հաղթական գալիքին, երբ վերականգնվելու է Հայոց խորտակված գահը՝ Արշակունյաց քաղաքամայր Վաղարշապատում, կաթողիկոս. աթոռին վերստին բազմելու են Գրիգոր Ա Լուսավորչի տոհմի շառավիղները: «Պատմութիւն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին» պոեմի համար ուղեցույցաղբյուր է եղել Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմությունը», իսկ «Ներբողեան տաղաչափական ի վերայ վարուց Մեծին Ներսէսի» պոեմի համար՝ Մեսրոպ Վայոցձորեցու (X դ.) «Պատմութիւն սրբոյն Ներսէսի Պարթևի հայոց հայրապետի» երկը: Հեղինակն այս պոեմներում դրվատում է Հայ եկեղեցին ու դավանանքը, որոնց մեջ է տեսնում ազգ. անաղարտ դիմագծի պահպանման և Հայոց ապագա ազատության գրավականը: Ա. Բ. անդրադարձել է նաև պարականոն գրականության առանձին թեմաների. ուշագրավ է «Տաղ աւետեաց» պոեմը, որտեղ դրամատիզմով է պատկերել Մարիամ Աստվածածնի ծնողների՝ Հովակիմի և Աննայի կյանքի որոշ դրվագներ, կույս Մարիամի հուզումները՝ Գաբրիել հրեշտակապետի բերած աստվածային՝ կուսական հղության պատգամն ընդունելիս: 1434-ին գրված «Տաղ Յովասափու» պոեմի հիմքում ընկած է Բուդդայի ավանդ. կենսագրության քրիստ. տարբերակներից մեկը, որը, ինչպես ենթադրվում է, սկզբնապես գրված է եղել պահլավերեն, ապա՝ թարգմանվել այլ լեզուներով. հայերեն տարբերակը թարգմանվել է հուն-ից՝ 1048-ին: Ա. Բ. արձակ վեպը վերամշակել է չափածո: Պոեմի գործողությունը ծավալվում է հեթանոս. պաշտամունքի կողմնակիցների և քրիստ. կրոնի լուսակիրների միջև: Գլխ. հերոսը՝ Աբեներ թագավորի որդի Յովասափը, հրաժարվում է գահից ու թագից, դառնում քրիստոնյա և գնում անապատ՝ ճգնելու: Հայրը ևս հետևում է որդու օրինակին: Ա. Բ-ու տաղերը հիմնականում ունեն բարոյախրատ. բովանդակություն:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901, մաս 1, էջ 126: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 4, Ե., 1970, էջ 441–443: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959, էջ 1106–43: Ղազինյան Ա., Առաքել Բաղիշեցի, Ե., 1971:

Արշալույս Ղազինյան

ԱՌԱՔԵԼ ԴԱՎՐԻԺԵՑԻ (մոտ 1590, Թավրիզ – 1670, Վաղարշապատ), պատմագիր, եկեղեցական գործիչ: Սովորել է Ս. Էջմիածնի հոգևոր վարժարանում, աշակերտել կաթողիկոս Փիլիպոս Ա Աղբակեցուն: Ձեռնադրվել է վարդապետ, զբաղվել ուսուցչությամբ, եղել Ս. Էջմիածնի միաբանության անդամ, ապա՝ Հովհաննավանքի առաջնորդ (1636–37): Որպես Ս. Էջմիածնի նվիրակ այցելել է Պարսկաստան, Թուրքիա, Սիրիա, Պաղեստին, Հունաստան, եղել Արմ. Հայաստանի տարբեր գավառներում և հանուն Մայր աթոռի զբաղվել հանգանակությամբ (1645–46): 1651-ին Փիլիպոս Ա կաթողիկոսի հանձնարարությամբ գրել է «Պատմութիւն» («Գիրք պատմութեանց», «Պատմագիրք») աշխատությունը (ընդհատումներով՝ 1651–62): Գրքում հանդիպում են նաև ավելի ուշ շրջանի (մինչև 1668-ը) վերաբերյալ տեղեկություններ, որոնք հետսամույծ ընդմիջարկություններ են: Ա. Դ. մանրամասն և ճշմարտապատում նկարագրել է իր ապրած ժամանակների եղելությունները, անդրադարձել Հայաստանի տնտ. ու քաղ. կացությանը, պարսկա-օսմանյան պատերազմների պատմությանը, ջալալիների շարժմանը, վավերականորեն նկարագրել շահ Աբբաս I-ի կազմակերպած՝ հայերի բռնագաղթը (1604) և դրա դառնաղետ հետևանքները: «Պատմութիւնը» արժեքավոր սկզբնաղբյուր է հայկ. գաղթավայրերի պատմության ուսումնասիրության համար, եզակի տեղեկություններ է հաղորդում Լվովի հայերի ներքին կյանքի, ինքնավարության, դատավարության, կենցաղի, Նոր Ջուղայի հիմնադրման ու ծաղկման, արհեստների, առևտրի զարգացման վերաբերյալ: Ա. Դ. մեծ ուշադրություն է դարձրել Հայ եկեղեցու պատմության հարցերին. մանրամասն անդրադարձել XVII դ. 1-ին տասնամյակներին Ս. Էջմիածնի ողբալի կացությանը, Մայր աթոռի ներքին կյանքի դժվարություններին, հոգևորականության բարքերին, վկայաբանություններին, նահատակության առանձին դեպքերի (Անդրեաս Երեց ևն), մանրամասն շարադրել Հայաստանի հոգևոր վերազարթոնքի գործում Մովսես Գ Տաթևացի, Փիլիպոս Ա Աղբակեցի, Հակոբ Դ Ջուղայեցի կաթողիկոսների գործադրած ջանքերը, նոր վանքերի ու դպրոցների հիմնադրումը, անդրադարձել ժամանակի հայոց մշակույթի ու եկեղեցու նշանավոր դեմքերի (Սիմեոն Ջուղայեցի, Ստեփանոս Լեհացի, Մինաս Ծաղկող, Ներսես Մոկացի և այլոց) ծավալած եկեղեց., կրթ. ու մտավոր-մշակութ. գործունեությանը: Հատկապես արժեքավոր են «Պատմութեան» այն գլուխները, որոնք վերաբերում են լեհահայ գաղութի կյանքին, մասնավորապես լեհահայերի բռնի կաթոլիկացման իրադարձություններին, Նիկոլ եպս. Թորոսովիչի ազգադավ գործունեությանը, ներկայացնում են Հայաստանում, Պարսկաստանում, Լեհաստանում և հայկ. այլ գաղթավայրերում լատին միսիոներների ծավալած քարոզչությունը և նրանց իրական նպատակները, մերկացնում հայությանը պառակտող նրանց գործելակերպը: Հեղինակը կոչ է արել դավան. միասնությամբ ու ազգ. համերաշխությամբ պայքար մղել հոգեորսության յուրաքանչյուր դրսևորման դեմ: Լեհաստանի կաթոլիկ եկեղեցին գիրքը համարել է «վտանգավոր ու մոլորական» և մտցրել արգելված գրքերի ցուցակի մեջ: Ա. Դ. դատապարտել է այն հայ հոգևորականներին, որոնք փորձել են արևմտահայ հատվածն անջատել Ս. Էջմիածնից և ստեղծել առանձին՝ թուրքահայ կաթողիկոսություն, կանխատեսել է այդ քայլի հնարավոր ողբալի հետևանքները հայության ճակատագրի համար: Անդրադարձել է նաև իր ժամանակի աղանդավոր. շարժումներին, կազմել Հայոց կաթողիկոսների ժամանակագրությունը (գլ. ԼԱ) ևն: Ա. Դ-ի «Պատմութիւնը» արժեքավոր ու եզակի սկզբնաղբյուր է Պարսկաստանի, Թուրքիայի, Վրաստանի և Մերձ. Արևելքի այլ երկըրների պատմության ուսումնասիրության համար: Առաջին անգամ լույս է տեսել դեռևս հեղինակի կենդանության օրոք՝ 1669-ին, Ամստերդամում, Ոսկան Երևանցու աշխատասիրությամբ, այնուհետև հրատարակվել ևս երեք անգամ. լավագույնը վերջին՝ քննական հրատարակությունն է (1990): Գրքի կարևորագույն հատվածներից մեկը (գլ. ԻԸ)՝ «Պատմութիւն նեղութեանց և վշտաց, զոր կրեցին հայ ազգաւ քրիստոնեայքն, որ բնակեալք են ի քաղաքն Իլով», լույս է տեսել նաև առանձին («Բռնի միութիւն Հա- յոց Լեհաստանի ընդ եկեղեցւոյն Հռովմայ. ժամանակակից յիշատակարանք», 1884): Գիրքը թարգմանվել է ֆրանս. (1874), ռուս. (1973), լեհ. (1981), հատվածաբար՝ վրաց. (1974): Ա. Դ. հեղինակ է նաև «Տաղ վասն մահրամայի» և «Տաղ անուշ և գեղեցկազան» կրոն. բովանդակությամբ տաղերի:

Գրկ. Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 4, Ե., 1970, էջ 512– 525: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959, էջ 1144–55: Առաքելյան Վ., Առաքել Դավրիժեցի, ՊԲՀ, 1970, դ 3: Բաբայան Լ., Դրվագներ Հայաստանի 14–18-րդ դարերի պատմագրության, Ե., 1984, էջ 79–131: Դանեղյան Լ., Առաքել Դավրիժեցու երկը որպես Սեֆյան Իրանի 17-րդ դարի պատմության սկզբնաղբյուր, Ե., 1978:

Պետրոս Հովհաննիսյան

ԱՌԱՔԵԼ ՍՅՈՒՆԵՑԻ (XIV դ. 2-րդ կես – XV դ. 1-ին կես), աստվածաբան, տաղերգու, Սյունյաց արքեպիսկոպոս (1407-ից): Տաթևի համալսարանում աշակերտել է Հովհան Որոտնեցուն և Գրիգոր Տաթևացուն, որի քրոջորդին էր: Գործել է Տաթևի համալսարանում: Աստվածաբանության ու իմաստասիրության, հավատի ու բանականության և այլ իմացաբան. հարցերում հետևել է Գրիգոր Տաթևացուն՝ հատկապես զարգացնելով նրա նոմինալիստ. (անվանաբան.) և սենսուալիստ. (զգայաբան.) գաղափարները: «Մեկնութիւն քերականին» ուս. ձեռնարկում քերականությունը համարել է բոլոր իմաստությունների նախադուռ, այս առումով կարևորել լեզուների, մանավանդ՝ մայրենիի իմացությունը: Ա. Ս-ու «Ադամգիրք» (հրտ. 1721) քերթվածի՝ տրամախոսության ձևով կառուցված եռապոեմի հենքը ադամական մեղքի աստվածաշնչյան պատումն է, մարդու տվայտանքն առ կորուսյալ դրախտ: Այս երկին սերտորեն աղերսվում է մյուս՝ «Դրախտագիրք» քերթվածը: Ա. Ս. գրել է նաև Հիսուս Քրիստոսին, Աստվածածնին և սրբերին նվիրված ուսուցող. բնույթի բանաստեղծություններ, երկնային մարմինների մասին ակրոստիքոսներ: Ա. Ս-ուն բնորոշ է ազգային-կրոն. ավանդությունների մշակումը, քրիստ. բարեպաշտության և բարոյականության հարցերի արծարծումը: Նա հայ պատմիչներից վերցրել և մշակել է Հակոբ Մծբնացուն, Գրիգոր Ա Լուսավորչին, Գրիգոր Նարեկացուն վերաբերող պատումները, հաճախակի անդրադարձել Երգ երգոցին: Զբաղվել է նաև երաժշտության տեսության և գեղագիտության հարցերով, ինչը արտացոլում է ստացել իր «Մեկնութիւն քերականին» երկի մի շարք հատվածներում: Ենթադրվում է, որ Ա. Ս-ու «Ադամգիրքը» ունեցել է նաև երաժշտ. ձևավորում. առանձին հատվածներ երգվել են տաղերի ձևով: Ա. Ս. հայտնի է եղել որպես երգահան, հիմնականում՝ տաղասաց: Նրա երկերից շատերն իրենց հաստատուն տեղն ունեն միջնադարյան ժողովածուներում՝ Գանձարաններում, Տաղարաններում և Մաշտոցում: Տաղերից մի քանիսը հասել են մեզ իրենց մեղեդիներով և ձայնագրվել XIX դ. վերջին: Պատկերազարդումը տես ներդիր I-ում, 1.8, 1-ին պատկերը:

Երկ. Լուծմունք, յաղագս Սահմանացս Դաւթի Անյաղթ փիլիսոփայի…, Մադրաս, 1797 (Դավիթ Անհաղթի «Գիրք Սահմանաց…»-ի հետ): Առաքել Սիւնեցի և իր քերթուածները, ուսումնասիրութեամբ հրտ. Մ. Պոտուրյան, Վնտ., 1914: Դրախտագիրք, հրտ. Ն. ՏերՆերսեսյան, Վնտ., 1956: Յաղագս քերականութեան համառօտ լուծմունք, աշխատասիր. Լ. Խաչերյանի, Լոս Անջելես, 1982:

Գրկ. Գապասաքալյան Գ., Գիրք երաժշտական, ԿՊ, 1803: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Ջահուկյան Գ., Քերականական և ուղղագրական աշխատությունները հին և միջնադարյան Հայաստանում (V–XV դդ.), Ե., 1954: Թահմիզյան Ն., Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը. V–XV դդ., Ե., 1985: Մադոյան Ա., Առաքել Սյունեցի. Բանաստեղծը, Ե., 1987: Արեվշատյան Ա., «Մաշտոց» ժողովածուն որպես հայ միջնադարյան երաժշտական մշակույթի հուշարձան, Ե., 1991, էջ 68–70: T c h o banian A., La Roseraie d’Armռnie, t. 1, P., 1918.

Արշակ Մադոյան Աննա Արևշատյան

ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, շնորհ, հատկանիշ, որն առաքելական որակ է հաղորդում Քրիստոսի եկեղեցուն, օժտում շնորհաբաշխությամբ և իշխանությամբ: «Առաքելական» բառը եկեղեցու որակումներից մեկն է. նշանակում է Հիսուս Քրիստոսի առաքյալների վկայության հիմքի վրա բարձրացած եկեղեցի և, առհասարակ, առաքելական գործի շարունակությունը եկեղեց. կյանքում: «Առաքյալ»-ը հուն. αποστολος բառի հայերեն թարգմանու- թյունն է և նշանակում է Ավետարանը քարոզելու համար ուղարկված անձ, ամենայն իշխանությամբ օժտված դեսպան:

Չորս Ավետարաններում խոսվում է տասներկու առաքյալների մասին, որոնց Հիսուսը կոչեց աշակերտներ և «… նրանց իշխանություն տվեց պիղծ դևերի վրա՝ հանելու դրանք և բժշկելու ամեն ցավ և ամեն հիվանդություն» (Մատթ. 10.1): Նրանք իրենց հրահանգներն ստացան ուղղակի Քրիստոսից, վկաները եղան նրա կատարած հրաշքներին, նրա հարությանը և համբարձմանը (Մարկ.

16.1–20): Հովհաննես ավետարանիչն ավելացնում է, թե Հիսուսն իր առաքյալներին տվեց Սուրբ Հոգին և իշխանություն՝ մեղքերը կապելու և արձակելու համար (Հովհ. 20.22–23): Ղուկաս ավետարանիչը հիշատակում է Հիսուսի խոսքը առաքյալներին, երբ Վերջին ընթրիքի ժամանակ նա օրհնեց և բաժանեց հացը իբրև իր մարմինը և ավելացրեց. «… այս արե՛ք իմ հիշատակի համար» (Ղուկ. 22.19): Այսպիսով Քրիստոսը տվեց իր աշակերտներին նախ՝ քարոզելու առաքելությունը և ապա՝ բուժելու զորությունը: Նա վստահեց նրանց քահանայագործելու պարտականությունը՝ տալով երկու հիմն. իշխանություն. ա. մեղքերի արձակման, բ. հացն ու գինին սրբացնելու, և դրանք, իբրև Տիրոջ մարմին ու արյուն, իրենց մեղքերի արձակումը ստացած Քրիստոսի արժանավոր հետևորդներին բաշխելու համար: Գործք առաքելոց գրքում արձանագրված են Քրիստոսի խոսքերն իր համբարձումից առաջ. «… երբ Սուրբ Հոգին իջնի ձեր վրա, զորություն պիտի առնեք և ինձ վկաներ պիտի լինեք Երուսաղեմում, ամբողջ Հրեաստանում ու Սամարիայում և մինչև երկրի ծայրերը» (Գործք 1.8): Ա-յան էությունը վկայությունն է: Երբ Քրիստոսը խոսում է իր աշակերտների հետ իր համբարձումից հետո կատարվելիք բաների մասին, նա շեշտում է վկայության առաքելությունը. «Զգուշացե՛ք մարդկանցից, որովհետև պիտի մատնեն ձեզ ատյանների և պիտի տանջեն ձեզ իրենց ժողովարաններում. ձեզ պիտի տանեն կուսակալների ու թագավորների առաջ իմ պատճառով, որ իմ մասին վկայություն տաք նրանց և հեթանոսներին: Բայց երբ ձեզ մատնեն, հոգ մի՛ արեք, թե ինչպես կամ ինչ պիտի խոսեք, որովհետև այդ ժամին ձեզ կտրվի այն, ինչ պիտի խոսեք. քանի որ ոչ թե դուք եք, որ պիտի խոսեք, այլ ձեր Հոր Հոգին, որ պիտի խոսի ձեր միջոցով» (Մատթ. 10.17–20): Առաքյալներին տրված հիմն. իշխանությունն էր նաև իրենց գործակից կամ հաջորդ լինելու կոչվածների ձեռնադրությունը: Պենտեկոստեից հետո, երբ առաքյալներն ընդունեցին Սուրբ Հոգին, նրանք զորացան Աստծո շնորհներով և իրենց առաքելությունը սկսեցին Երուսաղեմից, կազմակերպեցին նորաստեղծ քրիստոնյա համայնքները՝ նախն. եկեղեցիները. «Հավատացյալներն ամենքը միասին էին, և ինչ որ ունեին, հասարակաց էր» (Գործք 2.44): Սուրբ Հոգու տվչությամբ ու ձեռնադրությամբ գերբնական զորությունն առաքյալից փոխանցվել է նրանց, ովքեր շարունակել են առաքելությունը, այսինքն՝ քրիստոնյա համայնքի՝ եկեղեցու ղեկավարությունը: Առաքյալների՝ Ավետարանը քարոզելու հիմն. պարտականությունը, ձեռնադրության շնորհների հետ փոխանցվել է նրանց հաջորդներին, որոնք կոչվում են սարկավագ, երեց և եպիսկոպոս: Բանտից գրած իր նամակում Պողոս առաքյալն ամփոփում է Տիմոթեոսին հղված պատգամը. «Ուստի հիշեցնում եմ քեզ, որ վերարծարծես Աստծու շնորհը, որ տվի քեզ՝ իմ ձեռքերը դնելով քեզ վրա…» (Բ Տիմոթ. 1.6): Այս է Ա., որ շարունակվում է Քրիստոսի հիմնած եկեղեցում, Քրիստոսի Համբարձումից և Հոգեգալուստից սկսած՝ մինչև այսօր:

Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալները Հայաստան աշխարհում Ավետարանի քարոզիչներն են: Թադեոսի հետևորդներից Զաքարիան ընդունել է առաքելական շնորհները և Թադեոսի նահատակությունից հետո շարունակել Ավետարանի քարոզչությունը: Նույն առաքելությունը, Ա-յամբ տրված շնորհներով, հետագա ժամանակներում շարունակել են Հայոց հայրապետները: Հայ եկեղեցին կոչվում է առաքելական, որովհետև. ա. Հայաստանի առաջին եկեղեցիները հիմնող առաքյալները ձեռնադրել են առաջին եպիսկոպոսներին: Նրանցով ապահովվել է Ա-յան հաջորդականությունը Հայ եկեղեցում, բ. առաքյալները քարոզել են Ավետարանը, և նրանց ուսուցումը մնացել է անաղարտ, այնպես, ինչպես ընդունվել է քրիստոնյա բոլոր եկեղեցիների և երեք տիեզերական ժողովների կողմից, գ. Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալներին տրված շնորհները, զորությունը և իշխանությունը Աստծո տված շնորհներն են տասներկուսին՝ Քրիստոսի ձեռքով: «Հիմա իմացան, որ այն ամենը, ինչ ինձ տվիր, ես նրանց տվեցի. և նրանք ընդունեցին ու ճշմարտությամբ ճանաչեցին, որ ես քո մոտից ելա. և նրանք հավատացին, որ դո՛ւ ուղարկեցիր ինձ» (Հովհ. 17.7–8): Հայ եկեղեցին կառուցված է, ինչպես գրված է եփեսացիներին ուղղված Պողոս առաքյալի թղթում՝ «… առաքյալների և մարգարեների հիմքի վրա, որի անկյունաքարը Քրիստոս Հիսուսն է: Նրա վրա ներդաշնակությամբ հաստատված ամբողջ կառույցը Տիրոջով վերաճում է մի սուրբ Տաճարի, որի մեջ դուք էլ նրա հետ կառուցվում եք որպես բնակարան Աստծու՝ Սուրբ Հոգու միջոցով» (Եփես. 2.20–22): Առաքելական է կամ Ա-յամբ օժտված է այն եկեղեցին. 1. որ հիմնված է մի որևէ առաքյալի ձեռքով, 2. որի իշխանությունը առաքելական ձեռնադրության շարունակությունն է, 3. որ պահել է առաքելական աստվածաշունչ ուսուցումը և դավանությունը՝ համաձայն Նիկիո հանգանակի, 4. որ շարունակում է վկայել, թե Հիսուսն է Քրիստոսը՝ Որդին կենդանի Աստծո, 5. որ շարունակում է քարոզել և մկրտել հանուն Սուրբ Երրորդության՝ Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու:

Շահեարք. Աճեմյան

ԱՌԱՔԻՆՈՒԹՅՈՒՆ, աստվածային շնորհ, որի առկայությամբ մարդը մտքով, խոսքով և գործով չի մեղանչում Աստծո պատվիրանների դեմ, այլ գործում է դրանց համապատասխան: Ելնելով Սուրբ Գրքից՝ եկեղեցին Ա. մեկնաբանել է որպես ճշմարիտ և ուղղափառ հավատի արգասիք, այն հավատի, որը խոստովանում է Հիսուս Քրիստոսին Աստծո Որդի և Աստված: Հին կտակարանում կան Ա-յան բազմաթիվ վկայակոչումներ, որոնք բացահայտում են նրա տարբեր դրսևորումները, ինչպես, օր., Ա. որպես պատվի և ճանաչման արժանի հատկանիշ («… իմ ժողովրդի բոլոր ցեղերը գիտեն, որ դու առաքինի կին ես», Հռութ 3.11): Որոշ թարգմանություններում նշված տեղում «առաքինի» բառի փոխարեն գործածվել է «զորավոր»: Հետևաբար, ըստ սուրբգրային մտածողության՝ առաքինին նաև զորավոր է, քանի որ զորություն ունի իշխելու առհասարակ մեղքի վրա: Նաև՝ Ա. որպես աստվածահաճո զարդ («Ժրաջան կինն իր ամուսնու պսակն է», Առակ. 12.4: Երբեմն «առաքինին» թարգմանվում է «ժրաջան»), որպես հազվագյուտ արժեք («Թե առաքինի կին գտնվի, այդպիսին թանկ է բոլոր գոհարներից», Առակ. 31.10) ևն: Նորկտակարանային գրվածքներում ևս ջատագովվում է Ա., որպես Սուրբ Հոգով վերածնված մարդու՝ կենդանի եկեղեցու՝ այսինքն՝ Հիսուս Քրիստոսի հարսի սուրբ հատկանիշներից (զարդերից) մեկը: Պողոս առաքյալը փիլիպեցիներին հորդորում է խորհել միայն այն, «… ինչ որ ճշմարտությամբ է, ինչ որ՝ պարկեշտությամբ, ինչ որ՝ արդարությամբ, ինչ որ՝ սրբությամբ, ինչ որ՝ սիրով, ինչ որ՝ բարի համբավով, ինչ որ՝ առաքինությամբ, ինչ որ՝ գովությամբ…» (Փիլիպ. 4.8): Իսկ Պետրոս առաքյալը պատգամում է. «…որպեսզի հաղորդակից լինեք աստվածային բնությանը…, այս բանի համար իսկ ամեն ջանք գործադրելով՝ ձեր հավատով առաքինություն ձեռք բերեք, առաքինությամբ՝ գիտություն, գիտությամբ՝ ժուժկալություն, ժուժկալությամբ՝ համբերատարություն, համբերատարությամբ՝ աստվածապաշտություն, աստվածապաշտությամբ՝ եղբայրասիրություն, եղբայրասիրությամբ էլ՝ սեր» (Բ Պետր. 1.4–7): Եկեղեցու հայրերը Ա. բաժանել են խմբերի. 1. Աստվածային Ա-ներ՝ հավատ, հույս, սեր, որոնք կապվում են Հիսուս Քրիստոսի տնօրինական և փրկչական առաքելության հետ: 2. Ստացական Ա-ներ՝ աղոթք (իբրև հաղորդակցություն Աստծո հետ), պահք (իբրև սեփական անձի սրբացման պայմաններից մեկը), ողորմություն (իբրև մերձավորի հանդեպ սիրո դրսևորում) ևն: 3. Այլ Ա-ներ՝ հեզություն, աշխատասիրություն, պարկեշտություն ևն, որոնք չեզոքացնում են մեղքը:

Գրիգոր Նարեկացին (ըստ այլոց՝ Գրիգոր Սկևռացին) իր «Խօսք ճշմարիտ հաւատքի եւ առաքինասէր վարքի մասին» (1992) երկում, օգտվելով չորս կարգի՝ աստվածաշնչական, դավան., վարքագր. և մարդաբան. աղբյուրներից, Նիկիո Հավատո հանգանակով հաստատագրված Սուրբ Երրորդության պատկերը հայտածում է նաև մարդու վրա, նշելով, որ բանական հոգին եռամասնյա է՝ ունի խոսք (միտք), ցասում (սիրտ), ցանկություն (ստորին որովայն, երիկամներ), և սրանցից յուրաքանչյուրն ունի իրեն հատուկ Ա.՝ «Բանականի առաքինութիւնը խոհականութիւնն է, ցասմնականինը՝ արիութիւնը, իսկ ցանկականինը՝ ողջախոհութիւնը» (նույն տեղում, էջ 22): Ա. ծագում է անձի մեջ այն ժամանակ, երբ արարչական կարգավորության համաձայն, իբր վեհ և նախադաս, իրենից ցածր եղողների՝ ցասմնականի կամ ցանկականի վրա իշխում է բանականը՝ գլուխը, և ընդհակառակը՝ Ա. կորչում է, երբ խառնակվում է այս կարգավորությունը: Վերլուծելով Պողոս առաքյալի՝ «Որպես իմաստուն ճարտարապետ, հիմքը դրեցի ըստ Աստծու… Եթե մեկը այս հիմքի վրա կառուցի ոսկով, արծաթով, թանկարժեք քարերով, փայտով, խոտով, եղեգով, յուրաքանչյուրի գործը հայտնի կլինի…» (Ա Կորնթ. 3.10–12) խոսքերը, Գրիգոր Նարեկացին դրանք համարում է այլաբանություններ. «… ոսկին խոհական իմաստութիւնն է, արծաթը՝ բանական առաքինութիւնը, թանկարժեք քարերը՝ պէս-պէս ու զանազան բարեգործութիւնները: Իսկ փայտը, խոտն ու եղէգը չարագործութիւնն են ցույց տալիս» («Խօսք ճշմարիտ հաւատքի…», էջ 21):

Գրիգոր Տաթևացին, խոսելով Ա-ների մասին, ասում է. «… երեք լույսերով, այսինքն՝ բանականից, գրավոր օրենքներից և Ավետարանի շնորհներից հեղված լույսերով մեր մեջ հաստատվում են աստվածային երեք առաքինությունները՝ Հավատքը, Հույսը և Սերը» («Ոսկեփորիկ», 1995, գլ. ԽԹ, էջ 247): Ընդ որում, Գրիգոր Տաթևացին նույնպես, հետևելով մարդու (անձի) եռամասնյա կառուցվածքի (բանական-ցասմնական-ցանկական) երրորդաբանական տեսությանը, երեք Ա-ներից՝ հավատը վերագրում է բանականին, հույսը՝ ցասմնականին և սերը՝ ցանկականին:

Լևոն Սարգսյան

ԱՌԱՔՅԱԼՆԵՐ (հուն. αποστολος – առաքյալ՝ ուղարկված, պատգամավոր), Հիսուս Քրիստոսի կողմից ուղարկվածներ՝ քարոզելու բարի լուրը՝ Աստծո թագավորության հաստատումը երկրի վրա: Ս. Գրքում առկա են առաքելության բազում և տարբեր օրինակներ, ինչպես՝ մարգարեների առաքումը՝ որևէ հանձնարարությամբ, կամ Գաբրիել հրեշտակապետի առաքումը Մարիամ Աստվածածնի մոտ, Հովհաննես Մկրտչի առաքումը Հիսուսի առջևից՝ մարդկանց համար նախապես ապաշխարության ճանապարհը բացելու ևն: Աստծո գերագույն առաքյալը, սակայն, Աստծո Որդին էր՝ Հիսուս Քրիստոսը, «…որին Աստված ուղարկեց՝ լինելու Քահանայապետն այն հավատի, որ խոստովանում ենք մենք» (Եբր. 3.1): Հիսուսն իր համար Ա. ընտրեց Հայր Աստծո կամքի համաձայն. նախ, նրանց արդարացրեց իր՝ Հայր Աստծուց ուղարկվածի նկատմամբ հավատքով, այնուհետև փրկագործեց ու մաքրագործեց նրանց. սովորեցրեց իր երկնային պատվիրանները, պատրաստեց իբրև անոթներ՝ իրենց մեջ կրելու Աստծո Խոսքը. տվեց նրանց «իշխանություն պիղծ դևերի վրա» և իր անունով հիվանդություններ բուժելու զորություն (Մատթ. 10.1): Իր մարմնի՝ որպես երկնավոր հացի, և իր արյան՝ որպես երկնավոր գինու բաշխումը կատարեց նրանց մեջ (տես Հաղորդություն), հարություն առնելով՝ նրանց օծեց երկնքում և երկրի վրա մեղքերը կապելու և արձակելու արտոնությամբ՝ նրանց վրա Սուրբ Հոգու փչմամբ (Հովհ. 20.21–23), ապա, հարությունից հիսուն օր հետո, երբ արդեն համբարձվել էր, նրանց մկրտեց Հորից շնորհված Սուրբ Հոգով ու հրով (տես Հոգեգալուստ), որից հետո միայն զորություն հագնելով, նրանք կարողացան կատարել Հիսուսից տրված առաքելական հանձնարարությունը. «…Գնացե՛ք ուրեմն աշակերտ դարձրե՛ք բոլոր ազգերին, նրանց մկրտեցե՛ք Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու անունով» (Մատթ. 28.18–19, տես նաև Մարկ. 16.14–20, Ղուկ. 24.46–48, Հովհ. 20.19–23, Գործք 1.6–8): Հոգեգալստից ի վեր մարդու եկեղեցագործումը կատարում է աշխարհ առաքված Սուրբ Հոգին: Հիսուսի ընտրած և նրա հետ շրջող Ա. տասներկուսն էին: Նրանք կոչվում են մեծ Ա.: Պետրոս առաքյալ (հուն. Պետրոս նշանակում է վեմ), թլփատության անունը՝ Շմավոն, հունացած ձևով՝ Սիմոն կամ Սիմեոն, Հովնանի որդին, Անդրեաս առաքյալի եղբայրը: Հիսուսը նրան անվանել է Կեփաս (արամեերեն՝ վեմ, ժայռ: Հովհ. 1.42): Ծնվել է Բեթսայիդայում, ապրել՝ Կափառնայում քաղաքում: Եղել է ձկնորս: Քարոզել է Հուդայում, Անտիոքում, Հռոմում: Նահատակվել է Հռոմում՝ գլխիվայր խաչվելով (ենթադրաբար՝ 64ին): Ավանդության համաձայն՝ Հռոմում է նահատակվել նաև նրա կինը: Պետրոս առաքյալից ավանդված գրվածքներն են առաջին և երկրորդ Ընդհանրական թղթերը՝ ուղղված հրեական սփյուռքի հավատացյալներին: Պետրոս առաքյալն ի սկզբանե Հիսուսին ճանաչեց որպես Աստծո Որդի (Մատթ. 16.15– 17, Մարկ. 8.27–29, Ղուկ. 9.18–21), Հովհաննես և Հակոբոս Ա-ի հետ շնորհ ունեցավ Հիսուսից՝ ներկա լինելու Հայրոսի աղջկա հարությանը (Մարկ. 5.35– 42, Մատթ. 9.18–26, Ղուկ. 8.40–56), Հիսուսի պայծառակերպմանը Թաբոր լեռան վրա (Մատթ. 17.1–13, Մարկ. 9.1–7, Ղուկ. 9.28–36) և Գեթսեմանիի պարտեզում Փրկչի աղոթքին՝ մահվանից առաջ (Մարկ. 14.32–42, Մատթ. 26.36–46): Թեև երեք անգամ ուրացավ Հիսուսին, ըստ Տիրոջ կանխասացության, բայց վերահաստատվեց առաքելական շնորհի մեջ և հաստատեց իր անունը՝ Վեմ, քանի որ եղավ Երուսաղեմի առաջին քրիստ. համայնքի, իսկ հետագայում՝ Պողոս առաքյալի հետ՝ Հռոմի եկեղեցու հիմքը: Նրա գերեզմանի վրա է կառուցվել Հռոմի Ս. Պետրոս եկեղեցին: Հայ եկեղեցին Պետրոս առաքյալի հիշատակը տոնում է Պողոս առաքյալի հետ, Սուրբ Ծնունդը կանխող Ավագ տոների շարքում, «Գլխավոր առաքյալներ» անվան ներքո: Անդրեաս առաքյալ, Պետրոս առաքյալի եղբայրը, նույնպես՝ ձկնորս: Սկզբում աշակերտել է Հովհաննես Մկրտչին, ապա եղբոր հետ առաջինն է հետևել Հիսուսին (Մատթ. 4.18–22, Մարկ. 1.16–20, Ղուկ. 5.1–11): Քարոզել է Սկյութիայում, Հունաստանում և Փոքր Ասիայում (ավանդություն): Նահատակվել է (մ. թ. անհտ) խաչի մահվամբ (ըստ որոշ աղբյուրների՝ Հունաստանում). ըստ ավանդության՝ նրան խաչել են լատ. X տառի ձևով, որը հայտնի է «Անդրեաս սրբի խաչ» անունով: Հայ եկեղեցին Անդրեասին հիշատակում է Փիլիպպոս առաքյալի հետ, ս. Խաչվերացի 9-րդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը: Հովհաննես առաքյալ եվ ավետարանիչ, Ա-ից ամենակրտսերն է: Նրան և եղբորը՝ Հակոբոս առաքյալին, Հիսուսն անվանել է Բաներեգես՝ Որոտման որդիներ (Մարկ. 3.13–19): Որդիներն էին Զեբեդեոսի և Սալոմեի (Սողոմեի): Ծնվել է Բեթսայիդայում, ապրել Երուսաղեմում: Եղել է ձկնորս: Հովհաննեսը գործունեություն է ծավալել Փոքր Ասիայի եկեղեցիներում և Եփեսոսում: 95-ին աքսորվել է Պատմոս կղզի, այստեղ ունեցել Հայտնության մեջ նկարագրած տեսիլները: Ըստ ավանդության՝ աքսորից վերադարձել է և վախճանվել բնական մահով՝ 94 կամ 95 տարեկան հասակում, մոտ 100-ին: Ասվում է, որ նա, արդեն ալեհեր, շարունակ հորդորել է. «Զավակնե՛րս, սիրեցե՛ք միմյանց»: Հեղինակն է Ավետարաններից մեկի, երեք Ընդհանրական թղթերի և Հայտնության: Հովհաննեսը կոչվել է «սիրեցյալ ա- շակերտ Հիսուսի»: Նա հետևել է Հիսուսին՝ չարչարանաց գիշերից մինչև Գողգոթա: Խաչի վրայից Հիսուսը Հովհաննեսին արժանացրել է գերագույն շնորհի՝ Մարիամ Աստվածածնին նրա խնամակալությանը հանձնելով: Մինչև Հիսուսին հետևելը աշակերտել է Հովհաննես Մկրտչին: Իր եղբոր՝ Հակոբոսի և Պետրոս առաքյալի հետ ներկա է եղել Հայրոսի աղջկա հարությանը, Հիսուսի պայծառակերպմանը Թաբոր լեռան վրա և նրա վերջին աղոթքին՝ Գեթսեմանիի պարտեզում: Նա էր, որ կիրակի առավոտյան Պետրոսի հետ գնաց Տիրոջ գերեզմանը և, այն թափուր գտնելով, հավատաց Հիսուսի հարությանը՝ նրան դեռ չտեսած: Հովհաննեսն իր եղբայր Հակոբոսի և Պետրոսի հետ եղել է Երուսաղեմի առաջին եկեղեցու սյուներից մեկը: Հայ եկեղեցին Հովհաննես առաքյալի տոնը նշում է մյուս երեք ավետարանիչների հետ՝ ս. Խաչվերացի վեցերորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը, նաև՝ եղբոր՝ Հակոբոս առաքյալի հետ:

Հակոբոս առաքյալ (Հակոբոս Զեբեդյան), Հովհաննես առաքյալի եղբայրը (կոչվում է նաև Ավագ կամ Երեց՝ ի տարբերություն մյուս՝ Հակոբոս Կրտսեր առաքյալի): Ծնվել է Բեթսայիդայում, ապրել Երուսաղեմում: Եղբոր հետ կոչվել է Բաներեգես: Երբ սամարացիներից ոմանք չուզեցին ընդունել Քրիստոսին, Հակոբոսն ու Հովհաննեսը խնդրեցին նրան, որ թույլ տա իրենց երկնքից հուր իջեցնել և այրել նրանց: Ըստ մեկնություններից մեկի՝ այդ պատճառով է Քրիստոսը նրանց անվանել Բաներեգես՝ Որոտման որդիք: Նա Հովհաննես և Պետրոս Ա-ի հետ կազմել է այն առանձնաշնորհյալ եռյակը, որն ավելի մերձ էր Հիսուսին, և ներկա է եղել Տիրոջ ամենախորհրդավոր սքանչելագործություններին: Միակ առաքյալն է, որի նահատակությունը նշված է Գործք առաքելոցում (Գործք 12.1–2): Գլխատվել է Հերովդեսի հրամանով՝ 44-ին, Երուսաղեմում: Հակոբոսը քարոզել է Երուսաղեմում և Հուդայում: Ըստ ավանդության՝ նրա մարմինը նետել են ծովը, և ալիքներն այն դուրս են բերել Իսպանիայի ծովեզերք (Իսպանիայում Հակոբոսը, որպես պաշտելի սուրբ, մեծ ժողովրդականություն ունի): Հայոց մեջ Հակոբոսը կոչվել է Գլխադիր առաքյալ: Ըստ ավանդության՝ Հակոբոսի գլուխը հանձնվել է Հակոբոս Տյառնեղբայր կամ Կրտսեր կոչված առաքյալին, որն էլ գլուխը թաղել է իր տան պարտեզում: Այս տան տեղում կառուցվել է Երուսաղեմի հայկական Սրբոց Հակոբյանց Մայր տաճարը, որտեղ ցայսօր ի ցույց է դրվում Հակոբոսի գլխի գերեզմանը, այսինքն՝ գլխադիրը: Դա էլ մակդիր է դարձել առաքյալի համար: Հայ եկեղեցին Հակոբոս առաքյալի հիշատակը տոնում է եղբոր՝ Հովհաննես առաքյալի հետ՝ Սուրբ Ծնունդը կանխող Ավագ տոներին՝ իբրև վերջինը: Փիլիպպոս առաքյալը Բեթսայիդայից էր: Քարոզել է Փռյուգիայում: Ըստ ավանդության՝ նահատակվել է խաչի մահվամբ՝ Եփեսոսում կամ Փռյուգիայի Հիերապոլիս քաղաքում: Հայ եկեղեցին Փիլիպպոս առաքյալի հիշատակը տոնում է ս. Խաչվերացի 9-րդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը՝ Անդրեաս առաքյալի հետ:

Բարդուղիմեոս կամ Բարդողի մեոս առաքյալը Գալիլիայի Կանա քաղաքից էր: Հովհաննեսի Ավետարանում հիշվում է միայն իր սկզբնական՝ Նաթանայել անունով: Թադեոս առաքյալի հետ համարվում է Հայ եկեղեցու հիմնադիրը: Նահատակվել է մորթազերծումով, 66-ին, Վասպուրականի Աղբակ գավառում: Տես նաև Բարդուղիմեոս: Թադեոս, Ղեբեոս կամ Հուդա առաքյալ, Բարդուղիմեոսից առաջ քարոզել է նաև Հայաստանում (հիմնականում՝ Արտազ գավառում): Հովհաննես ավետարանիչը նրան կոչում է այսպես՝ «Հուդան (ոչ Իսկարիովտացին)» (Հովհ. 14.22): Մատթեոս առաքյալն իր Ավետարանում գրում է. «… Ալփեոսի որդի Հակոբոս և Ղեբէոս, որ Թադէոս կոչվեց» (10.3). այս պատճառով էլ կոչվել է նաև Ալփյան՝ եղբոր՝ Հակոբոս Ալփյանի հետ: Նա գալիլիացի էր, Ալփեոսի (կամ Կղեոպասի) և Մարիամի որդին: Նահատակվել է քարկոծմամբ, Հայաստանում, Հայոց Սանատրուկ թագավորի հրամանով, 46-ին: Հեղինակ է (Հուդա անունով) բոլոր քրիստոնյաներին ուղղված Ընդհանրական մեկ թղթի, որտեղ նշավակվում է հերձվածողությունը: Տես նաև Թադեոս: Հակոբոս առաքյալ (Հակոբոս Ալ- փյան), Թադեոս (Հուդա) առաքյալի եղբայրը, նույնպես ծնվել է Գալիլիայում: Ալփեոսի և Մարիամի որդին: Կոչվել է Հակոբոս Կրտսեր՝ ի տարբերություն Հակոբոս Ավագ առաքյալի: Հակոբոս Ալփյանը սուրբ էր ծննդյան իսկ օրից, և այդ պատճառով միայն նրան է թույլատրվել մտնել Երուսաղեմի տաճարի սրբարանը՝ ժողովրդի համար Աստծուն աղոթելու: Եղել է Երուսաղեմի Մայր եկեղեցու առաջին եպիսկոպոսը: Քարոզել է Եգիպտոսում և Պաղեստինում, նահատակվել 63-ին՝ քարոզելիս (վայր են նետել Երուսաղեմի տաճարի տանիքից): Հակոբոսի անունով առկա է մեկ Ընդհանրական թուղթ: Նրա անունով է ավանդված նաև ս. Պատարագի տեքստը: Հայ եկեղեցին Հակոբոս առաքյալի հիշատակը տոնում է Աստվածածնի Վերափոխման երրորդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը՝ Շմավոն (Սիմոն) առաքյալի հետ: Մատթեոս առաքյալը եվ ավետարանիչը նախապես եղել է մաքսավոր հայրենի քաղաքում՝ Կափառնայումում: Նրա հրեական անունն էր Ղևի կամ Լևի, որդին էր Ալփեոսի, որի համար էլ կոչվել է Ղևի Ալփյան: Հիսուսը նրան կանչեց հետևելու իրեն, երբ նա մաքսատանը գործի վրա էր: Նա անմիջապես թողեց գործը և հնազանդվեց Տիրոջը (Մատթ. 9.9–13, Մարկ. 2.13–17, Ղուկ. 5.27–32): Ղևին վերանվանվել է Մատթեոս, որը նշանակում է «պարգև»: Նա իր տանը մեծ ընդունելություն է ցույց տվել Հիսուսին ու նրա աշակերտներին, հրավիրելով նաև պաշտոնակիցների՝ մաքսավորների, հարկահավաքների: Փարիսեցիներն ու դպիրները մեղադրել են Հիսուսին, թե ինչո՛ւ է նա մաքսավորների ու մեղավորների հետ սեղան նստել: Այստեղ է Հիսուսը տվել իր նշանավոր պատասխանը, թե՝ «Առողջներին բժիշկ պետք չէ, այլ՝ հիվանդներին», և թե՝ «…ողորմություն եմ կամենում և ոչ՝ զոհ…» (Մատթ. 9.11–13): Մատթեոս առաքյալը Տիրոջ խոսքը քարոզել է պաղեստինյան հրեաներին, ապա մեկնել Աֆրիկա, քարոզել և, ըստ ավանդության, մեծ չարչարանքների ենթարկվելով, նահատակվել Եթովպիայում: Մատթեոս առաքյալը հեղինակ է Նոր կտակարանի առաջին գրքի՝ Մատթեոսի Ավետարանի: Հայ եկեղեցին Մատթեոս առաքյալի ու ավետարանչի հիշատակը նշում է մյուս երեք ավետարանիչների հետ՝ ս. Խաչվերացի վեցերորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը: Թովմաս առաքյալը, Երկվորյա- կը (հուն. Դիդիմոս՝ երկվորյակ. ավանդության համաձայն՝ այդպես է կոչվել Թադեոսի կամ մեկ այլ աշակերտի եղբայրը լինելու պատճառով) Գալիլիայից էր:

Նրա մասին ակնարկված է երեք Ավետարաններում (Մատթ. 10.1–4, Մարկ. 3.13–19, Ղուկ. 6.12–16), իսկ Հովհաննեսի Ավետարանում հիշատակվում է Ղազարոսին հարություն տալու առնչությամբ, երբ Հիսուսն աշակերտներին առաջարկել է գնալ Բեթանիա՝ մեռած Ղազարոսին «արթնացնելու»: Այս անձնուրաց և Հիսուսին մինչև մահ հետևելու պատրաստ Թովմասը, սակայն, թերհավատություն ցուցաբերեց հարուցյալ Հիսուսի նկատմամբ և մինչև իր աչքով չտեսավ Հիսուսին մարմնով հարություն առած, չհավատաց, բայց և տեսնելուց հետո ասաց. «… Տե՛ր իմ և Աստվա՛ծ իմ» (Հովհ. 20.24– 29): Քարոզել է Սիրիայում, Պարսկաստանում և Հնդկաստանում, որտեղ և նահատակվել է՝ աղոթքի ժամանակ նետահարվելով (ավանդություն): Ցայսօր էլ Արլ. Հնդկաստանում կան իրենց «Թովմաս առաքյալի քրիստոնյաներ» կոչող հավատացյալներ: Գերեզմանը ցույց է տրվում Մադրաս քաղաքի մոտ: Հայ եկեղեցին Թովմաս առաքյալի հիշատակը տոնում է Աստվածածնի Վերափոխման երրորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը:

Սիմոն կամ Շմավոն առաքյալ՝ Նախանձահույզ կոչված (հավանաբար՝ Նախանձահույզների շարժմանը հարած լինելու պատճառով): Կանա քաղաքից էր: Անվանվել է նաև Սիմոն Կանանացի: Ըստ Հույն եկեղեցու ավանդության՝ նա էր Կանայի հարսանիքի փեսան: Հարսանիքին Աստվածամոր հետ ներկա է եղել Հիսուսը և գործել առաջին հրաշքը՝ ջուրը վերածելով գինու (Հովհ. 2.): Մեկ այլ ավանդության համաձայն՝ նա քարոզել է Աֆրիկայում, Մեծ Բրիտանիայում, Պարսկաստանում, որտեղ և նահատակվել է խաչի մահվամբ: Հայ եկեղեցին Սիմոն կամ Շմավոն առաքյալի հիշատակը տոնում է Հակոբոս առաքյալի հետ՝ Աստվածածնի Վերափոխման երրորդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը:

Հուդա Իսկարիովտացին իր սուրբ կոչումից ընկավ և առաքյալ չկոչվեց, այլ՝ մատնիչ և դավաճան: Նա ընտրված էր և շրջում էր Հիսուսի աշակերտների հետ՝ պահելով նվիրատվությունների համար նախատեսված գանձարկղը: Նրա մասին մատնության գիշերը Հիսուսն ասաց. «Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, որ ձեզնից մեկն ինձ մատնելու է» (Հովհ. 13.21): Հուդան 30 արծաթով մատնել է Հիսուսին անհավատ հրեաների ձեռքը (Մատթ. 26.47–56, Մարկ. 14.43–50, Ղուկ. 22.47– 53, Հովհ. 13.3–11) և ապա, արծաթ դրամը նետելով եկեղեցու մեջ, ինքնասպան եղել: Նրա զըղջումն ընդունելի չեղավ Աստծուն: Եկեղեցու մեկնաբանական ընթերցվածքի համաձայն՝ նա ինքն իրեն սպանել է ոչ թե ճշմարիտ զղջումից ելնելով, այլ՝ չարության հարուցած հուսահատությունից, ստանալով իր անիրավության վարձը: Պետրոս առաքյալը Հուդայի վերաբերյալ բերում է սաղմոսների մարգարեական խոսքերը. «Թող նրա տունը ավերակ լինի, և չգտնվի մեկը, որ նրա մեջ բնակվի» և՝ «Նրա պաշտոնը թող ուրիշն առնի» (Գործք 1.15–26): Ա., Պետրոս առաքյալի առաջնորդությամբ, վիճակ գցելով, «կորստյան որդու»՝ Հուդա Իսկարիովտացու փոխարեն ընտրել են Մատաթիային: Մատաթիա («Տիրոջ պարգև») առաքյալը հիշված է Գործք առաքելոցում (Գործք 1.15–26): Վիճակահանությամբ ժամանակավորապես դասվել է տասնմեկ Ա-ի շարքը՝ որպես տասներկուերորդը: Նա Հուդայից էր, հետևորդը Հիսուսի՝ Հորդանան գետում նրա մկրտությունից մինչև համբարձվելը: Հավանաբար քարոզել է Հրեաստանում և Եթովպիայում (ավանդություն), նահատակվել՝ քարկոծմամբ: Պողոս առաքյալի՝ աստվածային հայտնությամբ ընտրվելուց հետո Մատաթիան դասվել է Քրիստոսի 70 (72) աշակերտների շարքը: Հայ եկեղեցին Մատաթիա առաքյալի հիշատակը տոնում է ս. Խաչվերացի 5-րդ կիրակիին հաջորդող երեքշաբթի օրը՝ Անանիայի, Փիլիպպոսի և մյուս սրբերի հետ:

Պողոս առաքյալը, որը համարվում է 13-րդը, ծնունդով Կիլիկիայի Տարսոն քաղաքից էր, որի համար էլ կոչվել է Տարսոնացի: Հրեական անունը՝ Սավուղ (հունական ձևով՝ Սողոս): Հռոմի քաղաքացի էր, կրթությամբ ու դավանանքով՝ փարիսեցի, արհեստով՝ վրանագործ: Ելնելով հայրենի օրենքի և ավանդույթի հանդեպ նախանձախնդրությունից՝ հալածել է քրիստոնյաներին, նրանց մատնել աքսորի և սպանության: Նա մասնակից էր Ստեփանոս Նախավկայի սպանությանը (Գործք 7.54–59): Սակայն Սավուղը կամ Սողոսը (Գործք 9.) Դամասկոս մեկնելու ճանապարհին հանդիպել է հարուցյալ Հիսուսին, որը նրան կարգել է հեթանոսների առաքյալ: Հիսուսին որպես Աստծո Որդի և Փրկիչ ընդունելուց հետո նա, Սուրբ Հոգով լցված, քարոզել է Դամասկոսում, Երուսաղեմում, Անտիոքում, Կիպրոսում, Պամփյուլիայում, Լյուստրիայում (Իկոնիոն), Փռյուգիայում, Հունաստանում, Հռոմում և այլուր՝ ենթարկվելով բազում հալածանքների, չարչարանքների, աքսորի, արկածների, բանտարկության ևն: Պողոս առաքյալը հեղինակ է 14 առաքելական թղթերի, որոնք Ընդհանրական եկեղեցին դիտում է որպես ուղեցույց թղթեր՝ Քրիստոսի վարդապետության ճշմարիտ ընկալման առումով: Դրանք ուղղված են հռոմեացիներին, կորնթացիներին, եբրայեցիներին, հեթանոս նորադարձներին և սփյուռքի հավատացյալ հրեաներին: Պողոս առաքյալի թղթերը համարվում են քրիստ. մտքի ռահվիրաներ՝ գրված ավելի վաղ, քան Ավետարանները: Նա Հռոմում, 67 կամ 68-ին, Ներոն կայսրի օրոք, մարտիրոսական պսակ է ընդունել՝ գլխատվելով: Հայ եկեղեցին Պողոս առաքյալի հիշատակը տոնում է Պետրոս առաքյալի հետ, Ավագ տոների ընթացքում (Սուրբ Ծննդից շուրջ 10 օր առաջ): Հայ եկեղեցին Քրիստոսի Ա-ի հիշատակը տոնում է նաև միասին՝ Հոգեգալստյան վեցերորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը («Սրբոց երկոտասան առաքելոցն Քրիստոսի և Սրբոյն Պողոսի երեքտասաներորդ առաքելոյն»): Յոթանասուն կամ յոթանասուներկու աշակերտներ կամ առաքյալ- ներ: Բացի տասներկուսից Հիսուսն ընտրեց նաև յոթանասունին (ըստ այլ հաշվարկների՝ յոթանասուներկուսին), որոնց ևս տվեց իշխանություն՝ Ավետարանը քարոզելու, մարդկանց միջից դևեր հանելու և զանազան բժշկումներ կատարելու (Ղուկ. 10.1–24): Նրանց անունները ստույգ հայտնի չեն, թեև կան որոշ պարականոն զրույցներ, որոնցում հիշատակվում են ինչ-ինչ անուններ ու վարքաբան. դրվագներ: Սակայն ամենահավաստի իրողությունն այն է, որ դա եղել է առանձին խումբ՝ Աստծո Որդու թագավորության բարի լուրը քարոզելու և Սուրբ Հոգով բժշկելու համար: Ի տարբերություն տասներկուսի, որոնք միշտ Հիսուսի հետ են շրջել, նրանք գործել են նաև առանձին-առանձին՝ ուղարկվելով Հրեաստանի տարբեր գավառներ, իսկ Հիսուսի խաչելությունից ու համբարձվելուց հետո՝ նաև աշխարհի տարբեր երկրներ: Ըստ եկեղեցու մեկնողական ընթերցման՝ Հին ուխտում նկարագրված տասներկու աղբյուրները խորհրդանշում են տասներկու Ա-ին, յոթանասուն կամ յոթանասուներկու արմավենիները՝ յոթանասուն (յոթանասուներկու) աշակերտներին (Ելք 15.27), իսկ երկու խմբերը, իրենց թվաքանակով, Հիսուսից (իբրև Կենտրոնից) մերձ կամ հեռու լինելով, կարծես խորհրդանշում են երկնային ու տիեզերական իրողություններ: Յոթանասնից առաջ սրբերի առանձին խումբ են նկատվում Բեթղեհեմի մանուկները: Գործքում և առաքելական թղթերում հիշատակվում են առաքելություն ունեցող այլ անձինք ևս (Բառնաբաս, Շիղա և ուր.): Ավետարաններում առկա են և ակնարկվում են նաև այլ խմբեր ու առանձին անձեր, որոնց անունները և գործունեությունը գաղտնի են (լրիվ կամ մասամբ): Դրանցից մեկն է մեծահարուստ Հովսեփ Արիմաթացին՝ Հիսուսի ծածուկ աշակերտներից մեկը, որը երևում է միայն Հիսուսին խաչից իջեցնելու ու թաղելու ժամանակ (Մատթ. 27.57– 58, Մարկ. 15.42–43, Ղուկ. 23.50–53, Հովհ. 19.38): Ավետարաններում առկա են նաև այլ խորհրդավոր դրվագներ ու անձեր (ինչպես, օրինակ, զատկական ընթրիքի համար իր վերնատունը տրամադրող անձը), որոնք ունեցել են աստվածային որոշակի պատվեր և որոշակի առաքելություն: Հայ եկեղեցին Յոթանասնից հիշատակը նշում է ս. Խաչվերացի չորրորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը:

Տես նաև Առաքելականություն հոդվածը:

Լևոն Սարգսյան

ԱՍՈՂԻԿ, տես Ստեփանոս Տարոնեցի:

ԱՍՈՐԻ ՈՒՂՂԱՓԱՌ ԵԿԵՂԵՑԻ, Սիրիական ուղղափառ եկեղեցի, Հակոբիկյան եկեղեցի, Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներից: Ա.ու.ե-ու գլուխն է պատրիարքը (կոչվում է Անտիոքի պատրիարք), նստավայրը՝ 1959-ից Դամասկոսում (Սիրիա): Քրիստոնեությունն ասորախոս (արամեախոս) աշխարհում տարածվել է առաքելական ժամանակներից, իսկ ասոր. եկեղեցին սկիզբ է առել Անտիոքի վաղ քրիստ. համայնքից, ինչը հիշատակված է Գործք առաքելոցում: Այստեղ գործել են Բառնաբաս, Պողոս և Պետրոս առաքյալները: Անտիոքի եկեղեցու հիմնադիր է համարվում Պողոս առաքյալը: Անտիոքից քրիստոնեությունը տարածվել է դեպի Արևելք: Ասորի քրիստոնյաները քարոզել են Եդեսիայում (Օսրոյենե), Ադիաբենեում, Միջագետքում, արաբներին՝ Պարսկական ծոցում, հասել մինչև Ցեյլոն (Շրի Լանկա), Հնդկաստան և Չինաստան: Ասորախոս քրիստոնյա բնակչությունը բաժանված է եղել Հռոմ. կայսրության և Պարսկաստանի միջև: Պարսից արքա Շապուհ I-ի (243– 273) տեղահանումների հետևանքով քրիստոնյա ասորիները Անտիոքի շրջանից հաստատվել են նաև Պարսկաստանում: Այդ ժամանակվանից սկսած Պարսկաստանում գոյություն են ունեցել երկու քրիստ. ասոր. համայնքներ՝ արամեախոս և հունախոս: IV դ. սկզբին ձևավորվել է պարսկ. եկեղեցու նվիրապետությունը՝ Տիզբոնի կաթողիկոսի գլխավորությամբ: Խուսափելով Պարսից Շապուհ II թագավորի (310–380) հալածանքներից՝ քրիստոնյաներից շատերը հաստատվել են Հռոմ. կայսրության սահմաններում: 363-ին, երբ պարսիկները գրավել են Մծբինը, քրիստոնյա ասորիները Եփրեմ Ասորու գլխավորությամբ տեղափոխվել են Եդեսիա: Մծբինը և Եդեսիան իրենց նշանավոր դպրոցներով եղել են ասոր. քրիստոնեության հոգևոր կենտրոններ: 410-ին Սելևկիայի ժողովն ընդունել է Նիկիայի Հավատո հանգանակը և եպիսկոպոս. ձեռնադրման կանոնները: Պարսկաստանի ասորիները, ձգտելով ձերբազատվել բյուզանդամետության մեղադրանքներից և խուսափել հալածանքներից, 424-ի Մարկաբդայի ժողովում հայտարարել են Պարսից ասոր. եկեղեցու անկախությունը բյուզ. եկեղեցուց: Այս ձևով Պարսկաստանի ասորիները սկսել են հեռանալ Հռոմ. կայսրության ասորիներից, իսկ Տիզբոնի կաթողիկոսը համարվել է Պարսից Արևելյան ասոր. եկեղեցու գլուխ: Հաղորդակցությունը Անտիոքի և այլ ավանդ. կենտրոնների հետ թուլացել է: 431-ի Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովում Նեստորի դատապարտությունից հետո նրա հետևորդները, հալածվելով Բյուզ. կայսրությունից, ապաստան են գտել Պարսկաստանում և որպես Բյուզանդիայի հակակշիռ հովանավորվելով Պարսից արքունիքի կողմից՝ ամրապնդել իրենց դիրքերը երկրում: 484-ին Բեթ Լափաթի ժողովը դատապարտել է Եփեսոսի տիեզերաժողովի որոշումները, իսկ 499-ին Սելևկիայի ժողովում նեստորականությունը հռչակվել է Պարսից եկեղեցու պաշտոն. դավանանք:

Քաղկեդոնի ժողովը նոր պառակտումներ է առաջ բերել քրիստոնյա, հատկապես՝ կայսրության տարածքում բնակվող ասորիների միջև: VI դ. Պարսից նեստոր. եկեղեցուն զուգահեռ ստեղծվել է Քաղկեդոնի ժողովը մերժած ասորիների նոր նվիրապետություն, իսկ Պարսկաստանի հակաքաղկեդոնիկ ասորի փոքրամասնությունը, որն ընդդիմացել էր նեստորականությանը, VI դ. կեսին միացել է ուղղափառ (հականեստոր., հակաքաղկեդոն.) ասորիներին: Ասոր. Արևելքի հակաքաղկեդոն. պայքարի ամենանշանավոր ներկայացուցիչը VI դ. սկզբին եղել է Անտիոքի պատրիարք (512–518) Սևերիոս Անտիոքացին, որը մեծ հեղինակություն վայելող աստվածաբան էր հատկապես ասորախոս բնակչության շրջանում: Սակայն բյուզ. Հուստինոս I-ի (518–527) հակաքաղկեդոն. հալածանքների հետևանքով՝ նա 518-ին աքսորվել է Ալեքսանդրիա: Նույն թվին Ալեքսանդրիա աքսորված մեկ այլ նշանավոր հակաքաղկեդոնիկ աստվածաբանի՝ Հալիկառնասի եպիսկոպոս Հուլիանոս Հալիկառնասցու հետ Սևերիոս Անտիոքացու վեճը Տիրոջ մարմնի անապականության շուրջ նոր պառակտումներ է առաջացրել ասոր. համայնքներում: Հուլիանոս Հալիկառնասցու աշակերտ Եվտրոպոսը, դառնալով եպիսկոպոս, սկսել է Կ. Պոլսի, Ալեքսանդրիայի, Անտիոքի, Արաբիայի, Պարսկաստանի, ինչպես նաև Հայաստանի ասորիների համար եպիսկոպոսներ ձեռնադրել: Իսկ Անտիոքի քաղկեդոնիկ նոր պատրիարք Եփրեմի (527–545) նախաձեռնությամբ Սևերիոս Անտիոքացու հետևորդների դեմ սկսվել են դաժան հալածանքներ: Սևերիոս Անտիոքացին սկզբնապես չի ցանկացել Ընդհանրական եկեղեցուց անջատ նվիրապետություն ստեղծել, սակայն իրենց վանքերից աքսորված ասորի սևերյան վանականներն սկսել են իրենց համար հովիվներ ձեռնադրել, և 529-ին Սևերիոս Անտիոքացին ստիպված ճանաչել է բաժանված եկեղեցու օրինականությունը: Սակայն բյուզ. կայսր Հուստինիանոս I-ի (527–565) հալածանքների հետևանքով ասոր. հակաքաղկեդոնիկ համայնքների մեծամասնությունը մնացել է առանց եպիսկոպոսների և եկեղեց. կառույցի: Այդ ընթացքում մի շարք եպիսկոպոսներ գաղտնի ճանապարհորդել են նոր քահանաներ ու եպիսկոպոսներ ձեռնադրելու համար: VI դ. Եդեսիայի Հակոբ Բարադեոս եպիսկոպոսը (542–578) բազմաթիվ եպիսկոպոսներ և քահանաներ է ձեռնադրել՝ Բյուզ. կայսրության ու Պարսկաստանի հակաքաղկեդոն. համայնքների հոգևոր կարիքները հոգալու համար և հաստատել նոր, ինքնուրույն եկեղեց. նվիրապետություն: Քաղկեդոնականությունը և նեստորականությունը մերժած ուղղափառ ասորիների այս եկեղեցին հայտնի է Հակոբիկյան եկեղեցի անունով՝ իր սեփական [Արևմտյան ասորական (սիրիական) կամ անտիոքյան կոչվող] ծիսակարգով ու ավանդույթներով: 564-ին Հակոբ Բարադեոսը Անտիոքի պատրիարք է ձեռնադրել Պողոս Բեթ-Ուքամայեցուն (564–577), որի քաղկեդոն. միտումների պատճառով Հակոբիկյան եկեղեցին ներքին ճգնաժամ է ապրել: Սակայն Անտիոքի Աթանաս Ա Գամալա պատրիարքը 615–616-ին հաշտեցրել է կողմերին: Ա.ու.ե-ու պատրիարքները մինչև 1034-ը նստել են Անտիոքում, այնուհետև՝ Մար Բարսումա (1034–1293), Դերեզ-Զաֆառան (1293– 1924) վանքերում, Հոմսում (1924–59) և վերջապես՝ Դամասկոսում: Միջին դարերում ասոր. ուղղափառ գիտ. միտքը մեծ վերածնունդ է ապրել, համայնքներն ունեցել են աստվածաբանության, փիլիսոփայության, պատմության և այլ գիտությունների բարգավաճող կենտրոններ: Զարգացման իր բարձրակետին (XIII դ.) Ա.ու.ե. ներառել է 20 մետրոպոլիտական աթոռներ և 103 թեմ, որոնք հասել են մինչև Աֆղանստան: Այդ ժամանակաշրջանում Կենտր. Ասիայում գոյություն են ունեցել նաև առանց եպիսկոպոսի առաջնորդվող ասոր. ուղղափառ հավատացյալների համայնքներ: Սակայն XIV դ. վերջին Լենկթեմուրի արշավանքների ընթացքում ասոր. եկեղեցիների և վանքերի մեծամասնությունն ավերվել է, փակվել են կրթության շատ կենտրոններ՝ սկիզբ դնելով երկարատև անկմանը: Ա.ու.ե. մեծ կորուստներ է կրել հատկապես առաջին համաշխ. պատերազմի տարիներին Թուրքիայում իրականացված հալածանքների և ջարդերի պատճառով: Ողջ մնացածներից շատերը գաղթել են հարևան արաբ. երկրներ, Եվրոպա և Ամերիկա: XVII դ. կեսից Ա.ու.ե. ներառել է Հնդկաստանի ինքնավար եկեղեցին, որի մի մասն այսօր կոչվում է Մալաբար ասորական ուղղափառ եկեղեցի (Հվ. Հնդկաստանի Քերալա նահանգում), որի գլուխն է կաթողիկոսը (կաթողիկոսանիստը՝ նահանգի մայրաքաղաք Քոթայայում): Ա.ու.ե-ու ԱՄՆ-ի և Կանադայի թեմերը հիմնվել են 1957-ին: Դրանք ընդգրկում են 18 պաշտոն. ծխեր և առաքելություն իրականացնող 4 միաբանություններ: 1993-ին Ա.ու.ե-ու պատրիարքը հնդիկ հավատացյալների համայնքները բաժանել է սիրիական թեմից և մետրոպոլիտ Մար Նիկոլոսոս Զաքարիայի հովվական առաջնորդության ներքո Հս. Ամերիկայում ստեղծել Ա.ու.ե-ու Մալաբար (Մալանկարա) թեմը: Այն ներառում է 23 ծուխ, որտեղ ծառայում է 25 հոգևորական: Ավստրալիայում, որտեղ պաշտոնավարում է պատրիարքական փոխանորդ արքեպիսկոպոսը, կան 6 ուղղափառ ասոր. եկեղեցիներ: Ներկայումս (2001) 2,4 մլն հակոբիկ քրիստոնյա բնակվում է Սիրիայում, Իրաքում, Թուրքիայում և Լիբանանում, 2 մլն՝ Հնդկաստանի Քերալա նահանգում, 50 հզ.՝ Արմ. Եվրոպայում, 50 հզ.՝ Հյուսիսային և 50 հզ.՝ Հարավային Ամերիկայում: Հնագույն ասոր. քրիստոնեությունն ունեցել է խիստ ճգնավոր. բնույթ, շեշտված վանական ավանդություն: Եկեղեցիների կորիզը կազմել են վանական համայնքները: Բյուզ. կայսրության տարածքում հակոբիկ եպիսկոպոսները սովորաբար իրենց աթոռները գաղտնի հաստատել են վանքերում, քանի որ քաղաքներում իշխանություններն ուժով պարտադրել են քաղկեդոնականություն, իսկ քաղաքներից հեռու վանքերը իշխանությունների վերահսկողությունից դուրս են եղել: Ներկայումս միայն մի քանի վանքեր են պահպանվել Հվ-Արլ. Թուրքիայում, Իրաքում, Լիբանանում, Սիրիայում: Մեկ վանք բացվել է Նիդերլանդներում, որն իր տեսակի մեջ միակն է ասոր. սփյուռքում: Վանքերը ներկայումս կրթ. կենտրոններ են, որտեղ ստանում են աստվածաբան. կրթություն: Ա.ու.ե-ու գլխ. աստվածաբան. հաստատությունը Ս. Եփրեմ սիրիական ուղղափառ ճեմարանն է: Հիմնվել է 1939-ին, Մոսուլում (Իրաք), ապա 1960-ական թթ. փոխադրվել Լիբանան: 1968-ին ճեմարանը տեղափոխվել է Բեյրութին մոտ գտնվող Ատչանեհ վայրը, սակայն Լիբանանում բռնկված քաղաքացիական պատերազմի պատճառով ուսանողները հաստատվել են Դամասկոսում: 1995-ին Ս. Եփրեմ ճեմարանի նոր մասնաճյուղեր են բացվել Դամասկոսին մոտ գտնվող Սայեդնիյայում:

Ասորիները եղել են քրիստոնեության առաջին քարոզիչները նաև Հայաստանում, որտեղ քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակվելուց (301) հետո նրանք գործունեության ազատ ասպարեզ են ստացել: Ասորերենը՝ որպես նոր կրոնը քարոզելու միջոց, հունարենին զուգընթաց, IV դ. Հայաստանի եկեղեցիներում ու դպրոցներում պաշտոն. լեզու էր: Հայոց պատմության վաղ շրջանի բազմաթիվ անցքեր ու ավանդություններ արտացոլվել են ասորի մատենագիրների երկերում, որոնցից օգտվել են հայ մատենագիրները: Մեսրոպ Մաշտոցին, հայկական գրերը ստեղծելիս, աջակցել են ասորի գիտնականները: Աստվածաշնչի հայերեն առաջին թարգմանությունները կատարվել են նաև ասոր-ից: Ասոր. են թարգմանվել հայ մատենագիրների երկերը: Հայ-ասոր. եկեղեց. հարաբերությունները, սկիզբ առնելով քրիստոնեության վաղ շրջանից, շարունակվել են հետագա դարերում: Մերժելով նեստորականությունը, հետևաբար՝ Նեստորական եկեղեցու հետ ամեն հարաբերություն՝ Հայ եկեղեցին առնչվել է հակաքաղկեդոն. ասորիների հետ: Հատկապես VI–VIII դդ., երբ Հայ եկեղեցին մեծ հեղինակություն և դիրք է ձեռք բերել Քաղկեդոնը մերժած եկեղեցիների և ժողովուրդների շրջանում, ուղղափառ ասորիներն իրենց պաշտպանությունը գտել են դավանակից Հայ եկեղեցում, իսկ Հայոց կաթողիկոսները եպիսկոպոսներ են ձեռնադրել նաև նրանց համար: Դվինի 506-ի ժողովում (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ) քննարկվել է նաև նեստորականներից հալածված՝ Պարսկաստանի ուղղափառ ասորիների հարցը, որոնք օգնության խնդրանքով դիմել էին Հայոց կաթողիկոս Բաբկեն Ա Ոթմսեցուն: Վերջինիս գրած «Թուղթ Հայոց ի Պարսս, առ ուղղափառս» երկու թղթերը հավաստել են երկու եկեղեցիների դավան. միասնությունը: 554-ի Դվինի Բ ժողովին, որը, ըստ տիրող կարծիքի, սկիզբ է դրել Հայ և քաղկեդոնիկ եկեղեցիների պաշտոն. բաժանմանը, մասնակցել է նաև ուղղափառ ասորիների Աբդիշո եպիսկոպոսը, որն էլ օգնել է հայերեն թարգմանելու VI դ. հակաքաղկեդոնիկ աստվածաբան Փիլոքսենոս Մաբուգեցու (Քսենայա) գրվածքները: Հայ-ասոր. Մանազկերտի եկեղեցական ժողովում (726), որը հրավիրվել էր Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Գ Օձնեցու և Անտիոքի Աթանաս պատրիարքի նախաձեռնությամբ, Հայ և Ասորի Հակոբիկ եկեղեցիների միջև կնքվել է դավան. միություն անապականության խնդրի շուրջ, ինչպես նաև մի շարք ծիսական հարցերում (Քրիստոսի ծննդյան օրվա, Պատարագի անխմոր հացի և անխառն գինու մատուցման ևն) որդեգրվել է միասնական մոտեցում: Ասոր. եկեղեցու հայրերից մի քանիսը (Հակոբ Մծբնացի, Եփրեմ Ասորի ևն), որոնք իրենց գործունեությամբ և մատենագր. վաստակով առնչվել են հայ իրականության հետ, դասվել են Հայ եկեղեցու տոնելի սրբերի կարգը: Եփրեմ Ասորին Հայ եկեղեցու «երկոտասան վարդապետներից» է, համաքրիստ. սուրբ հայրերից (տես Եկեղեցու հայրեր): Հայ-ասոր. եկեղեց., մշակութ. առնչությունների լավագույն հետազոտողը եղել է Ե. Տեր-Մինասյանը:

Գրկ. Տեր-Մինասյան Ե., Հայոց եկեղեցւոյ յարաբերութիւնները ասորւոց եկեղեցիների հետ, Էջմիածին, 1908: Մելքոնյան Հ., Հայ-ասորական հարաբերությունների պատմությունից (III–V դդ.), Ե., 1970: R o e y A., Les débuts de l’Eglise Jacobite, v. 2, Würzburg, 1953; R o b e r s o n R., The Eastern Christian Churches, Rome, 1995.

Իգոր Դորֆման

ԱՍՊԻՍԱԿԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Քաջբերունիք գավառում, Արճեշ քաղաքից հյուսիս, Ասպիսակ և Հարություն գյուղերի միջև, Մեծոփավանքից ոչ հեռու, բարձրադիր վայրում: Հիմնադրման ժամանակն անհայտ է: Ըստ տաճարի արձանագրության՝ վանքը վերակառուցվել է 1256–65-ին, անեցի մեծահարուստ Ավետենց Սահմադինի նվիրատվությամբ: Ա. Ս. Ա. վ. եղել է գրչության կենտրոն (գործել է XIII– XIV դդ.), հիմնադրել է Քաջբերունիքի տեսուչ տեր Աբրահամը: Մեզ հասած առաջին ձեռագիրն ընդօրինակվել է 1281-ին, Հովսեփի ձեռքով (Բրիտանական թանգարան, ձեռ. դ 2670): Երևանի Մատենադարանում պահվում է նույն գրչի 1299-ին արտագրած Աստվածաշունչը (ձեռ. դ 193): Նշանավոր գրիչներից էր Ղազարը (եղել է նաև ծաղկող): Գրչության արվեստն այդտեղ առավել զարգացման է հասել XIV դ. սկզբին, երբ վանքի առաջնորդ է կարգվել Գլաձորի համալսարանն ավարտած Ստեփանոսը: Նրա օրոք էլ վանքի մատենադարանը հարստացել է հին գրքերի ընդօրինակություններով:

Գրկ. Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, մաս 2, Վնն., 1942:

ԱՍՊՈՒՐԱԿԵՍ Ա ՄԱՆԱԶԿԵՐՏՑԻ (ծ. թ. անհտ, Մանազկերտ – 386, Մանազկերտ), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 381-ից: Հաջորդել է Զավեն Ա Մանազկերտցուն: Սերում է Աղբիանոսյանների տոհմից: Պայքարել է Հռոմ. կայսրության քաղ. խարդավանքների դեմ, աջակցել Հայոց թագավոր Խոսրով Գ-ին, աշխատել քաղ. ասպարեզից մեկուսացնել Հայաստանի արմ. մասում թագավորող և Հռոմ. կայսրությանը գործակցող Արշակ Գ-ին: Ա. Ա Մ-ու ջանքերի շնորհիվ Հայաստանի՝ բյուզ. ազդեցության ներքո գտնվող արմ. մասում նոր հոգևոր առաջնորդ չի նշանակվել, և Հայոց կաթողիկոս. աթոռը պահպանել է իր համահայկ. նշանակությունը:

Կաթողիկոս. գահին Ա. Ա Մ-ուն հաջորդել է Սահակ Ա Պարթևը:

ԱՍՏԱՊԱՏԻ Ս. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՆԱԽԱՎԿԱ ՎԱՆՔ, Խնդրակատար Ս. Ստեփանոս, Քարատակի Կարմիր վանք, Նախիջևան քաղաքից հարավ, Արաքս գետի ձախ ափին, ապառաժոտ բլրի գագաթին: Առաջին անգամ հիշատակվում է 976-ին՝ Խաչիկ Ա Արշարունի կաթողիկոսի կոնդակում, նույն թվականին խաչքար է ագուցվել եկեղեցու դռան աջակողմում: Անընդմեջ գործել է մինչև ուշ միջնադար. այդ են վկայում վանքի պատերին դրված XIII–XV դդ. խաչքարերը: Ավերվել է Պարսից շահ Աբբասի ասպատակությունից: Հիմնովին վերակառուցվել է XVII դ. սկզբին՝ Պողոս Մոկացի վարդապետի և նույն դարի երրորդ քառորդին՝ Աստապատի վանքի Հակոբ վարդապետի ջանքերով: 1697–1706-ին վանքի առաջնորդ Հովսեփ վարդապետը նորոգել է պարիսպը և կառուցել արմ. կողմի շինությունները: XIX դ. սկզբին Պարսից թագաժառանգ Աբբաս Միրզան քանդել է արլ. պարիսպը լրիվ և հարավայինը՝ մինչև դարպասը՝ քարերն օգտագործելով իր կառուցած Աբասապատ ամրոցի խանդակը շինելու համար: 1831-ին Նիկողայոս վարդապետը նորոգել է վանքի եկեղեցու հիմնապատերը, սակայն 1840-ի երկրաշարժից քանդվել են գավթի զանգակատունը, ձիթհանն ու ջրաղացը, խարխլվել են պարիսպն ու բնակելի սենյակները: Վերստին նորոգել է Հովակիմ եպիսկոպոսը 1870-ական թթ.: Վանքի մոտավորապես ուղղանկյուն պարիսպներով շրջափակված բակում բարձրանում են մեկ զույգ մույթով գմբեթավոր Ս. Ստեփանոս եկեղեցին և նրան արմ-ից կից գավիթը (աղյուսաշեն գմբեթը և եկեղեցու ծածկը քանդվել են 1970-ական թթ.):

Եկեղեցին 1859–60-ին զարդարվել է բարձրարվեստ որմնանկարներով, որոնք համապատասխան մակագրություններով պատկերում են Սեղբեստրոս հայրապետին՝ գայիսոնը ձեռքին, բյուզ. Թեոդոս կայսրին, Ներսես Ա Մեծին, Աբգար թագավորին, Սահակ Ա Պարթևին, Տրդատ Գ արքային, Գրիգոր Ա Լուսավորչին և բյուզ. Կոստանդին կայսրին: Գմբեթակիր կամարների անկյուններում նկարված են չորս ավետարանիչների խորհրդանիշները: Սլաքաձև որմնանկարներով մշակված աղյուսաշեն արտաքին պատերի միակ հարդարանքը հվ. ճակատի՝ Քրիստոսի մկրտությունը պատկերող բարձրաքանդակն է: Վանքում պահվել են Ստեփանոս Նախավկայի և Արիստակես Ա Պարթևի արծաթե Աջերը:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Լալայ ան Ե., Նախիջևանի ոստիկանական շրջան կամ Նախճավան, Թ., 1902: Հասրաթյան Մ., Աստապատի վանքի ճարտարապետական համալիրը, ՊԲՀ, 1975, դ 1:

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՍՏՎԱԾ, սուրբ և բարձրագույն անուն՝ տրված երևելի և աներևույթ աշխարհների ու արարածների հավիտենական Արարչին: Անունը փոխառված է փռյուգերենից և պատճենումն է թրակո-փռյուգական աստվածություն Σαβαvζιος-ի: Ըստ Հովհաննես առաքյալի՝ «Աստված սեր է» (Ա Հովհ. 4.8): Բառը իր ամենից ընդարձակ և հին իմաստով նշանակում է գերագույն էակ կամ էակներ, որոնք տիեզերքին իշխող անտեսանելի և վերբնութենական զորություններ են: Քրիստ. հավատի ըմբռնումով «Աստված» բառի իմաստը բոլորովին տարբեր է: Հայ իրականության մեջ այն ստուգաբանվել է «աստ էած զմեզ» (Խոսրով Անձևացի, Ներսես Լամբրոնացի, Հովհաննես Վանական), այսինքն՝ այստեղ բերող կամ հաստատող իմաստով, ինչն ընդգծում է նրա Արարիչ լինելը: Աստծո մասին հավատը չի ծնվել մարդու՝ իրեն շրջապատող խորհըրդավոր և անանձնական ուժերի հանդեպ վախից: Այն հիմնված է Աստվածաշնչի վրա, ուր Աստված ներկա է որպես բացարձակ իրողություն. իբրև այդպիսին նա անդրանցական (Ա. ինքն իր համար) և անձնական (Ա. մարդու համար) է: Անդրանցականությունը ցույց է տալիս Աստծո լիակատար անմատչելիությունը, տիեզերականությունը, սեռական պատկանելության բացակայությունը ևն, իսկ անձնականությունը՝ մարդու հետ նրա կենդանի հարաբերությունը: Երբ Աստվածաշունչը խոսում է Աստծո մասին, նա խոսում է կենդանի Աստծո մասին, որի հետ կարող է խոսել մարդը և որը հիմնավորապես տարբեր է անկենդան չաստվածներից, որոնք չեն կարող լինել Բան (Խոսք) և ասել. «Ես»: Կենդանի Աստծո և մարդու հաղորդակցությունից զարգանում է յուրահատուկ հարաբերություն՝ կենդանի Աստծո և հավատացյալի միջև, հարաբերություն, որ անհատական բնույթ ունի՝ անձնական բարեկամության և մտերմության իր արտահայտությամբ: Այդ հարաբերությունն իր ներքին ուժը ստանում է Աստծո բարյացակամ նախաձեռնությունից: Հին կտակարանում Ա. ինքն իրեն կոչել է Յահվե, որը նշանակում է «Ես եմ, որ Էն»: Եբրայերեն անվանվում է նաև Էլոհիմ (Ելոհիմ), որ հոգնակի է և, ըստ ոմանց, այդպես է գործածվել՝ Աստվածության մեջ Երրորդությունը մատնանշելու համար: Նա Արարիչն է երկնի և երկրի, ստեղծիչը մարդու և «երկնի և երկրի Տերը»: Ըստ Ծննդոց գրքի՝ Ա. կատարեց իր արարչագործությունը վեց հանգըրվաններով, որոնցից առաջինը՝ լույսի արարչությունն է: Հաջորդ հանգրվաններում Ա. ստեղծեց տիեզերքը, կյանքը և մարդուն (Ծննդ. 1): Նա մարդուն ստեղծեց իր նմանությամբ և ըստ իր պատկերի՝ նրան տալով բանականություն և ազատ կամք, որով և՝ իր արարքների պատասխանատվությունը: Միակ Աստծո պաշտամունքը հայտնվել է հրեա ժողովրդի մեջ: Հին կտակարանում Ա. խոսում է իր ստեղծած առաջին մարդու՝ Ադամի հետ և նրան տալիս առաջին պատվիրանը: Մարդը մեղանչում է: Ա. ընտրում է իր սեփական ժողովրդին, որպեսզի վերականգնի անկյալ մարդուն: Ա. խոսում է իր ժողովրդի հետ նահապետների և մարգարեների միջոցով: Նա ուխտ է կնքում իր ընտրյալ ժողովրդի հետ, որով խոստանում է լինել այդ ժողովրդի Ա.: Հրեա ժողովուրդը հավատում է իր Աստծո զորությանը և կոչում է այն «Տէր զորութեանց», հավատում է նրա կենսունակությանը և կոչում այն «Աստված կենդանի», հավատում է նաև նրա սրբությանը և կոչում այն «Սուրբ, Իսրայելի Սուրբը»՝ երիցս անգամ: Իր փրկարար զորությամբ Ա. միջամտում է ընտրյալ ժողովրդի պատմությանը և դառնում նրա փրկարարը՝ նրան ազատելով Եգիպտոսի գերությունից և վերադարձնելով իր Ավետյաց երկիրը, որպեսզի ապրի աստվածային պատվիրանների համաձայն և իր հավատարմությամբ սրբվի: Նա խոստանում է ուղարկել Մեսիային, որը կփրկի ընտրյալ ժողովրդին իր մեղքերից և կարժանացնի հավիտենական կյանքի: Նոր կտակարանը աստվածային փրկարար խոստումի իրականացման պատմությունն է, որը սկսվում է Բեթղեհեմում Հիսուսի հրաշափառ ծննդով: Նա կոչվում է «Օծյալ Տեր»: Հիսուսի մասին եղած մարգարեությունը կոչում է նրան «Որդի Բարձրյալի»: Նրա մկրտության պահին Ա. խոսում է և կոչում նրան «սիրելի Որդի», և Աստծո Հոգին աղավնակերպ իջնում է երկնքից: Միակ Ա. հայտնվում է իր երեք անձերով՝ Հայր, Որդի և Սուրբ Հոգի: Հին ուխտի մեջ Ա. միայն իր ժողովրդի Հայրն է: Նոր ուխտի մեջ նա Հայրն է բոլոր նրանց, ովքեր դավանում են Քրիստոսին՝ «Որդի կենդանի Աստծո»: «Իսկ ովքեր նրան ընդունեցին, նրանց իշխանություն տվեց լինելու Աստծո որդիներ…» (Հովհ. 1.12): Ա. շնորհում է իր Հոգին նրանց, ովքեր կատարում են իր կամքը: Նոր ուխտի օրենքը սերն է. «Սիրել Աստծուն ամբողջ սրտով և սիրել ընկերոջդ քո անձի պես», որովհետև «Նախ Աստուած սիրեց մեզ»: Սիրով Աստծուն կապված հավատացյալի սիրտը «տաճար է Սուրբ Հոգու»: Հունարեն գրված Ավետարանների մեջ Ա. կոչված է «Տեր» կամ «Տեր Աստված», Քրիստոս կոչված է «Բանն Աստված», և Սուրբ Հոգին՝ «Տիրոջ Հոգի»:

Հայ եկեղեցու Լուսավորիչը՝ Ս. Գրիգորը, ամփոփել է Սուրբ Երրորդության հավատն իր նշանավոր վկայությամբ. «Իսկ մենք պիտի փառավորենք նրան, որ հավիտյանից առաջ է, երկրպագելով Ս. Երրորդությանը և մեկ Աստվածությանը, Հորը և Որդուն և Սուրբ Հոգուն»: Տես նաև Հիսուս Քրիստոս: Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.2, 1-ին պատկերը:

Շահեարք. Աճեմյան

ԱՍՏՎԱԾԱԲԱՆԱԿԱՆ-ԴԱՎԱՆԱԲԱՆԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, եկեղեցական գրականության տեսակ. ամփոփում է եկեղեցու տեսական, վարդապետական սկզբունքները պարունակող երկերը, որոնց նպատակն է ուժեղացնել եկեղեցու գաղափարական դիրքերը, արթուն պահել հոգևոր, ազգային ինքնագիտակցությունը: Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակվելուց (301) հետո հեթանոսության դեմ մղվող պայքարի գաղափար. զենք է դարձել ջատագովական գրականությունը (տես Ջատագովություն), որն ընդգրկել է նաև քրիստոնեության առաջին դարերում ծագած աղանդավոր. գաղափարների քննադատությունը: Այդպիսի երկերից են «Կանոն սրբոյն Գրիգորի Պարթևի, դարձեալ հարցումն եւ պատասխանիք նորա», «Երանելւոյն Մեսրոպայ հայոց վարդապետի [Խաւսք ընդդէմ հմայից]», Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց»-ը, իսկ ավելի ուշ (XIII դ.)՝ նաև «Հարցմունք եւ պատասխանիք ի գիրս Ծննդոց» աշխատությունը: Հայ Ա-դ. գ-յան վաղ նմուշներից են Գրիգոր Ա Լուսավորչին վերագրվող «Յաճախապատում ճառք»-ը և Ագաթանգեղոսի «Պատմություն Հայոց»-ի երկրորդ՝ «Վարդապետութիւն սրբոյն Գրիգորի» գիրքը: Հեթանոսության դեմ պայքարին նպաստել են նաև թարգման. երկերը: Այդպիսիներից են Արիստիդես Աթենացու «Ջատագովութիւնը» (հրտ. 1878), հույն և ասորի եկեղեց. հայրերի երկերի հայերեն թարգմանությունները: Վաղ շրջանի Ա-դ. գ-յան մեջ առկա քննադատ. տարրի զարգացմամբ հանդես է եկել դավանաբան-հակաճառ. ժանրը: Քաղկեդոնի ժողովին հաջորդած շրջանում, հատկապես Դվինի 506-ի ժողովից հետո (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ) ստեղծված եկեղեցաքաղ. իրավիճակում, երբ Բյուզանդիան և Հռոմն ամեն կերպ փորձում էին իրենց ենթարկել անկախությունը կորցրած Հայաստանի պետ. լծակներն իր ձեռքում պահող Հայ եկեղեցին, սկիզբ են առել դավան. բուռն վեճեր քաղկեդոնականների կամ երկաբնակների հետ՝ ի պաշտպանություն հակաքաղկեդոն. վարդապետության: Հայ եկեղեցին իր հստակ դիրքորոշումն է ունեցել Քաղկեդոնի ժողովին հաջորդած քրիստոսաբան. վեճերի, Քրիստոսի բնության, կամքի, ներգործության, Տիրոջ մարմնի ապականացու թե անապական (տես Անապականություն) լինելու վերաբերյալ հակոտնյա տեսությունների, պատկերապաշտության թե պատկերամարտության, միութենական թե հակամիութենական գաղափարների հանդեպ: Այդ ընթացքում որոշվել և ճշտվել են հայադավան ուղղափառության սահմանները: Դավան. ասպարեզում Հույն և Հռոմի եկեղեցիների դեմ Հայ եկեղեցու դարեր շարունակ մղած պայքարի արգասիքն են բազմաքանակ ինքնուրույն և թարգման. աստվածաբան-դավանաբան. երկերը: Դավան. պայքարի զուտ տեսական հարցերին զուգորդվել են գործն. բնույթի հարցերը (ծիսապաշտամունքային, եկեղեց. իրավունքի ևն), որոնք բխել են թե՛ ընդհանրապես եկեղեց. կարգերի և թե՛ ազգային-եկեղեց. առանձնահատկությունների պահպանման մտահոգությունից: Աստվածաբան. և դավանաբան. երկերը նաև առատ նյութ են տալիս միջնադարյան Հայաստանի ներքին կյանքի, ինչպես նաև հարևան և հեռավոր երկրների հետ նրա ունեցած փոխհարաբերությունների ուսումնասիրության համար: Սկսած V դ. վերջից, պայմանավորված Հայ եկեղեցու դավան. սկզբունքների պաշտպանության հրամայականով, գրվել և շրջանառության մեջ են դրվել դավանաբան-հակաճառ. աշխատություններ, որտեղ քննարկվել են գերազանցապես քրիստոսաբան. խնդիրներ: Ա-դ. գ-յան հակաճառ. ժանրին պատկանող վաղագույն նմուշներից են Հովհաննես Ա Մանդակունու անվամբ հայտնի «Ապացոյց յերկուց բնութեանց ասել զփրկիչն եւ կամ մի բնութիւն», Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառութիւն առ սահմանեալսն ի ժողովոյն Քաղկեդովնի» (թրգմ. 480–484-ին) գրվածքները: Վերջինիս բովանդակության և կառուցվածքի հետևողությամբ է կազմվել «Կնիք հավատո» ժողովածուն: Դավան. կարևոր ժողովածու է «Գիրք թղթոցը», որտեղ Հայ եկեղեցու հայրերի աստվածաբան-դավան. բնույթի նամակներում արտահայտված են ազգ. եկեղեցու դավան. սկզբունքներն ընդդեմ նեստորականության և քաղկեդոնականության, արծարծված են հայ-լատին միութեն. շարժմանը վերաբերող խնդիրներ՝ ընդդեմ պապականության, Քրիստոսի երկու բնությունների, ներգործությունների ու կամքի, Սուրբ Հոգու՝ Հորից և Որդուց բխելու (Filioque), քավարանի մասին արմ. տեսությունների ևն: VII–IX դդ. քրիստոսաբան. լուրջ վեճերի տեղիք է տվել Քրիստոսին պատկերելու կարելիության և անկարելիության խնդիրը: Այդ առիթով ստեղծվել է հարուստ գրականություն: Վրթանես Քերթողն իր «Ընդդէմ պատկերամարտաց» աշխատության մեջ, արձագանքելով այդ վեճերին և արտահայտելով Հայ եկեղեցու դիրքորոշումը (հակառակ պատկերամարտների, որոնք բացարձակեցնելով Քրիստոսի աստվածային բնությունը, անկարելի էին համարում նրա անտեսանելի բնության պատկերագրումը), հաստատել և հիմնավորել է Քրիստոսին պատկերելու կարելիությունն ու անհրաժեշտությունը, նրա՝ որպես Աստծո Բանի մարմնավորման, մարդացման հայտնութենական իրողությամբ: Հայ-բյուզ., հայ-ասոր. դավան. երկխոսության շրջանում են գրվել Ստեփանոս Սյունեցու «Վասն անապականութեան մարմնոյն, որք ասեն թէ՝ որ աճէ եւ նուազէ, ապականացու է», Հովհաննես Գ Օձնեցու «Ճառ ընդդէմ երեւութականաց», «Ճառ ընդդէմ պաւղիկեանց» երկերը: Հայ աստվածաբան-դավանաբան. մտածողության մի նոր մակարդակ է հայտանշում Խոսրովիկ Թարգմանչի մատենագրությունը: Հինգ գլուխներից բաղկացած իր աշխատության մեջ («Առ այնոսիկ, որ ասեն բնութեամբ անձեւ, անսկիզբն ընկալեալ մարդկութիւն Աստուած Բան ի Կուսէն») հեղինակն աստվածաբան. մանրակրկիտ քննության է ենթարկել քաղկեդոնականների, հուլիանոսականների, սևերիոսյանների ու երևութականների (տես Երևութականություն) քրիստոսաբանությունը, ինքնահատուկ փաստարկներով ժխտել նրանց տեսակետները: Հայ եկեղեցու վարդապետ. աստվածաբանության կարևոր աղբյուր է «Կանոնագիրք Հայոցը», որտեղ համատեղված են եկեղեցում որպես հավատի հեղինակություն ճանաչված տիեզերական ժողովների, տեղական ու ազգ-եկեղեց. ժողովների (տես Եկեղեցական ժողովներ), ինչպես նաև Հայ և Ընդհանրական եկեղեցու ս. հայրերի սահմանած կանոնները: Դրանցից շատերն ունեն ոչ միայն ծիսական, եկեղեցաբան., կենցաղային և բարոյական արժեք, այլև՝ աստվածաբան. ու դավան. հեղինակություն: XI դ. կեսին Հայաստանում քաղկեդոն. եպիսկոպոսությունների և համայնքների սպառնական չափերի հասնող տարածումը դրանց հակահարված տալու անհրաժեշտություն է առաջացրել: Օրվա պահանջով ստեղծվել և լայն կիրառություն են գտել հայ դավանաբան. աստվածաբանության հաղպատ-սանահինյան դպրոցի երևելի ներկայացուցիչներ Անանիա Սանահնեցու, Հովհաննես Սարկավագի աշխատությունները: Անանիա Սանահնեցու «Հակաճառութիւն ընդդէմ երկաբնակաց» երկասիրությունում շոշափվել են ոչ միայն քրիստոսաբան., այլև ծիսական («Սակս անխտիր հաղորդելոյ», «Վասն մեռոնին», «Վասն բաղարջին», «Պատճառ երից սրբասացութեան»), եկեղեցավարչ. («Վասն չորից աթոռոցն», «Վասն բաժանման վրաց»), տոմարական («Վասն տաւնի Ծննդեան Քրիստոսի») և այլ հարցեր: Նույնքան արժեքավոր են Հովհաննես Սարկավագի աշխատությունները («Յաղագս նշանակի հաւատոյ Նիկիականն ՅԺԸ-իցն», «Յաղագս Որդւոյ», «Յաղագս Հոգւոյ Սրբոյ», «Յաղագս բնութեան Բանի եւ միաւորութեան», «Յաղագս կամացն», «Յաղագս ներգործութեան» ևն): Նրանց գրվածքներում քննարկվել են նաև պատկերի աստվածաբանության (տերունական և սրբոց պատկերների հանդեպ վերաբերմունքի տարբերակում) հետ կապված հարցեր: Հայ եկեղեցու դավան. սկզբունքների պաշտպանությանն է նվիրված Պողոս Տարոնեցու «Ընդդէմ Թէոփիստեայ հոռոմ փիլիսոփայի» երկը, որն ըստ էության պատասխանն է հունադավան Թեոփիստե իմաստասերի հակաճառ. մի գրության: Աշխատության առաջին մասում Պողոս Տարոնեցին քննարկել է երրորդաբանական, քրիստոսաբան. խնդիրներ և, որպեսզի դավան. պատկերը պարզ լինի, մանրամասն ներկայացրել է Քաղկեդոնի ժողովի ընդունած որոշումները, վերլուծել դրանք, ցույց տվել այդ ժողովի հետևանքով տեղի ունեցած քրիստ. եկեղեցու տրոհումը: Երկրորդ մասում հեղինակն անդրադարձել է ծիսական, տոմարական խնդիրների, արժեքավոր տեղեկություններ հաղորդել մանիքեցիների (տես Մանիքեություն), թոնդրակեցիների, ծաթերի մասին: Դավանաբան. մտքի զարգացման նոր շրջափուլ է ներկայացնում կիլիկյան հայրերի աստվածաբան. մատենագրությունը: Առավել նշանակալից է Ներսես Շնորհալու դավան. ժառանգությունը: Պատասխանելով բյուզ. արքունիքի քաղ. նպատակներ հետապնդող միութենական նկրտումներին՝ Ներսես Շնորհալին գրել է մի շարք դավան. աշխատություններ (մեծարժեք են հատկապես «Գիր հաւատոյ խոստովանութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ» դավանագիրը, «Սահմանք հաւատոյ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ», «Յաղագս աւանդութեան եկեղեցւոյ» թղթերը), որտեղ հետևողականորեն պաշտպանել է Հայ եկեղեցու ուղղադավան սկզբունքները: Այս երկերի դավան. կարևորությունն այնքան մեծ է եղել, որ դրանք վկայակոչվել են հետագայի Ա-դ. գ-յան մեջ: Հայ Ա-դ. գ-յան կարևորագույն գործերից է Վարդան Այգեկցու «Գիրք հաստատութեան եւ Արմատ հաւատոյ» աշխատությունը: 16 գլխից բաղկացած այս երկում հեղինակը խոսում է «եռանձնեայ Աստուածութեան եւ մի բնութեան» մասին, եկեղեցու հայրերի տարբեր գործերից քաղված բազմաթիվ վկայություններով հաստատում Տիրոջ մարմնի անապական, անախտ լինելը, Ծննդյան և Մկրտության տոնը նույն օրը՝ հունվարի 6-ին կատարելու, ս. Պատարագը անխմոր և անջուր, անաղ և անձեթ մատուցելու, «Խաչեցարը» բացառապես Աստծո Որդուն ուղղելու անհրաժեշտությունը: Երկն աչքի է ընկնում ողջմիտ հանդուրժողությամբ, զուսպ, հավասարակշռված շարադրանքով: Հեղինակն իր առջև խնդիր չի դրել պախարակել մյուս եկեղեցիների դավանանքն ու ծիսակարգը, այլ՝ միայն ցույց տալ, որ Հայ եկեղեցու դավանանքն ու ծեսը հիմնված են վաղնջական եկեղեցու նվիրագործած դավան. հիմնադրույթների, ծիսակարգի և սովորույթների վրա: Դավան. հանդուրժողության ոգով է շարադրված նաև Մխիթար Գոշի «Թուղթ առ վրացիսն՝ յաղագս ուղղափառութեան հաւատոյ» երկը, որը վրացի մատենագիր Արսեն Վաչեսձեի «Դոգմատիկոն»-ի «Երեսուն գլուխ հայոց հերձվածի» գլխում հայերին ներկայացված մեղադրանքների պատասխանն է: Թղթի նպատակն է ներկայացնել հայոց դավանանքը, եկեղեցու ծիսակարգը, ցույց տալ, որ հայերը, ինչպես և հույներն ու վրացիները, հերձվածողներ չեն: XII–XIII դդ. նվազող բյուզ. ճնշմանը փոխարինել է պապական Արևմուտքի օրավուր աճող եկեղեցավարչ. հարկադրանքը: Քաղ. նկատառումներով Կիլիկյան Հայաստանի հոգևոր և աշխարհիկ իշխանություններն ակներևորեն հակվել են Արևմուտքի կողմը: Ահագնացող վտանգը կանխելու նպատակով Վարդան Արևելցին և Ստեփանոս Օրբելյանը պայքարի դրոշ են բարձրացրել՝ իրենց շուրջը համախմբելով հայրենասեր ուժերին: Ժամանակակիցների դավան. աչալրջությունը բարձր պահելու, աստվածաբան. անհրաժեշտ գիտելիքներ հաղորդելու նպատակով Վարդան Արևելցին շարադրել է «Դաւանութիւն հաւատոյ ուղղափառութեան», «Յաղագս բնութեան, թէ զինչ իցէ ըստ ինքեան իմացեալ ի փառս Աստուծոյ» աշխատությունները: Գործակցելով Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի կաթողիկոսի հետ՝ Վարդան Արևելցին պատասխանել է Հռոմի պապի՝ Կիլիկիայի Հայոց Հեթում Ա թագավորին հղած դավան. գրությանը: Պատասխան թղթում [«Թուղթ Կոստանդեայ կաթողիկոսի Հայոց, զոր գրեաց առ Հեթում թագաւորն… ի մայրաքաղաքն Սիս…ի թուիս հայոց ի ՈՂԵ» (1246)] Վարդան Արևելցին մերժել է Կաթոլիկ եկեղեցու առաջադրած վարչաքաղ. գերագահության գաղափարը և հերքել պապի պարտադրած 15 դավան. կետերը: 1302-ին Ստեփանոս Օրբելյանը գրել է «Թուղթ վասն հաւատոյ եւ կարգաց եկեղեցւոյ յարեւելեան աշխարհէս առ կաթողիկոսն Հայոց տէր Գրիգոր…» երկը, որտեղ կոչ է արել Գրիգոր Է Անավարզեցի կաթողիկոսին պահպանել Հայ եկեղեցու դավան., ծիսական անաղարտությունը, առաքելավանդ սահմանումները: Սակայն թուղթն իր անհրաժեշտ արդյունքը չի տվել, և Ստեփանոս Օրբելյանը նույն թվականին շարադրել է իր դավան. մյուս երկասիրությունը՝ «Հակաճառութիւն ընդդէմ երկաբնակացը», որտեղ երկաբնակ դավանանքի ահագնացող տարածումը նմանեցնելով առողջ մարմինը ճարակող քաղցկեղի՝ տագնապով գրել է, որ դրանով վարակված է բովանդակ Կիլիկիան, Բագրատունյաց Անին, Շիրակը: Ստեփանոս Օրբելյանի այս աշխատության շարադրումը պայմանավորված էր նաև XIII դ. 2-րդ կեսին Կիլիկիայում շրջանառված քաղկեդոն. «Արմատ հաւատոյ»-ի աստվածաբան. մերժման անհրաժեշտությամբ: Ստեփանոս Օրբելյանի երկը բաղկացած է 12 «ձեռնարկներից», որոնք շոշափում են քրիստոսաբան. (Բ, Գ, Դ), ծիսական (Ե, Զ, Ժ, Է), տոմարական (Ը), եկեղեցաբան. (ԺԱ, ԺԲ) և այլ բնույթի հարցեր: Ծիսական և տոմարական բնույթի հարցեր են արծարծվել Մովսես Երզնկացու «Ընդդիմադրութիւն սակս ջրոյն խառնման ի սուրբ խորհուրդն ի թուին հայոց ՉԾԸ» (1309) և «Պատասխանի թղթոյն Տրապիզոնի առ հատուածեալն Գրիգոր երէց» աշխատություններում: Քաղ. նկատառումներից ելնելով՝ Կիլիկիայի Հայոց Հեթում Բ թագավորը և Գրիգոր Է Անավարզեցի կաթողիկոսը 1307-ի Սսի ժողովում (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ) ընդունել են Արևմուտքի պահանջները: Մովսես Երզնկացու «Ընդդիմադրութիւն»-ը ուղղված է եղել այդ ժողովի ազգավնաս որոշումների դեմ: Նրա մյուս երկը գրվել է ի պատասխան հունադավան հայազգի Գրիգոր քահանայի ամբաստանագրի, որտեղ արծարծվել են քրիստոսաբան. (բնության խնդիրը), ծիսական (ս. բաժակի մեջ ջուր չխառնել, մեռոնը կարող է լինել ոչ միայն ձիթապտղից, այլև զանազան նյութերից), տոմարական (Հովհաննես Մկրտչի տոնը կատարել ոչ թե հունիսի 24-ին, այլ՝ հուլիսի 11-ին) խնդիրներ: XIII–XIV դդ. մյուս դավանաբան հեղինակը Մխիթար Սասնեցին է: Նրա գրչին է պատկանում 17 ճառ, որոնք ունեն քրիստոսաբան., ծիսական, վախճանաբան., բարոյաբան. ուղղվածություն: Արևելքում պապական քաղաքականության իրականացման համար Կաթոլիկ եկեղեցին իր գործակալներին՝ դոմինիկյան քարոզիչներին, ուղարկել է Հայաստան: Նրանք (Բարթուղիմեոս Մարաղացի, Հովհաննես, Հակոբ Քռնեցիներ, Հովհաննես Ծործորեցի և ուր.) Արտազի շրջանում և Նախիջևանում միարարականների (տես Ունիթորություն) անվան տակ ծավալել են եկեղեցավարչ., քարոզչ. քայքայիչ գործունեություն: Ընդդեմ պապական քաղաքականության գրվել և հրապարակվել են կաթոլիկ աստվածաբանությունը քննադատող դավան. աշխատություններ: Այդ պայքարին մասնակցել են Հայ եկեղեցու մեծանուն հեղինակություններ Եսայի Նչեցին («Դաւանութիւն հաւատոյ», «Թուղթ վասն կարգաց եկեղեցւոյ», «Թուղթ ընդդէմ Հեթմոյ Կիւրիկեցւոյն» ևն), Կիրակոս Երզնկացին («Խրատ առ ուղղափառ հաւատացեալսն», «Թուղթ առ Կարնեցիս», որտեղ մասնավորաբար խոսվում է եկեղեցու յոթ խորհուրդների մասին), Հովհան Որոտնեցին («Հաւատոյ դաւանութիւն» թուղթը՝ ուղղված Կոստանդին Ե Սսեցի կաթողիկոսին): Հակամիարար. շարժման հարուստ փորձն իր աստվածաբան. աշխատություններում լավագույնս օգտագործել է Գրիգոր Տաթևացին: Միարարների դեմ պայքարն առավել նպատակասլաց մղելու համար նա կիրարկել է միարարների իսկ գործադրած մտակառուցման դպրոցական (սխոլաստիկ) եղանակը, որին հատուկ է աստվածաբան. դրույթների հիմնակարգումը, դասդասումն ու թվակարգումը: Նշված եղանակով է Գրիգոր Տաթևացին շարադրել «Գիրք հարցմանց»-ը և «Ոսկեփորիկ»-ը, որոնք հանրագիտարանային համակողմանիությամբ ներկայացնում են Հայ եկեղեցու վարդապետ. աստվածաբանությունը: Այս երկերում (մասնավորապես «Գիրք հարցմանց»-ում) որոշակի համակարգի են բերվում հայ վարդապետ. աստվածաբանության բազմադարյան նվաճումները: Գրիգոր Տաթևացին «Գիրք հարցմանց»-ում դավան. իրողությունները ներկայացրել է կուռ, ներդաշն համամասնությամբ: Գործը շարադրված է աստվածաբանելու դպրոց. (սխոլաստիկ) ոճին հարազատ հարցուպատասխանիների (Questitiones disputatae) եղանակով: Գրիգոր Տաթևացուց հետո աստվածաբանդավանաբան. միտքն ունեցել է առանձին առկայծումներ: Հիշատակության արժանի են XV– XVIII դդ. հեղինակներ Մատթեոս Ջուղայեցու «Վասն հարցմանց անօրինաց զանազան պատասխանիք», «Երկաբնակացն առ մեզ հարցումն եւ պատասխանիք առ նոսա» (Մատենադարան, ձեռ. դդ 969, 1233), Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցի կաթողիկոսի «Յայտարարութիւն ընդդէմ ֆռանկաց» կամ «Գիրք Ատենական, որ ասի Վիճաբանական» աշխատությունները: Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցու տասը գլուխներից բաղկացած երկում հերքվել են լատին դավանության հիմն. դրույթները: Վարդապետ. աստվածաբանության ընդհանուր հարցեր են արծարծվում Ստեփանոս Լեհացու «Բանք իմաստասիրականք եւ աստուածաբանականք» (Մատենադարան, ձեռ. դ 110), Ստեփանոս Դաշտեցու «Կոչնակ ճշմարտութեան» (Մատենադարան, ձեռ. դ 8111), «Մաղախ փշրանաց» (Մատենադարան, ձեռ. դ 9689), Հովհաննես Ջուղայեցու «Համառօտ աստուածաբանութիւն» (Մատենադարան, ձեռ. դ 7063), «Գիրք որ կոչի սրբազնագործութիւն» (Մատենադարան, ձեռ. դ 1935) երկերում: XIX դ. 1-ին կեսին կաթոլիկ Արևմուտքի դեմ մաքառմանը փոխարինել է բողոքական աստվածաբանության դեմ ծավալված պայքարը: Հայ եկեղեցու դավան. անաղարտությանը նախանձախնդիր հեղինակները հանդես են եկել ընդդեմ Լյութերի և Կալվինի: Առավել նշանակալից են Ղազար վրդ. Մարտիրոսյանի «Տեսութիւն ընդդէմ Լիւտերի եւ լիւտերականաց», «Պատասխանի կալվինեանց թիւնալի նորակրօն տետրակին…» աշխատությունները: Այս շրջանում փորձ է արվել ամբողջացնել դավանաբան. աստվածաբանության լավագույն ավանդույթները: Մսեր Մսերյանի (Մսեր Գրիգորյան Զմյուռնացու) աշխատասիրությամբ 1850ին լույս է տեսել «Հրահանգ քրիստոնէական հաւատոյ ըստ ուղղափառ դաւանութեան եկեղեցւոյ Հայաստանեայց» գիրքը: Աշխատության առաջին մասում Նիկիայի, Կ.Պոլսի և Հայ եկեղեցու Հավատո հանգանակների համադիր քննությունն է, ապա վարդապետ. աստվածաբանության տասը հիմն. ստորոգությունները (Գոյութիւն Աստուծոյ, Կատարելութիւնք աստուածայինք, Երրորդութիւն աստուածային անձանց, Արարչագործութիւն, Նախախնամութիւն, Մարդեղութիւն Աստուածորդւոյն, Եկեղեցի Քրիստոսի և խորհուրդ նորա, Շնորհաբաշխութիւն, Հարութիւն մեռելոց, Վերջին դատաստան) պարզաբանող հարցուպատասխանին: Աշխատության երկրորդ մասում «Վկայութիւնք» խորագրի տակ բերված են վարդապետ. և դավան. աստվածաբանությանը վերաբերող քաղվածքներ Աստվածաշնչից, եկեղեցու հայրերի ժառանգությունից: Հայ եկեղեցու վարդապետ. սկզբունքների ընդհանուր պատկերն է տրված Մ. արք. Օրմանյանի «Հայոց եկեղեցին» աշխատության ԻԱ-ԻԶ գլուխներում («Դաւանական սկըզբունքներ», «Հայ եկեղեցւոյ դաւանութիւնը», «Հաւատոյ հանգանակը», «Ներողամտութեան հոգին», «Եկեղեցւոյ խորհուրդները», «Վարդապետական ճշդաբանութիւնը»): Իր ընդգրկմամբ, փաստերի տրամաբան. քննությամբ աչքի է ընկնում հեղինակի «Տեղիք աստուածաբանութեան» կոթողային աշխատությունը, որտեղ Հայ և արևելաքրիստ. եկեղեցու դավանանքի հիման վրա հեղինակը մանրամասն ներկայացրել է ոչ միայն դավան., այլև բարեպաշտ. աստվածաբանության հիմնակետերը: Դասախոս. երկարամյա գործունեության արդյունք է Ա. Տեր-Միքելյանի «Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցու քրիստոնէականը» ստվար աշխատությունը, որը, ինչպես հեղինակն է նկատում, «դաւանական վարդապետութեան ձեռնարկ է»: Իր ժամանակի եվրոպ. գիտության նվաճումների հիման վրա, առաջին անգամ նա է համակարգել և դասդասել հայ դավանաբան. աստվածաբանության բազմադարյան փորձն ու ձեռքբերումները: Գլխավորաբար հայ հեղինակների տեսական – վարդապետ. բովանդակություն ունեցող երկերի (Գրիգոր Ա Լուսավորչին վերագրվող «Յաճախապատում ճառք», Եղիշե, Հովհաննես Ա Մանդակունի, Ներսես Շնորհալի, Գրիգոր Տաթևացի և ուր.) օգտագործումով տրված է Հայ եկեղեցու դավանաբան. աստվածաբանության համապարփակ պատկերը: Աշխատության կառուցվածքը թելադրվել է Հայ եկեղեցու Հավատամքի բովանդակությամբ. ա. Աստված և նրա գործերը, բ. Աստվածորդու փրկագործությունը, գ. Ս.Հոգու շնորհաբաշխությունը, եկեղեցին, նրա սուրբ խորհուրդներն ու հանդերձյալ կյանքը (փրկության տնտեսություն և կատարում): Առաջին մասը սկսվում է կրոնագիտ. վերլուծմամբ, որի նպատակը Աստծո գոյության հաստատումն է: «Սուրբ Երրորդություն», «Աստծո արարչություն», «Աշխարհի ստեղծում», «Հրեշտակները», «Մարդու ստեղծումը», «Աստծո նախախնամությունը», «Չարն ու չարի սկզբունքը» և այլ ենթամասերում Ա. Տեր-Միքելյանը ներկայացրել է աստվածաբանության բոլոր կարևորագույն կետերը: Բ մասի «Միածնի Մարդեղությունը», «Քրիստոսի Աստվածության ու մարդկության միությունը», «Քրիստոսի աստվածմարդկային կյանքի խորհուրդը», «Քրիստոսի գործունեության խորհուրդը» և այլ ենթամասերում բացատրել Փրկագործության խորհուրդը, ինչպես նաև՝ անդրադարձել Հայ եկեղեցու քրիստոսաբանությանը: «Փրկչաբանական մոլորություններ» խորագրի ներքո հեղինակը խոսել է հերձվածների, քրիստոսաբան. շեղումների (արիոսականություն, ապողինարիզմ, նեստորականություն, եվտիքականություն ևն), կաթոլիկ մարեմաբանության դավանած տեսակետների (Մարիամ Աստվածածնի անարատ հղությունն ու ծնունդը Հովակիմից և Աննայից) մասին: Գ մասում բավական մանրամասն ներկայացրել է Սուրբ Հոգու, եկեղեցու վերաբերյալ Հայ եկեղեցու հրամանակարգ տեսությունները: Հեղինակն առանձնապես կանգ է առել եկեղեցու խորհուրդների աստվածաբանության վրա՝ վիճարկելով կաթոլիկ և բողոքական եկեղեցիների տեսակետները: Աշխատությունն ավարտվում է Հայ եկեղեցու վախճանաբան. տեսակետների համակարգումով և ամբողջացումով («Վախճան և Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը», «Մեռելների հարություն», «Դատաստան և վերջին վիճակ»): XX դ. 40–50-ական թվականներից շահեկան զեկուցումներով և հոդվածներով հանդես է եկել Տիրան արք. Ներսոյանը: Հատկապես արժեքավոր են նրա էկումենիկ ոգով շարադրված «Հայ եկեղեցու քրիստոսաբանական դիրքորոշումը» (1957), «Քրիստոսաբանության մեջ համաձայնության խնդիրները» (1971) հոդվածները:

Գրկ. Կնիք հաւատոյ…, Էջմիածին, 1914: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Վարդան Այգեկցի, Գիրք հաստատութեան եւ Արմատ հաւատոյ, Ե., 1998: Տեր-Միքելյան Ա., Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցու քրիստոնէականը, Տփղիս, 1900: Օրմանյան Մ., Հայ եկեղեցին, Ե., 1991: Նույնի, Տեղիք աստուածաբանութեան, Երուսաղեմ, 1981: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976, էջ 216–307: Օղլուգյան Ա., Համառոտ ակնարկ Հայ եկեղեցվո վարդապետական աստվածաբանության գրականության, «Գանձասար», 4, 1993:

Հակոբ Քյոսեյան

ԱՍՏՎԱԾԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏ Երեվանի պետաան համալսարանի, հիմնադրվել է 1995-ին: Հիմնադիրը և առաջին դեկանն է բանասիր. և փիլ. գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Շահե արք. Աճեմյանը: Ֆակուլտետում ուս. աշխատանքները կազմակերպված են նոր՝ երկաստիճան համակարգով. բակալավր՝ 4 տարի, մագիստրատուրա՝ 2 տարի: Ունի շուրջ 250 ուսանող, յուրաքանչյուր տարի՝ ավելի քան 50 շրջանավարտ: Ֆակուլտետում գործում է երկու ամբիոն՝ աստվածաբանության և կրոնի տեսության ու պատմության: Կրոնի տեսության և պատմության ամբիոնի ծրագիրն ընդգրկում է հին և նոր աշխարհների մեծ կրոնների պատմությունը և ընդհանուր եկեղեցու պատմությունը: Աստվածաբանության ամբիոնի ծրագիրն ընդգրկում է վարդապետ. աստվածաբանություն, Աստվածաշնչի ներածություն և մեկնություն, Հայ եկեղեցու պատմություն, բարոյական աստվածաբանություն, հայրաբանություն, կրոնագիտություն, տոմարագիտություն, ծիսագիտություն, աստվածաբան. հին գրականություն ևն: Շահե արք. Աճեմյանի ջանքերով ֆակուլտետում ստեղծվել է աստվածաբան., աստվածաշնչյան գրադարան, որը կոչվում է իր անունով: Ներկայումս (2001) գրադարանն ունի մասնագիտ. բազմալեզու գրականություն, հանրագիտարաններ, բառարաններ (շուրջ 5 հզ. կտոր գիրք): 1997– 1998 ուս. տարվանից ֆակուլտետում գործում է համակարգչային կենտրոն, և ուսանողներն օգտվում են ինտերնետային կապի հնարավորություններից: Ա. ֆ-ում աստվածաբան. և աստվածաշնչական թեմաներով դասախոսություններ են կարդացել Սորբոնի համալսարանի պրոֆեսոր Ֆրանսին Լըկլերկը, Քենտրբերիի համալսարանի աստվածաբան-պրոֆեսորներ Հելլեն Դոնելին և Դեյվիդ Քուքը, Հալլեի համալսարանի դոկտոր, պրոֆեսոր Ֆրեդերիկ Գոլցը, Վենետիկի համալսարանի հայագիտության ամբիոնի վարիչ դոկտոր Լևոն վրդ. Զեքիյանը, Հռոմի արևելագիտության հայրապետ. ինստ-ի պրոֆեսոր Ռոբերտ Տաֆտը, Ստրասբուրգի աստվածաբան. համալսարանի պրոֆեսոր Ժերար Սիգվալտը: Ա. ֆ-ում հատուկ կարևորություն է տրվում օտար լեզուների ուսուցմանը: Առաջին երկու տարիների ծրագիրն ընդգրկում է մեկ օտար լեզու (ֆրանս., գերմ. կամ անգլ.), պարտադիր է ռուսերենը, մեկ հին լեզու (լատ., հուն. կամ եբր.) և գրաբար: Ա. ֆ. Անգլիայի Քեմբրիջի համալսարանի հետ համաձայնեցրած իրագործում է ըստ “British council”-ի ծրագրի անգլ. լեզվի ուսուցման հատուկ համակարգ, որն ուսանողներին նախապատրաստում է G.C.E. քննությունների: Քննությունը բարձր նիշերով հանձնող ուսանողին տրվում է միջազգ. FCO վկայագիր: Համակարգչային կենտրոնն իրականացնում է նաև հրատարակչ. աշխատանքներ: 1998-ին աստվածաբան. մատենաշարից հրատարակվել է Վարդան Այգեկցու «Արմատ հաւատոյ» գիրքը: Լույս են տեսել Ռ. Վարդանյանի «Հայոց Տոնացույցը» (1999), Ռ. Ղազարյանի «Գրաբարի բառարան»-ի երկու հատորները (2000), Վարդան Արևելցու ճառերի և ներբողների քննական բնագրերը Հ.Քյոսեյանի աշխատասիրությամբ (2000): Արևելահայերեն (գրաբար բնագրի հետ միասին) պատրաստվում են տպագրության Գրիգոր Տաթևացու «Գիրք հարցմանց»-ը, Մաղաքիա արք. Օրմանյանի «Ազգապատում»-ի վերախմբագրված երեք հատորները: Հրատարակվել են նաև քարոզչական բնույթի փոքրածավալ աշխատանքներ, կրոնագիտ. գրքույկներ:

Ա. ֆ. ուս. տարվա ընթացքում կազմակերպում է արշավներ Հայաստանի նշանավոր վանքեր՝ Գլաձոր, Տաթև, Հաղարծին: Առաջին գիտ. արշավը կազմակերպվում է Օշական (յուրաքանչյուր ուս. տարվա հոկտեմբերին, Թարգմանչաց տոնի օրը), և ուսանողները ս. Մեսրոպ Մաշտոցի գերեզմանին ուխտում են հավատարիմ լինել հայոց քրիստոն. հավատին և լեզվին:

ԱՍՏՎԱԾԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, թեոլոգիա – հուն. θεος – Աստված և λογος – բան, խոսք բառից. նշանակում է խոսք Աստծո մասին], գիտություն Աստծո մասին, քրիստոնեական կրոնի և հավատի, եկեղեցու դավանանքի և բարոյականության գիտական ու համակարգված շարադրանք: Նպատակն է հիմնավորել և ապացուցել աստվածային հայտնության ճշմարտությունը: Քրիստ. Ա. հիմնված է Աստվածաշնչի վրա: Ա-յան քննական ուսումնասիրության և մտածողության առարկան բոլոր կրոն. երևույթներն են և Սուրբ Գրքի հիմն. թեմաները. Աստված, այնպես, ինչպես հայտնվեց Քրիստոսով, մարդ, պարտականություն, մեղք, փրկություն, կյանք և վախճան, հավիտենականություն ևն: Ա. բացատրում է հավատը տրամաբան. վերլուծությամբ, մեկնող. պարզաբանմամբ և իմացական եղանակների կիրառությամբ՝ հասնելու համար հասկանալի, բայց անբացատրելի խորհուրդների բանաձևմանը: Հին հույներն աստվածաբան են անվանել այն փիլիսոփաներին, գրողներին, բանաստեղծներին, որոնք աշխարհի, մարդու ծագումը վերագրել են «աստվածներին» և խոսել նրանց մասին, իսկ քրիստոնյա հույները՝ Աստծո մասին խոսողներին և Աստծո խոսքի պաշտպաններին: Քրիստ. ավանդությունը չորրորդ Ավետարանի հեղինակին՝ Հովհաննես ավետարանչին մեծարել է «աստվածաբան» պատվանունով՝ Աստծո Բանի հավիտենական ծնունդի, Բանն Աստծո գաղափարը Քրիստոսի անձի հետ միացնելու և Մարդեղության խորհրդի բացահայտման համար:

Քրիստ. առաջին դարերում աստվածաբանել նշանակել է առհասարակ օրհնաբանել Աստծուն, խոսել նրա էության և ինքնության (հարաբերական իմաստով), սիրո և հոգածության մասին համաձայն հայտնության տվյալների, Աստվածաշնչի խոսքերի և մանավանդ՝ Քրիստոսի կյանքի, նրա պատգամած ճշմարտությունների, որոնք փոխանցվել են մարդկությանը առաքելական ավանդության միջոցով: Սակայն հետագայում Ա. դուրս է եկել իր պաշտամունքային և պարզ նկարագր. բնույթի սահմաններից և չի մնացել Աստծո մասին միայն հայտնության տվյալներով խոսելու համեմատաբար սահմանափակ շրջագծում: Եկեղեցու հայրերը, ելնելով գնոստիկյան (տես Գնոստիցիզմ) և քրիստ. աղանդների ու հերձվածների դեմ գաղափար. պայքարի անհրաժեշտությունից, սկսել են իմացական հայեցողությամբ պարզաբանել քրիստ. հավատը, փիլիսոփայությունից փոխառնելով վերլուծման եղանակներ, փաստարկված, տրամախոս. ոճ, եզրեր, բանաձևումներ: Քրիստ. ճշմարտությունները սկսել են սահմանվել, մեկնաբանվել, պաշտպանվել ընդդեմ հերետիկոս. մեկնաբանությունների, ժխտումների և այլափոխումների: Ա-յան հիմն. բովանդակությունը կազմել են քրիստոսաբանությունը և երրորդաբանությունը: Ստեղծվել են առաջին քրիստ. աստվածաբան. դպրոցները, որոնցից նշանավոր էին Ալեքսանդրիայինը և Անտիոքինը: Վերջիններս մեծ դեր են խաղացել արլ. և արմ. աստվածաբան. մտքի ձևավորման և զարգացման գործում: Ա-յան՝ եկեղեցու հայրերի մշակած եղանակն ունեցել է առավելապես ջատագով., քարոզխոս. և մեկնող. բնույթ: Արևմուտքում միջին դարերում, հատկապես սխոլաստիկայի ծաղկման շրջանում (XI– XIII դդ.) հույն դասական փիլիսոփաների, մասնավորապես Արիստոտելի մշակած փիլիսոփայության գիտ. և մեթոդաբան. տվյալների ազդեցությամբ Ա. ստացել է գիտ. առարկայի նկարագիր, դարձել ինքնուրույն գիտություն իր ներքին բաժանումներով և ճյուղավորումներով: Ա. գրավել է համալսարանական ուսման կենտր. տեղը, իսկ մյուս գիտությունները որակվել են որպես Ա-յան «աղախին»: XVI դ. Ռեֆորմացիայի արդյունքում քրիստոնեության մեջ ծնունդ առած բողոքականությունը սկիզբ է դրել բողոքական Ա-յանը՝ իր տարբեր հոսանքներով և ուղղություններով: Հայ Ա. հիմնականում հետևել է հայրաբանական շրջանի (II–V դդ.) մշակած Ա-յան տիպին՝ ունենալով գլխավորապես ջատագով. և հակաճառական բնույթ: Սկսած XIV դարից հայ Ա-յան մեջ երևան են եկել դպրոցական (սխոլաստիկ.) մտակառուցման ազդեցություններ: Գիտ. Ա-յան հայ մեծագույն ներկայացուցիչը Գրիգոր Տաթևացին է, որը Հայաստանում տարածված՝ ժամանակի լատինադավան հոսանքի՝ ունիթորության դեմ պայքարել է իրենց իսկ զենքով և եղանակով: Հայոց գրերի գյուտից հետո, երբ Մեսրոպ Մաշտոցի, Սահակ Ա Պարթևի, Եզնիկ Կողբացու, Հովհաննես Ա Մանդակունու, Եղիշեի և այլոց ջանքերով ստեղծվել է աստվածաբան. թարգման. և ինքնուրույն հարուստ գրականություն, ձևավորվել է հայ աստվածաբան. միտքը. նպատակն էր հեթանոսության և զրադաշտականության հերքումը, քրիստ. կրոնի սկզբունքների հիմնավորումը, աղանդավորության (մանիքեություն, մծղնեություն, պավլիկյաններ, արիոսականություն, նեստորականություն, թոնդրակեցիներ ևն) դեմ պայքարը: Քաղկեդոնի ժողովից հետո մեծ կարևորություն է ստացել քաղկեդոնականության դեմ պայքարը, Հայ և Հույն, Հայ և Կաթոլիկ եկեղեցիների միության փորձերին դիմագրավելը, Հայ եկեղեցու ծիսադավան. ինքնուրույնության և անկախության պահպանումը: Ասպարեզ են եկել հայ աստվածաբան. մտքի խոշոր ներկայացուցիչներ Ստեփանոս Սյունեցին, Մաթուսաղան, Խոսրովիկ Թարգմանիչը, Հովհաննես Գ Օձնեցին, Հովհաննես Սարկավագը, Անանիա Սանահնեցին, Ներսես Շնորհալին, Ներսես Լամբրոնացին, Գրիգոր Տաթևացին և ուր.: Նոր շրջանի հայ նշանավոր աստվածաբաններն են Ա. Տեր-Միքելյանը, Կ. Տեր-Մկրտչյանը, Մ. Օրմանյանը (տես նաև Աստվածաբանական-դավանաբանական գրականություն): Ա. բաժանվում է երեք մեծ ճյուղի՝ տեսական, պատմական, գործնական, որոնք իրենց հերթին ունեն ներքին բաժանումներ: Տեսական Ա. ստորաբաժանվում է երկու մասի՝ վարդապետական կամ դավանաբանական Ա. (կոչվում է նաև ուղղակի դավանաբանություն) և ջատագովական Ա.: Վարդապետական Ա-յան առարկան են կազմում քրիստ. հավատի էական տարրերը, հիմն. սկզբունքները, որոնք եկեղեցու կողմից ճանաչված են որպես հավատի կանոն կամ դավանանք: Վարդապետական Ա. գիտություն է եկեղեցու վարդապետած ընդհանուր հավատալիքների մասին: Նպատակն է ներկայացնել քրիստ. հավատի ճշմարտությունը, իմացական հայեցողության եղանակով վերլուծել հայտնության տվյալները՝ սուրբգրային և եկեղեց. ավանդության հիման վրա, բացատրել աստվածային տնօրինության իմաստը և այն ներկայացնել որպես ժամանակի ու տարածքի մեջ նյութավորված օրինաչափությունների որոշակի համակարգ: Վարդապետական կամ դավանաբան. Ա. ունի իր առարկաները. իմացաբանական Ա., աստվածագիտություն, երրորդաբանություն, արարչագիտություն, մարդաբանական Ա., քրիստոսաբանություն և փրկագործություն, մարեմաբանություն, հոգիաբանություն (ուսմունք Սուրբ Հոգու էության մասին), եկեղեցաբանություն, խորհրդագիտություն, շնորհաբանություն, վախճանաբանություն: Գրիգոր Տաթևացին իր «Գիրք հարցմանցի» «Յաղագս աստուածաբանական եղանակած» ենթավերնագրի ներքո վարդապետական Ա. բաժանել է չորս հիմն. մասի. ա. տպավորական, բ. պատճառաբանական, գ. նշանական (սիմվոլիկ), դ. խորհրդական (միստիկ): Այս չորս բաժանումներից բացի, Գրիգոր Տաթևացին, հետևելով Գրիգոր Նազիանզացուն, Ա. բաժանել է ևս երկու մասի («դրութիւն», «բացաբարձումն»)՝ դրականի և ժխտականի, որոնցից յուրաքանչյուրն իր հերթին՝ երկու ենթամասերի: Դրական Ա. («կա և անվանվում է», «չկա և անվանվում է») իր մեջ բովանդակում է տպավորականը, պատճառաբանականը և նշանականը, որոնք հայտնության հիման վրա տալիս են Աստծո, Ս. Երրորդության անձերի, որպես Լույս, Կյանք, Սեր ևն, որակումները, ինչպես նաև՝ Աստծուն վերագրում առարկաներ կամ հատկություններ, որոնք իրականում չկան («Աստծո մատը», «Աստված հանգստացավ» ևն): Ժխտական Ա-յան մեջ մտնում է խորհրդականը («կա և չի անվանվում»), որն Աստվածությունը բնորոշում է անսկիզբ, անվախճան, անպարագիծ, ոչ միտք, ոչ խոսք և այլ որակումներով: Ա-յան չորրորդ եղանակն իր մեջ մեկտեղում է դրականն ու ժխտականը («չկա և չի անվանվում»): Առաջնորդվելով Դիոնիսիոս Արիոպագացու վարդապետությամբ՝ Գրիգոր Տաթևացին հաստատում է, որ աստվածաբանելու բարձրագույն եղանակը խորհրդականն է, որն անճառելի է ու անիմանալի, բացառում է ամեն տեսակ միտք, խոսք ու պատկեր, պաշտամունքն իրականացնում է կատարյալ լռության մեջ: Ջատագով. Ա-յան նպատակն է հիմնավորել քրիստ. հավատի ճշմարտությունը և ուղղափառությունն ընդդեմ հերքումների, աղանդավոր. և հերձվածող. աղավաղումների, ինչպես նաև ընդդիմանալ մեկ այլ կրոնի: Ա-յան նախն. նկարագիրը եղել է ջատագով., իսկ ջատագովությունն ունեցել է ժխտողական բնույթ՝ ուղղված լինելով այս կամ այն աղանդի դեմ («Ընդդէմ հրէից», «Ընդդէմ Մարկիոնի», «Ընդդէմ Կելսոսի», «Եղծ աղանդոց» ևն): Ներկայումս ջատագով. Ա. հետևում է դրական մեթոդաբանությանը և կրել է բովանդակային փոփոխություններ: Ջատագով. Ա. կենտրոնացել է այնպիսի հիմնահարցերի շուրջ, ինչպիսիք են մարդկային ճանաչողության արժեքը, մարդու դերը արտաքին իրականության, հավատի ընկալման և մեկնաբանման մեջ, ժամանակակից գիտ. առաջադիմությունից եկած առարկությունները ևն: Ա-յան այս բնագավառը այլևս չի զբաղվում լոկ ջատագովելով, այլ որպես իր առանցքային նպատակադրումներից է ընկալում ջատագովելու հետ միասին նաև հավատի նկատմամբ մարդու դիրքը իմացաբանորեն և մեկնողաբանորեն հիմնավորելու պահանջը: Պատմական Ա. ուսումնասիրում է քրիստ. հավատի ծագման, տարածման, մարդկանց և հասարակությունների կյանքում գործնական դրսևորման հարցեր, եկեղեցու ծագումը, զարգացումը և ժամանակակից վիճակը, դավան. բանաձևումների ձևավորման, պաշտամունքի, ծեսի, արարողությունների ծագման և զարգացման ընթացքը, Աստվածաշնչի գրքերի կազմության, կանոնի, խմբագրության, բնագրային մեկնության և հարակից այլ հարցեր: Պատմ. Ա. ստորաբաժանվում է հետևյալ մասերի. Հին և Նոր կտակարանների ներածություն, դավանանքների պատմություն, եկեղեցու պատմություն, ծիսագիտություն, կանոնագիտություն, հայրաբանություն:

Գործնական Ա. բովանդակում է այն մեթոդներն ու միջոցները, որոնցով տեսականորեն ըմբռնված և պատմականորեն լուսաբանված քրիստ. հավատը կարող է փոխանցվել ժողովրդին և գործնականորեն կյանքի կոչել Քրիստոսի քարոզած ճշմարտությունները, քահանայագործության կատարման եղանակները: Տեսական ճշմարտությունն ու պատմ. երևույթն ընթացք են և միջոց քրիստ. հավատը գործնականորեն արտահայտելու, գիտակց. մտքով, պատասխանատվության զգացումով և անձն. վկայությամբ ապրելու համար: Գործն. Ա-յան ստորաբաժանումներն են հովվական Ա., բարոյագիտությունը կամ բարոյական Ա., քարոզխոսությունը:

Գրկ. Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Տեր-Միքելյան Ա., Աստվածաբանական գիտութիւնները, «Արարատ», 1893, դ 6–8: Թոփճյան Հ., Ի՞նչ է արդի աստուածաբանութիւնը, «Լոյս», 1905: Օրմանյան Մ., Հայոց եկեղեցին…, Ե., 1993: Գարեգին Ա, Համառոտ ձեռնարկ հովուական աստուածաբանութեան, 3 հրտ., Էջմիածին, 1996: Մեսրոպ Գ., Հովուական աստուածաբանութիւն Հայաստանեայց Ս. եկեղեցւոյ, Անթիլիաս, 1979:

ԱՍՏՎԱԾԱԾՆԻ ՏՈՆԵՐ, Մարիամ Աստվածածնին նվիրված եկեղեցական տոներ, որոնցից մեկը՝ Վերափոխումն ս. Աստվածածնի, Հայ եկեղեցու Տաղավար տոներից է: Մյուս տոներն են. Հղություն ս. Աստվածածնի (Յղութիւն ս. Աստուածածնի յԱննայէ), Ծնունդ ս. Աստվածածնի, Ընծայումն ս. Աստվածածնի (Երից ամաց Ընծայումն ի տաճարն), Ավետում, Գյուտ տուփի ս. Աստվածածնի, Գյուտ գոտու ս. Աստվածածնի: Հ ղո ւ թյ ո ւն ս . Ա ս տ վա ծ ա ծն ի, Աստվածածնի մոր՝ Աննայի հղության հիշատակության տոնն է. բոլոր Արլ. եկեղեցիները նշում են դեկտ. 9-ին, իսկ Կաթոլիկ եկեղեցին՝ դեկտ. 8-ին: 1854-ին Կաթոլիկ եկեղեցին ընդունել է Աստվածածնի անարատ հղության վարդապետությունը, ըստ որի՝ Աստվածամոր ծնունդը, ինչպես Հիսուսինը, զերծ է եղել սկզբ. մեղքից: Մյուս եկեղեցիները մերժել են հավատի այդ նոր վարդապետությունը: Ծնունդ ս. Աստվածածնի, անշարժ տոն է: Հայ եկեղեցին նշում է XIII դարից սկսած, սեպտ. 8-ին: Ընծայումն ս. Աստվածածնի, երեքամյա Մարիամին, իբրև ուխտի զավակի, իր Հովակիմ և Աննա ծնողների կողմից Տաճարին ընծայելու հիշատակության տոնն է: Սկզբնապես Հայ եկեղեցին չի ունեցել Ընծայման կամ Նվիրման տոն, բայց սկսած XVI–XVII դարերից, հետևելով Հույն և Լատին եկեղեցիների սովորությանը, մտցրել է Տոնացույց և նշում է անփոփոխ՝ նոյեմբ. 21-ին:

Ավետում, Ավետման տոն, Գաբրիել հրեշտակապետի՝ Մարիամ Աստվածածնին Ավետիս բերելու հիշատակի օրն է: Հրեշտակապետը լուր բերեց Տիրամորը, թե Աստծո Որդին իրենից պետք է մարմնանա Սուրբ Հոգու զորությամբ և անարատ հղությամբ: «Եվ հրեշտակը նրան ասաց. «Մի վախեցիր, Մարիամ, որովհետև Աստծուց դու շնորհ գտար: Եվ ահա դու կըհղիանաս և կծնես մի որդի ու նրա անունը Հիսուս կդնես» (Ղուկ. 1.30–31): Այդ օրը նաև Քրիստոսի Մարդեղության տոնն է: Ավետման տոնը Հայ եկեղեցին նշում է անփոփոխ՝ ապրիլի 7-ին: Եթե այդ տոնը նույնիսկ Մեծ պահքին զուգադիպի, եկեղեցու սուգի և ապաշխարության ձևերն ընդհատվում են (նախկինում Ավետման տոնը, եթե Մեծ պահքին էր համընկնում, հետաձգվում էր ս. Զատկի չորրորդ օրվան): Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիները, Ս. Ծնունդը դեկտ. 25-ին նշելով, Ավետումը մարտի 25-ին են կատարում: Գյուտ տուփի ս. Աստվածածնի, Տիրամոր հիշատակության տոների շարքում ուշ շրջանում ավելացել են նրան պատկանած իրերի հայտնությանը նվիրված տոներ: Դրանցից մեկն է ս. Կույսի տուփի գյուտի տոնը: Ըստ ավանդության, երկու հույն իշխանազուն եղբայրներ, Երուսաղեմ ուխտի գնալով, լսում են, որ Գալիլիա անունով գյուղում մի հրեա կնոջ տանը հրաշքներ են կատարվում: Հետաքրքրվելով, մտնում են տուն և տեսնում մի տուփ, որը պատկանել է Աստվածամորը: Հասնելով Երուսաղեմ՝ պատրաստել են տալիս ճիշտ նույն տուփի մի ուրիշ օրինակ և վերադարձին, կրկին մտնելով հրեա կնոջ տուն, աննկատ փոխում են տուփերը և իսկականը տանում Կ. Պոլիս: Բյուզ. Լևոն կայսրի օրոք (457–474) մեծ թափորով ու պատվով այն զետեղում են Կ. Պոլսի Ս. Աստվածածին եկեղեցում: Հույները հուլիսի 2-ին հատուկ տոն են հաստատում ի հիշատակ տուփի գյուտի: Հայ եկեղեցին այս տոնը նշում է XVIII դարից, երբ այն ընդգրկվել է Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի 1774-ին հրատարակած և բարեփոխած Տոնացույցի մեջ: Տոնակատարվում է Հոգեգալստյան հինգերորդ կիրակի օրը, հունիսի 14-ից հուլիսի 18-ը: Գյուտ գոտու ս. Աստվածածնի, Տիրամորը պատկանած իրերի հայտնությանը նվիրված տոներից: V դ. սկզբին, բյուզ. Արկադիոս կայսրի օրոք (395–409) Երուսաղեմում գտնվել է Աստվածամոր գոտին, որը հանդիսավորությամբ տարվել է Կ. Պոլիս, պահվել Ս. Աստվածածին եկեղեցում ու պաշտամունքի առարկա դարձել: Դրանից հետո հույները օգոստ. 31-ին սկսել են ս. Աստվածածնի գոտու հայտնության տոնը կատարել: Հայ եկեղեցին մինչև XVIII դ. այս տոնը չի նշել: Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսը 1774-ին հրատարակած Տոնացույցում ընդգրկել է այդ տոնը, որը յոթ օրվա շարժականությամբ նշվում է օգոստ. 26ից սեպտ. 1-ը հանդիպող կիրակի օրը: Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.2, 2-րդ պատկերը:

Արտաշես Ղազարյան

ԱՍՏՎԱԾԱՇՆՉԱՅԻՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ Հայաստանի (ՀԱԸ), միջեկեղեցական կազմակերպություն: Նպատակն է Աստվածաշնչի արևելահայերեն թարգմանությունն ու հրատարակումը՝ առանց մեկնությունների ու դավանաբան. ծանոթագրությունների, և նրա տարածումը: Ստեղծվել է 1991-ին: Աստվածաշնչային առաջին ընկերությունը հիմնադրվել է 1710-ին, Գերմանիայում՝ ժողովրդին հասկանալի լեզվով և մատչելի գնով Աստվածաշունչ մատակարարելու նպատակով: XIX դ. սկզբին աստվածաշնչային ընկերություններ են ստեղծվել Անգլիայում, Ամերիկայում, Ռուսաստանում և այլ երկրներում: Բրիտանական աստվածաշնչային ընկերությունը Աստվածաշունչը տարածել է ոչ միայն Անգլիայում և բրիտ. մյուս երկրներում, այլև ամբողջ աշխարհում՝ տվյալ երկրի ժողովրդի լեզվով: 1813-ին ստեղծված Ռուսաստանի աստվածաշնչային ընկերությունը Ռուս. կայսրության տիրապետության տակ գտնվող բոլոր ժողովուրդների լեզուներով Ս. Գիրք և կրոն. գրականություն է տպագրել ու բաժանել: Ռուս. կայսրության տարբեր ազգերի հոգևոր առաջնորդներ անդամակցել են Ռուս. աստվածաշնչային ընկերությանը և աջակցել նրա գործունեությանը: Հայոց կաթողիկոս Եփրեմ Ա Ձորագեղցին (1809–30) դարձել է այդ ընկերության փոխնախագահներից մեկը: Մինչև XIX դ. 1-ին քառորդը Ռուս. և Բրիտ. աստվածաշնչային ընկերությունները համատեղ հազարավոր օրինակ հայ. (գրաբար և աշխարհաբար), ինչպես նաև հայատառ թուրք. Աստվածաշունչ և նրա առանձին մասեր են տպագրել ու զեղչ գներով, երբեմն էլ՝ անվճար, բաժանել ժողովրդին: Աշխարհի բոլոր աստվածաշնչային ընկերությունների միջև հարաբերությունների սերտացման և նրանց ջանքերի համատեղման անհրաժեշտությունը ծնունդ է տվել աստվածաշնչային ընկերությունների շարժման: 1946-ին ստեղծված Միացյալ աստվածաշնչային ընկերությունը, որպես մասնագիտացված կազմակերպություն, աշխարհի 200-ից ավելի աստվածաշնչային ընկերություններին և գրասենյակներին, այդ թվում՝ ՀԱԸ-ին, հնարավորություն է ընձեռում օգտվելու իր մասնագետների՝ լեզվաբանների, հրատարակիչների, թարգմանիչների, ինչպես նաև տպարանների ուղղակի կամ անուղղակի ծառայություններից: ՀԱԸ ընդգրկված է Եվրոպա-Միջին Արևելք տարածաշրջանի կազմում, որի աշխատանքները համակարգվում են Անգլիայի Քրոլի քաղաքում գործող տարածաշրջանային կենտրոնի գրասենյակում: ՀԱԸ մասնակցում է տարածաշրջանային տարբեր բնույթի ժողովների ու խորհրդակցությունների, ութ տարին մեկ՝ Միացյալ աստվածաշնչային ընկերության համաշխ. համագումարին, որը սահմանում է ընկերության գործունեության համընդհանուր սկզբունքները և երկկողմանի հարաբերություններ զարգացնում տարբեր երկրների աստվածաշնչային ընկերությունների հետ: ՀԱԸ ղեկավարում են Ազգային համագումարը (հրավիրվում է տարին մեկ) և հոգաբարձուների խորհուրդը՝ Ընկերության գլխ. քարտուղարի միջոցով: Ներկայումս ՀԱԸ-ի հոգաբարձուների խորհուրդը բաղկացած է յոթ հոգուց՝ չորսը՝ Հայ առաքելական, երկուսը՝ Հայ ավետարանական, մեկը՝ Հայ կաթողիկե եկեղեցուց: Հոգաբարձուների խորհրդի առաջին ատենապետն է եղել Ներսես արք. Պոզապալյանը: Ներկայիս ատենապետն է Եզնիկ եպս. Պետրոսյանը, փոխնախագահներն են Ներսես արք. Տեր-Ներսեսյանը՝ Հայ կաթողիկե եկեղեցուց, և վերապատվելի Ռընե Լևոնյանը՝ Հայ ավետարանական եկեղեցուց:

ԱՍՏՎԱԾԱՇՆՉԻ ԲԱՌԱՐԱՆՆԵՐ, Աստվածաշնչի մեջ հանդիպող դժվարհասկանալի բառերի, հասկացությունների և զանազան անունների բացատրական բառարաններ, որոնք տարածված էին միջնադարյան Հայաստանում: Ամենահինը (VI–VII դդ.) «Բառք եբրայեցւոց» բառարանն է, որը եբր-ից թարգմանվել է հուն. և հուն-ից՝ հայերեն: Պարունակում է, ըստ տարբեր ձեռագրերի, 900–1000 բառ: Համաձայն բովանդակության, այստեղ ստուգաբանվող բառերը բաժանվում են երեք հիմն. խմբերի. ա. անձնանուններ, մականուններ, կենդանիների, կուռքերի անուններ (Ադամ, Աբրահամ, Ամբակում, Բահաղ, Բերսաբե, Բեեղզեբուղ, Գերսամ, Դավիթ, Զաքարիա, Ստեփանոս, Քերովբե ևն), բ. տեղանուններ (քաղաքներ՝ Բաբելոն, Գաբավոն, լեռներ՝ Գաղաադ, Կարմեղոս, ձոր՝ Կեդրոն, անապատ՝ Սինա ևն), գ. ժողովուրդներ, ցեղեր, տոհմեր, աղանդներ, փառաբանական բառեր (ամովրհացիք, սադուկեցիք, քաղդեացիք, փարիսեցիք, փերեզացիք, ալելուիա ևն): Այս կարգի բառերի մեծ մասը քաղված է ոչ թե Աստվածաշնչից, այլ եբր. կրոն. այլ գրքերից: Բառարանում տրված է անունների համառոտ ստուգաբանությունը (Դավիթ՝ «զորավոր ձեռն կամ սիրեցյալ», Եղիսաբեթ՝ «Աստուած իմ կամ երդումն», Յովնաթան՝ «տուր կամ առավելագոյն», Իսահակ՝ «ծիծաղ կամ խնդութիւն», Սամսոն՝ «արեգակն նոցա կամ փրկութիւն»): Եբր. հատուկ անուններից զատ «Բառք եբրայեցւոց» բառարանում տրվում է նաև Նոր կտակարանում առկա հուն. ծագում ունեցող բառերի կամ անունների ստուգաբանությունը (Պետրոս՝ «քար, վեմ», Պողոս՝ «փոքր կամ զարմանալի» ևն): «Բառք եբրայեցւոց»-ը հայ միջնադարյան բառարանագրության վաղագույն այբբենական բառարաններից է: Բացառիկ էր նրա դերը միջնադարի հայ վանական դպրոցներում Աստվածաշնչի ուսումնասիրման ընթացքում՝ իբրև աշակերտների մշտական և գործածական ձեռնարկ: XVII դ. կեսից երևան են եկել Աստվածաշնչի այլ որակի բացատր. բառարաններ՝ հիմնըված «Բառք եբրայեցւոց»-ի վրա: Այս շրջանից հայտնի է Աստվածաշնչի երեք բացատր. և մեկ հատուկ անունների բառարան: Բացատր. բառարանները չունեն այբբենական բառաշարք, այլ բաղկացած են մեծ ու փոքր առանձին բառացանկերից, որոնք բացատրում են Աստվածաշնչի այս կամ այն գրքի, երբեմն էլ առանձին գլուխների բառերը («Բառք ի գրոցն Ելիցն», «Բառք ի գրոց Թուոց», «Բառք ի գրոց մարգարէին Դանիէլի», «Գաղատացւոց գլխոյն» ևն): Այս կարգի բառարաններից է «Բառք Սուրբ Գրոց»-ը (Մատենադարան, ձեռ. դ 2292, 5132), որն ընդգրկում է ծիս. տեսակետից առավել գործածական աստվածաշնչյան գրքերի (Սաղմոսներից մինչև Նոր կտակարանի վերջը) բառերի բացատրությունները: Բառարանը պարունակում է շուրջ 1200 գլխաբառ: Նույն կառուցվածքն ունի «Լ ո ւ ծ ո ւ մ ն բ ա ռ ի ց յԱստուածաշունչ գրոց» բառարանը, որը XVII դ. կազմել է Երեմիա Մեղրեցին: Նախորդի վրա հիմնված այս բառարանը բաղկացած է 3700 գլխաբառից, մեկնություններն այստեղ բավական ընդարձակ են: Մյուս՝ «Այս բառք Աստուածաշունչ գրոց» բառարանը պարունակում է 1900 գլխաբառ, որից 1600-ը առկա է Երեմիա Մեղրեցու բառարանում: Ի տարբերություն իր նախորդների, այստեղ բառերը դասավորված են այբբենական կարգով: Բառարանում առկա են ընդարձակ, նկարագր. բացատրություններ՝ տրված հավալուսն (անապատի թռչուն է), ճնճղուկ, մանրագոր, հուշկապարիկ, միեղջերու և այլ գլխաբառերի դիմաց:

XVII դ. ստեղծվեցին «Յեբրայեցւոց, Քաղդեացւոց եւ Յունաց անուանց թ ա ր գ ման ո ւ թ ի ւն», «Մ ե կն ո ւ թ ի ւն անուանց յեբրայեցւոց լեզուէ ի հայ բարբառ» բառարանները, որոնք բովանդակում են Աստվածաշնչի հատուկ անունների համառոտ բացատրությունն այբբենական կարգով: Առաջին բառարանը, հրատարակված Ոսկան Երևանցու տպագրած Աստվածաշնչին կից (1666), տարածված լինելով հայաբնակ վայրերում, մուտք է գործել նաև վրաց. մշակույթ: Նրանից լայնորեն օգտվել է XVIII դ. վրաց բառարանագիր Սուլխան-Սաբա Օրբելիանին՝ Աստվածաշնչի համաբարբառ կազմելիս: Երկրորդ բառարանը՝ «Մեկնութիւն անուանց եբրայեցւոց»-ը, առաջին բառարանի 750 բառի դիմաց ունի 500 գլխաբառ: Այստեղ բացատրություններն ավելի համառոտ են: Երկու բառարաններն էլ հիմնված են «Բառք եբրայեցւոց» բառարանի վրա: Առկա են Աստվածաշնչում հանդիպող անունները՝ իրենց թեք ձևերով, որոնք եբր-ում ունեն մի քանի իմաստ. բերված են բառերի միայն գլխ. իմաստները, հազվադեպ՝ մյուս իմաստները: Երկու բառարանների հեղինակներն էլ աչքի են ընկնում եբր-ի, ասոր-ի, հուն-ի իմացությամբ և բառարանագր. հմտությամբ:

Ա. բ-ի լավագույն ավանդների հաշվառումով է կազմված Մխիթար Սեբաստացու «Բառարան յատուկ անուանց Աստուածաշունչ գրոց Հին եվ Նոր Կտակարանաց»-ը («Բառգիրք հայկազեան լեզուի», հ. 2, 1769): Այստեղ տրված է անվան ուղիղ և թեք ձևը, ինչպես նաև՝ եբր., հուն. ստուգաբանությունը:

Գրկ. Ամալյան Հ., Միջնադարյան Հայաստանի բառարանագրական հուշարձաններ (V–XV դդ.), Ե., 1966, էջ 143–154: Նույնի, Միջնադարյան Հայաստանի բառարանագրական հուշարձաններ (XVI–XVII դդ.), Ե., 1971, էջ 66–116: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976, էջ 1177–1242:

Հակոբ Քյոսեյան

ԱՍՏՎԱԾԱՇՆՉԻ ՀԱՄԱԲԱՐԲԱՌ, Համաբարբառ Սուրբ Գրոց (համաբարբառ՝ ասոր. da-mehallete – միախառնում, համախառնում բառի համարժեքը. սկզբնապես կիրարկվել է համապատասխանություն, միաձայնություն, ներդաշնակություն իմաստներով), ընդհանուր իմաստով՝ որոշակի կարգով կազմված բառարան-ցուցիչ, որի նպատակն է երևան բերել Աստվածաշնչի գրքերի միջև եղած փոխհամաձայնությունը և աստվածաշնչյան հասկացությունների ու բառերի՝ տարբեր համատեքստերում ունեցած ստույգ իմաստները: Ա. հ-ների պատմության մեջ վաղագույնը Տատիանոս Ասորու «Համաբարբառ Ավետարանն» է, որն ի հայտ է եկել (180) Ավետարանների վավերականությունը կասկածի տակ առնող աղանդավոր. գաղափարները մերժելու և Սուրբ գրոց ստուգությունը փաստելու հրատապ անհրաժեշտությամբ: Ընդ որում, Տատիանոսի նպատակն էր, ի տարբերություն բոլոր հետագա կազմողների, ոչ թե ապացուցել, որ չորս Ավետարանների միջև առկա է բովանդակային դաշնություն, այլ ի հայտ բերել նրանց «անհամաձայնությունները» և վերացնել դրանք: Ուստի նա փոխագուցել, միախառնել է չորսի բնագրերը՝ կազմելով մեկ Ավետարան (կոչվում է «Դիատեսարոն», բառացի՝ «Միախառնվածների Ավետարան»), որտեղ զանց են առնվել Ավետարանների նույնական հատվածները:

Տատիանոսի «Համաբարբառ Ավետարանը» մեզ չի հասել: Սակայն նրա մասին կարելի է ընդհանուր պատկերացում կազմել Եփրեմ Ասորու համապատասխան մեկնությունից, որի մեծ մասը պահպանվել և մեզ է հասել հայերեն թարգմանությամբ: Ենթադրվում է, որ գոյություն է ունեցել նաև Տատիանոսի «Համաբարբառ»-ի հայ. թարգմանություն: Ի տարբերություն Տատիանոսի, հետագայում կազմված ավետարանական համաբարբառների նպատակն էր ցույց տալ չորս Ավետարանների փոխհամաձայնությունն ու ամբողջականությունը: Այդ բնույթի առաջին համաբարբառը կազմել է III դ. հեղինակ Ամոն Ալեքսանդրացին (այդ մասին կա մի աղբյուր՝ Եվսեբիոս Կեսարացու՝ Կարպիանոսին հղած նամակը): Ամոն Ալեքսանդրացու կազմած Ա. հ-ում երեք Ավետարանների նույնաբնույթ հատվածները համադրված էին Մատթեոսի Ավետարանի հետ՝ խախտելով Ավետարանների բնագրային ձույլ ամբողջականությունը և սուրբգրային կանոնականությունը: Այդ գործը մեզ չի հասել ո՛չ բնագրով և ո՛չ էլ որևէ թարգմանությամբ: Հետևաբար հրամայական անհրաժեշտություն էր առաջացել ստեղծելու Ավետարանների կանոնականությունը փաստող առավել հարմար ձեռնարկ: Դա Եվսեբիոս Կեսարացու կազմածն էր, որ V դ. թարգմանվել է հայերեն: Բաղկացած է Կարպիանոսին հղած նամակից և 10 աղյուսակներից, որոնք կոչվում են կանոններ (Canones): Ի տարբերություն նախորդների, Եվսեբիոս Կեսարացին չորս Ավետարանները բաժանել է հատվածների և համարակալել: Ըստ այդմ, Մատթեոսի Ավետարանն ուներ 355, Մարկոսինը՝ 236, Ղուկասինը՝ 342, Հովհաննեսինը՝ 232 հատված, որոնք նշվում են այբուբենի տառերով. 10 կանոններից յուրաքանչյուրը ներկայացնում է համապատասխան հատվածների առանձին խմբեր: Եվսեբիոսի կանոնները զետեղված են գրեթե բոլոր գրչագիր Ավետարանների սկըզբում, ինչպես նաև՝ մի շարք հրատարակություններում (1710, 1729, 1740 ևն, Կ. Պոլիս): Եվսեբիոս Կեսարացու Համաբարբառի շնորհիվ մեկընդմիշտ ապահովվել է Ավետարանների կանոնական անձեռնմխելիությունը: IV–V դդ. երևան եկավ եվսեբյան համաբարբառի մի տարբերակ: Այստեղ համաբարբառային կանոնները զետեղված էին ոչ թե Ավետարանների սկզբում, այլ յուրաքանչյուր էջի ստորին լուսանցքում: Մասնագետների կարծիքով, լուսանցային կանոններն ունեն ասոր. ծագում: Դրանք գալիս են Ավետարանի պեշիտտոյական կանոնից և Աստվածաշնչի՝ ասոր-ից հայերեն առաջին թարգմանության վաղագույն վկայություններ են: Ի տարբերություն հուն. (որտեղ իշխում են եվսեբյան 10 կանոնները) և ասոր. ձեռագրերի (որտեղ տիրապետող են լուսանցային կանոնները), հայերեն գրչագրերի ճընշող մեծամասնության մեջ դրանք հանդես են գալիս միասնաբար: Սա ցույց է տալիս հայերեն Աստվածաշնչի ասոր-ից և հուն-ից թարգմանված լինելը: Այսպիսով եվսեբյան և լուսանցային կանոններն այդ երկու թարգման. ավանդույթների անառարկելի վկայությունն են: Դրանք նպաստում են հայերեն Աստվածաշնչի բնագրի և կանոնի ուսումնասիրմանը: XIII դ. հայերեն գրչագիր Աստվածաշնչերում գոյություն ունի մեկ այլ կարգի համաբարբառ, որը կապ չունի ո՛չ եվսեբյան կանոնների, ո՛չ էլ, առավել ևս, ասորա-պեշիտտոյական հատվածումների հետ: Այս Ա. հ. ունի աղյուսակի կերպարանք, որտեղ տրված են տվյալ Ավետարանի հատվածումների բովանդակությունն արտահայտող խորագրեր և դրանց դիմաց՝ 4 բնագրերի համապատասխանությունը ցույց տվող թվահամարներ.

Սկիզբն գլխոց Ավետարանին որ ըստ Մատթեոսի	Մատթ.	Մարկ.	Ղուկ.	Հովհ.
Վասն մոգուց	ա	–	–	–
Վասն կոտորածի մանկանցն	բ	–	–	–
Վասն յառաջընթաց քարոզութեանն Հովհ. Մկրտչի	գ	–	ե	–
Վասն վարդապետութեան Փրկչին	դ	–	–	–
Վասն երանութեան	ե	–	ժէ	–

Այս համաբարբառը վերագրվում է XII–XIII դդ. մատենագիր Գևորգ Սկևռացուն: Սակայն լիովին ինքնուրույն գործ չէ: Այն խմբագրումն ու լրացումն է 909-ին ընդօրինակված (Մատենադարան, ձեռ. դ 6202) ձեռագիր Ավետարանի գլխակարգության: Համաձայն նորագույն ենթադրության, գլխակարգություններն ու Աստվածաշնչի նախադրությունները (որոնք դարձյալ կապվում են Գևորգ Սկևռացու անվան հետ) իրականում թարգմանություններ են՝ կատարված թերևս իր՝ Գևորգ Սկևռացու ձեռքով: Եթե տատիանյան, ամոնյան, եվսեբյան Ա. հները սահմանափակված էին չորս Ավետարաններով և ցույց էին տալիս միայն նրանց համաձայնությունը՝ բացառելով համեմատական քննության հնարավորությունը, ապա IV դ. մատենագիր Եվթաղ Ալեքսանդրացու հորինած «Բովանդակութիւնք աստուածեղեն վկայութեանց» երկը նպատակ ուներ հաշվառել և ճըշտել Պողոս առաքյալի 14 թղթերի մեջ Հին կտակարանից բերված վկայությունները: Երկը հայերեն է թարգմանվել V դ.: Բաղկացած է 2 ցուցակից: Ա ցուցակում արտացոլված է վկայությունների քանակն ըստ թղթերի, և որ աղբյուրներից են դրանք քաղվել: Օր., Հռոմայեցվոց թղթի համար ասվում է, թե վկայությունների ընդհանուր քանակը 48 է, որից հետո նշվում են Հին կտակարանից բերված վկայություններն ըստ Ս. Գրքի կանոնի. Արարածոց գրքից՝ 6, Ելից գրքից՝ 3, Ղևտացվոց գրքից 1 վկայություն ևն: Բ ցուցակում մեկտեղված են Ա ցուցակում հիշատակված վկայությունների բնագրերը, որոնք արտացոլված են պողոսյան թղթերի լուսանցային մասերում՝ իրենց բնագրային հերթագայությամբ: Ըստ այսմ, Հռոմայեցվոց թղթում առաջին վկայությունը Ամբակումից է, երկրորդը՝ Եսայուց, երրորդը՝ Սաղմոսից ևն: Աղբյուրագիտ. առավելությամբ հանդերձ եվթաղյան «Բովանդակութիւնք»-ը, սակայն, զուրկ էր բանասիր. հեռանկարից, որովհետև այնտեղ բերված էր միայն վկայված բնագրի բովանդակությունը, ինչը հնարավորություն չէր տալիս այն գտնել իր տեղում: Այս խնդիրը մասամբ լուծվեց XIII դ., ֆրանսիացի դոմինիկյան գիտնական Հուգոնի (1200– 1263) ջանքերով: Վուլգատայի (Ս. Գրքի լատ. թարգմանությունը) մեջ սպրդած լեզվական սխալները վերացնելու նպատակով նա ծրագրել և կյանքի է կոչել բառարանային համաբարբառի գաղափարը, որը հիմնվում էր ոչ թե պարբերությունների կամ նախադասությունների, այլ բառերի հաշվառման և բաղդատման սկզբունքի վրա: «Համաբարբառ Սուրբ Գրոց» խորագրով աշխատությունում նա մեծ գլուխները բաժանել է յոթ, իսկ կարճերը՝ ավելի քիչ թվով հատվածների: Սա հնարավորություն էր տալիս վկայված բառը կամ նախադասությունը գտնել իր տեղում: XV դ. իսպանացի գիտնական Հովհաննես Սեգովացին, ի տարբերություն Հուգոնի, իր աշխատության մեջ ներմուծել է նաև լատ-ի բառամասնիկներ, որոնք հնարավորություն էին տալիս ճշտելու տվյալ բառի՝ տարբեր տեղերում ունեցած նրբիմաստները և դրա շնորհիվ լուծելու տվյալ պարագային աստվածաբան. բնույթի խնդիրներ՝ կապված հույների և լատինների մեջ արծարծված Ս. Հոգու բխման (Filioque) դավան. հարցի հետ: Ժամանակի ընթացքում հուգոնյան Ա. հ. ավելի է կատարելագործվել: Եթե նրա կատարած գլխաբաժանումն անփոփոխ պահպանվել է մինչև այսօր, ապա ներքին հատվածումները վերածվել են առավել մանր բաժանումների՝ տնատումների: Աստվածաշնչի այսօրվա տնատումները կապված են XV դ. հրեա րաբունի Իսահակ Նաթանի անվան հետ: Նա 1437–45-ին կազմել է եբր. համաբարբառ՝ հիմնված Աստվածաշնչի եբր. կանոնի՝ իր կատարած տնատումների վրա: Սա հնարավորություն էր տալիս բառն անմիջապես գտնել համապատասխան տեղում: Այդ գլխաբաժանումներն ու տնատումները ժամանակի ընթացքում տարածվեցին և սովորական դարձան Աստվածաշնչի՝ բոլոր լեզուներով իրականացված հրատարակությունների համար: Հուգոնյան գլխաբաժանումները XIII դ. վերջից սկսած մուտք են գործել նաև Աստվածաշնչի հայերեն ձեռագրերի մեջ՝ «Ֆրանկաց գլուխներ» անվան տակ: Այս նշումները կրող հնագույն գրչագրերը Մատենադարանի դ 179 (1292), դ 180 (1295) ձեռագրերն են, որոնցից 2-րդը ընդօրինակվել է Կիլիկիայի Հայոց Հեթում Բ արքայի պատվերով: Հայերեն Աստվածաշնչի կարգավորման մյուս փորձը կապված է XVII դ. հեղինակներ Ղազար Բաբերդացու և Ոսկան Երևանցու անվան հետ: Մատենադարանի դ 351 ձեռագիրը (1619) Ղազար Բաբերդացու կարգավորած Աստվածաշունչն է, որտեղ գլխաբաժանումը թե՛ ըստ հայկականի է և թե՛ ըստ լատ-ի: Ի տարբերություն Հեթում Բ-ի, լուսանցքներում ավելացրել է նաև գլուխների հուգոնյան հատվածումներն ու նաթանյան տնատումները: Ղազար Բաբերդացու հետևողությամբ Ոսկան Երևանցին Ամստերդամում 1666-ին հրատարակած Աստվածաշնչին կցել է «Ցանկ վկայութեանց»-ը, որտեղ նշված է, թե Հին կտակարանի յուրաքանչյուր գրքից քանի մեջբերում կամ հիշատակություն կա Նոր կտակարանում: Այս ցանկը նույնությամբ վերատպվել է 1668-ին Ամստերդամում հրատարակված Նոր կտակարանում: Ա. հ. են կազմել Անանիա Արզրումեցի Ալլահվերդյանը (1709), Բաղդասար դպիր Կ. Պոլսեցին (1753): Բառարանային համաբարբառի մեկ այլ օրինակ է «Բուրաստան խնկոց»-ը, որը կազմվել է XIX դ. (նախքան 1824-ը), և 1848-ին Զմյուռնիայում հրատարակված «Համաբարբառ կամ ցանկ նմանաձայն բառից Նորոյ Կտակարանի» աշխատությունը: Այս Ա. հ. հիմնված է Հովսեփ վրդ. Տեր-Ավագյան Արցախեցու կազմած Ա. հ-ի վրա, որը մեզ չի հասել: Ա. հ-ների մեջ իր գիտ. մակարդակով և համակարգվածությամբ լավագույնը Երուսաղեմի միաբան Թադեոս վրդ. Աստվածատուրյանի կազմածն է (հրտ. 1895): Այն ցայսօր էլ լայնորեն օգտագործվում է ինչպես սուրբգրային, այնպես էլ առհասարակ հայագիտ. ուսումնասիրություններում: Առկա է նաև աշխարհաբար (արևմտահայերեն) Աստվածաշնչի համաբարբառը (1963, Բեյրութ): Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.2, 4-րդ պատկերը:

Գրկ. Էսապալյան Պ., Տատիանի Համաբարբառն և հայերէն Աւետարաններու առաջին թարգմանութիւնը, Վնն., 1937: Անասյան Հ., Հայ համաբարբառային գրականությունը և հայ մատենագրության համաբարբառը (աղբյուրաբանական և բնագրաքննական ուսումնասիրություն), «Էջմիածին», 1972:

Հակոբ Քյոսեյան

ԱՍՏՎԱԾԱՇՈՒՆՉ, Աստվածաշունչ մատյան, Սուրբ Գիրք, Գիրք գրոց, Աստծո խոսք, Կենաց խոսք, Աստծո հայտնությունը մարդկությանը, նրա խոսքերի, պատվիրանների, օրենքների, իմաստության, կանխասացությունների, երախտիքների, գործերի և փրկչական ծրագրի ամբողջությունը: Քրիստոնյաների նվիրական ու սրբազան գիրքը: Աստվածաշունչ գրքերը շնորհվել են մարդկությանը շուրջ 1500 տարիների ընթացքում՝ Սուրբ Հոգու ներշնչանքով և նրա իսկ կողմից ընտրված շուրջ 40 մատենագիր մարգարեների, ավետարանիչների և առաքյալների ձեռամբ: Հայտնությունը մատենագրվել է Աստծո հրամանով (Բ Օր. 31.24–26, Հեսու 24.26 ևն)՝ ստուգիվ և անսխալաբար սերնդեսերունդ փոխանցելու նպատակով, որպեսզի «բոլոր մարդիկ փրկվեն և հասնեն ճշմարտության գիտությանը» (Ա Տիմ. 2.4), և որ «կատարյալ լինի Աստծու մարդը և պատրաստ՝ բոլոր բարի գործերի համար» (Բ Տիմ. 3.17): Ա. Աստծո և մարդկության փոխհարաբերության իսկական վկայարան է. այստեղ Աստված բացահայտում է իրեն (աստվածությունը, մշտնջենավորությունը, զորությունը, սրբությունը, հավատարմությունը, սերը), միջամտում մարդկանց կյանքին, ուխտ կնքում նրանց հետ: Սրբազան պատմություններում արձանագրվում է նաև մարդու և ժողովուրդների պատասխանը՝ «կյանքն ու մահը, բարին ու չարը» (Բ Օր. 30.15) ազատ կամքով ընտրելու փրկչական խորհրդի լույսի ներքո: Ա. դավանանքի, աստվածաբանության, եկեղեցու ընդհանրական (7 խորհուրդներ, ծես, Պատարագ ևն, ինչպես նաև պաշտամունքի առարկաներ՝ մյուռոն, խաչ ևն), հավատացյալների առանձնական (պահք, աղոթք, ողորմություն և բարեպաշտություն) աստվածապաշտության աղբյուրն է: Ա. մարդկության բազմադարյան գրականության և մշակութ. ժառանգության գլուխգործոցն է, համաշխ. քաղաքակրթության ընթացքն ուղենշած և առավել ներգործուն ազդեցություն ունեցած գիրքը: «Աստվածաշունչը» իբրև հատուկ անուն բնորոշ է միայն հայերին և փոխառված է Նոր կտակարանից, որտեղ Պողոս առաքյալն այն օգտագործել է իբրև ածական. «Աստծու շնչով գրված ամեն գիրք» (Բ Տիմ. 3.16, գրաբարում՝ «Ամենայն գիրք աստուածաշունչք»): Քրիստ. մյուս եկեղեցիներում գործածվող Biblia բառը փոխառված է հունարեն τα βιβλια-ից, որը թեև բառացի նշանակում է գրքեր, սակայն հավաքական՝ մեկ գրքի իմաստ ունի, ինչպես բովանդակ Ա-ի պարագան է: Կազմված լինելով 75 տարաբնույթ ու ավարտուն գրքերից, գրված տարբեր լեզուներով (եբրայերեն, հունարեն, մասամբ՝ արամեերեն), տարբեր քաղաքակրթություններում ու ժամանակաշրջաններում, այդուհանդերձ, աստվածաշնչական գրքերը կուռ ու ամբողջական միասնություն են և ներդաշնակորեն լրացնում են միմյանց:

Սուրբ Գրքի աստվածաշնչականությունը, այսինքն՝ աստվածային ծագումը նրա գլխավոր ու կարևորագույն առանձնահատկությունն է, ինչը պայմանավորում է նրա անառարկելի հեղինակությունը, տարբերությունը մյուս բոլոր գրական ստեղծագործություններից և հարատևությունը. «Երկինք և երկիր պիտի անցնեն, բայց իմ խոսքերը չպիտի անցնեն» (Մատթ. 24.35): Աստվածաշնչականությունն օժտված է արտաքին և ներքին հավաստի նշաններով: Արտաքին նշանը Աստծո և եկեղեցու նկատմամբ տածած այն հավատն է, որը մարդը, ըստ Ներսես Շնորհալու, «Սուրբ Գրքում գրված խոսքերը, որոնք Սուրբ Հոգին խոսեց մարգարեների, առաքյալների և եկեղեցու վարդապետների բերանով, սուտ և առասպել չի համարում, այլ հավատում է, որ ճշմարիտ և ուղիղ են, որպես թե իր աչքերով է տեսնում այն բոլորը, ինչ եղել է, պիտի լինի, և որ է» («Թուղթ ընդհանրական», 1991, էջ 34): Այս է վկայում նաև Հավատո հանգանակի՝ Սուրբ Հոգուն վերաբերող բանաձևումը: Աստվածաշնչականության ներքին ապացույցներն ի հայտ են գալիս գրքի վեհասքանչ ու պարզ ոճի, բովանդակության, հեթանոս. բարքերի հետ ընդհանրության եզր և նախադեպ չունեցող բարոյականության, պատմ. փաստերի հավաստիության, իմաստության, բուժելու, մխիթարելու, սիրով տոգորելու զորության և առինքնող ճշմարտության մեջ: Այս առումով առանձնակի տպավորիչ են սուրբգրային մարգարեությունները: Աստված ինքն է բացահայտում մարգարեությունների շնորհման նպատակը. «Քեզ պատմվեց մինչև այժմ կատարվածը, դեռ չեղած՝ դրանց մասին լուր տվի քեզ, որպեսզի երբեք չասես, թե՝ «դրանք իմ կուռքերը կատարեցին» (Եսայի 48.5, տես նաև 46.9–10, Թվեր 23.19): Հիսուս Քրիստոսի առաջին գալստյան, Իսրայելի պատժի, հեթանոսների դարձի, եկեղեցու հիմնադրման, Պաղեստինում Իսրայելի վերջնական հաստատման, վերջին ժամանակների բարքերի անկման, գիտատեխնիկական առաջընթացի մասին մարգարեությունները Հովհան Ոսկեբերանի բնորոշմամբ «համոզում են հրաշքից ոչ պակաս»: Այս, ինչպես նաև անտեսանելի աշխարհն ու մարդու սրտի առեղծվածային խորքերը մտահայելու, մարդկային ամենանվիրական զգացմունքներին և հարցադրումներին (որտեղի՞ց ենք, ո՞ւր ենք գնում, որտեղի՞ց են մահը, այս աշխարհի չարն ու տառապանքը, ո՞րն է կյանքի իմաստը ևն) արձագանքելու շնորհիվ Սուրբ Գիրքը եղել և մնում է աշխարհի ամենաընթերցվող ու ամենաշատ հրատարակվող գիրքը: Կանոնը սահմանում է գրքերի հեղինակության զանազան աստիճանները, կազմում նրանց ցանկը և մերժում հինկտակարանային և նորկտակարանային ժամանակներում ի հայտ եկած, ձևով սուրբգրային գրքեր հիշեցնող, կեղծ գրվածքները: Վաղ քրիստոնեությունում կանոնական, այսինքն աստվածաշունչ են ճանաչվել այն գրքերը, որոնք, ըստ Աթանաս Ալեքսանդրացու, «ծառայում են որպես փրկության աղբյուր, որոնց մեջ է միայն նախացուցված բարեպաշտության վարդապետությունը»: Եկեղեցու կողմից վավերացված կանոնական գրքերը հետագայում կոչվել են նաև նախականոն. այդպիսիք են Հին կտակարանի թվով 39 և Նոր կտակարանի բոլոր 27 գրքերը: Հին կտակարանի 39 գրքերը համապատասխանում են եբրայական կանոնին, որի մեջ ընդգրկված գրքերը հրեաները միավորել են առանձին գրքերի մեջ՝ կամենալով համապատասխանեցնել իրենց այբուբենի 22 տառերի թվին: Հին կտակարանի հունարեն Յոթանասնից թարգմանությամբ քրիստ. Ա-ի մեջ մտած գրքերը կոչվել են ոչ կանոնական, հետագայում նաև երկրորդականոն: Այս գրքերն աստվածաշունչ չեն, քանզի դրանց հեղինակները մարգարեներ չեն, և դրանք զերծ չեն առանձին սխալներից ու պատմ. անճշտություններից: Այդուհանդերձ եկեղեցու հայրերը կարևորել են այս գրվածքները՝ որպես խրատական և օգտակար հավատի շինության համար: Մերժված գրքերը, որոնք ճանաչվել են կեղծ ու վնասակար և չեն ընդգըրկվել Ա-ի մեջ, կոչվում են պարականոն գրքեր:

Ընդհանրական եկեղեցին երեք տիեզերական ժողովներում, զբաղված լինելով հրատապ խնդիրներով, առիթ չի ունեցել սահմանելու Ս. Գրքի կանոնը, ինչի պատճառով տարբեր եկեղեցիներ (աննշան տարբերություններով) ինքնուրույնաբար են մոտեցել այս (մասնավորապես երկրորդականոն գրքերի թվի և կանոնականության) հարցին: Հայոց կանոնը սկզբում կրել է ասորականի (որը թարգմանվել է անմիջապես եբրայերենից և պարունակել 39 հինկտակարանային նախականոն գրքեր) ու հունական Յոթանասնիցի ազդեցությունը և դարերի ընթացքում փոփոխվել: Հայ եկեղեցում առաջին պաշտոն. կանոնը սահմանվել է Պարտավի եկեղեցական ժողովում (768)՝ Սիոն Ա Բավոնեցի կաթողիկոսի նախագահությամբ: Սակայն մեզ է հասել այդ որոշման պատառիկը, ինչը թույլ չի տալիս ճշգրիտ պատկերացում կազմել միջնադարյան հայոց կանոնի մասին: Ներկայիս հայոց կանոնը բաղկացած է 75 գրքից. նախականոն գրքերի (Հին կտակարան՝ 39, Նոր կտակարան՝ 27) հարցում համաձայնելով քույր եկեղեցիների հետ՝ հայոց կանոնը տարբերվում է երկրորդականոն գրքերի հարցում: Հայոց ինը երկրորդականոն գրքերի (Ա Եզրաս, Հուդիթ, Տոբիթ, Մակաբայեցիների Ա, Բ, Գ, Իմաստություն Սողոմոնի, Սիրաք, Բարուք, ինչպես նաև Դանիելի մարգարեության և Եսթերի գրքի որոշ հավելումներ) վրա հունականը հավելում է մի գիրք, որը պարականոն է Հայ եկեղեցու համար: Իսկ կաթոլիկ կանոնը պարականոն է համարում հայկ. երկրորդականոններից Ա Եզրասի ու Գ Մակաբայեցիների գրքերը: Բողոքական եկեղեցիներն ընդունում են եբրայական կանոնի բոլոր 39 գրքերը և պարականոն համարում երկրորդականոնները: Աստվածաշնչական գրքերի գլուխների ժամանակակից բաժանումը 1240-ին ի մի է բերել ֆրանսիացի դոմինիկյան գիտնական Հուգոնը: Հայկ. ձեռագրերում լատ. Վուլգատայի օրինակով գլխաբաժանումների նորամուծության երախտիքը պատկանում է Հայոց Հեթում Բ արքային: Հին կտակարանի բաժանումը համարների կատարվել է XV դ.՝ Նաթան Եբրայեցու կողմից: XVI դ. Եվրոպայում առաջին անգամ Նոր կտակարանը (1551-ին), ապա և բովանդակ Աստվածաշունչը (1555) համարակալել է փարիզաբնակ գիտնական, տպագրիչ Ռոբերտ Սթիվենսը: XVII դարից սկսած այս նորամուծությունը թափանցել է հայկ. բնագրեր:

Ա-ի հիմնական բովանդակությունը: Սուրբ Գիրքը բազմաժանր, տարաբնույթ և բազմաբովանդակ գրքերի ժողովածու է (օրենք, տարեգրություն, պատմություն, վարք, մարգարեություն, իմաստություն, առակ, հոգևոր երգ, սաղմոս, փիլիսոփայական խորհրդածություն, Ավետարան, քարոզ, նամակ և հայտնություն) և աչքի է ընկնում արծարծված թեմաների հարստությամբ: Ա-ի հիմն. բովանդակությունը, որը և իր շուրջն է համախմբում բոլոր թեմաներն ու գրքերը, ի մի բերում սուրբգրային առանձին փաստերը, պատմություններն ու իրողությունները, վերացնում դրանց տեղի ու ժամանակի մեջ սահմանափակվածությունը և տիեզերական, համամարդկային նշանակություն հաղորդում դրանց, Աստծո Որդու՝ Հիսուս Քրիստոսի մասին վարդապետությունն է: Ս. Գիրքը բաժանվում է երկու անքակտելի մասերի՝ Հին և Նոր կտակարանների: Այն գրքերը, որոնք մարգարեանում ու նախապատրաստում են Հիսուս Քրիստոսի ընդունելությունը, կոչվում են Հին կտակարան: Իսկ այն գրքերը, որոնք խոստացյալ Փրկչի կյանքի ու նրա վարդապետության մասին են, մտնում են Նոր կտակարանի կազմի մեջ:

Նոր կտակարանում չկա Փրկչի կյանքի, առաքելության, չարչարանքների ու մահվան վերաբերյալ մի փաստ, անգամ մանրամասնություն, որը Հին կտակարանում նախանշված չլինի: Աթանաս Ալեքսանդրացին գրում է, որ Հին կտակարանը շարադրված է միասնական Հոգով և Փրկչի մասին: Ընդ որում մարգարեությունները ոչ միայն կանխասում, այլև հաճախ լրացնելով՝ լույս են սփռում նորկտակարանային այս կամ այն իրադարձության վրա, օր.՝ Եսայու մարգարեության 53-րդ գլուխը ոչ միայն պարզաբանում է Քրիստոսի չարչարանքների ու քավչարար մահվան խորհուրդը, այլև բացատրում է Հովհաննես Մկրտչի «Ահա՛ Գառն Աստծու» (Հովհ. 1.29) խոսքը: Իսկ մարգարեությունների շղթան սկսվում է Ադամով (այդ իսկ պատճառով կոչվում է Նախաավետարան) և հասնում մինչև Հովհաննես Մկրտչի հայրը՝ Զաքարիան: Նույնն է նաև խորհրդանիշների, նախօրինակների պարագան: Նախօրինակ են կոչվում այն անձինք, պատմ. իրադարձություններն ու առարկաները, որոնք, բացի իրենց ժամանակներում իրողություն լինելուց, խորհըրդավորապես վերաբերում են ապագային և արտահայտում կամ կանխանշում մեսիական որևէ հատկանիշ: Օր., ինքը՝ Քրիստոսը, նշում է անապատում Մովսեսի հրամանով բարձրացրած պղնձե օձի (Հովհ. 3.14), Հովնանի՝ կետի փորում երեք օր ու գիշեր գտնվելու (Մատթ. 12.40)՝ իր նախօրինակ լինելը: Քրիստոսի նախօրինակներն են Ադամը, Նոյը, Մելքիսեդեկը, Իսահակը, Մովսեսը, Ահարոնը, Հեսու Նավեն, Դավիթը, Սողոմոնը, ինչպես նաև քահանայապետները և այլք, հինկտակարանային զոհերը, Տաճարը ևն: Պողոս առաքյալը գրում է, որ Հին կտակարանի բոլոր արարողություններն ու ողջ պաշտամունքը «գալիք բաների ստվերներն են. բուն մարմինը Քրիստոսն է» (Կող. 2.17), կամ՝ «արդարև, գալիք բարիքների ստվերն էր օրենքը և ոչ թե իրողությունների բուն կերպարանքը» (Եբր. 10.1) և, որ այս ամենը «որպես խրատ գրվեց մեզ համար» (Ա Կորնթ. 10.11) ևն: Մատթեոսի (1.1–16) և Ղուկասի (3.23–37) Ավետարանների Հիսուսի ազգաբանությունները ոչ այլ ինչ են, քան բովանդակ հինկտակարանային պատմության համառոտագրություն: Աստվածաշնչի բովանդակային բաժանումը: Ս. Գրքի բաժանումը երկու կտակարանների (կամ ուխտերի) սկզբնավորվել է քրիստոնեության տարածման նախնական շրջանում: «Ուխտ» եզրը, ինչպես նաև «Հին» և «Նոր» ածականները փոխառված են Ս. Գրքից և արձագանքն են այն ուխտերի, որոնք Աստված նախ կնքեց Սինա լեռան վրա Մովսեսի միջոցով Իսրայելի ժողովրդի հետ, ապա ի Քրիստոս՝ մարդկության հետ. «Այս է Նոր Ուխտի իմ արյունը, որ կթափվի շատերի համար» (Մարկ. 14.24): Ուխտ բառը (եբր. berit, հուն. diathek, լատ. testamentum) նշանակում է փոխադարձ համաձայնություն, դաշինք, և կնքվում է հավասարը հավասարի հետ: Իսկ Աստծո և մարդու միջև կնքված ուխտը բխում է Աստծո կամքից, և մարդը պետք է ընդունի ու հնազանդվի դրան: Այս խորհուրդը նկատի ունենալով՝ հունարենի թարգմանիչները ուխտ բառը թարգմանել են կտակարան. այսինքն՝ աստվածային ուխտը կտակ է, իսկ Աստծո կամքը բովանդակող սրբազան գրքերը կտակարան են: Ա. Հին կտակարան: Քրիստ. եկեղեցիներում ընդունված է հինկտակարանային գրքերի հետևյալ բովանդակային բաժանումը՝ օրենսդրական, պատմական, իմաստության և մարգարեական: Հրեաները Հին կտակարանի 22(39) գրքերը բաժանում են երեք մասի՝ Օրենք (Թորա), Մարգարեներ (Նեբիիմ) և Գրքեր կամ Սրբագիրք (Քեթուբիմ): Ընդունելով միայն Հին կտակարանը՝ նրանք այն անվանում են ըստ այս եռամասնյա բաժանման կամ կրճատ՝ Օրենք: Օրենսդրական գրքեր: Եգիպտոսից իսրայելացիների ելքը առաջնորդող մեծագույն մարգարե Մովսեսի գրած Ա-ի այս առաջին հինգ գրքերը կոչվում են նաև Հնգամատյան, որը Հին կտակարանի մնացյալ գրքերի հիմքն է և խարիսխը նորկտակարանային պատմության, քանզի բացահայտում է փրկագործության աստվածային ծրագիրը: Հնգամատյանը մի շնչով չի գրվել, այլ՝ Աստծուց զանազան օրենքներ ստանալուն համեմատ (իր ներկայիս տեսքով կազմվել է հրեաների քառասնամյա դեգերումների ավարտին, Ք.ծ.ա. շուրջ XIII դ.):

Ծննդոց Ա-ի առաջին գիրքը բովանդակում է Աստծո կողմից հրեա ժողովրդի նահապետների՝ Աբրահամի, Իսահակի, Հակոբի և Հովսեփի ընտրության պատումները՝ մարդկությունն օրհնելու և աշխարհի փրկությունը նախապատրաստելու համար: Ուստի այս իրադարձություններին նախորդում է մի համապարփակ ներածություն՝ աշխարհի և մարդու արարման, Ադամի և Եվայի անկման ու դրախտից վտարման, մահվան ու տառապանքի առաջացման, ջրհեղեղի, բաբելոնյան աշտարակաշինության, ազգերի կազմավորման և նրանց աշխարհով մեկ սփռվելու մասին: Այս գրքով Աստված աստիճանաբար բացահայտում է իրեն, ինչն իր լրումը պիտի գտներ ի Քրիստոս:

Ելք

Աբրահամի ժառանգները Եգիպտոսում ապաստան գտնելուց և բազմամարդ ժողովուրդ դառնալուց հետո ստրկացվում են փարավոնի կողմից (ինչպես որ այդ մասին Աստված հայտնել էր Աբրահամին): Տերը Մովսեսի միջոցով ազատագրում է իր ժողովրդին, Սինա լեռան վրա ուխտ կնքում ու հայտնում իր պատվիրաններն ու օրենքները: Աստված պատվիրում է խորան կառուցել իր համար, որպեսզի նրա մեջ լինի:

Ղևտական

Այս գրքում Աստված իր ժողովրդի հետ խոսում է խորանից: Աստծո հետ հաղորդակցությունն ինքնին սրբություն էր պահանջում իսրայելացիներից, որպեսզի խորանը ճշմարիտ հանդիպման վայր հանդիսանար: Ուստի գիրքը հատուկ նվիրված է օրենքին՝ իր բոլոր մանրամասնություններով հանդերձ, ծեսերին, նվիրական անոթներին, քահանաների և սպասավորների՝ ղևտացիների (այստեղից էլ՝ գրքի անվանումը) պարտականություններին:

Թվեր

Իր անվանումը ստացել է երկու մարդահամարներից: Նկարագրվում է իսրայելացիների քառասնամյա դեգերումը մինչև Մովաբ երկիր (Մեռյալ ծովի արևելքում) հասնելը: Ցույց է տրված արատներով պատված մարդու իսկությունը և հակառակ դրան՝ Աստծո հավատարմությունն ու արդարությունը, որը, սակայն, չի բացառում նրա խստությունը:

Երկրորդ Օրենք

Ավետյաց երկրի շեմին Մովսեսն անապատում մեծացած նոր սերնդին հիշեցնում է Աստծո կատարած գործերն ու երախտիքները, ուխտը, օրենքները, պատվիրանները և խոստումները: Սակայն դա սոսկական կրկնությունը չէ նախորդ գրքերի եղելությունների և օրենքի (այստեղից էլ՝ անվանումը), այլ՝ քարոզի միջոցով հիշեցում և նախազգուշացումով ուղեկցող ուսուցում, որի գլխ. թեման հնա- զանդությունն է: Խոս- տանում է մեծ օրհնություններ հնազանդվողներին և անեծքներ անհնազանդներին: Գիրքն ավարտվում է Մովսեսի մահով: Պատմական գրքեր: Սրբազան հեղինակների նպատակը ոչ միայն դեպքերի ճշգրիտ նկարագրությունն է, այլև պատմության փիլիսոփայության բացահայտումը, այն է՝ Աստված միջամտում է մարդկանց պատմությանը և ըստ արժանվույն փրկում կամ պատուհասում: Հեսու Գիրքը Մովսեսին փոխարինած Հեսու Նավեի առաջնորդությամբ Ավետյաց երկիրը գրավելու և Իսրայելի 12 ցեղերի միջև բաժանելու մասին է: Սա Աբրահամին տրված Աստծո խոստման կատարումն է. ժողովուրդը նորոգում է իր ուխտը նրա հետ: Իսրայելացիների բնակեցումն Ավետյաց երկրում Քրիստոսի շնորհի նախօրինակն է:

Դատավորներ

Գիրքն ընդգրկում է Քանանի երկրում իսրայելացիների հաստատումից մինչև նրանց առաջին թագավորության հիմնադրման ժամանակաշրջանը (Ք.ծ.ա. 1200–1040) և վերաբերում է այդ ընթացքում Իսրայելում կառավարող և օրինականություն հաստատող դատավորների գործունեությանը: Դատավորներ գրքի աստվածաբան. իմաստը կարելի է ամփոփել Եսայի մարգարեի խոսքերով. «Եվ եթե հոժար լինեք ու լսեք ինձ, դուք կճաշակեք երկրի բարիքները, իսկ եթե չկամենաք ինձ լսել, սո՛ւրը պիտի ուտի ձեզ…» (Եսայի 1.19–20): Այս և հաջորդ երեք գրքի հեղինակը Սամուել մարգարեն է:

Հռութ

Գիրքը սրտառուչ պատմություն է դատավորների կառավարման շրջանում մի օտարերկրացի բարեպաշտ կնոջ մասին, որն Աստծո հովանու ներքո ապաստան է գտնում Իսրայելում: Գիրքը շնորհը տարածում է հեթանոս ազգերի վրա, քանզի այդ հեթանոսուհուց է սերում Դավիթ թագավորը: Այդ իսկ պատճառով Հռութն իր տեղն ունեցավ Հիսուսի ազգաբանության մեջ:

Ա և Բ Թագավորություններ

Գրքերը նախ և առաջ վարդապետություն են թագավորական իշխանության մասին: Աստված ընդառաջեց ժողովրդի նախաձեռնությանը և Իսրայելում թագավոր կարգեց: Սակայն Սավուղը մերժվեց, իսկ գահին նստեց աստվածահաճո Դավիթը: Նաթանը Քրիստոսի ծննդից 1000 տարի առաջ մարգարեանում է այս թագավորական տան հավիտենականության մասին, որն իրականացավ Դավթից մարմնով սերված և որպես «հրեաների թագավոր» խաչված Քրիստոսով:

Գ և Դ Թագավորություններ

Պատմվում է Դավթի որդի Սողոմոնի, նրա իմաստության, փառքի, Երուսաղեմի տաճարի, ինչպես նաև երկպառակության հետևանքով Իսրայելի (Սամարիա), Հուդայի (Երուսաղեմ) թագավորությունների առաջացման ու թագավորների վարքի մասին: Իբրև անհրաժեշտություն ընդգծվում է թագավորի ու ժողովրդի՝ Աստծուն հավատարիմ լինելու միտքը, որպեսզի երկիրը բարգավաճի, իսկ ժողովուրդն ազատվի դժբախտություններից: Անհնազանդության և մեղքերի պատճառով է, որ ի վերջո Իսրայելի թագավորությունը կործանվեց Ք.ծ.ա. 722-ին՝ Ասորեստանի Սալմանասար, իսկ Հուդայի թագավորությունը և Երուսաղեմի տաճարը՝ Ք.ծ.ա. 578-ին Բաբելոնի Նաբուքոդոնոսոր թագավորների ձեռքով:

Ա և Բ Մնացորդաց

Այս գրքերը կրկնում և աստվածաբան. ու պատմ. տեսանկյունից լրացնում են 4 Թագավորությունների տեղեկությունները «մեկուսի մնացած» (այստեղից էլ՝ անվանումը) տվյալներով: Համառոտ շարադրված է Աստծո ժողովրդի պատմությունը՝ նրա ծագումից մինչև բաբելոնյան գերություն: Գրքերը, անցյալի իրենց մտահայմամբ, նախատեսված էին Երուսաղեմ վերադարձողների հույսն ու հավատը զորացնելու, ինչպես նաև Աստծո օրենքին ու պաշտամունքին հավատարմության խրատ տալու: Ըստ եկեղեցու վարդապետների և հրեական ավանդության՝ հեղինակը Եզրաս քահանան է:

Ա Եզրաս Այս գիրքը հիմնականում կրկնում է Բ Մնացորդաց, Բ Եզրասի և Նեեմիի գրքերի պատումները (աննշան փոփոխություններով)՝ հավելելով մի ինքնատիպ հատված՝ Պարսից Դարեհ թագավորի երեք սենեկապանների միջև ծագած վեճը:

Բ Եզրաս

Գիրքը Ա և Բ Մնացորդաց գրքերի շարունակությունն է: Այս և հաջորդ գրքի հեղինակը նույնպես Եզրաս քահանան է, որը Ք.ծ.ա. մոտ 400-ին նկարագրում է Պարսից արքա Կյուրոսի թույլտվությամբ աքսորյալների առաջին և իր գլխավորությամբ երկրորդ խմբի վերադարձը, զոհասեղանի, Տաճարի վերաշինությունը և իր իսկ կողմից բարեփոխություններ անցկացնելը (խառն ամուսնությունների արգելքը): Նեեմի Պարսից Արտաշես արքայի հրեա բարձրաստիճան պաշտոնյայի մասին է: Նեեմին գլխավորել է Երուսաղեմ վերադարձող աքսորյալների երրորդ խումբը և 52 օրում կառուցել Երուսաղեմի պարիսպը: Այս խիզախ, բարեպաշտ այրը Եզրասի հետ կրոն. և քաղաքաց. բարեփոխումներ է անցկացրել, որի արդյունքում հրեաների հոգևոր կյանքը վերականգնըվել է:

Եսթեր

Գիրքը կազմվել է մինչև Ք.ծ.ա. 160-ը: Բաբելոնյան իշխանության անկումից հետո շատ հրեաներ, որոնք չէին վերադարձել Ավետյաց երկիր, ընկել էին պարսից տիրապետության տակ: Արտաշես արքայի կինը՝ գեղեցկուհի Եսթերը, իր խնամակալի և ազգականի՝ հրեա պաշտոնյա Մուրթքեի խորհրդով փրկում է հրեական համայնքը ոչնչացման սպառնալիքից, որը ձգտում էր իրականացնել Արտաշես արքայի առաջին նախարար Համանը: Նախարարին կախում են, իսկ Եսթերն ու Մուրթքեն՝ առավել մեծարվում: Այս իրադարձությունը ոգեկոչելու համար սահմանվում է Փուրիմ տոնը, որը հրեաներն առանձնահատուկ հանդիսավորությամբ նշում են ցայսօր:

Հուդիթ

Բարեպաշտ ու խիզախ մի այրի կնոջ՝ Հուդիթի մասին է, որի սխրանքի շնորհիվ Հրեաստանը փրկվեց Նաբուքոդոնոսորի զորքերի մահացու վտանգից: Նոր կտակարանում այս գիրքը չի հիշատակվում:

Տոբիթ

Գիրքը կազմվել է Ք.ծ.ա. 200-ին: Ունի խրատական ուղղվածություն: Պատմում է աստվածավախ մի ընտանիքի մասին, որը, հավատարիմ մնալով Աստծո պատվիրաններին, Ռափայել հրեշտակի օգնությամբ ազատվում է ծանր փորձություններից:

Ա Մակաբայեցիներ

Գիրքը կազմվել է Ք.ծ.ա. 100-ին: Հելլենիստ. շրջանի հրեա ժողովրդի պատմության ավելի քան քառասուն տարվա մի ժամանակաշրջանի (Ք.ծ.ա. 176–134) միակ աղբյուրն է: Սելևկյանների՝ իրենց հեթանոս. սովորությունն ու պաշտամունքը հրեաներին պարտադրելու բիրտ քաղաքականությունը պատճառ է դարձել Մակաբայեցիների ապստամբության, որը պսակվել է հաջողությամբ:

Բ Մակաբայեցիներ

Գիրքը կազմվել է Ք.ծ.ա. մոտ 124-ին: Առաջին գրքի շարունակությունը չէ: Այն դիմում է Եգիպտոսի հրեաներին՝ ոգեկոչելու վերանվաճված և սրբագործված Երուսաղեմի տաճարի Նավակատիքի հիշատակը: Պատմվում է նաև Տաճարի պղծման և հավատը չուրանալու համար հրեաներին դաժան հալածանքների ենթարկելու, ռազմ. հաջողությունների և հրեական պաշտամունքը վերականգնելու մասին:

Գ Մակաբայեցիներ

Գիրքն ընդհանրության եզր չունի նախորդ երկու գրքերի հետ: Պատմվում է Եգիպտոսում Ք.ծ.ա. 200-ին հրեաների հալածանքի և հրաշքով փրկության մասին:

Իմաստության գրքեր: Հին կտակարանի հաջորդ յոթ գրքերը դասվում են իմաստության գրականության շարքը, որի արժեքը նրա հայտնութենական բնույթն է: Էապես տարբերվելով սոսկ մարդկային փորձառության և մտքի վրա խարսխված աշխարհիկ իմաստությունից՝ իմաստության գրականության մեջ կրոնաբարոյական ճշմարտությունները վերաճում են կենդանի համոզմունքի: «Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ», ահա իմաստության գրքերի նպատակը, որոնց հետ հաղորդակցվողի համար իրապես «կատարելագործվում են գիտելիքն ու բարեպաշտությունը»: Այս գրքերը կազմված են հրեական անզուգական տաղաչափության կանոններով (համահնչունություն, զուգահեռականություն ևն) և հանգավոր արձակով: Այդ իսկ պատճառով կոչվում են նաև բանաստեղծական: Իմաստության գրքերի շարքն է դասվում նաև Սաղմոսարանը՝ հոգևոր երգերի ժողովածուն (տես Սաղմոս հոդվածում):

Առակներ

Գիրքն իր ներկայիս տեսքով կազմվել է Եզեկիա թագավորի օրոք: Իմաստալից ասույթների և ուսուցող. խրատների ժողովածու է, որի մեծ մասը մակագրված է Սողոմոնի, իսկ մնացյալը՝ այլ իմաստունների անուններով: Արծարծված են բազում արդիական թեմաներ՝ արդարություն, հիմարություն, ամբարշտություն, հարստություն, աղքատություն, ծուլություն, նենգություն, կաշառք ևն: Առանձնակի գեղեցկությամբ շարադրված է իմաստության (գլ. 8, որի 22–31 համարներում եկեղեցու հայրերը տեսնում էին Սուրբ Երրորդության երկրորդ անձին) և առաքինի կնոջ գովքը (31.10–31): Հիմն. բովանդակությունը Տիրոջ օրենքն է. «Իմաստության սկիզբը Տիրոջ երկյուղն է, արդարների խորհուրդը՝ խոհեմություն, օրենքի իմացությունը մտքի հարստություն է» (9.10): Ըստ եբր. ավանդության, մինչև Սողոմոնը ոչ ոք պատշաճորեն չէր հասկանում օրենքը:

Ժողովող

Գիրքը Սողոմոնը գրել է ծեր հասակում. այն խորհրդածություն է կատարյալ երջանկության մասին: Նեղությունների և մահվան հարատև սպառնալիքի ներքո ունայն են երիտասարդությունը, հարստությունը, փառքը ևն: Սակայն եթե աշխարհիկ գիտակցությունը փոխվի աստվածայինով, և մարդը կարողանա ի սրտե ապավինել Աստծուն, ապա անխռով կվայելի կյանքը՝ բարիքով և իրեն հասած չարիքով հանդերձ: Մեռյալների հարության մասին ուսմունքին անտեղյակ լինելն է պատճառը, որ հեղինակը քննել է միայն այս աշխարհում երջանկության հասնելու հնարավորությունը, որը, սակայն, Մեսիայի գալստյամբ պիտի իր լրումը գտներ:

Երգ երգոց

Սողոմոնը գրել է պատանեկան հասակում: Հարսի և փեսայի երկխոսությունների ձևի մեջ առնված այս բանաստեղծություններում այլաբանորեն նկարագրվում է Քրիստոս-եկեղեցի շնորհական միությունը և բարձրագույն մարգարեությունն է Մեսիայի մասին:

Իմաստություն Սողոմոնի

Գիրքը գրվել է հունարեն, Եգիպտոսում, մի հավատացյալի ձեռքով (ենթադրաբար՝ Ք.ծ.ա. 50–30-ին): Հեղինակը հունական մտածողության (Հոմերոս, Պլատոն ևն) միջոցով իր ընթերցողներին՝ հելլենիստ. մշակույթով տարված հրեաներին ու հույներին, փորձում է համոզել, որ հրեական իմաստությունը գերազանցում է մյուսներին: Իսրայելական դավանությանը հավատարիմ ու քաջատեղյակ այդ այրը մեծ հմտությամբ է օգտվել զանազան աղբյուրներից:

Սիրաք

Գիրքը կազմվել է Ք.ծ.ա. 180-ին: Ստեղծագործության մեջ, որը գրվել է եբրայերեն, ապա թոռան ձեռքով թարգմանվել հունարեն, հեղինակը փորձում է պաշտպանել հրեական կրոնն ու մշակույթը հելլենիզմից: Արծարծված են բազում թեմաներ՝ ընկերություն, ազնվություն, երեխաների դաստիարակություն, կանայք, բժիշկներ, հիվանդներ, Իսրայելի հին պատմություն, պաշտամունք, ազատություն, մահ ևն:

Հոբ Գիրքը ամենայն հավանականությամբ գրվել է Ք.ծ.ա. մոտավորապես X դ.: Պոեմ է, որտեղ պատմվում է ծանր փորձությունների ենթարկված արդար Հոբի մասին: Նեղությունների մեջ համբերություն սովորեցնող այս գրվածքը մի հարց է պարունակում. եթե Աստված արդար է, ինչո՞ւ են արդարները տառապում: Գրքի նպատակն է Աստծո ճշմարտությունը մաքրագործել մարդկային սուբյեկտիվ մտքի ու բարոյականության կապանքներից:

Մարգարեական գրքեր: Մարգարեները Տիրոջ խոսնակներն էին, ովքեր դետ էին կարգված Իսրայելում՝ հետևելու հասարակական և բարոյական կյանքի երևույթներին, հանդիմանելու, ժողովրդին ապաշխարության կոչելու, գալիք պատիժները հրապարակելու համար: Աստվածային փրկագործ. ծրագրի կարևորագույն մաս կազմող մարգարեական առաքելության մյուս կարևոր նպատակը Մեսիայի գալստյան և նրա արքայության նկատմամբ հավատի ամրապնդումն էր: Աստված բազում մարգարեներ ասպարեզ հանեց, սակայն մատենագիր մարգարեները, այսինքն՝ իրենց խոսքերը գրի առած հեղինակները 16-ն են՝ 4-ը մեծ՝ Եսայի, Երեմիա, Դանիել և Եզեկիել և 12-ը՝ փոքր (այդպես են կոչվում իրենց գրքերի մեծ և փոքր ծավալների պատճառով):

Բ. Նոր կտակարան: Ա-ի երկրորդ և կարևորագույն մասն է. ամբողջացնում է անկյալ մարդու աստվածային փրկագործության պատմությունը: Նոր կտակարանում խոստացյալ Փրկիչը՝ Հիսուսը, իր տնօրինություններով՝ հայտնությամբ, մեղքի և մահվան նկատմամբ հաղթանակով նոր ուխտ կնքեց մարդկության հետ: Դրանով Հիսուսի անվանը հավատացողներին հնարավորություն է շնորհվում ընդունելու կորուսյալ երանությունը՝ «հավիտենական կյանքը» նրա իսկ կողմից հիմնած եկեղեցու միջոցով: Նոր կտակարանը, որ վկայարանն է այդ ուխտի, բաղկացած է հունարեն գրված 27 աստվածաշունչ գրքերից: Արևելյան եկեղեցում ժողովածուն իր ներկայիս տեսքով վերջնականապես հաստատվել է Աթանաս Ալեքսանդրացու 367ին գրած 39-րդ զատկական նամակում առաջարկած ցանկի հիման վրա: 397-ին Կարթագենի տեղական ժողովը հռչակել է այդ ցանկը որպես Սուրբ Գիրք: Արևմտյան եկեղեցում կանոնը վավերացվել է V դ.: Նոր կտակարանի Հայտնության գիրքը, թեև հիշատակված է Աթանաս Ալեքսանդրացու նույն զատկական նամակում, այնուամենայնիվ միանգամից չի ընդգրկվել Ա-ի մեջ: Հայերեն է թարգմանվել միայն XII դ.՝ Ներսես Լամբրոնացու կողմից: Հայտնությունը միակ նորկտակարանային գիրքն է, որից եկեղեցում ոչ մի ընթերցում չի կատարվում: Ք. ծ. հ. I դ. 2-րդ կեսին կազմված սուրբ գրքերի այս ժողովածուն ևս բաժանվում է չորս առանձին խմբերի. Ավետարաններ, գործք, նամակներ, հայտնություն:

Ավետարաններ (տես Ավետարան): Գործք առաքելոց: Հեղինակը Պողոս առաքյալի սիրելի աշակերտ Ղուկաս ավետարանիչն է: Համարվում է Ղուկասի Ավետարանի շարունակությունը: Նկարագրվում է Հիսուսի համբարձման, Սուրբ Հոգու հեղմամբ՝ հոգեգալուստով եկեղեցու հիմնադրման և Քրիստոսի Ավետարանը «Երուսաղեմում, ամբողջ Հրեաստանում ու Սամարիայում և մինչև երկրի ծայրերը» (1. 8) տարածելու պատմությունը: Մի շարք ճառերում արծարծվում է քրիստ. վարդապետությունը: Նամակներ: Նոր կտակարանի երրորդ բաժնում ընդգրկված են նամակագրության կանոններով կազմված 21 առաքելական թղթեր, որոնք համարվում են քրիստ. հավատի ուղղափառ վարդապետության աղբյուրը: Առաջին 14 նամակները գրված են հեթանոսների առաքյալ Պողոսի կողմից և նորկտակարանային առաջին գրավոր հուշարձաններն են (50–65-ին): Պողոս առաքյալի աստվածաբանությունը նյութերի հետևողական շարադրանք չէ, այլ որոշակի առիթներով ու որոշակի անձանց ու համայնքներին գրված պատասխաններ: Մյուս 7 թղթերը կոչվում են ընդհանրական, քանզի հիմնականում հասցեագրված են ընդհանուր եկեղեցուն:

Թուղթ հռոմեացիներին

Թղթերի սկզբում զետեղված է Պողոս առաքյալի ամենածավալուն ու աստվածաբան. ամենակարևոր գրվածքը, որի հիմն. նպատակը հավատի և շնորհի դերի բացահայտումն է: Ըստ առաքյալի՝ ո՛չ հեթանոսն իր իմաստությամբ, ո՛չ էլ հրեան իր օրենքով չեն կարող արդարանալ Աստծո առաջ. «քանի որ ոչ մի մարդկային էակ օրենքի գործերով չպիտի արդարացվի նրա առաջ, քանզի օրենքի միջոցով է մեղքի ճանաչումը» (3.20): Իսկ փրկությունն ի Քրիստոս հավատի շնորհիվ է. «արդարը հավատով է ապրելու» (1.17): Խոսվում է նաև Իսրայելի վերջնական փրկության, արդարացման համար անհրաժեշտ բարոյական պահանջների մասին:

Ա և Բ թղթերը կորնթացիներին

Արծարծված թեմաներով ամենահարուստ առաջին նամակի գրության (57-ին) առիթը Հունաստանի Կորնթոս քաղաքում Պողոս առաքյալի ստեղծած համայնքի վարքն է: Նույնիսկ մեռելների հարության խնդիրն առնչվում է համայնքում տեղ գտած երկպառակությունների, անբարոյականության, աղանդների, կռապաշտության և այլ մոլորությունների հետ: Հորդորում է չապավինել մարդկային իմաստությանը (որը շատ հատուկ էր կրոն. և փիլ. հոսանքների խաչմերուկ հանդիսացող Կորնթոսի բնակիչներին), այլ ապավինել Աստծո հզոր խոսքին: Նամակում բացահայտվում է Պողոս առաքյալի ներաշխարհը՝ երիտասարդ համայնքի հոգածության, ինչպես նաև սուտ վարդապետների հերյուրանքից իր առաքելության պաշտպանության կապակցությամբ: Նույն՝ 57-ի վերջին գրված երկրորդ նամակը առավելապես ջատագովական է՝ ուղղված իր իսկ կողմից քարոզած ավետարանական ճշմարտության հաստատմանը:

Թուղթ գաղատացիներին

Հեղինակն այս թղթում, որի ընդհանուր նյութը հար և նման է իր առաջին նամակին, հերքում է հրեա սուտ վարդապետների այն ուսմունքը, ըստ որի՝ քրիստոնյաները պետք է ենթարկվեն օրենքին և թլփատվեն: Այնինչ մարդու արդարացումը ոչ թե Մովսեսի օրենքով է, այլ միայն ի Քրիստոս հավատով: Քրիստոնյաների կառչումը կրոնի արտաքին ձևին, որը հուդայականություն է հիշեցնում, նսեմացնում է խաչելության և քրիստ. ազատության բացարձակ արժեքը: Ցավով պաշտպանում է իր աստվածաշնորհ առաքելության լիազորությունները դրանք վիճարկողներից: Վերջում կոչ է անում գաղատացիներին (գալիական կելտերի հետնորդներ, որոնք հաստատվել էին Փոքր Ասիայում) ապրել բազում հոգևոր շնորհներ բաշխող Սուրբ Հոգու առաջնորդությամբ:

Թուղթ եփեսացիներին

Եփեսացիներին (Եփեսոսի համայնքին), ինչպես փիլիպպեցիներին, Փիլիմոնին, կողոսացիներին ուղղված թղթերը գրվել են բանտում, ուստի դասվում են «կապանքների» նամակների շարքը: Գըրվածքի առաջին՝ վարդապետական մասում արծարծված է գլխ. թեման: Դա Աստծո փրկագործության իրականացումն է աշխարհում՝ եկեղեցու հիմնադրմամբ: Երբեմնի երկու թշնամիները՝ հեթանոսներն ու հրեաները, եկեղեցում միավորվում են: Քրիստոսը սպանեց այդ թշնամությունը, որպեսզի «… խաղաղություն հաստատի ու իր խաչով հաշտեցնի երկուսին մեկ մարմնի մեջ Աստծո հետ» (2.16): Իսկ Սուրբ Հոգին առաջնորդում է եկեղեցուն, որը Քրիստոսի մարմինն է: Երկրորդ՝ գործնական մասում, որը հենվում է արծարծված վարդապետության վրա, խոսվում է ամուսինների, զավակների և այլնի մասին: Առաքյալը հորդորում է հավատացյալներին հագնել «Աստծո սպառազինությունը, որպեսզի կարողանաք ընդդիմանալ Սատանայի հնարքներին» (6.11):

Թուղթ փիլիպեցիներին

Նամակի գրության առիթը հեղինակի երախտագիտության արտահայտությունն է Փիլիպե քաղաքի (Մակեդոնիայում) բնակիչներին՝ Եվրոպայում առաքյալի հաստատած առաջին համայնքի անդամներին՝ բանտարկության տարիներին իրեն ցուցաբերած նյութ. օգնության համար: Օգտվելով առիթից՝ քաջալերում է նրանց հավատի մեջ անսասան մնալ, միասնություն պահել և քրիստոսավայել խոնարհության մեջ հարատևել՝ ընդդեմ եսասիրության ու հպարտության, և լինել աշխարհի լույսերը: Այս թուղթը կոչվում է «ուրախության թուղթ», ուրախություն, որն արդյունք է Քրիստոսին հավատարիմ լինելու գիտակցումից:

Թուղթ կողոսացիներին

Թուղթը գրվել է փոքրասիական Կողոսիա քաղաքի համայնքում կեղծ ուսմունքներ տարածվելու առիթով: Առաքյալը հիշեցնում է, որ փրկությունն ի Քրիստոս է, և ցույց տալիս նրա բացարձակ իշխանությունը, որի միջոցով Աստված արարեց աշխարհը և իրեն է վերադարձնում մարդկությանը: Մատնանշվում է նրա մարմնի՝ եկեղեցու անդամների նոր կյանքն ու ապրելակերպը: Թուղթը զգուշացում է բոլոր ժամանակների աղանդավորների համար, ովքեր ուրանում են Քրիստոսի աստվածությունը և հետևում պատիր ուսմունքների:

Ա և Բ թղթերը թեսաղոնիկեցիներին

Նորկտակարանային հնագույն գրվածք նկատվող (50-ական թթ.) Ա նամակի (ուղղված է Մակեդոնիայի Թեսաղոնիկե քաղաքի քրիստ. համայնքին) կենտրոնական թեման Քրիստոսի երկրորդ գալստյան և մեռելների հարության մասին է: Առաքյալը, սակայն, ցանկանում է աշխարհի վախճանով մտահոգվելու փոխարեն սիրո և հավատի զրահներ հագնել ու իբրև լուսո որդիներ պատրաստ լինել այդ գալուստին:

Բ նամակը առաջինի շարունակությունն ու լրացումն է: Թեսաղոնիկեցիներից ոմանք Տիրոջ վերահաս գալուստի մասին առաքյալի խոսքը սխալ էին հասկացել՝ կարծելով, որ այդ իրադարձության մոտալուտ լինելու պատճառով նույնիսկ աշխատելու կարիք չկա: Տիրոջ օրն այդքան շուտ չի լինի և կհաջորդի Նեռի հայտնվելուն: Իսկ այդ սպասման ընթացքում քրիստոնյաները չպիտի փոխեն իրենց սովորական կենսակերպը, քրտինքով պիտի վաստակեն ապրուստը, խույս տան ծուլությունից և հարատևեն աղոթքի ու բարի գործերի մեջ:

Ա և Բ թղթերը Տիմոթեոսին Այս երկու, ինչպես նաև հաջորդ նամակը կոչվում են «հովվական թղթեր», քանի որ պարունակում են հովիվներին՝ եկեղեցու պատասխանատուներին ուղղված ցուցումներ: Տիմոթեոսը՝ առաքյալի մերձավոր գործակիցը և Եփեսոսի եպիսկոպոսը, քրիստոնյա հրեուհու և հեթանոսի զավակ էր, մանկուց քաջատեղյակ Ս. Գրքին: Նրան ուղղված նամակում բացահայտվում են հովվական ծառայության խորհուրդները, հովվի անձնական հատկությունները, արժանիքները ևն: Առաքյալը զգուշացնում է հրեական և հեթանոս. խառնուրդ այն կեղծ վարդապետությունից, ըստ որի՝ նյութ. աշխարհը չար է և փրկության կարելի է հասնել գաղտնի գիտությամբ: Պողոս առաքյալը արծաթասիրությունը բնորոշում է իբրև բոլոր չարիքների արմատ: Երկրորդ թուղթը, որ առաքյալի կտակն է իր «սիրեցյալ որդուն», ամփոփում է Ավետարանը քարոզողին ուղղված հորդորներն ու խրատները: Առաքյալը կոչ է անում քաջությամբ մարտնչել «որպես հավատարիմ զինվոր Հիսուսի Քրիստոսի»՝ իր պես մղելով բարի պատերազմը:

Թուղթ Տիտոսին

Նամակը հասցեագրված է առաքյալի մերձավոր գործակիցներից մեկին, ում հանձնված էր Կրետեի եկեղեցիների հովվությունը: Պարունակում է հովվական տեսական և գործնական ցուցումներ առաջնորդներին և հիշեցնում քրիստոնյաների պարտականությունները:

Թուղթ Փիլիմոնին

Պողոս առաքյալի անձնական բնույթի այս միակ թուղթն ուղղված է Փիլիմոնին՝ Կողոսիայի եկեղեցու անդամներից և իր գործակիցներից մեկին: Փիլիմոնն ուներ Օնեսիմոս անունով մի ստրուկ, որը փախել էր իր մոտից, այնուհետև բանտում Պողոս առաքյալի միջոցով դարձել քրիստոնյա: Առաքյալը Փիլիմոնին խնդրում է, որ Օնեսիմոսին ընդունի որպես հավատակից եղբայր: Առաքյալը չի պարտադրում իր կամքը, այլ մատնանշում է, թե ինչպես Քրիստոսի սերը և հավատը խորապես վերափոխում են մարդկային հարաբերությունները:

Թուղթ եբրայեցիներին

Այս թուղթն ուղղված է այն հրեա քրիստոնյաներին, ովքեր, ընկրկելով համերկրացիների հարուցած դժվարություններից, ցանկանում էին հեռանալ նոր հավատից: Հինկտակարանային հղումներով հարուստ այս գրվածքում հեղինակը ցույց է տալիս, որ բոլոր մարգարեական խոստումները կատարվել են ի Քրիստոս: Հիսուսը, որ «լույսն է Նրա փառքի և բուն պատկերը Նրա էության», բարձր է հինկտակարանային մարգարեներից, հրեշտակներից, նաև Մովսեսից: Նա Աստծո կարգած հավիտենական քահանայապետն է՝ գերիվեր հին ուխտի բոլոր քահանայապետներից: Քրիստոսի պատարագը քավության այն զոհն է, որի նախօրինակներն էին հինկտակարանային բոլոր կենդանական զոհերը: Եվ նրա միջոցով է, որ հավատացյալները փրկվում են մեղքից ու մահից: Առաքյալի այս կարևորագույն թուղթը Հին կտակարանի գրքերի բանալին է:

Հակոբոս առաքյալի ընդհանրական թուղթը

Հակոբոս Տյառնեղբոր այս թուղթը գրվել է մինչև 62-ը: Իր կառուցվածքով ասույթների և կարճ խրատների մի ժողովածու է՝ ուղղված «աշխարհով մեկ սփռված համայն իսրայելացի ժողովրդին»: Կենդանի խոսքով բացահայտում է քրիստ. ճշմարիտ վարքի խորհուրդը, արծարծում մի շարք հարցեր՝ հարստություն, աղքատություն, փորձություն, լեզվի չափավորություն, իմաստություն ևն: Նամակում առանձնակի շեշտվում է հավատը գործով արտահայտելու կարևորությունը:

Պետրոս առաքյալի Ա և Բ ընդհանրական թղթերը

Առաքյալի առաջին նամակը գրվել է 64– 67-ին և ուղղված է Փոքր Ասիայի քրիստոնյաներին: Նպատակն է՝ քաջալերել «Աստծո ընտրյալներին» հալա- ծանքների ու նեղությունների մեջ: Քրիստոնյաների չարչարանքներն անվարձ չեն մնա, եթե ընդունեն ու դիմանան դրանց՝ հիշելով Հիսուսի օրինակը: Պետք է ապրել սուրբ կյանքով՝ իբրև կենդանի տաճարներ, հնազանդվել երկրային իշխանություններին ու սեր տածել բոլորի նկատմամբ և չարին բարի գործերով պատասխանել:

Երկրորդ նամակը առաքյալի կտակն է հավատացյալներին, որտեղ խնդրում է անսասան լինել հավատի մեջ, խուսափել սուտ վարդապետություններից: Նամակի խնդրո առարկան Քրիստոսի երկրորդ գալուստն է, որը, ըստ սուտ վարդապետների, չի կայանա: Առաքյալը բացատրում է, որ այս ուշացումը դիտավորյալ հապաղում է, քանզի Աստված կամենում է, որ բոլորն ապաշխարեն:

Հովհաննես առաքյալի ընդհանրական Ա, Բ, Գ թղթերը

Առաքյալի երեք թղթերն էլ գրվել են Եփեսոսում, I դ. վերջին: Ա թղթում հեղինակը երկու նպատակ է հետապնդում. նախ՝ քաջալերում է քրիստոնյաներին՝ հարատևելու Աստծո և նրա Որդու հաղորդության մեջ, որը հատկորոշվում է միմյանց նկատմամբ եղբայրական սիրով, և երկրորդ՝ զգուշացնում է չհետևել կեղծ վարդապետություններին: «Ամեն մի հոգի, որ չի դավանում Հիսուս Քրիստոսին՝ մարմնով եկած, նա Աստծուց չէ» (4.3): Պետք է սիրել միմյանց, քանի որ «ով սիրում է, Աստծուց է ծնված» (4.7): Բ նամակը «ընտրյալ տիկնոջը և նրա որդուն» գրված կարճ գրություն է, որտեղ ամփոփված են առաջին թղթի երկու հիմն. թեմաները՝ հարատևություն սիրո մեջ, զգուշացում կեղծ ուսմունքներից:

Գ նամակում, ինչպես և նախորդում, առաքյալն իրեն անվանում է երեց: Հասցեագրված է Գայոսին՝ եկեղեցու առաջնորդներից մեկին: Հեղինակը գովում է նրան՝ հավատարմության և հավատացյալներին մատուցած ծառայությունների համար: Նամակն անուղղակի ձևով ներբող է հյուրընկալության, որը սիրո և հավատի արտահայտությունն է:

Հուդա առաքյալի ընդհանրական թուղթը

Հավանաբար գրվել է 70-ին: Իր հակիրճ ուղերձում առաքյալը ձաղկում է ամբարիշտ մարդկանց՝ հերետիկոսներին, որոնք իրենց պղծությունների ու հայհոյությունների համար խստագույնս կպատժվեն: Իր ընթերցողներին հորդորում է կշտամբել նրանց ու հաստատ մնալ առաքելավանդ հավատի մեջ: Թղթում շեշտվում է, որ քրիստոնեությունը միայն դավանանք չէ, այլև վարք ու բարքի մաքրություն:

Սուրբ Հովհաննես առաքյալի եվ աստվածաբան ավետարանիչի հայտնությունը: Ա-ի առաջին գիրքը՝ Ծննդոցը, պատասխանում է այն հարցին, թե որտեղից ենք մենք, իսկ վերջին գիրքը՝ Հայտնությունը՝ թե ուր ենք գնում: Պատմոս կղզի աքսորված Հովհաննես առաքյալի այս գրվածքը մարգարեական է՝ կազմված տեսիլքներից ու հայտնություններից: Գիրքը լի է ահեղ այլաբանությամբ և խորհրդավոր նշաններով: Նկարագրում է իր տեսիլքը, որտեղ հայտնվում է Փրկիչը և հրամայում նրան գրի առնել իր հակիրճ ուղերձները Ասիայի 7 եկեղեցիների համար: Այնուհետև պատկերվում են աշխարհի գալիք իրադարձությունները՝ սատանայի և նրա ծառաների վերջնական պարտությամբ, երկնքի ու երկրի վերափոխմամբ և Աստծո Գառի հավիտենական հաղթանակով: Գրքի բուն նպատակն է վստահություն ներշնչել Տիրոջ երկրորդ գալստյան նկատմամբ, որն ավարտվում է Փրկչի խոստումով. «Ես գալիս եմ շուտով»: Ամեն: Ե՛կ, Տե՛ր Հիսուս Քրիստոս» (22.20):

Ա-ի ընթերցումը: Աստծո խոսքի հանապազ ընթերցանությունն առանձնական և ընդհանրական աստվածապաշտության անքակտելի մասն է և օրհնաբեր աղբյուրը: Ս. Գրքի կանոնավոր սերտողությունը աստվածային պատգամ է (տես Բ Օր. 6.6–9, 11.18–21, Թվեր 15.39–40, Սաղմ. 1.2, Հովհ. 5.39, Ա Տիմ. 4.13– 16 ևն) և յուրաքանչյուր հավատացյալի սրբազան պարտականությունը: Ըստ եկեղեցու հայրերի՝ Ա-ի ընթերցանությունն ընդհանրության եզր չունի աշխարհիկ գրքերի հետ, այսինքն՝ գիտելիքի սոսկ յուրացում չէ, այլ՝ զրույց Աստծո հետ: Նրա խոսքն օժտված է ներգործուն զորությամբ՝ ունակ մխիթարելու, բուժելու և վերափոխելու մարդկանց հոգիները. «Միայն հացով չի ապրի մարդ, այլ՝ այն ամեն խոսքով, որ դուրս է գալիս Աստծո բերանից» (Մատթ. 4.4) և «Աստծո զորությունն է՝ ի փրկություն բոլոր հավատացյալներին» (Հռոմ. 1.16): «Հոգու սուսեր» է, «որ քննում է սրտի մտածումներն ու խորհուրդները» (Եփես. 6.17): «Մուրճ» է, որ փշրում է մեր քարեղեն սրտերը (Երեմ. 23.29): «Հուր» է, որ այրում է հոգու անմաքրությունը և ջերմացնում մեր բնությամբ անտարբեր սրտերը «Երկնքի արքայության» նկատմամբ (Մատթ. 13.11–15): «Ճրագ» է, որ լույս է տալիս մութ տեղերում (Բ Պետ. 1.19) և փարատում մեր տգիտության, կրքերի ու մոլորությունների խավարը: «Սերմ» է, որ մեր սրտերում ծլում, աճում և պտղաբերում է (Մարկ. 4.20): Վերջապես «Կյանքի խոսք» է, որ շնորհում է հավիտենական կյանք (Փիլիպ. 2.16): Պատարագի և ժամերգությունների ընթացքում ի լուր բոլորի սուրբգրային հատվածներ՝ ընթերցվածներ են կարդացվում եկեղեցու սպասավորների կողմից: Այս կարգը սկզբնավորվել է Իսրայելում՝ հնագույն ժամանակներից, իսկ առաքյալների օրոք հաստատվել է ներկայիս ընթերցանության եռակարգությունը: Նախ ընթերցվում է Հին կտակարանից՝ իբրև Փրկչի տնօրինությունների կանխասացություն, ապա՝ Առաքելական թղթերից՝ իբրև վկայություն, և վերջում՝ Ավետարանից՝ իբրև կատարում, ինչը հնարավորություն է ընձեռում խորունկ և ուղղափառ ձևով ընկալել Ս. Գիրքն իր Հին և Նոր կտակարնների միասնության մեջ: Այս ընթերցվածները պատշաճեցված են օրվա, տոնի խորհրդին: Եկեղեցում կազմվել են ընթերցվածների ժողովածուներ, ինչպես՝ Ճաշոց գիրքը, Ատենի, Յուղաբերի, Ճաշի Ավետարանները: Աստծո խոսքն ընթերցելուց առաջ հնչում են հատուկ կոչեր՝ «Օրթի» («ունկնդրեցեք» կամ «ոտքի ելեք»), «Պրոսխումե» («ուղիղ դիմացդ նայիր») և «Ասէ Աստուած», որոնք հրավեր են խոսքն ընկալելուց առաջ զգաստանալու: «Տօնք, պահք և ընթերցուածք Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցւոյ» ամենամյա օրացույցում նշված են յուրաքանչյուր օրվա ընթերցվածները: Ըստ եկեղեցու հայրերի, բացի ակնածալից ու երկյուղալից վերաբերմունքից, անհրաժեշտ են հարատևություն, խոնարհություն և սրտի մաքրություն, ինչպես նաև հանապազ խորհրդածություն կարդացածի շուրջ և խորունկ ըմբռնում: Ա. ճիշտ ընկալելու մյուս կարևորագույն պայմանը գրքերի ճիշտ ընտրությունն է՝ ըստ կարևորության, ինչը ենթադրում է Ա-ի ընդհանուր ցանկից տարբերվող հերթականություն՝ կախված տարիքից և հոգևոր հասունությունից: Այսպես, գրքերից առավելագույն հարգը պատկանում է Նոր կտակարանին՝ իբրև Հին կտակարանի լրումի: Նոր կտակարանից մանավանդ կարևոր են նախ՝ չորս Ավետարանները, ապա՝ մյուսները: Իսկ Հին կտակարանի ամենագերադասելի գիրքը Սաղմոսարանն է: Նոր կտակարանի, մանավանդ Ավետարանների և սաղմոսների քաջ իմացությունն ու անգիր իմանալը պարտադիր են եղել միջնադարյան վանքերում:

Ըստ մատչելիության՝ հին եկեղեցում պատանիներին խորհուրդ է տրվել ընթերցել Սիրաքի գիրքը (նման որոշում է ընդունել նաև 768-ի Պարտավի ժողովը), իսկ ըստ Գրիգոր Տաթևացու՝ Առակացը պատանիների համար է, Ժողովողը՝ երիտասարդների, Երգ երգոցը՝ ծերերի: Իսրայելում մինչև 30 տարեկան բոլորելը արգելված է եղել ընթերցել Ա-ի սկիզբը, Եզեկիելի գրքի սկիզբն ու վերջը և Երգ երգոցը: Ա-ի մեկնությունը: Քրիստոսի եկեղեցին քրիստոնեության մեջ հաստատված այն իշխանությունն է, որին վերապահված է ոչ միայն Ս. Գիրքն անաղարտ պահելու, Աստծո խոսքը քարոզելու և ընթերցանությունը քաջալերելու, այլև այն մեկնելու առաքելությունը: Ս. Գիրքը իբրև գերբնական հայտնություն և երկնային ճշմարտությունների ժողովածու մեծավ մասամբ մատչելի՝ դյուրահասկանալի է, սակայն նրա մեջ առկա են նաև դժվարըմբըռնելի ու անըմբռնելի շերտեր (Բ Պետ. 1.20– 21): Ուստի եկեղեցու հայրերն ու վարդապետները, հավատացյալներին քմահաճ բացատրություններից և ըստ այդմ հերետիկոսությունից զերծ պահելու նպատակով, մեկնել են Ս. Գրքի յուրաքանչյուր տողն ու բառը: Քրիստ. աշխարհում առավել հայտնի էին Ալեքսանդրիայի և Անտիոքի մեկնության դպրոցները, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իրեն հատուկ ուղղությունը: Ալեքսանդրիայի դպրոցին բնորոշ էր Ա-ի մեկնության այլաբանական, իսկ Անտիոքի դպրոցին՝ տառացի մեթոդը (տես Մեկնողական գրականություն): Ա. և նրա առանձին գրքերը մեկնել են Ընդհանրական եկեղեցու բոլոր հայրերը՝ Որոգինեսը, Աթանաս Ալեքսանդրացին, Հովհան Ոսկեբերանը, Կյուրեղ Ալեքսանդրացին, Եփրեմ Ասորին, Բարսեղ Կեսարացին, Գրիգոր Նյուսացին, Գրիգոր Նազիանզացին և ուրիշներ: Սուրբգրային արժեքավոր մեկնություններ են գրել Հայ եկեղեցու հայրերն ու վարդապետները՝ Եղիշեն, Հովհաննես Գ Օձնեցին, Ստեփանոս Սյունեցին, Հովհաննես Սարկավագը, Ներսես Շնորհալին, Վարդան

Արևելցին, Ներսես Լաբրոնացին, Եսայի Նչեցին, Գրիգոր Տաթևացին և ուրիշներ: Ա-ի թարգմանությունները: Ա. թարգմանվել է աշխարհի գրեթե բոլոր լեզուներով: Ա-ի թարգմանությունը հոգևոր, պատմամշակութային նշանակալից իրադարձություն էր ժողովուրդների կյանքում և որպես թարգման. արվեստի գլուխգործոց, ձևավորել է նրանցից շատերի գրական լեզուն, իսկ որոշ դեպքերում էլ՝ պայմանավորել գրերի գյուտը և դպրությունը: Սակայն թարգմանությունների միջոցով Աստծո խոսքի տարածումն աշխարհով մեկ այլ՝ հոգևոր խորհուրդ ունի: Հին կտակարանը բազմիցս մարգարեացել է հեթանոսների՝ «լույսը» տեսնելու, իսկ Փրկիչը հստակ մարգարեացել է այդ մասին. «Այս Ավետարանը պիտի քարոզվի ամբողջ աշխարհում» (Մատթ. 24.14): Կարևորագույն և դասական են համարվում առաջին թարգմանությունները՝ հունարեն Յոթանասնիցը (Ք. ծ. ա. III դ.), ասորերեն Պեշիտտան (II դ.), ղպտերենը (III դ.), լատիներեն Վուլգատան (IV դ.), գոթականը (IV դ.), հայերենը (V դ.), եթովպերենն ու վրացերենը (V դ.): Հին թարգմանությունների շարքը եզրափակում է սլավոներենը (IX դ.): Դրանց հարգն ու հեղինակությունը պայմանավորված է բացառապես հոգևոր-գործնական նկատառումներով և բարձրարժեք թարգմանություններով, հնությամբ և եկեղեցու հայրերի ու վարդապետների ճանաչմամբ ու վկայություններով: Հին թարգմանությունները չափազանց կարևոր են քննական բնագրերի և մեկնությունների համար: Այս թարգմանությունների շարքում հնագույնն ու ամենահեղինակավորը Հին կտակարանի Յոթանասնից հունարեն թարգմանությունն է, որը հետագայում դարձել է բազմաթիվ այլ թարգմանությունների աղբյուրն ու բնագիրը: Այս թարգմանության մասին մեզ հասած հնագույն աղբյուրը «Արիստեոսյան նամակն» է, ըստ որի՝ այն կատարվել է Պտղոմեոս Երկրորդի (Ք.ծ.ա. 285–246) օրոք: Եգիպտոսի արքան, իր իսկ հիմնած Ալեքսանդրիայի գրադարանը հրեաների սրբազան գրքով համալրելու նպատակով, խնդրում է Երուսաղեմի Եղիազար քահանայապետին Օրենքի գրքի մի օրինակ և 72 թարգմանիչներ՝ յուրաքանչյուր ցեղից 6-ական հոգի: Թարգմանիչներին տանում են Պատմոս կղզի, մեկուսացնում իրարից և հանձնարարում 72 օրում թարգմանել Օրենքը: Ի զարմանս բոլորի, թարգմանությունները լինում են համահունչ: Այստեղից էլ՝ Յոթանասնից անվանումը: Հրեաները, այդ թվում հոգևոր վերնախավը, ըստ Փիլոն Ալեքսանդրացու, Յոթանասնիցն ընդունելի թարգմանություն են համարել՝ թարգմանիչներին վերագրելով աստվածային ներշընչանք: Հետագայում թարգմանվել են Հին կտակարանի մյուս սրբազան գրքերը: Այս թարգմանության մեջ ընդգրկվել են եբրայական բնագրում բացակայող մի շարք երկրորդականոն գրքեր: Ավետարանիչներն ու առաքյալներն իրենց մեջբերումները լիաձեռն քաղել են հունարեն այս բնագրից: Հետագայում, երբ Յոթանասնիցը դարձել է քրիստ. Ա-ի առաջին մասը և տարաձայնություններ առաջացրել քրիստոնյա վարդապետների ու օրենսգետների միջև, հրեաները հետզհետե հրաժարվել են նրանից՝ համարելով այն եբրայական բնագրին անհարազատ թարգմանություն: Հայերեն Ա.: Քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելը (301), շուրջ մեկ դար անց գրերի գյուտը և Ս. Գրքի հայերեն թարգմանությունը ամենախոշոր և բախտորոշ իրադարձություններն էին Հայաստանում: Ըստ V դ. պատմիչներ Կորյունի, Մովսես Խորենացու և Ղազար Փարպեցու՝ հայերեն թարգմանությունն ունեցել է որոշակի երկու հանգրվան: Առաջինը կատարվել է անմիջապես գրերի գյուտից հետո (405–406-ին), մի քանի տարիների ընթացքում: Մեսրոպ Մաշտոցն իր երկու աշակերտների հետ Սամոսատում ձեռնամուխ է եղել Ս. Գրքի թարգմանությանը: Գրերի գյուտից հետո հայերեն նախ թարգմանվել է Առակաց գիրքը՝ սկսելով «Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ» խորհրդանշական տողերից: Թարգմանությունն ավարտվել է Վաղարշապատում Սահակ Ա Պարթևի համագործակցությամբ: Թարգմանության աղբյուր է ծառայել ասորերեն Պեշիտտան: Ըստ Մովսես Խորենացու՝ փոխադրվել են Հին կտակարանի 22(39) նախականոն գրքերը և Նոր կտակարանը: Պեշիտտան թարգմանվել էր եբրայերենից և չէր պարունակում երկրորդականոն գրքերը: Երկրորդ թարգմանության շրջանն ընկնում է Եփեսոսի տիեզերաժողովին (431) հաջորդող տարիներին: Առաջին թարգմանությունը համարվում է «փութանակի», այսինքն՝ հապճեպ և անբավարար: Ուստի Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտները Բյուզանդիոնից բերել են Եվսեբիոս Կեսարացու ձեռքով կազմած Հին և Նոր կտակարանների վավերական օրինակներ, որոնք բյուզ. եկեղեցու ընդունած բնագրերն էին: Կեսարյան այս բնագիրը կոչվում է նաև պաղեստինյան կամ երուսաղեմյան: Ընդ որում Հին կտակարանը Յոթանասնից բնագիրն էր՝ երկրորդականոն գրքերով հանդերձ: Ըստ Մովսես Խորենացու՝ «Մեծն Սահակ և Մեսրոպ ընդունելով (Ս. Գրքի օրինակը) նորից թարգմանեցին մի անգամ շտապովի թարգմանվածը, նրանց հետ միասին, նորից հորինելով ու նորոգելով»: Սահակ-Մեսրոպյան այս թարգմանությունը դարձել է Հայ եկեղեցու կանոնական բնագիրը: Թարգմանության երախտավորներից են նրանց աշակերտներ Եզնիկ Կողբացին, Հովսեփ Պաղնացին, Հովհան Եկեղեցացին, Ղևոնդ Վանանդեցին, Կորյունը և Արձան Արծրունին:

Ա. հայերեն թարգմանելու անհրաժեշտությունը կյանքի է կոչել գրերի գյուտը, սկըզբնավորել Թարգմանչաց շարժումն ու հայ դպրությունը, իսկ իր ճշտության, բնագրային հարազատության, լեզվաոճական գեղեցկության ու վեհության շնորհիվ արժանացել է բազում հայագետների բարձր գնահատականին: Ֆրանսիացի հայագետ Լա Կրոզը Ա-ի հայերեն թարգմանությունը համարել է «Թագուհի թարգմանությանց»: Ա-ի հայերեն տպագրությունները: Հին կտակարանի գրքերից մեկը՝ Սաղմոսարանը, հայերեն առաջին անգամ տպագրվել է 1565-ին, Վենետիկում, Աբգար Թոխաթեցու կողմից: Ս. Գրքի հայերեն առաջին տպագրությունը, չափազանց դժվարին պայմաններում, կատարվել է 1666–68-ին, Ամստերդամում՝ Ոսկան Երևանցու և Մատթեոս Ծարեցու ջանքերով, Հակոբ Դ Ջուղայեցի կաթողիկոսի հանձնարարությամբ: Հետագայում Ա. բազմիցս հրատարակվել է, որոնցից կարևորագույնները երկուսն են: 1805ին Վենետիկում Հովհաննես վրդ. Զոհրապյանը, հիմք ընդունելով 1319-ին Կիլիկյան Հայաստանում ընդօրինակված մի ձեռագիր և համեմատելով ինն այլ ձեռագրերի հետ, հրատարակել է առաջին քննական-համեմատական Ա.: Մյուս ձեռագրերի տվյալներն արտահայտված են տողատակում: 1860-ին Վենետիկում լույս է տեսել Արսեն Բագրատունու Ա.՝ «ըստ միաբան վաղեմի գրչագրաց մերոց եւ յոյն բնագրաց»: 1994-ին Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի հրատարակած արևելահայերեն ներկա թարգմանությունը կատարվել է Արսեն Բագրատունու բնագրի հիման վրա: Կազմվել են «Բառարան Սուրբ Գրոց» (1881) և Թ. վրդ. Աստվածատուրյանի «Համաբարբառ Հին և Նոր կտակարանաց» (1895) աշխատությունները:

Գրիգոր Դարբինյան

Ինչպես համաշխ., այնպես էլ հայ հին և միջնադարյան գրականության ու արվեստի գաղ. և գեղ. ներշնչման հիմն. աղբյուրը եղել է Ա.: Աստվածաշնչյան թեմաներով գրակ. երկեր են գրել Գրիգոր Նարեկացին, Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, Ներսես Շնորհալին, Գրիգորիս Աղթամարցին, Հովհաննես Թլկուրանցին, Առաքել Սյունեցին, Հակոբ Թոխաթցին, Մարտիրոս Ղրիմեցին և ուր.: Ա-ի թեմաներով ստեղծվել են քանդակագործ. և գեղանկարչ. բազմաթիվ ստեղծագործություններ: Հին կտակարանի առանձին դրվագներ են ներկայացնում IV–VII դդ. հուշակոթողները (Աղց, Թալին, Օձուն, Անի): Աստվածաշնչյան մոտիվները հատկապես ինքնատիպ և հարուստ են դրսևորվել Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու հարթաքանդակներում և որմնանկարներում:Հայկ. ձեռագրերում միայն XII դարից հետո են հանդիպում նկարազարդ Ա-ներ, թեև X–XI դդ. Ավետարաններում տեղ է գտել «Աբրահամի զոհաբերությունը» պատկերագր. թեման: Ընդհանրապես հայ մանրանկարիչներն ավելի հաճախ Ավետարան են պատկերազարդել, քան Ա.: Դրանից բացի, Հին կտակարանի թեմաներով նկարները տեղ են գտել Սաղմոսներում, Մաշտոցներում և Ճաշոցներում: Պատկերագր. առավել տարածված թեմաներն են՝ «Ծնունդ», «Ավետում», «Աստվածածինը մանկան հետ», «Դեիսուս», «Ննջումն Աստվածածնի», «Ոտնլվա», «Խաչելություն», «Խորհրդավոր ընթրիք», «Մկրտություն», «Մուտք Երուսաղեմ», «Համբարձում», «Դժոխքի ավերումը» ևն, ինչպես նաև առաքյալների, ավետարանիչների պատկերումները: Հայկ. ձեռագրերի մեջ հնագույն պատկերազարդ Ա. «Երզնկայի Աստվածաշունչն» է (1269, Մատենադարան, ձեռ. դ 1925): Տաղանդավոր նկարչի գործ են Երևանի Մատենադարանի «Մասունք Աստվածաշնչի» (1263– 1266, գրիչ՝ Ստեփանոս, ձեռ. դ 4243) նկարազարդումները: Երևանի Մատենադարանում պահպանվում են մանրանկարիչներ Թորոսի (1270, Գռներ, ձեռ. դ 345), Ավագի (1356– 1358, Կիլիկյան Հայաստան, ձեռ. դ 6230), Թորոս Տարոնացու (1317, Գլաձոր, ձեռ. դ 353), Հակոբ Ակնեցու (1643, Կ. Պոլիս, ձեռ. դ 188), Մարկոս Պատկերահանի (1686, Կ. Պոլիս, ձեռ. դ 349) և այլոց պատկերազարդ Ա-ները: XVI–XVII դդ. մատյանների պատկերազարդումներում թեմատիկ ցանկն ավելի ընդարձակ է. դրսևորվել են նոր ժամանակների նկարչական ըմբռնումները՝ հեռանկար, ծավալային արտահայտում, բնապատկեր ևն: XVII–XVIII դդ. գեղանկարչության և քանդակագործության մեջ աստվածաշնչյան կերպարները մարմնավորվել են առավել տեղական, ազգային գծերով: Հայ հոգևոր երաժըշտության մեջ թվերգով կատարվել են Ավետարանը և մարգարեական գրքերը, իսկ սաղմոսներն ու մարգարեական օրհնությունները՝ նաև երգվել (տես Սաղմոսերգություն): Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.2., 5-րդ և 2.3, 1–4-րդ պատկերները:

Գրկ. Յուշարձան Աստուածաշունչի հայերէն թարգմանութեան 1500-ամեակի, Երուսաղեմ, 1938: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976, էջ 309–668: Եղիայան Բ., Քննական պատմութիւն սուրբգրական ժամանակներու, գիրք 1–5, Անթիլիաս, 1976: Պետրոսյան Ե., Ներածություն Նոր կտակարանի, Ս. Էջմիածին, 1996: Մանուկյան Ա., Աստուածաշունչ մատեանը, Թեհրան, 1998: Ներածություն Հին կտակարանի (աշխատասիր. Գ. Դարբինյանի), Ս. Էջմիածին, 2000:

ԱՍՏՎԱԾԱՊԱՇՏՈՒԹՅՈՒՆ, տես Ծես:

ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐ Ա ՀԱՄԱԴԱՆՑԻ (ծ. թ. անհտ – 10.10.1725, գ. Օշական), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1715-ից: Հաջորդել է Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցուն: Կաթողիկոսության շրջանը համընկել է Արլ. Հայաստանում քաղ. բուռն իրադարձությունների հետ: Ա. Ա Հ. դրականորեն էր տրամադրված Դավիթ Բեկի գլխավորած ազատագր. շարժման և ռուս. զորքերի՝ Կովկաս ու Պարսկաստան ծրագրված արշավանքի հանդեպ: Ռուսաստանի հետ կապեր ունենալու ամբաստանությամբ պարսիկները հալածել են նրան: 1724-ի սեպտ. 4-ի նամակով նա դիմել է Եսայի Հասան-Ջալալյանին և առաջարկել թուրք. կոտորածներից խուսափելու համար բանակցություններ վարել թուրքերի հետ և այդ նպատակով պատվիրակություն է ուղարկել: Ա. Ա Հ-ու խնդրանքով Պարսից Թահմազ շահը 1724-ին հատուկ հրովարտակով Պարսկաստանում վերացրել է մահմեդակա- նություն ընդունած հայերի բացառիկ իրավունքը հայրենական ժառանգության նկատմամբ: Ըստ այդ իրավունքի, քրիստոնյա ընտանիքի մի անդամը, մահմեդականություն ընդունելով, դառնում էր այդ ընտանիքի միակ ժառանգորդը: Նույն թվականին Ա. Ա Հ. վերացնել է տվել նաև գլխահարկի հավելումները: Այդ առիթով նա երկիր վերադառնալու կոչ է ուղղել խտրականության հետևանքով ուրիշ երկրներում հաստատված արևելահայ վաճառականներին: Ա. Ա Հ. հատուկ կոնդակով Շամախու, Շիրվանի և Շաքիի թեմերը հռչակել է տերունի և հանել Գանձասարի կաթողիկոսության իրավասությունից: Սակայն Եսայի Հասան-Ջալալյանի՝ Էջմիածին այցելելուց հետո կրկին դրանք հանձնել է Գանձասարի աթոռի իրավասությանը: Շին. աշխատանքներ է կատարել Էջմիածնի Մայր տաճարում, Էջմիածնի կալվածների մի մասն ապահովել վավերացված կալվածագրերով: Ա. Ա Հ-ուց մեզ են հասել մի շարք երկեր, որոնք մատենագր. վկայությունների քաղվածներ են (Վկայութիւնք յԱստուածաշունչ գրոց, այսինքն՝ ի Հին և ի Նոր Կտակարանաց, ի պէտս ուսումնասէր մանկանց Սիոնի, Մատենադարան, ձեռ. դ 3637, 1988: Վկայութիւնք սրբոց վարդապետացն մերոց աստուածիմաստից և բանիբուն իմաստասիրաց, ի պէտս ուսումնասէր մանկանց Սիոնի, Մատենադարան, ձեռ. դ 3281: Աստուածատրոյ Համադանեցւոյ իբրու բանասիրէ արարեալ ժողովածու գիրքս՝ ի պէտս քարոզողաց և ի զբօսանս մանկանց եկեղեցւոյ, Մատենադարան, ձեռ. դ 56) և կոնդակներ: Նրա պատվերով Ավետիք Տիգրանակերտցին կազմել է մի Գավազանագիրք (Մատենադարան, ձեռ. դ 1492): Ա. Ա Հ. լուսնի խավարումը դիտելու ժամանակ տանիքից ընկել է և վախճանվել: Ամփոփվել է Հռիփսիմեի տաճարի գավթում:

Կաթողիկոս. գահին Ա. Ա Հ-ուն հաջորդել է Կարապետ Բ Ուլնեցին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976: Կարապետյան Մ., «Իմամ Ջաֆարի» օրենքը և արևելահայերը (XVII–XVIII դարեր), ՊԲՀ, 1988, դ 1:

Պավել Չոբանյան

ԱՍՏՎԱԾԸՆԿԱԼ ՎԱՆՔ, ՀՀ Արագածոտնի մարզի Երնջատափ գյուղի մոտ, Քասաղ գետի աջ ափի բլրի վրա: Անունն առաջացել է վանքում պահվող «Աստվածընկալ ս. Խաչ»ից: Ա. վ-ի Ս. Աստվածածին եկեղեցին (V դ.) թաղածածկ կառույց է՝ հվ-ից կից երկու ուղղանկյուն ավանդատներով: 1207-ին եկեղեցին նորոգվել է, և հաստատվել է վանական միաբանություն: 1244-ին իշխան Քուրդ Վաչուտյանն ու իր կինը՝ Խորիշահը, Ս. Աստվածածին եկեղեցուն հս-ից կից կառուցել են Ս. Նշան եկեղեցին և վանքին նվիրել այգիներ: Մեկ զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք ունեցող այս եկեղեցու սեղանի հիմքում ամփոփվել են Հակոբոս առաքյալի մասունքները: XIII դ. ճարտ. Յոհանես վարդպետը Ս. Նշան եկեղեցուն արմ-ից կից կառուցել է քառասյուն, կենտրոնակազմ գավիթ (այժմ՝ կիսավեր): Վանքի բակում կան XII– XIV դդ. խաչքարեր ու տապանաքարեր: Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.4., 1-ին պատկերը:

Գրկ. Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հ. 2, Էջմիածին, 1842: Ա լ իշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Պետրոսյանց Վ., Աստվածընկալի վանքը, «Էջմիածին», 1978, դ 3:

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՍՏՐԱԽԱՆԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1717-ին: Առաջնորդանիստը՝ Աստրախանի Ս. Աստվածածին եկեղեցի: Ռուսաստանի հայոց առաջին թեմը: Միավորել է Ռուսաստանի հայկ. բոլոր համայնքները: Թեմի առաջին առաջնորդն է եղել Ս. Էջմիածնի կողմից 1717ին նշանակված Ստեփանոս արք. Գաղաթացին: Հետագա տարիներին Ա. թ-ի առաջնորդների թեկնածությունները համաձայնեցվել են Ռուսաստանի իշխանությունների հետ, ինչը փաստել է Ա. թ-ի կարևոր դերը ռուս-հայկ. հարաբերություններում: Ա. թ. սերտ կապեր է ունեցել Ս. Էջմիածնի և Գանձասարի կաթողիկոսությունների հետ, նպաստել Ռուսաստանի հետ հայ ժողովրդի քաղ. և մշակութ. առնչություններին: Ա. թ-ի առաջնորդ Հովսեփ արք. Արղությանի օրոք (1773–1800) Աստրախանում ստեղծվել է հոգևոր խորհուրդ (1786), հիմնվել հայկ. տպագրության պատմության մեջ զգալի դեր խաղացած առաջնորդարանի տպարանը (1789), եկեղեցու միջոցներով բացվել են Ռուսաստանում առաջին հայկ. դպրոցները, կառուցվել հայկ. նոր եկեղեցիներ Սանկտ Պետերբուրգում, Մոսկվայում, Աստրախանում, Նոր Նախիջևանում, Ղզլարում, Մոզդոկում: 1800-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրված Հովսեփ Արղությանին Ա. թ-ի առաջնորդի պաշտոնում փոխարինել է Եփրեմ արք. Ձորագեղցին (1801–09-ին, 1809–30-ին՝ Եփրեմ Ա Ձորագեղցի Ամենայն հայոց կաթողիկոս):

XVIIIդ. 2-րդ կեսին և XIX դ. սկզբին Ռուսաստանի հայ բնակչությունը շարունակել է ստվարանալ: Կազմավորվել են հայկ. եկեղեց. նոր համայնքներ, հայաբնակ քաղաքներում կառուցվել հայկ. նոր եկեղեցիներ՝ Ս. Կատարինեն (1770), Ս. Հարությունը (1779)՝ Սանկտ Պետերբուրգում, Ս. Խաչը (1779)՝ Մոսկվայում, Ս. Խաչ վանքը (XVII դ. վերջ)՝ Նոր Նախիջևանում:

1830-ական թթ. սկզբին Ա. թ-ում գործել է 17 եկեղեցի, բացվել են Աղաբաբյան դպրոցը (1810), Աստրախանի հոգևոր ուսումնարանը (1817), Հայոց թեմական դպրոցը (1838) ևն:

Ռուսաստանում հայ բնակչության աճի հետևանքով Ա. թ. երկատվել է: 1830-ին կազմավորվել է Նոր Նախիջևանի և Բեսարաբիայի թեմը, իսկ Ա. թ-ի իրավասության ներքո մնացել են Սանկտ Պետերբուրգի, Մոսկվայի, Հս. Կովկասի, Պովոլժիեի, Սիբիրի և Միջին Ասիայի հայկ. Համայնքները:

XIXդ. 2-րդ կեսին Ա. թ-ի կազմում ստեղծ-վել են հայկ. նոր համայնքներ Միջին Ասիայի քաղաքներում, Եկատերինոդարում, Վլադիկավկազում, Ստավրոպոլում, Պյատիգորսկում, Արմավիրում, Հս. Կովկասի այլ վայրերում: Հայաբնակ քաղաքների և գյուղերի մեծ մասում կառուցվել են եկեղեցիներ, բացվել ծխական դպրոցներ:

XIX դ. 2-րդ կեսին Ա. թ-ի առաջնորդներ են եղել Հայ եկեղեցու ականավոր դեմքեր Գևորգ արք. Սուրենյանցը (1886–94, 1911–30ին՝ Գևորգ Ե Սուրենյանց Ամենայն հայոց կաթողիկոս), գրող և մանկավարժ Խորեն արք. Ստեփանեն (1894–1906), հաս. գործիչ Արիստակես արք. Սեդրակյանը: Վերջին առաջնորդն էր Մխիթար եպիսկոպոսը (1906–17): 1917-ի Հոկտեմբերյան հեղաշրջումից հետո Ա. թ-ից անջատվել են Միջին Ասիայի հայկ. համայնքները, նրա իրավասության ներքո մնացել են Հս. Կովկասի և Պովոլժիեի հայ համայնքները: Ա. թ. վերանվանվել է Հս. Կովկասի և Աստրախանի թեմ, կենտրոնը՝ Արմավիր (1920-ից): 1960-ական թթ. սկզբին թեմը լուծարվել է: 1966-ին նախկին Ա. թ-ի համայնքները միացել են Նոր Նախիջևանի թեմի հետ, և կազմվել է Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմը՝ Մոսկվա կենտրոնով:

Գրկ. Խաչատրյան Վ., Հայ-ռուսական քաղաքական կապերի պատմությունից, ՊԲՀ, 1978, դ 4: А н а н я н Ж., Х а ч а т у р я н В., Армянские общины России, Е., 1993.

Ժորես Անանյան
Վարդան Խաչատրյան

ԱՎԱԳ ՇԱԲԱԹ, Մեծ շաբաթ, ս. Զատկին նախորդող շաբաթը (Ծաղկազարդից մինչև ս. Զատիկ ընկած յոթնօրյակը): Ավագ է կոչվում նաև այդ շաբաթվա յուրաքանչյուր օրը: Ա. շ. Հիսուս Քրիստոսի երկրային կյանքի և չարչարանքների վերջին շաբաթն է: Սկսվում է միաշաբթի (կիրակի) օրը՝ Ծաղկազարդով՝ Երուսաղեմ Քրիստոսի մուտքով: Շաբաթվա յուրաքանչյուր օր ունի իր հոգևոր խորհուրդը: Ա վա գ ե ր կ ո ւշա բ թ ի, տերևազարդ, բայց անպտուղ թզենին անիծելու (Մատթ. 21.18–19, Մարկ. 11.12–14, 20–24) և Տաճարը մաքրելու օրն է (Մատթ. 21.12–13, Մարկ. 11.15– 19, Ղուկ. 19.45–48): Ավագ երկուշաբթին ս. Զատկի հետ 35 օրվա շարժականություն ունի (մարտի 16-ից ապրիլի 19-ը), իսկ Ա. շ-վա մյուս օրերը հաջորդում են նույն հերթականությամբ: Ավագ երեքշաբթի, հրեաների հարցումներին Քրիստոսի բացատրության ու փարիսեցիների հանդիմանության օրը (Մատթ. 21.23–46, 22.1–46, 23.1–36): Նույն օրը Երուսաղեմի տաճարում լսվել է երկնային ձայնը, Տաճարի կործանման գուշակությունը, Տաճարից Քրիստոսի վերջնականապես հեռանալը (Մատթ. 23.37–39, 24.1–3, Ղուկ. 13.34– 35, 21.5–7): Եկեղեցին Ավագ երեքշաբթի հիշատակում է նաև տասը կույսերի առակը և Վերջին դատաստանի բացատրությունը (Մատթ. 25.1–13), ինչպես նաև Ջրհեղեղը և մարդկության կրկին սկզբնավորումը: Ավագ չորեքշաբթի, հիշատակվում է Քրիստոսի օծումը և Հուդայի մատնությունը: Այդ օրը Բեթանիայում, Սիմոն Բորոտի տանը մի կին թանկարժեք յուղով օծել է Հիսուսին, ինչը խորհրդանշել է Տիրոջ մոտալուտ մահը (Մատթ. 26.6–12, Մարկ. 14.3–9, Հովհ. 12.1–8): Օծմանը հաջորդել է Հիսուսին մատնելու Հուդայի վճիռը: Ավագ հինգշաբթի, Վերջին ընթրիք՝ ս. Հաղորդության խորհուրդի հաստատում, Ոտնլվա: Վերջին ընթրիքով Քրիստոսը հաստատել է ս. Հաղորդության խորհուրդը: Ավագ հինգշաբթի առավոտյան մատուցվում է ս. Պատարագ, որը խորհրդանշում է Քրիստոսի զոհաբերությունը՝ մարդկանց փրկության և մեղքերի թողության համար: Այդ օրը երեկոյան կատարվում է Ոտնլվայի արարողությունը: Վերջին ընթրիքից հետո և Խաչելությունից առաջ Քրիստոսը լվաց իր աշակերտների ոտքերը՝ որպես սիրո և խոնարհության օրինակ, որ նրանք ևս այդպես վարվեն: Ոտնլվան խորհրդանշում է նաև ս. Հաղորդության խորհուրդի սրբությունն ու մաքրությունը: Ավագ հինգշաբթի, երեկոյան ժամերգությունից հետո կատարվում է Խավարում կոչվող արարողությունը, որ խորհրդանշում է Քրիստոսին մատնելը և չարչարանքները: Արարողության ժամանակ խորանի վրա վառվում է 12 մոմ, իսկ մեկ մեծ մոմ դրվում է դրանց մեջտեղը: Յուրաքանչյուր անգամ, երբ կարդացվում է Ավետարանը, հանգցնում են մեկ մոմ, վերջում մնում է միայն մեջտեղինը: Մոմեր հանգցնելը խորհըրդանշում է աշակերտների փախչելը, իսկ մեջտեղի մեծ մոմը խորհրդանշում է Քրիստոսին, որ մնացել էր մենակ:

Ավագուրբաթ, Հիսուս Քրիստոսի ձերբակալության, խաչելության, մահվան ու թաղումի հիշատակի օրն է: Առավոտյան կատարվում է ժամերգություն, կարդում են Ավետարաններ, որոնք բովանդակում են Հիսուսի երկրային կյանքի վերջին ժամերը՝ մատնությունը, ձերբակալությունը, Պետրոսի ուրացումները, Պիղատոսի մոտ տարվելը, մահվան վճիռը, չարչարանքներն ու անարգանքը, Գողգոթայի վրա խաչվելը, արեգակի խավարումը, մահը, թաղումը (Մատթ. 26.47–75, 27.1–61, Մարկ. 14.43–72, 15.1–47, Ղուկ. 22.47–71, 23.1–56, Հովհ. 18.1–40, 19.1–42): Ավագ ուրբաթ Պատարագ չի մատուցվում, որովհետև այդ օրը Քրիստոսն ինքը պատարագվեց խաչի վրա՝ որպես կենդանի զոհ: Այդ օրվա երեկոյան արարողությունը խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսի թաղումը: Ավագ շաբաթ, դժոխքի ավերում, Ճրագալույցի Պատարագ: Քրիստոսը մահից հետո իջավ դժոխք, ավերեց այն՝ փրկություն շնորհելով «ննջեցյալ սրբերի»՝ արդարների հոգիներին (Մատթ. 27.51–53): Շաբաթ երեկոյան կատարվում է Ճրագալույցի Պատարագ: Նախկինում կարևոր տոների առթիվ սովորություն էր եկեղեցու կանթեղները վառել և ներկաներին մոմ բաժանել՝ վառելու համար: Հետագայում Ճրագալույց սկսել է անվանվել երեկոյան Պատարագը, որը Հայ եկեղեցում կատարվում է Ս. Ծննդյան և ս. Զատկի նախորդ օրվա երեկոյան: Զատկի Ճրագալույցի Պատարագի ժամանակ, երբ տրվում է Հիսուսի հարության ավետիսը, վերջանում է նաև Մեծ պահքը: Պատարագից հետո կատարվում է ս. Հարության նախատոնակը: Երաժշտություն: Ա. շ-վա բոլոր օրերի կանոնների հեղինակը Սահակ Ա Պարթևն է: Բացառություն են կազմում «Անեղն ի Հօրէ», «Իմաստուն կուսանքն», «Որ յաթոռ փառաց», «Այսօր ի կատարումն» օրհնությունները և Ա. շ-վա «Կենդանին յաւիտենից», «Կուսածին մարմնով» շարականները, որոնք Ներսես Շնորհալու ստեղծագործություններն են: Սրանցից զատ Ա. շ-վա ընթացքում երգվում են բազմաթիվ այլ հոգևոր երգեր, օր., «Ի սկզբանէ Տէր» (Ավագ երկուշաբթի), «Տարցին թագաւորի» (Ավագ երեքշաբթի), «Խորհեցան» (Ավագ չորեքշաբթի), «Որսացան զանձն» (Ավագ հինգշաբթի) առավոտերգերը: Ա. շ-վա երգերի թվին են պատկանում Ավագ հինգշաբթի օրվա «Զահեղ զանքնին, զխորհուրդ խորին» գանձի երկու պատկերները՝ «Այս խորհուրդ լցաւ»-ն ու «Սիրտ իմ սասանի»-ն, որոնց հեղինակը Մխիթար Այրիվանեցին է (XIII դ.): Խաչելության երկու դրվագ են ներկայացնում անանուն հեղինակների «Տիրամայրն» և «Ուր ես, մայր իմ» տաղերը: Պատկերագրություն: Հայկ. արվեստում Ա. շ-վա առավել տարածված պատկերագր. թեմաներն են «Մատնությունը», «Խորհըրդավոր ընթրիքը», «Հաղորդությունը» (տես Հաղորդություն հոդվածի Պատկերագրություն մասը), «Ոտնլվան», «Խաչելությունը», «Դժոխքի ավերումը», «Խաչից իջեցումը», «Թաղումը»: «Մատնության» պատկերագր. թեման տարբեր լեզուներով ընդօրինակված ձեռագրերում հայտնվել, մշակվել և զարգացել է ավելի ուշ, քան տերունական մյուս տեսարանների պատկերագրությունը: XI դարից հայ մանրանկարիչները պատկերել են Հիսուսին և Հուդային՝ մարդկանց խմբով շրջապատված: Ճակատագր. այդ պահը ներկայացնող կապադովկյան որմնանկարների, հայկ. և բյուզ. մանրանկարների առաջին պատկերումներից մինչև XIV դ. (մինչև Ջոտտոյի «Հուդայի համբույրը» հռչակավոր որմնանկարը) թեմայի հորինվածքային կառուցվածքը համաշխ. արվեստում գրեթե նույնն է մնացել: Կենտր. կերպարը այս պատկերում Հիսուսն է, որին ըստ արևելաքրիստ. պատկերագր. ավանդույթի՝ աջից, ըստ արևմտաքրիստ. ավանդույթի՝ ձախից մոտեցել է Հուդան՝ համբույրով մատնելու Ուսուցչին: Հիսուսին և Հուդային ջահերով, մահակներով, տեգերով, նիզակներով զինված շրջապատել են զինվորները և Երուսաղեմի սինագոգի քահանայապետը: Սրա ծառան՝ Մաղքոսը, բռնել է Հիսուսի թևը, իսկ Պետրոս առաքյալը բարձրացրել է սուրը՝ ծառայի ականջը կտրելու համար: «Մալաթիայի Ավետարան»-ում (1057, Մատենադարան, ձեռ. դ 3784) ամբողջ հորինվածքը կառուցված է հորիզոն. ուղիղ գծի վրա, և Հուդան, ըստ հելլենիստ. պատկերագրության ավանդույթի, մոտեցել է ձախ կողմից: Հորիզոն. գծի ավանդ. կառուցվածքը խախտված է «Ութ մանրանկարիչների Ավետարան»-ում և Գրիգոր Ծաղկողի համապատասխան լուսանցազարդի պատկերում, որտեղ մանրանկարիչը հասել է գեղ. մեծ ընդհանրացման: «Մատնության» թեմայի ուշագրավ մեկնաբանություններ կան Վասպուրականի ձեռագրերում, հատկապես Ծերունի, Ռստակեսի, Հովհաննես Խիզանեցու մանրանկարներում: Տարածված կանոնից շեղվել և ինքնատիպ գեղ. արդյունքի են հասել «Մատնության» տեսարանը պատկերող նկարիչները «Վեհափառի Ավետարան»-ում: Հայ մանրանկարիչները հաճախ միևնույն էջի վրա այս հորինվածքի հետ պատկերել են նաև Պետրոս առաքյալի ուրացման պահը: «Խորհրդավոր ընթրիքի» պատկերագրությունը սովորաբար ներկայացնում է վերնատունը (հաճախ՝ եկեղեցու, երբեմն՝ սյունազարդ սրահի տեսքով), որտեղ սեղանի շուրջը նստած են Հիսուսը և տասներկու (երբեմն ավելի պակաս թվով) առաքյալները: Հիսուսից աջ նստած է լինում Պետրոս առաքյալը, ձախ կողմում՝ Հովհաննես առաքյալը: Հուդան ներկայացվում է կիսադեմով, մնացած բոլորը՝ լրիվ դեմքերով: Սեղանի վրա պատկերվում են հաց, գինի, ձուկ, պնակներ, գավաթներ ևն: Սեղանը լինում է կլոր, ձվաձև, ուղղանկյուն, սիգմայաձև, սեղանի սփռոցը՝ տարբեր գույների: «Խորհրդավոր ընթրիքի» պատկերումները հայ արվեստում հայտնի են XI դարից և գեղ. բարձր արդյունքի են հասել հատկապես XIII դ. մանրանկարներում: «Թարգմանչաց Ավետարան»-ի համապատասխան մանրանկարը համաքրիստ. արվեստի գլուխգործոցներից է: «Ոտնլվայի» արարողությունը ներկայացնող առաջին պատկերները հայտնի են դեռևս IV–V դդ. տապանաքարերից: Հայկ. արվեստում այն տեղ է գրավել X դ., Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարներում: «Վեհափառի Ավետարան»-ի տերունական համապատասխան պատկերը հայկ. մանրանկարչության հնագույն նմուշներից է: Տեսարանում պատկերված է Վերջին ընթրիքի սեղանից վեր կացած Հիսուսը՝ Պետրոսի ոտքերը լվանալիս: Մյուս առաքյալները սպասում են, նախապատրաստվում խոնարհությամբ ենթարկվելու Ուսուցչի արարողակարգին: Պետրոսի ոտքերը դրված են լինում կոնքի մեջ: Հիսուսն ավելի հաճախ պատկերվում է կանգնած կամ կանգնած և առաջ թեքված, երբեմն՝ նստած: Վասպուրականի մանրանկարիչները երբեմն Հիսուսին պատկերել են կռացած, ծնրադիր: Ուշագրավ են «Ոտնլվայի» տեսարանը ներկայացնող Սարգիս Պիծակի պատկերումները: «Խաչելության» տեսարանը ամենատարածված թեմաներից է: Հնագույն պատկերները պահպանվել են պաղեստինյան սրվակների վրա, Կապադովկիայի որմնանկարներում, Հռոմում, Հայաստանի IV–V դդ. եկեղեցիների պատերին: Հետաքրքրական են Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարի համապատասխան հատվածը (921), «Վեհափառի Ավետարան»-ի «Խաչելության» դրվագը պատկերող մանրանկարը: Ըստ քրիստ. պատկերագրության, Հիսուսը պատկերվում է խաչի վրա գամված, գլուխը թեքած, աչքերը փակ (երբեմն՝ բաց), գլխի շուրջը՝ պսակ: Խաչը կանգնած է Գողգոթան խորհրդանշող վեմի և Ադամի գանգի վրա, որը պատկերվում է վեմի ներսում՝ խորհըրդանշական ոճով: XII–XIII դդ. եվրոպացի նկարիչները Հիսուսին պատկերել են փշեպսակով խաչված: Այս շրջանում եվրոպ. (նաև Կիլիկիայում) արվեստում խաչի աջ և ձախ մասերում պատկերվում են թագակիր և թագը գլխից ընկնող երկու կերպարներ, որոնք խորհըրդանշում են քրիստ. եկեղեցին և հրեական սինագոգը: Ավելի հաճախ խաչի աջ կողմում կանգնած են լինում Տիրամայրը և սուրբ կանայք, ձախում՝ Հովհաննես ավետարանիչը: Իսկ տեգ և սպունգ կրող զինվորները երբեմն պատկերված են վիճակ գցելու պահին: Արևի, լուսնի, հրեշտակների, Մարիամի և Հովհաննեսի պատկերումով «Խաչելության» թեման արտացոլվել է նաև XVII– XVIII դդ. հայկ. հաստոցային գեղանկարչության մեջ:

«Դժոխքի ավերումը» կամ «Էջք դժոխք» տերունական պատկերագր. թեման տարածված էր բյուզ. մանրանկարչության և որմնանկարչության մեջ (VIII դ.), Կապադովկիայի ժայռափոր տաճարների որմնանկարներում (IX դ.): Հայկ. արվեստում թեմայի հնագույն պատկերումները հայտնի են Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարներից և XI դ. մի քանի ձեռագիր մատյաններից: Քրիստ. պատկերագրության համաձայն՝ «Դժոխքի ավերման» տեսարանում դժոխք իջած Հիսուսը բարձրացնում է Ադամին, որի կողքին կամ հետևում պատկերված են Եվան և ուրիշ կերպարներ: Սրանք՝ արդարները, տեղավորված են Քրիստոսից դեպի աջ: Մեջտեղում պատկերված է նախնիների խումբը, որի մեջ սովորաբար նկատելի են Դավիթ և Սողոմոն թագավորները, Հովհաննես Մկրտիչը: Այսպիսի հորինվածք ունի «Թարգմանչաց Ավետարան»-ի համապատասխան մանրանկարը: Հայտնի են պատկերագր. առավել հնավանդ նախօրինակներ, որոնցից նկատելի են փոխառություններ Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի մատենադարանի 1236-ի ձեռագրի (ծաղկող՝ Իգնատիոս Հոռոմոսցի) և Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարանի 1265-ի ձեռագրի (ծաղկող՝ Թորոս Ռոսլին) մանրանկարներում: Հայկ. մանրանկարչության մեջ «Դժոխքի ավերման» տեսարանում Հիսուսը պատկերվում է հաղթանակը խորհրդանշող խաչը մի ձեռքին, մյուսը՝ Ադամի ձեռքին հպելիս կամ բռնած, իսկ 1391-ի Ծերունի ծաղկած ձեռագրում՝ ուղղակի բռնել է Ադամի դաստակը: «Խաչից իջեցումը» թեմայի առաջին գեղ. մարմնավորումը, «հնագույնը և հռչակավորը» (Գ. Հովսեփյան) Հավուց թառ վանքի Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցու փայտե բարձրաքանդակն է (X դ.): Քրիստոսի, Հովսեփ Արիմաթացու և Նիկոդեմոսի քանդակային ու հոգեբ. ներդաշնակությամբ աչքի ընկնող հորինվածքը հավանաբար ընդօրինակված է հին մի նախօրինակից: «Խաչից իջեցման» տեսարաններ են քանդակվել նաև X դ. խաչքարերի վրա: XI դ. տեսարանի կերպարները շատանում են: Այդպես է 1057-ի «Մալաթիայի Ավետարան»-ի և Սեբաստիայի շրջանից հայտնի 1041-ի Ավետարանի համապատասխան մանրանկարներում: Սովորաբար «Խաչից իջեցման» տեսարանում պատկերվում են Մարիամը, Հովհաննեսը, Հովսեփ Արիմաթացին, Նիկոդեմոսը, երբեմն՝ վշտակցող երկու կին (1262-ին Թորոս Ռոսլինի ծաղկած «Սեբաստիայի Ավետարան», 1268-ին նույնի պատկերազարդած «Մալաթիայի Ավետարան»): Ավելի հաճախ (նաև արմ. արվեստում) «Խաչից իջեցումը» և «Թաղումն Տեառն» տեսարանները միավորվել են և ներկայացվել մեկ մանրանկարի տեսքով: Այս դեպքում պատկերվել է գերեզմանի դուռը՝ սովորաբար ձախակողմյան հատվածում: Վասպուրականցի Մարգարեն 1315-ի Ավետարանում «Թաղումն Հիսուսի» տեսարանում պատկերել է Հիսուսի մարմինը ակնածանքով գերեզման իջեցնող Նիկոդեմոսին և Հովսեփ Արիմաթացուն:

Արտաշես Ղազարյան
Մհեր Նավոյան
Մարտին Միքայելյան

ԱՎԱԳ ՎԱՆՔ, Ս. Առաքելոց վանք, Ս. Լուսավորչի անապատ, Մեծ Հայքի Բարձր Հայք նահանգի Դարանաղյաց և Եկեղյաց գավառների սահմանում, Սեպուհ լեռան ստորոտին, Կարնի գյուղի մոտ: Ըստ ավանդության՝ 53-ին հիմադրել է Թադեոս առաքյալը, IV դ. վերանորոգել ու այստեղ միաբանություն հաստատել Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: Ա.վ. XIII դ. սկզբին դարձել է գրչության ու արվեստի նշանավոր կենտրոն. պահպանվել են երկու նկարազարդ Ավետարաններ (1201, ծաղկող՝ Հովհաննես) և մեծահռչակ «Մշո Ճառընտիրը» (1200–02): XIII դ. սկզբին վանքն ունեցել է չորս եկեղեցի՝ Ս. Աստվածածին, Ս. Թադեոս կամ Ս. Առաքելոց, Ս. Կարապետ և Ս. Ստեփանոս: Ջալալեդդինի հրոսակախմբերի ավերածությունների հետևանքով 1230-ից Ա.վ. առժամանակ չի գործել: Վերաբացվել է XIV դ., վանահայր Մովսես վրդ. Երզնկացու ջանքերով, որը պարսպապատել է վանքը և նորոգել շինությունները: XII դ. վերջից գործել է վանքի դպրոցը, որը XIV դ. ավարտին աչքի է ընկել ուսուցման բարձր մակարդակով: 1460-ական թթ. սկզբին՝ Հովհաննես Համշենցու րաբունապետության ժամանակ վերածվել է համալսարանի, որը պատրաստել է վարդապետներ, գրիչներ, նկարիչներ, երաժիշտներ: Այստեղ սովորելու և դասավանդելու են եկել տարբեր վայրերից: 1482-ին համալսարանը տեղափոխվել է նույն գավառի Կապոսի վանքը: XV դ. Ա.վ. վերստին առաջընթաց է ապրել, վերանորոգվել է Աստվածատուր վրդ. Ջերմացու ջանքերով: Արգասավոր գործել է գրչության կենտրոնը, որտեղ բազում ձեռագրեր են ընդօրինակվել (մեծ մասը՝ ձեռամբ Առաքել գրչի): XIX դ. Ա.վ. ունեցել է մատենադարան (մինչև 1915-ը), ինչպես նաև ընդարձակ հողեր, այգի, անտառ, ջրաղաց, ուխտավորների համար՝ 100-ից ավելի սենյակներ: Իբրև թեմ ընդգրկել է 10 գյուղ: Ա.վ-ի համալիրից պահպանվել է կիսավեր երեք եկեղեցի, իսկ աշխարհիկ շենքերի հետքերը նշմարվում են վանքի արմ. և հվ. կողմերում: Ս. Աստվածածին եկեղեցին ունի եզակի հորինվածք. առանց որմնամույթերի գմբեթավոր դահլիճ է՝ հվ-ից և հս-ից կից ավանդատներով, որոնք կառույցին տալիս են խաչաձև ծավալատարածական կերպար: Հս. կողմում կանգուն Ս. Թադեոս (կամ Ս. Առաքելոց) եկեղեցին մեկ զույգ քառակուսի մույթերով եռանավ բազիլիկ է՝ պայտաձև հատակագիծ ունեցող Ավագ խորանով: Պատերին կան XV դ. արձանագրություններ: Ս. Աստվածածին և Ս. Թադեոս եկեղեցիների միջև, նրանց կից, գտնվում է Ս. Կարապետ միանավ, թաղածածկ եկեղեցին: Ա.վ-ում պահվող հայտնի սրբություններից է եղել բուժիչ հատկություններով օժտված «Դեղթափ»-ը՝ Կոստանդիանոս Մեծ կայսրի (306–337) և կայսրուհու դիմապատկերները վրան փորագրած հակինթե խոշոր քարը, որը կայսրը Հռոմում նվիրել էր Տրդատ Գ թագավորին: Ա.վ. գործել է մինչև Մեծ եղեռնը: Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.4, 2-րդ պատկերը:

Գրկ. Սյ ո ւ ր մենյ ան Գ., Երզնկա, Կահիրե, 1947: Ոսկյան Հ., Բարձր Հայքի վանքերը, Վնն., 1951: Թիերի Ժ.Մ., Սեպուհ լեռան հուշարձանները (հնագիտական ուսումնասիրություն), «Էջմիածին», 1989, դ 4–6:

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՎԱՆԴԱՏՈՒՆ, եկեղեցու խորաններին կից սենյակ. Ավագ խորանից հյուսիսայինը մկրտատունն է, հարավայինը՝ սարկավագատունը (բուն Ա., որտեղ պահվում են եկեղեցու սպասքն ու զարդերը՝ «ավանդները»): IV–V դդ. Հայաստանում Ա-երն ուղղանկյուն թաղածածկ սենյակներ էին՝ հաճախ ծածկի վերևում թաքստոցով: VII դ. սկզբից Ա-ան արլ. պատին փոքր, կիսաշրջանաձև խորան են կառուցել: IX դ. վերջից Ա-եր են կառուցվել նաև եկեղեցիների արմ. կողմում, ինչը լայն տարածում է ստացել IX–XIII դդ.: Հայկ. վանքերի գլխ. եկեղեցիների Ա-երը մեծ մասամբ երկհարկանի են, բարձակային աստիճաններով: Ա-երում քարե փոքր սեղան է դըրվել, և տարին մեկ անգամ՝ եկեղեցու տոնին կամ հատուկ այլ օր Պատարագ մատուցվել:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992:

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆ սրբազան, գրավոր կամ բանավոր ավանդված աստվածային, մարգարեական, առաքելական պատվիրան կամ պատմություն, ծես և օրենք, որի վրա հաստատված է Ընդհանրական եկեղեցին: Ա. տրված է հիշելու, անխաթար պահելու, կիրարկելու, նրանով առաջնորդվելու և սերնդեսերունդ փոխանցելու համար: Ա. Աստծո գրավոր հայտնության՝ Ս. Գրքի լրացուցիչ մասն է: Սրբազան Ա. են կոչվում առաքելական և եկեղեց. Ա-ները միասին: Առաքելական է անվանվում Մի, Սուրբ, Ընդհանրական և Առաքելական եկեղեցու Ա., որը ժառանգված է Տիրոջից: Հիսուս Քրիստոսը, իր առաքյալներին ուղարկելով ազգերին քարոզելու, ասել է. «Ուսուցանեցե՛ք նրանց պահել այն բոլորը, ինչ որ ձեզ պատվիրեցի» (Մատթ. 28.20): Սրբազան է Ա-յան գրառված մասը՝ Աստվածաշունչը, նրանով հայտնված ճշմարտությունները, հայտնությունները, օրենքները, կանոնները, ծեսերը, ուսուցումները, մարգարեությունները, պատվիրանները, սրբազան պատմությունները ևն: Սրբազան են նաև բանավոր փոխանցված և եկեղեցու կողմից ընդունված Ա-ները: Օր., Նոր կտակարանում գրված է. «… Միքայել հրեշտակապետը, բանսարկու Սատանայի հետ Մովսեսի մարմնի մասին վիճելիս, չհամարձակվեց հայհոյալից խոսքերով դատապարտել նրան, այլ ասաց. «Թող Տերը քեզ սաստի» (Հուդա 1.9): Այս խոսքում հիշատակված դրվագը՝ Մովսեսի մարմնի վերաբերյալ վեճը, հիշատակված չէ Հին կտակարանում, բայց, ինչպես երևում է Հուդա առաքյալի թղթից, այն հայտնի է եղել որպես բանավոր պահպանված սրբազան Ա., ընդունելի համարվել առաքելական շրջանում ու նշվել Նոր կտակարանում: Ուստի սրբազան Ա. է ոչ միայն գրառյալ Աստվածաշունչը՝ Սուրբ Գիրքը, այլև բանավոր հաղորդված Ա-ները: Դա վերաբերում է և՛ հինկտակարանային, և՛ նորկտակարանային պատումներին: Քրիստ. շրջանի Ա. տրված է ոչ միայն գրավոր, այլև բանավոր ուսուցմամբ, և, ինչպես հայտնում է Հովհաննես առաքյալը՝ «… ուրիշ շատ բաներ էլ կան, որ Հիսուս արեց, որոնք, եթե մեկը մեկ առ մեկ գրած լիներ, կարծում եմ, թե աշխարհն իսկ բավական չէր լինի պարփակելու այդ գրքերը, եթե դրանք գրված լինեին» (Հովհ. 21.25): Հետևաբար, Նոր կտակարանում գրառվածից բացի, առաքյալները նաև բանավոր ուսուցումներ են տվել, որոնք սրբությամբ պահպանել է եկեղեցին և ավանդել սերնդեսերունդ: Դա եկեղեցու սրբազան Ա. է: Իրենեոս Լուգդոնացու (մահ. 202) համար Ա-յան կենդանի կրողները (եպիսկոպոս, երեց) շատ ավելի մեծ արժեք ունեն, քան նույնիսկ Նոր կտակարանի բնագրերը: Որոշ Ա-ներ՝ առաքելական, վարդապետ., ծիսական, վարքագր. ևն, համաքրիստոնեական են, այսինքն՝ ընդունված բոլոր եկեղեցիների կողմից. որոշ Ա-ներ էլ ունեն տեղային բնույթ՝ այսինքն՝ ընդունված են մի որևէ եկեղեցու կողմից: Օր., Հայ եկեղեցին է միայն, որ ունի Վարագա Սուրբ Խաչի Ա. և տոնը, իսկ «Լույսի» արարողությունը կատարվում է միայն Երուսաղեմի Ս. Հարություն տաճարում ևն: Առհասարակ, եկեղեց. Ա. իր մեջ ընդգրկում է նաև շատ տեղային սովորույթներ, Ա-ներ, մանրամասնություններ, որոնք, չխաթարելով հավաքական հավատի էությունը, նոր կողմերով հարստացնում են սրբազան Ա.: Վերջապես, սրբազան Ա. է այն ամենը, ինչ Ընդհանրական եկեղեցուն է հանձնված՝ կիրարկելու և սերունդներին փոխանցելու համար: Դրանք են ոչ միայն Սուրբ Գիրքը, բանավոր ու գրավոր Ա-ները, այլև՝ տիեզեր., տեղական և ազգ-եկեղեց. ժողովները, համաքրիստ. և Հայ եկեղեցու հայրապետների սահմանած կանոններն ու կարգերը, Ընդհանրական և Հայ եկեղեցու վարդապետների ուսուցումները, ողջ հայրաբան. գրականությունը:

Ընդհանրական եկեղեցու տեսակետից՝ Աստվածաշունչն ու եկեղեց. սրբազան Ա. կազմում են մեկ ամբողջություն՝ լրացնելով միմյանց. հավասարապատիվ և հավասարարժեք են գրավոր ու բանավոր Ա-ները: Նրանք միևնույն սրբազան Ա-յան երկու տեսակներն են:

ԱՎԱՆԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹՅՈՒՆ, հակաթոռ կաթողիկոսություն: Գործել է 591–602-ին, Երևանի այժմյան հյուսիս-արևելյան մասում: Ստեղծվել է Բյուզանդիայի Մորիկ կայսրի կարգադրությամբ՝ ի հակակշիռ Պարսկաստանի տիրապետության տակ գտնվող Դվինի Հայոց հայրապետական աթոռի: Ըստ VII դ. պատմիչ Սեբեոսի, կաթողիկոսարանը կառուցել է Հայաստանի բյուզ. մասի հակաթոռ կաթողիկոս Հովհան Բագարանցին 591-ին, Այրարատ նահանգի Կոտայք գավառի Ավան գյուղաքաղաքում: Կաթողիկոսարանի Կաթողիկե եկեղեցին (ավելի ուշ անվանվել է Ս. Հովհաննես եկեղեցի) արտաքուստ ուղղանկյուն է, ներսից՝ խաչաձև գմբեթավոր (գմբեթը չի պահպանվել), քառախորան, չորս անկյուններում շրջանաձև հատակագծով, գմբեթածածկ ավանդատներով, որոնք աղոթասրահի հետ հաղորդակցվում են շրջանի երեք քառորդ հատվածքի խորշերով: Կառուցված է տեղական տուֆի սրբատաշ քարերով, ունի զուսպ հարդարանք. առանձնանում է արմ.՝ ճակտոնազարդ, կամարակապ, տպավորիչ շքամուտքը: Ավանի Կաթողիկեն հռիփսիմեատիպ եկեղեցիների վաղագույն թվագրված նմուշն է և քրիստ. ճարտ. մեջ առաջին հնգագմբեթ եկեղեցիներից: Կաթողիկեին հս-ից կից է կաթողիկոս. պալատը, որը եկեղեցու հետ հաղորդակցվում է հս. խորանում բացված մուտքով: 602-ին Պարսից Խոսրով II Փարվեզ արքան գրավել է Ավանը և վերացրել Ա. կ., որից հետո այն դարձել է վանք:

607-ին Հայոց կաթողիկոս Աբրահամ Ա Աղբաթանեցու հրավիրած եկեղեց. ժողովին մասնակցել է Ավանի վանքի երեց Հունանեսը: Ավանի Կաթողիկեի հվ. կողմում է թաղվել 611ին վախճանված Հովհան Բագարանցի հակաթոռ կաթողիկոսը: 1679-ի հունիսի 4-ի երկրաշարժից Ավանի կաթողիկոսարանի համալիրն ավերվել է: 1940-ին պեղվել է կաթողիկոսարանի տարածքը, նորոգվել են արմ. և մասնակիորեն՝ հս. ու արլ. ճակատները: 1968ին բարեկարգվել է տարածքը: 1978-ին պեղվել է կաթողիկոսարանի պալատական շենքը, նորոգվել Կաթողիկեի հվ. ճակատը: Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.4, 3-րդ պատկերը:

Գրկ. Սեբեոս, Պատմութիւն, Ե., 1979: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Ղաֆադարյան Կ., Երևան. միջնադարյան հուշարձանները և վիմական արձանագրությունները, Ե., 1975: Մարության Տ., Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ, Ե., 1976: Գրիգորյան Վ., Ավանի տաճարի վերակազմությունը, ԼՀԳ, 1983, N 11: Е р е м я н А., К вопросу о датировке Кафедральной церкви в Аване, ИР, 1969, № 3: ԼՀԳ, 1969, N 3:

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՎԳԵՐՅԱՆ Մկրտիչ Հայրապետի [11.11.1762, ք. Անկյուրա (Թուրքիա) – 3.3.1854, Վենետիկ], աստվածաբան, լեզվաբան-բառարանագիր, թարգմանիչ: Մխիթարյան միաբանության խորհրդական (30 տարի) և ընդհանուր աթոռակալ (20 տարի): 1774-ին մտել է Ս. Ղազար վանք, ձեռնադրվել հոգևորական, ծավալել բեղմնավոր գիտ., մշակութ. գործունեություն: Իբրև աստվածաբան հայտնի է բազմաթիվ երկերով. ամենանշանավորը «Լիակատար վարք և վկայաբանութիւն Սրբոց, որք կան ի հին տօնացուցի եկեղեցւոյ Հայաստանեայց» (հ. 1–12, 1810–15) կոթող. աշխատությունն է, որտեղ լուսաբանել է սրբերի կյանքը, կատարել բանասիր. վերլուծումներ ու ճշգրտումներ: Առանձնակի արժեք ունի 12-րդ հատորը՝ «Մնացորդք Վարուց Սրբոց արտաքոյ տօնացուցին մերոյ, յիշատակելոց ի Յայսմաւուրս կամ ի Ճառընտիրս Հայոց, որպէս և Յունաց և Լատինացւոց» (1815), որն այբբենական սկզբունքով կազմված սրբանունների բառարան է՝ հարուստ հավելյալ տվյալներով: Գրել է կրոնաբարոյախոս. բնույթի բազմաթիվ երկեր, որոնցից «Բարի խորհուրդներ» (1809) և «Դեղ կենաց, որ է հոգեւոր բժշկարան» (1810) աշխատությունները շարադրված են արևմտահայերեն և կարևոր են վերջինիս պատմությունն ուսումնասիրելու առումով ևս:

Ա. վիթխարի աշխատանք է կատարել նաև թարգմանության ասպարեզում. լատ-ից գրաբար է թարգմանել Հեթում Պատմիչի «Պատմութիւն թաթարաց»-ը (1842), Աղեքսանդր Թասսոնի «Ապացոյցք կրօնի և պատասխանատուութիւնք»-ը (1844), Սենեկայի «Ճառք իմաստասիրականք»-ը (1849), Կիկերոնի «Յաղագս պատշաճից»-ը (1845), Գրիգոր Մեծի «Կանոն հովուական»-ը (1846) ևն: Գրաբարից լատ. է թարգմանել Փիլոն Ալեքսանդրացու ճառերը և Եվսեբիոս Կեսարացու «Քրոնիկոն»-ը (մաս 1–2, 1818), որոնց հուն. բնագրերը կորած են: «Քրոնիկոն»-ն ամփոփում է հայերեն հին թարգմանության բնագիրը և հույն մատենագիրների գրվածքներում պահպանված հուն. հատվածները: Ա-ի գլուխգործոցն է «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի» կամ «Նոր հայկազեան բառարան»-ը (հ. 1–2, 1836–37, համահեղինակներ՝ Գ. Ավետիքյան, Խ. Սյուրմելյան): Հրատարակել է նաև «Առձեռն բառարան հայկազնեան լեզուի» (1846):

Երկ. Քրիստոնէական վարդապետութիւն ոտանաւորեալ առ հեշտին մտառութիւն համբակաց, ևս առաւել մանկանց դպրատան Լուսաւորչի, Վնտ., 1810: Աղօթագիրք կարճառօտ, Վնտ., 1832: Նուեր սիրոյ առ ամենասուրբ կոյսն Մարիամ Աստուածածին, Վնտ., 1854:

Գրկ. Հանգիստ հոր վարդապետի Մխիթարեան Ավգերեան հ. Մկրտչի, «Բազմավեպ», 1854, դ 5: Մխիթարեան յոբելեան, Վնտ., 1901, էջ 101–108:

«ԱՎԵՏԱԲԵՐ», կրոնական, ուսումնական, ընտանեկան և քաղաքական շաբաթաթերթ: Լույս է տեսել 1855–1915-ին, Կ. Պոլսում (1855–65ին՝ «Ավետաբեր և շտեմարան պիտանի գիտելեաց»): Խմբագիրներ՝ Ջ. Գրին, Ե. Պլիս, Մ. Մինասյան և ուր.: Ամերիկայի միսիոներների ընկերության հրատարակություն: Հրատարակվել է նաև հայատառ թուրքերենով: «Ա.» պաշտպանել ու հիմնավորել է բողոքական դավանանքը: Ըստ «Ա.»-ի, Հայ եկեղեցին Ս. Գիրքը քարոզում է ժողովրդին անմատչելի լեզվով՝ գրաբարով, ուստի և այդ եկեղեցին քրիստոնեական է զուտ անվանապես: Մյուս հարցերում «Ա.» Հայաստանյայց եկեղեցուն ներկայացրել է բողոքականների ավանդ. մեղադրանքները՝ նախնական ավետարանական պարզությունից հեռանալը, օտարոտի և ավելորդ ծեսեր ու արարողություններ ընդունելը (ինչպիսիք են, օր., ս. Աստվածածնին և սրբերին աղոթք ուղղելը կամ պաշտոն վերագրելը ևն): «Ա.» տպագրել է հոդվածներ և լրատվություն՝ ձեռնադրության, ապաշխարության, դրոշմի, պսակի, վերջին օծումի ևնի վերաբերյալ՝ նախապատվություն տալով բողոքական դավանանքի ընդունած կարգին ու արարողություններին: Ս. Գրքի թեմաներով տպագրել է քարոզներ, մեկնություններ ու ճառեր: Ի տարբերություն ժամանակի մյուս բողոքական հրատարակությունների, ժխտական կեցվածք է որդեգրել Հայաստանյայց եկեղեցու, նրա դավան. առանձնահատկությունները ներկայացնող ծեսերի նկատմամբ: Քննադատել է Կաթոլիկ եկեղեցուն, հերքել պապի անսխալականության, նրա՝ «գերագույն դատավոր» լինելու և քրիստ. եկեղեցիների մեջ նախապատիվ լինելու տեսությունը:

Կրոն. թեմաներով քարոզների մեջ «Ա.» կարևոր նշանակություն է տվել Ավետարանի ու բնագիտության համերաշխության հարցին: Պարբ-ը առաջարկել է ճիշտ մեկնել Ս. Գիրքը, քանի որ բնագիտությունը հերքում է ընդամենը սխալ մեկնությունները և ոչ բուն Ս. Գիրքը: «Կրոնական լուրեր» խորագրի տակ «Ա.» արտացոլել է բողոքականության հաղթարշավը եվրոպ. երկրներում, Ասիայում, Աֆրիկայում, Հնդկաստանում և մասնավորապես օսմ. Թուրքիայում: Տպագրել է ուշագրավ վիճակագր. տվյալներ Կիլիկիայում, Արմ. Հայաստանում, փոքրասիական հայաբնակ շրջաններում և Արլ. Հայաստանում գործող հայ ավետարանականների վերաբերյալ: Հրապարակել է տեղագր-աշխարհագր., պատմ. ակնարկներ քրիստ. վաղեմի սրբավայրերի, տաճարների, ճարտ. կոթողների մասին:

Ալբերտ Խառատյան

ԱՎԵՏԱՐԱՆ, Աստվածաշնչի երկու հիմնական մասերից երկրորդի՝ Նոր կտակարանի առաջին չորս գրքերի ընդհանուր և դրանցից յուրաքանչյուրի առանձին անվանումը: «Ավետարան»-ը հունարեն «εναγγελιουք » (էվանգելիոն) բառի թարգմանությունն է, որ նշանակում է բարի լուր: Քրիստ. գաղափարախոսության ըմբռնմամբ այդ բարի լուրը՝ ավետիսը, որ տրվել է մարդկությանը, Աստծո և մարդու միջև կնքվող հաշտությունն էր, որով մարդ արարածն արժանի է դարձել Աստվածային շնորհին, այսինքն՝ լինելու ժառանգորդը «երկնային արքայության», ինչը և տեղի ունեցավ Հիսուս Քրիստոսի միջոցով: I դ. քրիստոնյաներն «ավետարան» բառն օգտագործել են այդ իմաստով: Նույն իմաստով է այն օգտագործվում հուն. Նոր կտակարանի նախն. տեքստում: II դարից սկսած «ավետարան» անվանումը հիմնականում տրվել է Նոր կտակարանի առաջին չորս գրքերին: Դրանք են՝ Ավետարան ըստ Մատթեոսի, Ավետարան ըստ Մարկոսի, Ավետարան ըստ Ղուկասի, Ավետարան ըստ Հովհաննեսի: Ա-ների գրության երեք հիմն. շարժառիթներն էին. ա. Հիսուս Քրիստոսի միջոցով մարդկությանը հաղորդակից դարձնել աստվածային բարի լուրին, բ. Քրիստոսի երկրային կյանքի եկեղեց. բանավոր ավանդությունը վերածել գրավոր վկայության, ինչը I դ. եկեղեցու հրամայականն էր, գ. բավարարել I դ. եկեղեցու քարոզչ. և ծիսական որոշ կարիքներ: Ա-ների միջոցով եկեղեցին մարդկությանը բացատրում է, թե ինչպես է ծնվել Հիսուսը, ինչ ճանապարհ է անցել իր երկրային կյանքում, ինչ է քարոզել, սովորեցրել մարդկանց, ինչպիսի հրաշքներ է գործել, հանուն ինչի է խաչվել, մահը հանձն առել և ի վերջո՝ հարություն առել: Ա-ները թեև ներկայացնում են Հիսուս Քրիստոսին, սակայն նրա ամբողջական կենսագրությունը չեն, այլ Քրիստոսով ներկայացնում են քրիստ. վարդապետության հիմնադրույթները: Ա-ները Տիրոջ կյանքից և վարդապետությունից առնված առանձին դեպքերի, դրվագների և խոսքերի շարադրանքն են, որոնք եկեղեցու հարուստ ավանդության մի մասն են միայն: Այդ հատվածական տեղեկությունների հիմն. նպատակն է ցույց տալ, որ Քրիստոսով իրականացան մարդկության փրկության համար տրված Աստծո խոստումները: Չորս Ա-ներից յուրաքանչյուրն ունի Հիսուս Քրիստոսի անձը, դեպքերը և ուսուցումները շարադրելու իր ուրույն տեսակետը: Առաջին երեքը ձևի և բովանդակության ընդհանրության պատճառով ստացել են Համատեսական (synoptique) անվանումը և տարբերվում են վերջինից՝ Հովհաննեսի Ավետարանից: Առաջին երեք Ա-ներում նկարագրվում է Քրիստոսի առավելապես մարդկային կողմը, իսկ չորրորդում՝ աստվածայինը: Այդ պատճառով Համատեսական Ա. հին մեկնիչներն անվանել են «մարմնական», իսկ վերջինը՝ «ոգեկան»:

II դարից սկսած ի հայտ են եկել պարականոն, կեղծանուն Ա-ներ (տես Պարականոն գրքեր), որոնցից հիշատակելի են Պետրոսի ավետարանը, Հակոբոսի նախավետարանը, Թովմասի ավետարանը կամ Քրիստոսի մանկությունը, Նիկոդեմոսի, Փիլիպպոսի, Մարիամի ավետարանները ևն, սակայն եկեղեցու հայրերի հաստատած Նոր կտակարանի կանոնի (տես Կանոնական գրքեր) ավետարանական գրքերը ներկայացնում են Մատթեոսի, Մարկոսի, Ղուկասի և Հովհաննեսի Ա-ները:

Ավետարան ըստ Մատթեոսի

Նոր կտակարանի կանոնի առաջին գիրքն է: Գրվել է Պաղեստինում, ենթադրաբար՝ 70– 100-ի միջև: Բաղկացած է 28 գլխից: Եղել է ամենից տարածված, եկեղեցու կողմից առավելագույնս օգտագործվող Ա.:

Գիրքը վերագրվում է Ալփեոսի որդի Հակոբոսի եղբայր, Հիսուս Քրիստոսի 12 առաքյալներից Մատթեոսին: Մատթեոս ավետարանիչն իր Ա-ում պատկերում է Հիսուս Քրիստոսի երկրային կյանքը, ինչի համար էլ եկեղեց. պատկերագրության մեջ ներկայացվում է որպես «մարդ-հրեշտակ»: Մատթեոսի Ա. սկսվում է Հիսուս Քրիստոսի ազգաբանությամբ, Սուրբ Ծնունդով, այսինքն՝ Տիրոջ երկրային կյանքով և ավարտվում խաչելությամբ, մահվամբ, հրաշափառ հարությամբ և Հիսուսի՝ իր աշակերտներին ուղղած տիեզեր. առաքելության մղող կոչով: Մատթեոսի Ա-ի բովանդակությունը հիմնականում հետևյալն է.

1.Հիսուսի ազգաբանությունը, ծնունդը,մոգերի երկրպագությունը, փախուստ Եգիպտոս, Բեթղեհեմի մանուկների կոտորածը, վերադարձ Եգիպտոսից (գլ. 1–2): 

2.Հովհաննես Մկրտչի քարոզչությունը, Հիսուսի մկրտությունը, փորձությունն անապատում, աշակերտները, քարոզչության սկիզբը (գլ. 3–4): 

3.Լեռան քարոզը (գլ. 5–7), հրաշքները (գլ.8–9), Հիսուսի պատգամներն առաքյալներին՝ քարոզչության ուղարկելուց առաջ (գլ. 10): 

4.Հովհաննես Մկրտչի մասին, շաբաթ օրովպոկված հասկեր, հրաշքներ, Հիսուսի մայրն ու եղբայրները (գլ. 11–12):

5.Սերմնացանի, որոմների, մանանեխի հատիկի և թթխմորի առակները (գլ. 13):

6.Հովհաննես Մկրտչի գլխատումը (14.1– 12), հրաշքներ, Պետրոսի խոստովանությունը (16.13–20), Հիսուսի պայծառակերպությունը (17.1–13): 

7.Ամուսնալուծության, մանուկների,հարստության մասին (գլ. 19), մշակների առակը (20.1–16), կանխասացություններ չարչարանքի, մահվան և հարության մասին (20.17– 19), Հակոբոսի և Հովհաննեսի մոր խնդրանքը (20.20–28), Երիքովի երկու կույրերի բժշկումը (20.29–34):

8.Մուտք Երուսաղեմ, Տաճարի մաքրումը (21.1–17), այլ առակներ (21.18–22.22): 

9.Հիսուսի չարչարանքները, խաչելությունը, թաղումը, հարությունը և իր աշակերտներին տված տիեզեր. առաքելությունը (գլ. 26–28): 

Ավետարան ըստ Մարկոսի

Ժամանակագր. առումով առաջին Ա. է: Գրվել է մոտ 64–70-ին: Բաղկացած է 16 գլխից: Իշխող կարծիքի համաձայն՝ գրվել է Հռոմում: Ուղղված է հեթանոսությունից դարձի եկած քրիստոնյաներին: Գրքի հեղինակը Մարկոս ավետարանիչն է՝ Հիսուս Քրիստոսի 72 աշակերտներից, ծագումով՝ երուսաղեմացի: Կոչվել է նաև Հովհաննես (Գործք 15.37–39), երբեմն էլ՝ Հովհաննես-Մարկոս: Ենթադրվում է, որ Մարկոսն այն երիտասարդն էր, որ Հիսուսի ձերբակալության ժամանակ թողել է իր հագուստն իրեն բռնող հռոմ. զինվորների ձեռքը և մերկ փախել (Մարկ. 14.51–52): Մարկոս ավետարանիչը Բառնաբասի եղբոր որդին էր, Պետրոս առաքյալի թարգմանը, ինչպես նաև՝ Քրիստոսի առաքելական խմբին կից կանանցից Մարիամի զավակը: Ըստ եկեղեց. ավանդության՝ Մարիամի տանն է Քրիստոսը կատարել Վերջին ընթրիքը: Ենթադրվում է, որ այս տանն են տեղի ունեցել Հոգեգալստյան իրադարձությունները, ինչպես նաև այստեղ են հավաքված աղոթել Քրիստոսի աշակերտները, երբ վերադարձել է բանտարկությունից ազատված Պետրոս առաքյալը: 45-ին Մարկոս ավետարանիչը եղել է Պողոս առաքյալի և Բառնաբասի ուղեկիցը քարոզչ. առաջին ճանապարհորդության ժամանակ: 51–52-ին, Երուսաղեմի առաքելական ժողովից հետո, Բառնաբասի հետ մեկնել է Անտիոք, 54– 61-ին՝ Պետրոս առաքյալի հետ եղել Անտիոքում, միասին այցելել են Փոքր Ասիայի եկեղեցիները: Պետրոս առաքյալի և Մարկոս ավետարանչի միջև եղած կապն այնքան ջերմ է եղել, որ առաքյալը նրան անվանել է իր «որդին» (Ա Պետր. 5.13): Հռոմում հանդիպել է ձերբակալված Պողոս առաքյալի հետ, այնուհետև ուղևորվել Եգիպտոս, եղել Ալեքսանդրիայում: Համաձայն եկեղեց. ավանդության՝ Մարկոս ավետարանիչը եղել է Ալեքսանդրիայի առաջին եպիսկոպոսը, որտեղ և նահատակվել է տեղի քրիստոնյա համայնքը 20 տարի առաջնորդելուց հետո: Նահատակությունից հետո հեթանոսները փորձել են այրել ավետարանչի մար- մինը, սակայն խարույկ պատրաստելու ժամանակ մեծ դղրդյուն է առաջացել, և բոլորը վախեցած փախել են: Քրիստոնյաներն ավետարանչի մարմինն ամփոփել են քարե դամբարանի մեջ: 310-ին Մարկոս ավետարանչի աճյունի վրա կառուցվել է եկեղեցի: 820-ին, քրիստոնյաների դեմ արաբ. իշխանությունների հալածանքների ժամանակ, Մարկոս ավետարանչի աճյունը տեղափոխել են Վենետիկ՝ ամփոփելով իր անունը կրող եկեղեցում: Եկեղեց. պատկերագրության մեջ Մարկոս ավետարանիչը ներկայացվում է առյուծի տեսքով, որովհետև նրա Ավետարանում ընդգծվում է Քրիստոսի թագավորական պաշտոնը, ինչն ակնարկվում է կենդանիների արքայի՝ առյուծի պատկերագրությամբ: Մարկոսի Ա-ի բովանդակությունը հիմնականում հետևյալն է.

1.Հովհաննես Մկրտչի քարոզչությունը, Հիսուսի մկրտությունը (1.1–13): 

2.Առաքյալների ընտրությունը և որոշհրաշքներ (1.14–2.17): 

3.Առակներ, խոսքեր, բժշկումներ, հրաշքներ (2.18–5.43): 

4.Մեսիայի մերժվելը Իսրայելի կողմից: Աստծո թագավորության հայտնությունը հեթանոսներին (6.1–8.26): 

5.Բժշկումներ, կանխասացություններ Մեսիայի խաչելության մասին, Հիսուսի պայծառակերպությունը, ամուսնալուծության և հարստության մասին խոսքերը (8.22–10.52): 

6.Մուտք Երուսաղեմ և վերջին ուսուցումները (11.1–13.37): 

7.Վերջին ընթրիք, Հաղորդության խորհրդի հաստատումը, աղոթք Գեթսեմանիի պարտեզում, մատնություն և ձերբակալում, չարչարանքները, խաչելությունը, մահը, թաղումը և հարությունը (14.1–16.8):

8.Հիսուսի երևալն իր աշակերտներին, տիեզեր. առաքելություն, Հիսուսի համբարձումը (16.9–20): 

Ավետարան ըստ Ղուկասի

Ղուկասի Ա-ի գրության ենթադրյալ վայրերն են Անտիոքը, Հռոմը, Կեսարիան, Հունաստանի Աքայիան ու Բիոտիան և Եփեսոսը: Առավել հավանական է համարվում Եփեսոսը: Գրվել է 70-ից ոչ շատ ուշ: Բաղկացած է 24 գլխից: Նախատեսված է հեթանոսությունից դարձի եկածների համար:

Ղուկաս ավետարանիչը Հիսուսի 72 աշակերտներից էր, ծնվել է Անտիոքում: Ծագումով հույն էր, մասնագիտությամբ՝ բժիշկ: Մի շարք եկեղեց. հայրեր և մեկնիչներ Ղուկասին նույնացնում են Էմմավուսի երկու ճամփորդներից մեկի հետ (24.13–35), որոնց անուններն ավետարանիչը չի տալիս: Ղուկաս ավետարանիչը Նոր կտակարանում անվանապես հիշատակվում է հետևյալ հատվածներում՝ Կողոս. 4.14, Փիլ. 1.24, Բ Տիմ. 4.11: Ավետարանիչը մասնակցել է Պողոս առաքյալի երկրորդ ճանապարհորդությանը՝ դառնալով նրա անբաժան ընկերը: Պողոս առաքյալի նահատակությունից հետո հեռացել է Հռոմից, եղել Աքայիայում, Լիբիայում, Եգիպտոսում, Թեբեում և այլուր: Ըստ հին ավանդության՝ նահատակվել է Թեբեում: Աճյունը Անդրեաս առաքյալի աճյունի հետ Կոստանդին կայսրի օրոք տեղափոխվել է Կ. Պոլիս: Ղուկաս ավետարանիչը հեղինակն է նաև Նոր կտակարանի գրքերից Գործք առաքելոցի, որը համարվում է «հինգերորդ Ավետարան» կամ «Սուրբ Հոգու Ավետարան»: Եկեղեց. պատկերագրության մեջ Ղուկաս ավետարանիչը ներկայացվում է եզան կերպարանքով, որովհետև նրա Ավետարանում ընդգծվում է Քրիստոսի քահանայական պաշտոնը, ինչն ակնարկվում է զոհաբերության խորհրդանիշը հանդիսացող եզան պատկերագրությամբ: Ղուկասի Ա. գրվել է ոմն Թեոփիլոսի խնդրանքով: Վերջինս հրեա չէր, ուստի ավետարանիչն ավետարանական խորհուրդների բացատրությունները ներկայացրել է առավել մանրամասնորեն՝ հեթանոս միջավայրին հասկանալի դարձնելու համար: Ղուկաս ավետարանիչը, իր ձեռքի տակ ունենալով այլ աղբյուրներ, փորձել է առավել համակարգված ներկայացնել իր գրած Ա., ուստի և սկսել է Հովհաննես Մկրտչի ծննդյան ավետումից: Ղուկասի Ա-ի բովանդակությունը հիմնականում հետևյալն է.

1.Նախաբան: Հովհաննես Մկրտչի և Հիսուսի ծննդյան հետ կապված դրվագներ (գլ. 1–2): 

2.Հովհաննես Մկրտչի քարոզչությունը,Հիսուսի մկրտությունը, ազգաբանությունը, փորձությունները, քարոզչության սկիզբը 

(3.1–4.30):

3.Հրաշքները Գալիլիայում, Աստծո թագավորության հայտնությունը գործերով և ուսուցումներով (4. 31–9.50): 

4.Ուղևորությունը Երուսաղեմ, հրաշքներև ուսուցումներ (9.51–19.28): 

5.Հիսուսի մուտքը Երուսաղեմ, վարդապետությունները չարչարանքներից առաջ, Վերջին ընթրիք (19.29–22.38): 

6.Աղոթքը Ձիթենյաց լեռան վրա, մատնությունը, չարչարանքները, խաչելությունը, մահը և թաղումը (22.39–23.56): 

7.Հիսուսի հարությունը, հանդիպումն Էմմավուսի ճամփորդների հետ, երևումն իր առաքյալներին և համբարձումը (գլ. 24): 

Ավետարան ըստ Հովհաննեսի

Գրվել է I դ. վերջին, Եփեսոսում: Բաղկացած է 21 գլխից: Հովհաննես ավետարանիչը Հիսուս Քրիստոսի 12 առաքյալներից էր և կոչվել է Քրիստոսի «սիրեցյալ աշակերտ» (Հովհ. 13. 23, 19.26, 21.7,20): Եկեղեց. պատկերագրության մեջ ներկայացվում է արծվի կերպարանքով, որովհետև իր Ա-ում Փրկչին պատկերել է ոչ թե որպես պարզապես երկրային մի էակ, այլ աստվածաբանական բարձր ու վերասլաց ձևակերպումներով, երկնային անմատույց հավիտենական լույսի միջից մարմնացյալ Աստծո Որդու՝ Հիսուս Քրիստոսի միջոցով մարդկանց հավիտենական կյանք պարգևող փրկություն: Չորրորդ Ա-ի աստվածաբան. կարևորությունը հենց սկզբից Քրիստոսի Աստվածությունը հռչակելու մեջ է. «Ի սկզբանէ էր Բանն և Բանն էր առ Աստուած և Աստուած էր Բանն»: Բանի աստվածաբանության այսօրինակ կարևորումը մեծապես պայմանավորված էր անտիկ փիլիսոփայության ավանդներով դաստիարակված հույներին այդ փիլիսոփայության իսկ լեզվով աստվածային Խոսքի հայտնությունը բացատրելու անհրաժեշտությամբ: Հովհաննես ավետարանիչը համարվում է քրիստոնյա առաջին աստվածաբանը և հայտնի է նաև Հովհաննես Աստվածաբան անունով: Հովհաննեսի Ա-ի գրության պատճառը լավագույնս ձևակերպել է ինքը՝ ավետարանիչը. «Այլ այսքանը գրվեց, որ դուք հավատաք, թե Հիսուս Քրիստոսն է՝ Աստծու Որդին. նաև՝ որպեսզի հավատաք ու նրա անունով հավիտենական կյանքն ընդունեք» (20.31): Հովհաննես ավետարանչի մոտ հրաշքները հստակորեն ձևակերպվում են որպես «նշաններ»՝ շեշտելով Քրիստոսի կատարած հրաշագործությունները որպես մեսիական մի արարք՝ աստվածաբան. խոր իմաստով, ինչպես նաև պատասխանելով այն հրեաներին, ովքեր Քրիստոսից նշան էին խնդրում: Հովհաննեսի Ա-ի բովանդակությունը հիմնականում հետևյալն է.

1.Հավիտենական Խոսքը՝ Քրիստոս, նրաերկրային ծնունդը՝ մարմնացումը և Հովհաննես Մկրտչի վկայությունը Հիսուսի մասին (1.1–34): 

2.Հիսուսի առաջին աշակերտները, Փիլիպպոսի և Նաթանայելի կոչումը, Կանայի հարսանիքը, Տաճարում առևտուր անողների վտարումը, Հիսուս և Նիկոդեմոս, զրույց սամարացի կնոջ հետ (1.35–4.42): 

3.Բժկումներ, Մարդու Որդուն տրված իշխանության մասին (4.43–5.47): 

4.Հացի բազմացումը, Հիսուսը քայլում էծովի վրայով (6.1–21): Հիսուս՝ կենաց հաց (6.22–72): 

5.Վեճ Հիսուսի անձի շուրջ (գլ. 7): Շնացող կինը (8.1–11): 

6.Հիսուս՝ լույսն աշխարհի (8.12–59): 

7.Ի ծնե կույրի բժշկումը (գլ. 9): Ճառ բարի հովվի մասին (գլ. 10): 

8.Ղազարոսի հարությունը (գլ. 11): 

9.Մուտք Երուսաղեմ, խաչի խորհուրդը (գլ. 12):

10.Հիսուսը լվանում է իր աշակերտներիոտքերը (13. 1–20), կանխասացություններ (13. 21–16.33): 

11.Հիսուսի աղոթքն առ Հայր (գլ. 17): Մատնությունը, չարչարանքները, խաչելությունը և հարությունը (18.1–19.42): 

12.Հարուցյալ Քրիստոս, երևումներն իրաշակերտներին, Թովմաս առաքյալի անհավատությունը, այլ երևումներ (20.1–21.25): 

Ավետարանը հայ իրականության մեջ: Քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելուց (301) ի վեր Հայաստանի եկեղեցիներում մինչ գրերի գյուտը հունարեն և ասորերեն լեզուներով Ա. է ընթերցվել, թարգմանվել և բացատրվել հայ շինականին, ռամիկին, իշխանավորին և արքունիքի անդամներին: Հայոց պատմության ոսկեդարը պայմանավորված էր Սահակ-Մեսրոպյան գրերի գյուտով, իսկ գրերի գյուտը՝ ավետարանական պատգամները հայ հոգուն առավել հարազատ դարձնելու հրամայականով: Հայոց պատմության մեջ Աստվածաշունչ մատյանի գրքերի մեջ իրենց գերապատիվ տեղն են ունեցել և բազմիցս արժեքավորվել հատկապես Ա-ները: Եղիշեի բնորոշմամբ՝ «Հայր մեր զսուրբ Աւետարանն գիտեմք, եւ մայր՝ զԱռաքելական եկեղեցի կաթողիկե»: Վարդանանց պատերազմի ժամանակ, երբ պարսից զորքը Հայաս- տան է մտել, հայ հոգևորականներից ոմանք, ըստ Եղիշեի՝ «զԱւետարանն ի ձեռն առեալ» աղոթել են առ Աստված, իսկ մարզպան Վասակ Սյունեցու գործունեության շրջանում հայ եպիսկոպոսները «զԱւետարանն ի ձեռն առեալ» շտապել են սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի մոտ, «սուրբ Աւետարանաւս» աղաչել մարզպանի և պարսից մոգերի կատարած չարագործությունների առաջն առնել: Հայոց սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի դուստր Շուշանիկն իր տառապանքների ժամանակ փոքրիկ Ա. է ունեցել, որը պատկանել է Հայոց կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևին, «…եւ Նովաւ ի ծածուկ զԱստուած աղաչէր» («Սոփերք հայկականք», հ. 9, էջ 27): Հայոց թագավորներն իրենց երդումը Ա-ի վրա են տվել:

Գրիգոր Տաթևացին և Վարդան Վարդապետը վկայում են, որ հայերը «բանս յԱւետարանէն գրելով» տվել են հանգուցյալ քահանայի ձեռքը: Ա-ները որպես պաշտպանիչ զորություն պատերազմի դաշտ են տարել: Երբ Վասպուրականի իշխան, զորավար Գուրգեն Արծրունին (Ապուպելճ) կռվում էր արաբ զորապետ Բուղայի դեմ, հայ քահանաները «բարձեալ ի վեր զԱւետարանն սուրբ» աղոթք են արել, և Արծրունյաց իշխանը շահել է 851-ի ճակատամարտը: Ինչպես վկայում են Հովհան Ոսկեբերանը և ուրիշներ, որպես պահպանիչ զորություն հնուց ի վեր սովորություն է եղել Ա-ներից հատվածներ ընդօրինակելը և անձի վրա կրելը: Այդ երևույթը եղել է նաև հայ իրականության մեջ. ըստ Հովհաննես Երզնկացու, հայ կանայք իրենց զավակների պարանոցից փոքր «ավետարանակ կապեն» որպես պահպանություն: Մեծոփավանքի առաջնորդ և վանքի դպրոցի ղեկավար Հովհաննես Մեծոփեցու (XIV–XV դդ.) մասին Թովմա Մեծոփեցին պատմում է, թե «հաւատացելոց եւ անհաւատից» համար «Աւետարանին ընթերցմամբ» ցավեր ու հիվանդություններ էր բժշկում: Հայտնի է, որ բժշկության աղոթքների կողքին կան նաև «Աւետարանք բժշկութեան» (Մաշտոց ծիսամատյան), այսինքն՝ Քրիստոսի աստվածային-աստվածաշունչ խոսքերը կարդալը և ունկնդրելը արդեն իսկ երկնային օգնություն էր հիվանդներին, ուստի, հնուց ի վեր եկած ավանդության համաձայն, յուրաքանչյուր քրիստոնյա հիվանդության ժամանակ հրավիրում է եկեղեցականի, որն իր այցելությամբ՝ ձեռքը հիվանդի գլխին դնելով, կարդում է բժշկության աղոթք՝ Ա.՝ ի ապաքինումն օրհնելով հիվանդին: Ա. ընթերցվում է եկեղեց. գրեթե բոլոր արարողությունների ընթացքում: Եկեղեցականն օրհնում է «Սուրբ խաչիւս եւ Սուրբ Աւետարանաւս» (Մաշտոց), այսինքն՝ ս. խաչով և ս. Ա-ով: Եկեղեց. ծիսական կյանքում Ա. այն եզակի գիրքն է, որը երկրպագելի և համբուրելի է, սակայն, ինչպես նշում է Վրթանես Քերթողն իր «Յաղագս պատկերամարտից» երկում, այդ հարգանքը մատուցվում է ոչ թե գրքի նյութին, այլ՝ Ա-ի միջոցով և նրանում ներկայացված Փրկչին: Հայ մատենագրության մեջ Ա. ամենաշատ ընդօրինակված գիրքն է: Ավետարանի մեկնությունները: Եկեղեցու բոլոր հայրերը գրել են Ա-ների մեկնություններ, որոնք ունեցել են դավանաբան. և գործնական-ծիսական նշանակություն: Հայ եկեղեցու հայրերը և վարդապետները չափազանց կարևորել են Ա-ների մեկնությունները և տարբեր ժամանակներում, չնայած հրապարակի վրա եղած համաբնույթ մեկնությունների, օրվա հոգևոր կարիքները հոգալու նպատակով, վերստին մեկնել և բացատրել են այս կամ այն Ա.: Ա-ների մեկնության առաջին փորձերը հայ իրականության մեջ կատարվել են դեռևս V դ. (Դավիթ Անհաղթի մեկնությունը՝ «Զանազանութիւն Սրբոյ Աւետարանին Քրիստոսի»): Հայ հեղինակներից Ա-ները մեկնել են Ստեփանոս Սյունեցին («Մեկնութիւն չորից Աւետարանչաց»), Մատթեոսի Ա.՝ Անանիա Սանահնեցին, Ներսես Շնորհալին, Հովհան Որոտնեցին, Գրիգոր Տաթևացին, Մարկոսի Ա.՝ Բարսեղ Մաշկևորցին (XIII դ.), Ղուկասի Ա.՝ Սարգիս Կունդը (XII դ.), Իգնատիոս Սևլեռնեցին (XIII դ.), Մատթեոս Ջուղայեցին, Հովհաննեսի Ա.՝ Սարգիս Կունդը, Հովհան Որոտնեցին, Գրիգոր Տաթևացին, Մատթեոս Ջուղայեցին, Գրիգոր Խլաթեցին և ուրիշներ:

Ղուկաս աբեղա Զաքարյան

Հայկ. նկարազարդ ձեռագրերի ճնշող մեծամասնությունը Ա-ներ են: Երևանի Մատենադարանում պահվում են շուրջ 1750 ձեռագիր Աներ: Հնագույններն են «Վեհամոր Ավետարանը», որն ընդօրինակվել է VII–VIII դդ., «Մլքե թագուհու Ավետարանը» (862), «Լազարյան Ավետարանը» (887) և «Վեհափառի Ավետարանը» (XI դ.): X–XI դդ. նկարազարդվել են «Էջմիածնի Ավետարանը» (989), «Տրապիզոնի Ավետարանը» (X դ.), «Ծուղրութի Ավետարանը» (974), «Ադրիանուպոլսի Ավետարանը» (1007), Երուսաղեմի մատենադարանում պահվող դ 2555 ձեռագիրը, 1038-ի Ա., «Կարսի Ավետարանը» (1064), «Մողնու Ավետարանը» (XI դ.) ևն: «Հաղպատի Ավետարան»-ի (1221), «Խաչենի Ավետարան»-ի (1224) և «Թարգմանչաց Ավետարան»-ի (1232) մանրանկարներում շեշտված են առավելապես ազգային հոգեբանության և տեղի գեղագիտ. նախասիրություններից բխող առանձնահատկությունները: Պատկերաշարի ընդգրկման և դրանց թեմատիկ մեկնաբանության տեսակետից Ա-ների նկարազարդումները հետագա զարգացում են ապրել XII–XIV դդ., Բարձր Հայքի, Սյունիքի, Արցախի, Անի-Շիրակի, Գլաձորի, Ղրիմի, հատկապես Վասպուրականի և Կիլիկիայի մանրանկարչության դպրոցներում: Լավագույն նմուշներից են Երևանի Մատենադարանի դ 7644 ձեռագիրը (XIII դ.), «Ութ մանրանկարիչների Ավետարանը», 1260-ին ընդօրինակված Ա., որը նկարազարդել է Թորոս Ռոսլինը (Երուսաղեմի մատենադարան, ձեռ. դ 251), 1302-ին ընդօրինակված Ա. (Մատենադարան, ձեռ. դ 6792) ևն: Ա-ների հարդարանքը ամբողջացնում են դրոշմազարդ և այլ կազմերը, խորանազարդերը, անվանաթերթերը և լուսանցազարդերը (բույսերի, կենդանիների պատկերներ, երկրաչափ. զարդանախշեր): Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.4, 4–5-րդ և 2.5, 1–4-րդ պատկերները:

Գրկ. Բառարան Սուրբ Գրոց, ԿՊ, 1881: Սարաֆյան Գ., Ներածութիւն Նոր կտակարանի, Անթիլիաս, 1950: Եղիայան Բ., Քննական պատմութիւն Սուրբգրական ժամանակներու, գիրք 4, Ներածութիւն Նոր կտակարանի, Անթիլիաս, 1974: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976: Պետրոսյան Ե., Ավետարանների միջնադարյան հայկական մեկնություններ, «Էջմիածին», 1982, դ 1: Նույնի, Ներածություն Նոր կտակարանի, Ս. Էջմիածին, 1996: Մանուկյան Ս., Ներածութիւն Աստուածաշունչի, Ս. Էջմիածին, 1984: Մանուկյան Ա., Աստուածաշունչ մատեանը, Թեհրան, 1995: Կայայան Ա., Նոր կտակարանի ընդհանուր ներածություն, Ե., 1996:

ԱՎԵՏԱՐԱՆԱՑՈՒՅՑ, արարողության ընթացքում Ավետարանների ընթերցման կարգը սահմանող ուղեցույց ծիսամատյան, որը, Տոնացույցի մաս կազմելով, հաճախ ձեռագրերում հանդիպում է իբրև Ավետարաններին կից առանձին միավոր (Մատենադարան, ձեռ. դ 7734, 7534, 3722): Ա. Տոնացույցի զարգացման նախնական փուլն է, մատնանշում է օրվա համար սահմանված Ավետարանի ընթերցումների հերթագայությունն ու բուն ընթերցումը: Հեղինակի անուն կրող միակ Ա. հայտնի է Ներսես Շնորհալու անունով՝ «Շաբաթականք աւետարանք, ըստ խորհրդոյ արարչութեան շարականաց, զոր տէր Ներսես է շինեալ», որն Ավետարանի ընթերցումներ է նշում համաձայն օրերի և զանազան առիթների՝ «Վասն կանանց», «Վասն ննջեցելոց», «Վասն պատերազմի» ևն:

Գրկ. Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976, էջ 959–962:

Հակոբ Քյոսեյան

ԱՎԵՏԻՍ, 1. Քրիստոսի ծնունդն ավետող և օրհնաբանող հոգևոր երգերի տեսակ: Պատկերավոր ներկայացնում է այն պահը, երբ հրեշտակներն ավետում են հովիվներին մանուկ Հիսուսի ծնունդը: Յուրաքանչյուր տողի սկզբում կամ վերջում և կամ կրկնակում պարտադիր առկա է «ավետիս» բառը: Շարականների և տաղերի մի որոշակի հատված գրված է Ա-ի ձևով, ինչպես, օր., Մովսես Խորենացուն վերագրվող Ծննդյան և Աստվածահայտնության ութօրեքի շարականներից («Խորհուրդ մեծ և սքանչելի») կամ Ներսես Շնորհալու տաղերից («Նոր ծաղիկ») մի քանիսը: 2. Ժող. համանուն երգեր, որոնք պահպանվել են տարբեր բարբառներում: Հետաքըրքրական են նրանով, որ քրիստ. բովանդակության և ծիս. կիրառության պայմաններում պահպանել են հեթանոս., մասնավորապես՝ հին հայկ. ամանորյա երգերի մոտիվների և պատկերների մնացուկներ:

Գրկ. Կոմիտաս, Հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, Ե., 1941, էջ 108–109:

Աննա Արևշատյան

ԱՎԵՏԻՍ, Ավետիք (ծ. և մ. թթ. անհտ), XIII դարի 2-րդ կեսի գրիչ, գեղագիր: Ապրել է Կիլիկյան Հայաստանում, ստեղծագործել մայրաքաղաք Սիսում, բերդաքաղաք Հռոմկլայում, որտեղ գտնվում էր Հայոց կաթողիկոս. աթոռը: Եղել է իր ժամանակի կիլիկյան ամենահռչակավոր գրիչը: Այդ են վկայում արքունական ընտանիքի անդամների և բարձրաստիճան հոգևորականների պատվերով նրա ընդօրինակած մատյանները: Համագործակցել է Թորոս Ռոսլինի հետ: Հայտնի է Ա-ի ընդօրինակած չորս ձեռագիր (Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանք, ձեռ. դ 2660, 2027, 2563, Մատենադարան, ձեռ. դ 7651), որոնց թվում՝ նշանավոր «Կեռան թագուհու Ավետարան»-ը և «Ութ մանրանկարիչների Ավետարան»-ը: Հնարավոր է, որ Ա. մասնակցել է նաև 1271ին Դրազարկում գրիչ Կոստանդինի արտագրած Աստվածաշունչ մատյանի ստեղծմանը (Մատենադարան, ձեռ. դ 199), որի գլխատառերը, ըստ ձեռագրի հիշատակարանի, գրել է «զընտիր գրչավորն»: Ա. հիշատակարանում ինքն իրեն անվանել է Ավետիս կամ Ավետիք քահանա (Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 2027): Ա-ի ստեղծած մատյանները գրված են կիլիկյան կանոնավոր բոլորգրով (հայկ. մինուսկուլով), որն աչքի է ընկնում արտակարգ գեղեցկությամբ, հղկվածությամբ և գրի հավասար մակարդակով: Ձեռագրերը հին գրչության արվեստի կիլիկյան բոլորգրի դասական օրինակներ են: Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.6, 1-ին պատկերը:

Գրկ. Մաթեվոսյան Ա., Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԳ դ., Ե., 1984, էջ 407: Mekhitarian A., Treasures of the Armenian Patriarchate of Jerusalem, Jerusalem, 1969, p. 21, 22, 23; Bogharian N., Grand Catalogue of St. James Manuscripts, v. 7, Jerusalem, 1974, p. 59–66; Idem, v. 8, Jerusalem, 1977, p. 263, 277; Narkiss B., (Ed.), Armenische Kunst. Die Faszinierende Sammlung des Armenischen Patriarchats in Jerusalem, Belser Verlag Stuttgart / Zürich, 1980, s. 63, 148, 149; Korchmasjan E., Drampjan I., Akopjan G., Armenische Buchmalerei des 13 und 14 Jahrhunderts, Leningrad, 1984, s. 28. Սեյրանուշ Մանուկյան

ԱՎԵՏԻՔ ԵՎԴՈԿԱՑԻ, Թոխաթցի (1.4.1657, Եվդոկիա – 11.7.1711, Փարիզ), Կ. Պոլսի և Երուսաղեմի հայոց պատրիարք (1702– 1706), գրիչ, տաղերգու: Աշակերտել է Սարգիս և Պետրոս քահանաներին, ապա՝ Հակոբ վրդ. Պելենկցուն: Փայասում ձեռնադրվել է սարկավագ (1675), Կապոսի վանքում՝ աբեղա, ապա՝ վարդապետ, կարգվել վանքի հոգևոր առաջնորդ: Չնայած օսմ. իշխանությունների և մոլեռանդ մահմեդ. հոգևորականության հարուցած խոչընդոտներին, նրա ջանքերով նորոգվել են Կապոսի Ս. Հակոբ վանքը, Տիրանաշենի Ս. Նշան, Երզնկայի Ս. Մարիամ Աստվածածին եկեղեցիները: Այդ առիթով անբաստանվել ու կարճ ժամանակով բանտարկվել է: Ազատվելուց հետո մեկնել է Էջմիածին, այնտեղ 1691-ին ձեռնադրվել եպիսկոպոս, նույն թվականին Նահապետ Ա Եդեսացի կաթողիկոսը նրան կարգել է Կարինի թեմի առաջնորդ, 1702-ի փետր. 24-ին սուլթան. արքունիքի հովանավորությամբ նշանակվել է Կ. Պոլսի պատրիարք, իսկ հուլիսի 13-ին՝ նաև Երուսաղեմի պատրիարք: Սակայն հակակաթոլիկ. գործունեության համար 1703-ին աքսորվել է Ասորիք, 1704-ին ազատվել է և վերականգնվել Կ. Պոլսի պատրիարքի պաշտոնում: Նույն թվականի նոյեմբ., Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Մինաս Ամդեցու մահից հետո, կրկին միավորել է Կ. Պոլսի և Երուսաղեմի պատրիարք. աթոռները: Ա. Ե-ու պատրիարքության շրջանում Կ. Պոլսում պայքար է ծավալվել հայ առաքելական և կաթոլիկ համայնքների միջև: Ա. Ե. այդ պայքարի հայտնի դեմքերից է: Հիսուսյան կրոնավոր Մոնիեն իր «Ուղեգրության» մեջ նրան անվանել է «ամենամեծ հալածիչ», որ երբևէ ունեցել են կաթոլիկները Արևելքում, իսկ Կ. Պոլսում Ֆրանսիայի դեսպան դը Ֆերիոլը՝ «հռոմեական եկեղեցու երդվյալ թշնամի», «կաթոլիկության անդրդվելի և անողոք հալածիչ»: Ա. Ե. խիստ միջոցների է դիմել լատինադավան հայերի նկատմամբ և զոհ դարձել խռովարարների ու իր հակառակորդների մեքենայություններին: 1706-ին պատրիարքը կրկին աթոռազուրկ է արվել և աքսորվել Թենետոս կղզի: Աքսորից վերադառնալիս դեսպան դը Ֆերիոլը, լատին կրոնավոր Հակինթոսի թելադրանքով, առևանգել է նրան, նետել Սիցիլիայի, Մարսելի բանտերը, Բենեդիկտյանների Ս. Միքայելի վանքը, ի վերջո՝ Փարիզի Բաստիլ բանտը, բռնագրավել գրքերն ու գրությունները: 1710-ին Փարիզի արքեպիսկոպոս կարդինալ Նոայլի առաջ հավատո խոստովանություն կորզելուց հետո միայն Ա. Ե-ուն ազատել են բանտից՝ հսկողություն սահմանելով վրան: Ինն ամիս անց նա վախճանվել է: Ա. Ե. եվրոպ. պատմագիտությանը հայտնի անձնավորություն է եղել: Նրա անունը կապվել է նշանավոր «Երկաթյա դիմակով մարդու» առեղծվածին: «Երկաթյա դիմակով մարդ» անունը կրող բանտարկյալի ինքնությունը բացահայտելու համար ավելի քան 50 հեղինակներ իրենց ուսումնասիրություններում զարգացրել են տասնչորս վարկածներ, որոնք առնչվել են նաև Ա. Ե-ու անձին: Ա. Ե. գրել է տաղեր՝ «Տաղ ի վերայ գարնան…», «Տաղ Աւետիքէ ասացեալ» (Մատենադարան, ձեռ. դդ 6517, 10167), «Տաղ Աստուածածնի» (Զմմառի մատենադարան, ձեռ դ 142), «Տաղ սուրբ Աստուածածնայ…» (Վիեննայի Մխիթարյանների մատենադարան, ձեռ. դ 156) ևն, զբաղվել գրչագրությամբ, ընդօրինակել 6 ձեռագիր, 5-ը՝ Բաստիլի բանտում, վերջինը 1711-ին՝ ազատվելուց հետո, Փարիզում (Փարիզի Ազգ. մատենադարան, ձեռ. դդ 28, 89, 155, 156, 197, 139): Պատմ. արժեքավոր սկզբնաղբյուր է նրա «Կենսագրությունը» (1709, «Մասիս», 1874, դ 1490– 1496, 1498–1500):

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Ալպոյաճյան Ա., Պատմութիւն Եվդոկիո հայոց, Կահիրե, 1952: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976:

Պավել Չոբանյան

ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ Գաբրիել (19.9.1751, Կ. Պոլիս – 24.12.1827, Վենետիկ, Ս. Ղազար կղզի), աստվածաբան, մեկնիչ, լեզվաբան, բառարանագիր: Մխիթարյան միաբանության անդամ 1773-ից: Սովորել է Մխիթարյանների Ս. Ղազար կղզու դպրեվանքում, այնուհետև ճեմարանում ուսանել իմաստասիրություն և աստվածաբանություն: Երկար տարիներ վարել է Ս. Ղազարի դպրատան տեսուչի պաշտոնը, դասավանդել է իմաստասիրություն և աստվածաբանություն: 1799-ին ընտրվել է աբբահայր Ստեփանոս Մելքոնյանի փոխանորդ, որը Մխիթար Սեբաստացու անմիջական հաջորդն էր: 1800-ին, նոր աբբահոր ընտրության ժամանակ, հանձինս Ստեփանոս Գյուվեր Ագոնցի, Ա. վերահաստատվել է ընդհանուր փոխանորդի պաշտոնում, որը վարել է մինչև մահը: Մեծածավալ է Ա-ի գրական ժառանգությունը: Կազմել է «Նոր հայկազեան բառարանի» («Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի», հ. 1–2, 1836–37) «Ա» տառի բառահոդվածները, կատարել մի շարք ստուգաբանություններ: Բացառիկ արժեք ունեն «Նարեկլուծ»-ը (1801), որը Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» երկի մեկ- նությունն է, «Մեկնութիւն չորեքտասան թղթոց երանելոյն Պօղոսի առաքելոյ» (հ. 1–3, 1806–12) աշխատությունը և «Բացատրութիւն շարականաց…»-ը (1814): Հիշարժան է նրա իտալ. գրված «Դիտողութիւններ հայ ծիսական մատեանների սրբագրութեան մասին» (1868) երկը, որի նպատակն էր Հայ եկեղեցու բոլոր ծիսամատյանների անխաթար տպագրումը, պահպանումը և կիրարկումն ընդդեմ հռոմ. եկեղեց. ատյանների, հայ և օտար գրաքննիչների միտումների, որոնք ձգտել են դրանց մեջ «սրբագրություններ» մտցնել:

Ա. աստվածաբան. և հայրախոս. բացառիկ հմտությամբ և խորիմաց փաստարկներով պաշտպանել է Հայ եկեղեցու դավանանքը: Դեռևս կենդանության օրոք վայելել է մեծ աստվածաբանի համբավ, Հռոմում նրան հորջորջել են «սարսափելի աստվածաբան»: Ա. գրել է նաև ճառեր, քարոզներ, կատարել թարգմանություններ: Երկ. Քերականութիւն հայկական, Վնտ., 1815: Գրկ. Սարգիսյան Բ., Երկհարիւրամյա գրականական գործունեութիւն և նշանավոր գործիչներ Վենետկո Մխիթարեան միաբանութեան, Վնտ., 1905:

Լևոն Զեքիյան

ԱՎՍՏՐԱԼԻԱՅԻ ԵՎ ՆՈՐ ԶԵԼԱՆԴԻԱՅԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1968-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Սիդնեյի Ս. Հարություն եկեղեցի: Դեռևս 1950-ական թթ. սկզբին Սիդնեյում և Մելբուռնում կազմակերպվել են հայ եկեղեց. համայնքներ և եկեղեց. վարչություններ՝ առանց շենք ու եկեղեցական ունենալու: Առաջին հայ հոգևորականը, որը Ավստրալիա (Սիդնեյ) է եկել 1954ին, եղել է Ասողիկ ծայրագույն վրդ. Ղազարյանը (1957-ից՝ եպիսկոպոս): 1958-ին նա նշանակվել է Ծայրագույն Արևելքի (Հնդկաստան, Չինաստան, Ինդոնեզիա, Սինգապուր, Բանգլադեշ, Բիրմա), Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի հայ գաղութների հայրապետ. պատվիրակ (կենտրոնը՝ Սիդնեյ և Կալկաթա): 1966ին Գարեգին եպս. Գազանճյանը (Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք՝ 1990–98-ին) նշանակվել է պատվիրակի փոխանորդ, իսկ 1968-ին՝ Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի նորաստեղծ թեմի առաջնորդ: Սիդնեյում հայ համայնքի առաջին եկեղեցին՝ Ս. Հարությունը, օծվել է 1957-ին: 1965-ին քաղաքի հայաշատ արվարձաններից մեկում գնվել է եկեղեցի, որը 1976-ին և 1991-ին վերակառուցվել է հայկ. ճարտ. ոճով: Եկեղեցուն կից գործում են շաբաթօրյա ազգային վարժարան, Տիկնանց միություն, Երիտասարդական միություն, թատերական, մարզական և այլ խմբեր: 1955-ից հրատարակվում է «Լույս» կրոնաեկեղեց. ամսաթերթը: Մելբուռնի հայ համայնքի առաջին եկեղեցին՝ Ս. Աստվածածինը, գործում է 1962-ից: 1976-ին համայնքը քաղաքի հայաշատ արվարձանում ձեռք է բերել ավելի մեծ եկեղեցի՝ կից սրահներով և գրասենյակային հարմարություններով: Այստեղ ևս գործում են եկեղեցու վարչություն, եկեղեցուն կից՝ շաբաթօրյա վարժարան (1985-ից), Տիկնանց, Երիտասարդաց և այլ միություններ: 1966-ից լույս է տեսնում «Հույս» երկամսյա պարբերականը: Ավստրալահայ համայնքի ազգ., կրթ. գործը ղեկավարում է թեմի առաջնորդի նախագահությամբ գործող թեմական խորհուրդը՝ բաղկացած 7 հոգուց (4-ը՝ Սիդնեյից, 3-ը՝ Մելբուռնից): Խորհրդին կից գործում է թեմական ունեցվածքը համակարգող-տնօրինող մարմին: Նոր Զելանդիայում բնակվող շուրջ 60 հայ ընտանիքները կենտրոնացած են գլխավորապես Օքլենդ քաղաքում: Համայնքի հոգևոր կարիքները հոգում են այցելու հոգևորականները: Ա. և Ն. Զ. թ-ի առաջնորդն է Աղան արք. Պալիոզյանը (1981-ից): Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.6, 2-րդ պատկերը:

Աղան արք. Պալիոզյան

ԱՎՍՏՐԻԱՅԻ ՀՈԳԵՎՈՐ ՀՈՎՎՈՒԹՅՈՒՆ, տես Կենտրոնական Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն հոդվածում:

ԱՏՈՄ ԱՆՁԵՎԱՑԻ (ծ. և մ. թթ. անհտ), IX– X դարերի քաղաքական գործիչ, մատենագիր: Արծրունիների Գուրգեն իշխանի կրտսեր որդին: Եպիսկոպոս է ձեռնադրվել կյանքի վերջին տարիներին՝ 938-ից հետո: Մտահոգված կենտրոնաձիգ պետության անվտանգությամբ՝ Ա. Ա. գործունորեն մասնակցել է երկրի ռազմաքաղ. կյանքին: Մանազկերտի Կայսիկ ամիրայի ապստամբությունը ճնշելիս իր զորքով օգնության է հասել Հայոց Սմբատ արքային (902): Սատարել է Վասպուրականի Գագիկ Արծրունի արքային (914)՝ վանելով արաբ բռնակալ, Ատրպատականի Յուսուֆ ամիրայի հարձակումը: Ա. Ա. աչքի է ընկել նաև մշակութ. գործունեությամբ: Ա. Ա-ու և նրա հոր պատվերով են ընդօրինակվել Կյուրեղ Երուսաղեմացու «Կոչումն ընծայութեան» աշխատությունն ու Եղիշեի Պատմությունը: Նրա հանձնարարությամբ են գրվել Արամի, Արտավազդ Մազազունու և Թովմա քահանայի աստվածաբան. թղթերն ու լուծմունքները: Ա. Ա-ու գրչին է պատկանում Հովհաննես Մկրտչին ձոնված մի ներբող, որը շարադրվել է, հավանաբար, 940-ական թթ.: Ներբողում արևելաքրիստ. մեկնաբանական հարուստ փորձի հիման վրա տրվում է Հովհաննես Մկրտչի անձի և գործունեության տեսական-աստվածաբան. համակողմանի վերլուծությունը:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Իններորդ դարի ձեռագրական մի հատակտոր և Ատոմ Անձևացյաց իշխան, «Էջմիածին», 1946, դ 8–10: Քոլանջյան Ս., Նորահայտ պատառիկներ Կյուրեղ Երուսաղեմացու Թ դարի մի ձեռագրից, ԲՄ, դ 5, 1960: Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976, էջ 704–705: Քյոսեյան Հ., Ատոմ Անձևացին և նրա ներբողը՝ նվիրված Հովհաննես Մկրտչին, ՀԱ, 1987, էջ 513–526 (ուսումնասիր., բնագիր):

Հակոբ Քյոսեյան

ԱՏՈՄԱԳԻՐ, Ատոմադիր, Տոնացույց, Տոնացուցակ, Հռոմադիր, Հոռոմա- դիր, վկայաբանությունների և վարքերի ժողովածու: Հռոմադիր է կոչվել հռոմեական ամիսների օրերի համաձայն դասավորված լինելու պատճառով: Ենթադրվում է, որ Ա. անվանումն առաջացել է Ս. Ատոմի վանքից՝ իբրև նույն վանքում կարգավորված ժողովածու: Ա. ժողովածուն կազմել է վանքի վանահայր Գագիկը՝ 897-ին: Կարգավորել է Ատոմ Վարագեցին՝ 1001-ին: Համարվում է Հայսմավուրքի նախօրինակը:

Գրկ. Անասյան Հ., Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976, էջ 709–710:

Հակոբ Քյոսեյան

ԱՏՈՄՅԱՆՔ առաջինք (նահ. 449), V դարի տոնելի նահատակ զորականների երկու գունդ՝ շուրջ 1000 հոգի (ըստ այլ աղբյուրների՝ ավելի քիչ): Մարտիրոսական պսակ են ընդունել Հիսուս Քրիստոսին չուրանալու համար: Եղել են հայ նախարարական գնդեր, որոնք Վարդանանց շարժումից առաջ ծառայել են պարսկ. բանակում, Պարսից Հազկերտ արքայի (439–457) օրոք, բնիկ տերերի՝ Ատոմ Գնունու և Մանաճիհր Ռշտունու առաջնորդությամբ: Վկայաբանության մեջ, հիշյալ երկուսից բացի, հանվանե հիշատակված են Ատոմ Գնունու որդին՝ Վարսը, ապա Վարս Ոստանիկը, Ներսեհ Երվանդունին և Վարձավոր Արծրունին: Ա., կանխազգալով հայ զինվորներին դավանափոխ անելու Պարսից արքունիքի մտադրությունը, հանուն քրիստ. հավատի խուսափել են Պարսից արքայի հրամանը կատարելուց և, փոխանակ մեկնելու հրամայված վայրը, ուղղվել են դեպի Հայաստան: Պարսկ. զորքը հետապնդել է նրանց և Ա-ց մի մասին շրջապատել Անձևացյաց գավառում, լեռների մեջ: Ատոմ Գնունուն այնտեղ սքանչելի տեսիլք է երևացել՝ կամարաձև լույս և «ահատեսիլ մարդ», որը բաժանել է վարդերից հյուսված պսակներ՝ նշանակ սուրբ նահատակության, որը և կատարվել է շուտով: Մարտիրոսված գնդի զինվորների մասունքների ամփոփման վայրում կառուցվել է Ձիակալ անունով եկեղեցի: Իսկ մյուս գունդը Մանաճիհր Ռշտունու գլխավորությամբ պարսից զորքի կողմից նահատակվել է Ռշտունյաց գավառում: Նահատակման վայրում, ի հիշատակ նրանց, կառուցվել է Ոչխարանից կոչվող եկեղեցին: Ա-ց վկայաբանությունը, որը գրի է առնվել V դ., VII–VIII դդ., թարգմանվել է վրացերեն:

Հայսմավուրքները Ա-ց հիշատակի օրը նշանակել են օգոստ. 19-ին. Հայ եկեղեցին նրանց տոնը նշում է Բուն Բարեկենդանից երկու շաբաթ առաջ՝ երկուշաբթի օրը: Ունեն «Մանկունք» կոչվող մի շարական. «Աղաչեմք զքեզ, Տէր, բարեխոսութեամբ Սրբոց Ատովմեանց…»: Ատոմյանք երկրորդք, Նոր Ատոմ- յանք (նահ. 853, ք. Դվին), IX դարի տոնելի քրիստոնյա նահատակներ՝ 150 հոգի: Անվանումը ստացել են իրենց առաջնորդ Ատոմ Անձևացու (Աղբակ գավառի Որսիրանք գյուղից) անունից: Նահատակվել են արաբ. տիրապետության շրջանում, ոստիկան Բուղայի ձեռքով, հավատուրացության առաջարկից հրաժարվելու համար: Վկայաբանությունը (Հովհաննես Դ ր ա ս խ ան ա կ ե ր տ ց ի, Պատմութիւն, 1867, գլ. 25: Ասողիկ, Պատմութիւն տանն Արծրունեաց, 1887, դպր. III, գլ. 8) մանրամասն նկարագրել է նրանց չարչարանքներն ու մարտիրոսական պսակ ընդունելը: Հանվանե հիշատակվել են Ատոմ Անձևացու 6 կամ 7 հավատակիցներից երեքը՝ Մլեհ Վարաժնունին, Գեորգ Բողկացին և Վասակ Ակեացին: Հովհաննես Դ Ովայեցին այս Ա-ց համար նշանակել է հիշատակության հատուկ օր՝ նոյեմբերի 19-ը: Ներկայումս Հայ եկեղեցին նրանց հիշատակը տոնում է առաջին Ա-ց հետ:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 2, Վնտ., 1785, էջ 20: Ավգերյան Մ., Լիակատար վարք և վկայաբանութիւն…, հ. 2, Վնտ., 1811, էջ 113– 120: Սոփերք հայկականք, հ. 19, Վնտ., 1854: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Սուրբերու կյանքը, [ժող.], Բեյրութ, 1994: Памятники армянской агиографии, Е., 1973, с. 186–194.

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ԱՏՐՊԱՏԱԿԱՆԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, իրանահայության հնագույն թեմն է. ընդգրկում է Ատըրպատականի տարածքը (Իրանի Արլ. և Արմ. Ադրբեջան նահանգները): Առաջնորդանիստը՝ Թավրիզի Ս. Աստվածածին եկեղեցի: Ատրպատականում Հայ առաքելական եկեղեցու թեմերը հիշատակվում են XII դարից: Մինչև 1833-ը Ա. թ-ի կենտրոնը եղել է Արտազի (այժմ՝ Մակու) Ս. Թադե վանքը, այնուհետև թեմի առաջնորդ Նիկողայոս Կարբեցի եպիսկոպոսն այն տեղափոխել է Թավրիզ: Մինչև 1956-ը Ա. թ. ենթարկվել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնին, այնուհետև՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությանը: XX դ. սկզբին թեմի տարածքում բնակվել է ավելի քան 30 հզ. հայ, հետագայում հայրենադարձության և արտագաղթի հետևանքով նրանց թիվը նվազել է և 1980-ական թթ. սկզբին կազմել շուրջ 17 հզ.: Թեմի տարածքում կա շուրջ 180 եկեղեցի և վանք, որոնցից կանգուն են 40-ը: Նշանավոր են Արտազի Ս. Թադե (VI–IX դդ.) և Ս. Ստեփանոս Նախավկա (VII–IX դդ.) վանքերը, Խոյի Ս. Սարգիս (1120), Սալմաստ գավառի Ղալասար գյուղի Ս. Սարգիս(1806), Թավրիզի Ս. Աստվածածին (1872), Ս. Սարգիս (1845) եկեղեցիները: Ա. թ-ի բարձրագույն օրենսդիր մարմինը չորս տարով ընտըրվող թեմական պատգամավորական ժողովն է՝ բաղկացած 17 անդամից: Պատգամավոր. ժողովն ընտրում է 7 հոգուց բաղկացած թեմական խորհուրդ, որի նախագահը թեմակալ առաջնորդն է: 1967-ին Ատրպատականի առաջնորդարանը և թեմական խորհուրդը պաշտոնապես ճանաչվել են որպես կրոնամշակութ. և բարեգործ. ընկերակցություն և արձանագրվել «Ատրպատականի ընդհանուր հայության Առաջնորդարանի խորհուրդ» անունով: Թավրիզ տեղափոխվելուց ի վեր թեմն ունեցել է 14 առաջնորդ, որոնցից ամենանշանավորներն են Կարապետ եպս. ՏերՄկրտչյանը, Ներսես արք. Մելիք-Թանգյանը: Ատրպատականում եկեղեցուն կից (1670ից) գործել են հայկ. դպրոցներ: 1835-ից բացվել են աշխարհիկ դպրոցներ. հայտնի են 1852ին բացված Ներսիսյան (1875-ից՝ Արամյան), 1875-ին՝ Հայկազյան, 1909–36-ին՝ Թեմականկենտրոնական և այլ դպրոցներ: Ա. թ-ի առաջնորդն է Կիլիկիո աթոռի կաթողիկոս. փոխանորդ Նշան ծ. վրդ. Թոփուզյանը (2001-ից): Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.6, 3-րդ պատկերը:

Գրկ. Մամյան Ն., Ատրպատականի հայոց թեմը, Րաֆֆի տարեգիրք, Ա տարի, 1969, Թեհրան, 1968: Մինասյան Լ., Իրանի հայկական վանքերը, Թեհրան, 1971: Նույնի, Իրանի հայկական եկեղեցիները, Նոր Ջուղա, 1983: Փահլեվանյան Հ., Իրանահայ համայնքը (1911–1979 թթ.), Ե., 1989:

ԱՐԱԳԱԾՈՏՆԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի՝ 1996-ի մայիսի 30-ի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Օշականի Ս. Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցի, որը հայոց ազգ. գլխ. սրբավայրերից է (այստեղ է ամփոփված Մեսրոպ Մաշտոցի աճյունը): Ա. թ. ընդգրկում է ՀՀ Արագածոտնի մարզը (պատմ. Այրարատ նահանգի Արագածոտն ու Նիգ գավառների մեծ մասը): Թեմի տարածքը տարբեր ժամանակներում ենթարկվել է տարբեր եպիսկոպոս. աթոռների: Արագածոտնը վաղ միջնադարում Ամատունիների նախարար. տան եպիսկոպոսների տեսչության տակ էր: Օշականն Ամատունի նախարարների կենտրոն է դարձել Հայոց թագավոր Խոսրով Բ-ի (330–338) ժամանակ: Ամատունիների եպիսկոպոսության տարածքում հետագայում գործել են Ամբերդի և Հովհաննավանքի աթոռները: 1026-ին Ամբերդի եկեղեցու շին. արձանագրության մեջ Հայոց սպարապետ Վահրամ Պահլավունին գրել է. «…շինեցի զկաթողիկէս աթոռ հայրապետական եւ սահմանեցի պտուղ…», այնուհետև նշվում են Նիգ և Արագածոտն գավառներից, ինչպես և Քաղաքադաշտից (Վաղարշապատ) աթոռին հատկացվող հարկերը: Որոշ ուսումնասիրողներ այս արձանագրությունը համարում են Ամբերդի եպիսկոպոսության հիմնադրման վկայություն: 1243-ին Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի կաթողիկոսը Հովհաննավանքում թողած արձանագրության մեջ նշում է. «Ետու Ամբերդու երկիրս սեպհական վիճակ Սուրբ Կարապետիս, ի յԱպարանուց ընդ որ բաժանի գետն Քասաղ, մինչև յԱշնակ»: Նույն արձանագրության մեջ հիշվում է Հովհաննավանքի վանահայր Մկրտիչ եպիսկոպոսը, որին XIII դ. պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին կոչել է «Ամբերդի եպիսկոպոս»: Ենթադրվում է, որ Հովհաննավանքն այդ շրջանում դարձել էր Ամբերդի եպիսկոպոսների նստավայրը: Ա. թ-ի տարածքում են գտնվում Փարպիի Ծիրանավոր միանավ (V դ.) և Աշտարակի Ծիրանավոր Ս. Աստվածածին եռանավ (V–VI դդ.), Կարմրավոր Ս. Աստվածածին, Կոշի Ս. Ստեփանոս, Օշականի Մանկանոց Ս. Սիոն, Արտաշավանի Ս. Ամենափրկիչ, Դաշտադեմի Ս. Քրիստափոր փոքր խաչաձև գմբեթավոր (բոլորը՝ VII դ.), Արագածի (VI դ.) ու Իրինդի բազմախորան (VII դ.), Զովունու Ս. ՊողոսՊետրոս, Արուճի Ս. Գրիգոր, Գառնահովտի Ս. Գևորգ (VII դ.), Բյուրականի Ս. Հովհաննես (X դ.) եկեղեցիները, Սաղմոսավանքը, Տեղերի, Ուշիի Ս. Սարգիս (XIII դ.), Աստվածընկալ, Եղիպատրուշի (XIII դ.) վանքերը ևն: Ա. թ-ի գործող վանքերն ու եկեղեցիներն են՝ Օշականի Ս. Մեսրոպ Մաշտոցը, Աշտարակի Ս. Մարինեն, Ս. Սարգիսը, Ապարանի Ս. Խաչը, Թալինի Ս. Աստվածածինը, Կարբիի Ս. Աստվածածինը, Կոշի Ս. Գևորգը, Մաստարայի Ս. Հովհաննեսը, Մուղնու Ս. Գևորգ վանքն ու Սաղմոսավանքը: Օշականում Ս. Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցու կողքին գործում է նրա անունը կրող դպրատունը: Թեմը հրատարակել է «Շողակն» (1998– 2000), 2000-ից՝ «Արագածոտն» պարբերականները: 1998-ից Մուղնու առողջարան. կենտրոնում գործում է Ա. թ-ի կիրակնօրյա դպրոցը: Ա. թ-ի առաջնորդական տեղապահն է Վազգեն վրդ. Միրզախանյանը (1999-ից): Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.6, 4-րդ պատկերը, քարտեզը՝ ներդիր XVII-ում, 17.1:

Գրկ. Մաթեվոսյան Կ., Հայաստանի թեմերը (պատմություն և արդիականություն), «Էջմիածին», 1998, դ 2–3: Հարությունյան Ս., Ամբերդ, Ե., 1978:

Կարեն Մաթևոսյան

ԱՐԱԾԱՆԻ (ասուրա-բաբելերեն՝ Արսանիա), Արեվելյան Եփրատ, թուրքերեն՝ Մուրադ, Եփրատ գետի արևելյան մեծ վտակը, որ հնում ոչ միայն առանձին, այլև սուրբ գետ է համարվել: Սկիզբ է առնում Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Ծաղկոտն գավառի Նպատ կամ Ծաղկանց լեռներից, մոտ 3060 մ բարձրությունից, իր մեջ ներառում բազմաթիվ վտակներ (Բագրեվանդ, Խնուս, Բյուրակն, Կորո ձոր, Մեղրագետ), շրջանցում Հայկ. Տավրոսը և Լուսաթառիճից (Կապան-Մադեն) հս. միախառնվում Արմ. Եփրատին: Երկար. 650 կմ: Հոսում է Այրարատ, Տուրուբերան, Ծոփք նահանգների որոշ գավառներով: Արածանիի ավազանում և ափերին են եղել հայ հեթանոս. բազմաթիվ մեհյաններ (օր., Անահիտ դիցուհու), որոնք ժամանակի ընթացքում վերածվել են եկեղեց. ու զինական կենտրոնների (Աշտիշատ, Գլակավանք, Ս. Մեսրոպ վանք, Ս. Ներսես վանք, Ս. Դանիել վանք, Ս. Աղբերիկ վանք, Ողական ամրոց ևն): Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելիս (301) Ա-ում են մկրտվել Հայոց թագավոր Տրդատ Գ, Աշխեն թագուհին, թագավորի քույր Խոսրովիդուխտը, զորքը և ժողովուրդը:

Անդրանիկ Զեյթունյան

ԱՐԱՄ Ա ՔԵՇԻՇՅԱՆ (ավազանի անունը՝ Պետրոս,  ծ. 8.3.1947, Բեյրութ), Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս 1995-ի հունիսից: Օծվել է 1995-ի հուլիսի 1-ին: Հաջորդել է Գարեգին Բ Սարգիսյանին (1995–99-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյան): Նախն. կրթությունն ստացել է Բեյրութի Ազգ. Մեսրոպյան վարժարանում, 1961–65-ին սովորել է Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության Դպրեվանքի (Անթիլիաս) ժառանգավորաց բաժնում, 1965–68-ին՝ ընծայարանի բաժնում: 1970-ին ձեռնադրվել է վարդապետ, 1980-ին՝ եպիսկոպոս, 1985-ին ստացել է արքության տիտղոս: 1968–78-ին բարձրագույն կրթությունը շարունակել է Մերձավոր Արևելքի Աստվածաբանական ճեմարանում, Բեյրութի Ամերիկյան համալսարանում, Շվեյցարիայի Պոսե էկումենիկ հաստատությունում, Օքսֆորդի հա- մալսարանի արևելագիտության բաժնում, Նյու Յորքի Ֆորդհամի համալսարանում, ստացել արվեստի պսակավորի, աստվածաբանության մագիստրոսի, Մերձավոր Արևելքի եկեղեց. պատմության և փիլիսոփայության դոկտորի կոչումներ: 1968–75-ին (մինչև ԱՄՆ ուսման մեկնելը) զբաղեցրել է Մարտիկյան վարժարանի փոխտեսուչի, Դպրեվանքի տեսուչի օգնականի, այնուհետև՝ փոխտեսուչի, աստվածաբանության դասախոսի, Կիլիկիո կաթողիկոսարանի միջեկեղեց. հարաբերությունների ընդհանուր քարտուղարի պաշտոններ: 1972–75-ին դասավանդել է Հայկազյան քոլեջում, դասախոսություններով հանդես եկել Բեյրութի համալսարանում և նույն քաղաքի Ամերիկյան (AUB) համալսարանում: 1978-ին (ԱՄՆ-ում ուսանելիս) ընտրվել է Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության Լիբանանի թեմի առաջնորդական տեղապահ, 1979-ին՝ առաջնորդ:

Ա. Ա Ք. իր հոգևոր գործունեության մեջ կարևոր տեղ է հատկացնում միջեկեղեց. և Էկումենյան շարժմանը թե՛ տեղական, թե՛ միջինարևելյան և թե՛ միջազգ. ասպարեզներում: Մշտական անդամ է շրջանային և միջազգ. մի շարք աստվածաբան. և Էկումենիկ հանձնախմբերի և կազմակերպությունների: 1970-ից մասնակցում է Եկեղեցիների համաշխ. խորհրդի (ԵՀԽ) տարբեր բաժանմունքների աշխատանքներին: Խորհրդի երիտասարդ. բաժանմունքի, «Հաւատք եւ կարգ» հանձնաժողովի և նրա գործադիր վարչության մշտական անդամ է: 1983-ին ԵՀԽ Վանկուվերի համաժողովում ընտրվել է խորհրդի կենտր. վարչության անդամ, 1991-ին Կանբերայի (Ավստրալիա) VII համաժողովում՝ կենտր. ու գործադիր վարչության ատենապետ, վերընտրվել է 1998-ին, Հարարեի (Զիմբաբվե) VIII համաժողովում: Ա. Ա Ք. մեծ աշխատանք է կատարում կաթողիկոսության ներքին կյանքի ու գործունեության վերակազմակերպման, մասնավորապես՝ ազգ. եկեղեց., միջեկեղեց., մշակութ., կրոն. ծառայության բնագավառներում:

Երկ. Հայաստանեայց եկեղեցւոյ ճշմարիտ դիմագիծը, Բեյրութ, 1970: Ներսես Շնորհալի, Աստուածաբան ու Էքիւմէնիստ, Բեյրութ, 1974: Ազգ, եկեղեցի, հայրենիք, Անթիլիաս, 1999: The Witness of the Armenian Church in a Diaspora Situation, N. Y., 1978; The Christian Witness at the Crossroads in the Middle East, Nicosia, 1980; Towards an Ecumenical Ethic for a Responsible Society in a Sustainable Creation, Geneva, 1994; The Challenge to be a Church in a Changing World, N. Y., 1997; Defis et Perspectives Ecumeniques, Antelias, 2000.

ԱՐԱՏԵՍԻ ՎԱՆՔ, ՀՀ Վայոց ձորի մարզում, Եղեգիս գետի Արատես վտակի ափին, բլրի գագաթին: Ա. վ-ի Ս. Սիոն միանավ թաղածածկ եկեղեցին (X դ.) ունի երեք ավանդատուն՝ խորանի երկու կողքերին և հս. պատին կից: Նրանից հվ. Ս. Աստվածածին եկեղեցին (XI դ.) է, որը մեկ զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճ է: Նրա և Ս. Սիոն եկեղեցու միջև XIII դ. կառուցվել է քառակուսի հատակագծով, արլ. զույգ ավանդատներով գավիթ: Ս. Աստվածածին եկեղեցու արմ. ճակատին կից 1270-ին Հայրապետ աբեղան գավիթ է կառուցել (ճարտ. Սիրանես)՝ փոխհատվող կամարների կիրառմամբ իրականացված ծածկով, որի կենտրոնում շթաքարային մշակումով երդիկով գմբեթն է (քանդվել է 1970-ական թթ.): Ա. վ-ին 1073-ին ոմն Արտավազդ նվիրել է Եղեգիսի այգին և կալվածքներ: 1220-ին իշխան Վասակ Խաղբակյանը Ա. վ-ի պատին արձանագրել է Վայոց ձորի ամրոցների ազատագրման փաստը: XIII դ. վերջին Ստեփանոս արք. Օրբելյանը Ա. վ. իր կալվածքներով հանձնել է Նորավանքին՝ որպես ամառանոց, իսկ 1301-ին Ա. վ-ին է նվիրել Գեղարքունիք գավառի ութ գյուղ: Ա. վ-ում 1303-ին գրիչ Խաչատուր Երզնկացին Ստեփանոս արք. Օրբելյանի պատվերով ընդօրինակել է Գրիգոր Նյուսացու «Մեկնութիւն ժողովողին» աշխատությունը: Վանքի տարածքում կան X–XVII դդ. խաչքարեր և տապանաքարեր: Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.6, 5-րդ պատկերը:

Գրկ. Ս տ ե փ ան ո ս Օ ր բ ե լ յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Լալայան Ե., Վայոց ձորի նշանավոր վանքեր, ԱՀ, գիրք 26, Թ., 1916: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967:

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՐԱՐԱՏ, տես Մասիս:

«ԱՐԱՐԱՏ», Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի պաշտոնական ամսագիր: Լույս է տեսել 1868–1919ին, Ս. Էջմիածնում: 1868-ից՝ իբրև «աշխատասիրութիւն միաբանից Սուրբ Էջմիածնի» և «ամսագիր կրոնական, պատմական, բանասիրական և բարոյական գիտելեաց», 1898-ից՝ «Պաշտոնական ամսագիր Հայրապետական Աթոռոյ Ս. Էջմիածնի»: Հիմնվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու նախաձեռնությամբ: Նպատակն էր հայոց կյանքում Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի դերի ու նշանակության բարձրացումն ու ամրապնդումը, Հայ եկեղեցու ուղղափառության, ազգ. նկարագրի, ինքնուրույնության և անկախության պաշտպանությունը: Ամսագրի լեզուն աշխարհաբարն էր: Խմբագրել է Ս. Էջմիածնի միաբաններից կազմված կոլեգիան՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոսի նշանակած խմբագրի ղեկավարությամբ: Խմբագիրներ են եղել Աբել արք. Մխիթարյանը, Խորեն վրդ. Ստեփանեն, Կարապետ վրդ. Տեր-Մկրտչյանը, Գալուստ Տեր-Մկրտչյանը, Գարեգին վրդ. Հովսեփյանը (Գարեգին Ա Հովսեփյան), Հուսիկ արք. Մովսիսյանը, Աբել աբեղա Աբրահամյանը, Ներսես վրդ. Միքայելյանը և ուր.: «Ա.» Կովկասում հրատարակվող կրոնագիտ., եկեղեցագիտ., հայագիտ., բանասիր. առաջին լուրջ ամսագիրն էր և մեծապես նպաստել է գիտության այդ ճյուղերի զարգացմանը, մեծ դեր խաղացել հայ ժողովրդի եկեղեց., հաս. կյանքում: «Ա.»-ի շուրջ համախմբվել են ժամանակի գրեթե բոլոր հայ անվանի գիտնականները, աստվածաբան հոգևորականները, գրողները, աշխատակցել են Մ. արք. Օրմանյանը, Գ. արք. Այվազովսկին, Ե. վրդ. Տեր-Մինասյանը, Վ. եպս. Մանկունին, Ս. վրդ. Ամատունին, Վ. վրդ. Բաստամյանցը, Կոմիտասը, Ղ. Աղայանը, Հ. Աճառյանը, Ն. Ադոնցը, Ստ. Մալխասյանցը, Լեոն, Ն. Մառը, Հ. Մանանդյանը, Հայկունին, Ստ. Մելիքյանը, Ե. Լալայանը, Գ. Ղափանցյանը, Ա. Հովհաննիսյանը, Հովհ. Հովհաննիսյանը և ուր.: «Ա.»-ում հրապարակվել են կաթողիկոս. կոնդակներ և կարգադրություններ, քաղվածքներ Սինոդի գրագրություններից, տեղեկություններ թեմերից, ծիսական և թեմական դպրոցներից, քույր եկեղեցիներից, հայ կաթոլիկ և ավետարան. համայնքների կյանքից: Նյութեր և ուսումնասիրություններ են տպագրվել հայ ժողովրդի պատմության, հայ հին և նոր գրականության, գաղթավայրերի, հայ բանահյուսության, ազգագրության, հարևան ժողովուրդների հետ հայերի առնչությունների մասին: Զգալի տեղ է հատկացվել հայոց վանքերին, եկեղեցիներին, հայ աղանդներին, վարքագրությանը, գիտության տարբեր ճյուղերին և արվեստին: «Ա.» կարևոր դեր է կատարել Հայ եկեղեցու դավանանքի, կրոնի, բարոյագիտության, ծիսագիտության, եկեղեց. իրավունքի և հարակից այլ խնդիրների ուսումնասիրման ասպարեզում, մշտապես եղել հայ դավան. մտքի հանդես, Հայ եկեղեցու ուղղափառության պաշտպանության ամբիոն, հայ դավանաբան. գրականությանը նվիրված բնագրերի հրատարակման ու հետազոտման կենտրոն: Ամսագիրն իր առջև խնդիր չի դրել «հավատո վեճեր նորոգել» («Յառաջաբան»), այլ ձգտել է պահպանել Հայ եկեղեցու կարգն ու կանոնը, պարզաբանել եկեղեցու պատմությանն առնչվող հարցերը, ներկայացնել Հայ եկեղեցու դավան. դիրքը, առաքելականությունը, առաքելական հաջորդականությունը, ազգ. նկարագիրը նոր հրապարակումների լույսի ներքո և աղբյուրագիտ. հիմնավորումներով: «Ա.» անցել է ստեղծագործ. երկու շրջան՝ 1868–1895 և 1895–1919: Առաջին շրջանում աստվածաբան., դավանաբան. հոդվածներն ունեցել են մատենագր., ջատագովական նկարագիր: Հանդես են եկել Ա. արք. Մխիթարյանը, Հ. վրդ. Մովսիսյանը, Մ. արք. Օրմանյանը, Ա. Տեր-Միքելյանը, Գ. եպս. Այվազովսկին և ուր.: 1895-ից «Ա.»-ում գերակշռել են հայ դավանաբան. մտքի ուսումնասիրմանը նվիրված գիտ. հոդվածները՝ շնորհիվ Մայր աթոռում պաշտոնավարող աստվածաբանների նոր սերընդի և Մ. արք. Օրմանյանի շուրջը բոլորած, Եվրոպայում կրթություն ստացած երիտասարդ հոգևորականների (Կ. վրդ. Տեր-Մկրտչյան, Գ. Տեր-Մկրտչյան, Ե. վրդ. Տեր-Մինասյան, Գ. վրդ. Հովսեփյան և ուր.): 1888-ին «Ա.»-ում բացվել է «Ս. Էջմիածնի գրադարան» բաժինը, որտեղ հրատարակվել են Հայ եկեղեցու պատմության և դավանության դեռևս «մութ և անծանոթ» մնացած հարցերի վրա լույս սփռող ձեռագիր բնագրեր: 1894-ի դեկտ. – 1899-ին, երբ Կ. վրդ. Տեր-Մկրտչյանը կրոն. բաժնի խըմբագիրն էր, «Ա.» բեղուն շրջան է ապրել աստվածաբան., դավանաբան. հարցերի ուսումնասիրման և հրապարակման առումով: 1895-ից ստեղծվել է նոր բաժին՝ «Հավելված»: Նրա էջերում հրատարակվել են «Գիրք թղթոց» դավան. ժողովածուի և մի շարք այլ եզակի բնագրեր և ուսումնասիրություններ: «Ա.»-ի շուրջ համախմբված միաբանները և մտավորականները 1913-ին հրատարակել են «Շողակաթ» հայագիտ. ժողովածուի առաջին գիրքը՝ նվիրված հայ գրի ստեղծման 1500 և տպագրության 400-ամյա հոբելյաններին: «Ա.» զբաղվել է նաև ընդհանուր աստվածաբան. հարցերով: 1910-ի համարներում տպագրվել է ռուս նշանավոր աստվածաբան, պրոֆ. Ն. Սագարդայի «Հույն-արևելքի հին եկեղեցական աստվածաբանական գիտությունը յուր ծաղկման շրջանում (IV–V դդ.)» աշխատությունը, 1917-ի համարներում՝ ռուս գիտնական Ֆ. Մ. Ռոսեյկինի «Կ. Պոլսի Փոտիոս պատրիարքի առաջին պատրիարքությունը» աշխատությունը ևն: Ամսագիրը մեծ ավանդ ունի նաև հայագիտության զարգացման ասպարեզում: 1870-ի վերջից ընդարձակվել է «Ա.»-ի հայագիտ. բաժինը: Հայագիտ. ուսումնասիրություններով հանդես են եկել Հ. Մանանդյանը, Ե. վրդ. ՏերՄինասյանը, Ն. Ադոնցը, Ն. Մառը, Հ. Աճառյանը, Ե. Շահազիզը, Մ. Աբեղյանը, Հ. Օրբելին, թղթակցել են մտավորականներ Տ. եպս. Պալյանը, Բ. վրդ. Կյուլեսերյանը, Կ. Բասմաջյանը և ուր.: Ամսագիրն իր տարածմամբ ու հեղինակների լայն ընդգրկմամբ ստացել է համահայկ. բնույթ: Բացվել են հայագիտության ենթաբաժիններ՝ հայ երաժշտության, խազագրության, շարականների (աշխատակցել են Կոմիտասը, Ս. Ամատունին, Սպ. Մելիքյանը), հայ իրավաբան. մտքի (Ս. Տիգրանյանը, Ա. վրդ. Ղլտճյանը), գրախոսության ևն: «Ա.»-ում հրատարակված հայագիտ., պատմաբանասիր. բնույթի մեծարժեք, հարուստ նյութեր բովանդակող ուսումնասիրություններն ընդգրկել են հայագիտության գրեթե բոլոր, հատկապես՝ ձեռագրագիտության, հնագրության, մանրանկարչության ճյուղերը: Մի շարք հայ և օտարերկրյա մատենագիրների աշխատություններ հրապարակվել են գիտ. համեմատական բնագրով: Հայ անվանի շատ գիտնականների լավագույն աշխատություններն առաջին անգամ լույս են տեսել «Ա.»-ի էջերում: Նրա վերջին երկու համարները (1918–19) ամբողջովին նվիրվել են հայագիտ. նյութերին: «Ա.»-ի լավագույն նյութերն ընդգրկող մատենագիտ. ցանկերը լույս են տեսել տարբեր պարբ-ներում, ձեռք բերել սկզբնաղբյուրի նշանակություն:

Գրկ. «Արարատ» ամսագրի 100-ամյակին նվիրված նյութեր, «Էջմիածին», 1968, դ 11–12: Մատենագիտություն «Արարատ» ամսագրի, Էջմիածին, 1970:

Արտաշես Ղազարյան

ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու: Առաջնորդանիստը՝ Երևանի Ս. Սարգիս եկեղեցի: Կազմավորվել է քրիստոնեությունը Հայաստանում պետ. կրոն հռչակելու առաջին տարիներին, երբ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը ձևավորում էր Հայ եկեղեցու նվիրապետական կառույցը: Ինքն էլ եղել է առաջին թեմակալ առաջնորդը: Ագաթանգեղոսի Պատմության հուն. և արաբ. խմբագրությունների համաձայն՝ «Սուրբը ինքը մշտական եպիսկոպոսարաններ կառուցեց Այրարատում՝ Վաղարշապատում, Արտաշատում և Դվինում, և հիշյալ քաղաքները իր աթոռին ենթարկեց»: Թեմում ընդգրկված էին Արարատյան դաշտի Մասյացոտն, Մազազ, Ոստան գավառները, նաև՝ Կոտայք, Նիգ, Ծաղկոտն, Արագածոտն գավառների ու Շարուրի դաշտի տարածքները, որոնք կառավարում էին անմիջականորեն Հայոց կաթողիկոսին ենթակա Վաղարշապատ, Արտաշատ և Դվին քաղաքների եպիսկոպոսները: Ամենայն հայոց կաթողիկոսը միաժամանակ Այրարատյան թեմի առաջնորդն է (ինչի համար էլ թեմը կոչվում է Ա.հ.թ.): 449-ի Արտաշատի ժողովի ժամանակ կաթողիկոս. տեղապահ Հովսեփ եպիսկոպոսը (Հովսեփ Ա Հողոցմեցի) միաժամանակ հիշատակվում է որպես «եպիսկոպոս Այրարատոյ»: Պահպանվել են թեմի շուրջ երկու տասնյակ նշանավոր վանքերի անուններ՝ իրենց առաջնորդների անուններով հանդերձ.  «Աբրահամ՝ սրբո Կաթուղիկե վանից երեց (Ս. Էջմիածնի), Սամուել սրբո Հռիփսիմեի, Բաբյուլաս սրբո Հովհաննու վանաց, Խոսրով Օշականու, Հավիտյան Եղիվարդա, Դավիթ Երևանա, Իսմայել Գառնո, Հունանես Ավանի, Իսրայել Պտղավանից, Ջոջիկ Արամունից, Հովհանիկ Արտավազդա Ապարանից, Աբաս, Որդյակ և Աբրահամ Փարպիո, Միքայել Աղցից, Գրիգորիս Արճո, Կոզմաս Ուրդա, Մահեն Մյուս Արճո, Հովհանիս Արծափաց, Սիմոն Դարունից, Սամոտ Բագարանի»: 607-ի այս ցուցակը հիշյալ վանքերից շատերի առաջին հիշատակությունն է պատմ. աղբյուրներում: Բագրատունյաց թագավորության շրջանում (IX–XI դդ.) Ա. հ. թ-ի մասին հավաստի տվյալներ չկան, իսկ հայկ. պետականության անկումից (1045) հետո և կաթողիկոս. աթոռի երկարատև դեգերումների շրջանում (տես Կաթողիկոսություն ամենայն հայոց) Հայոց կաթողիկոսներն այլևս չեն կարողացել անձամբ կամ իրենց նշանակած փոխանորդների միջոցով մասնակցել երբեմնի ընդարձակ այդ թեմի կառավարման գործերին: Ձեռագրերի հիշատակարանների համաձայն, 1390-ին Արարատյան թեմը միացվել է Բջնո թեմին, և այս երկուսը կառավարել է մեկ եպիսկոպոս: Կես դար անց Արարատյան թեմը մեկ անգամ էլ է հիշատակվում՝ կապված կաթողիկոս. աթոռն Էջմիածնում վերահաստատելու (տես Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողով 1441) իրադարձությունների հետ, և, ինչպես պարզվում է, նրա երեք վարդապետները՝ Կիրակոս Ռշտունեցին, Սարգիս Ձագավանեցին և Տիրացու Վանանդեցին, գործուն մասնակցություն են ունեցել 1441-ի ազգ. եկեղեց. ժողովին: Բացի Վաղարշապատի առաջնորդարանից ու Մայրավանքից թեմի կյանքում շոշափելի դեր են խաղացել Հավուց թառի, Հովհաննավանքի, Բջնիի, Խոր վիրապի, Կողբի, Բագարանի վանքերն իրենց միաբանություններով: Դարավերջից Արարատյան թեմ անվանումն անհետանում է պատմ. վավերագրերից, և ժամանակ անց նույն տարածքում հիշատակվում է Երևանի թեմը: Դա հետևանք էր XIV դ. վերջից երկրամասում կազմավորված մահմեդ. կիսանկախ իշխանությունների, որոնց մայրաքաղաքն է դառնում օրեցօր բարգավաճող Երևանը: Ըստ XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցու և Հայոց կաթողիկոս Սիմեոն Ա Երևանցու (1763–80) վկայությունների, XV–XVIII դդ. Երևանը ձևավորվել է որպես նվիրական թեմ, իսկ նրա մեջ ընդգրկված բնակավայրերը սեփականության իրավունքով բաժանվել են մեծ ու փոքր վանքերի միջև: Ըստ այդմ, Երևանի առաջնորդը միաժամանակ Հավուց թառի վանահայրն էր, որը նշանակվում էր քաղաքացիների ցանկությամբ և կաթողիկոսի հաստատմամբ: XV դարից Հավուց թառի վանահայրեր են հիշվում Զաքարիա (1441), Հովհաննես (1465), Զաքարիա Բ (1487), Համազասպ և Զաքարիա Պահլավունիներ (1526–77), Սահակ (1602), Համազասպ (1618), Մկրտիչ (1630-ական թթ.), Սիմեոն Ջուղայեցի (1640– 50-ական թթ.), Հովհաննես (1650–60-ական թթ.) և այլ եպիսկոպոսներ:

Հավուց թառն ամայացել է XVIII դ. 50-ական թթ., որից հետո Երևանը դարձել է Ս. Էջմիածնի տերունական թեմերից մեկը: Երևանում Հայոց կաթողիկոսներն ունեին իրենց մշտական իջևանը՝ Ձորագյուղի անապատը: Այստեղ կառուցվել են կաթողիկոսարան, կաթողիկոս. փոքր եկեղեցի՝ Ս. Գևորգ անունով, Ս. Հակոբ Հայրապետ և Ս. Սարգիս եկեղեցիները: Էջմիածնից ուղարկված վարդապետները, հաստատվելով այստեղ, կառավարել են Մայր աթոռի երևանյան կալվածները՝ այգիներ, ջրաղացներ, կրպակներ ևն: 1610-ական թթ. Մովսես Սյունեցու նախաձեռնությամբ քաղաքի հս. մասում գտնվող Ս. Անանիա առաքյալի անշուք մատուռի կողքին կառուցվել են Ս. Աստվածածին եկեղեցին, դպրանոց և վանական այլ շինություններ, որոնք կարևոր դեր են խաղացել քաղաքի կյանքում: Այդ կառույցները փայտից էին և կործանվել են 1634–35-ին՝ թուրք-պարսկ. կռիվների շրջանում: Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսը վերականգնել է վանական այդ համալիրը, բայց 1679-ի երկրաշարժի հետևանքով հիմնահատակ կործանվել են ոչ միայն Երևանի, այլև Արարատյան աշխարհի գրեթե բոլոր եկեղեցիներն ու վանքերը՝ վերաշինվելով միայն XVII դ. վերջին և XVIII դ. սկզբին: Ս. Անանիա առաքյալի վանքը գործել է մինչև 1835-ը, ապա վերածվել է ծխական եկեղեցու (այժմ՝ Զորավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցի): Ըստ Ոսկան Երևանցու ցուցակի, 1670-ին Երևանի թեմում ընդգրկված էին խանության տարածքում գործող վանական հին թեմերը կամ եպիսկոպոսարանները և մի քանի շրջանների փոխանորդություններ՝ Առինջի, Եղվարդի, Մուղնու, Սաղմոսավանքի, Կոշավանքի, Հովհաննավանքի, Գեղարդի, Մաղարդավանքի, Վարդիհայրի, Կարբիի, Աղջոց վանքի ու Ձագավանքի (Գետարգելի) վանական թեմերը և Խոր վիրապի, Ուշիի պատվակալ արքեպիսկոպոսարանները, ընդհանուր թվով՝ ավելի քան մեկ ու կես տասնյակ: Այս թեմին էր ենթարկվում նաև Տփղիսի հայ համայնքը: XVIII դ. կեսին, երբ վերջնականապես կարգավորվել են Հայ եկեղեցու թեմերի սահմանները, Երևանը հիշատակվում է կիսով նվիրական և կիսով տերունի թեմ, որի մեջ համախմբված էին Երևան քաղաքը և շրջակա բոլոր գյուղերը, Արաքսի աջ ափին գտնվող Բլուր ավանն ու շրջակա տարածքները: Այս իրավիճակը հարատևել է մինչև 1836-ին «Պոլոժենիե»-ի ընդունումը: XIX դ. կեսին ռուս. կայսրության սահմաններում ձևավորվել են Հայ եկեղեցու 6 ընդարձակ թեմեր կամ վիճակներ, որոնցից երրորդը Երևանի թեմն էր, որի իրական առաջնորդն էր Ամենայն հայոց կաթողիկոսը: Թեմն ունեցել է 4 փոխանորդություն՝ Երևանի, Նախիջևանի, Շիրակի ու Տաթևի: Կարսը Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցնելուց (1878) հետո՝ 1880-ական թթ., թեմի կազմում ավելացել է նաև հինգերորդ՝ Կարսի փոխանորդությունը, որն ընդգրկում էր ողջ Կարսի մարզը: 1900-ին Երևանի թեմում կար 643 եկեղեցի, 47 վանք, 788 քահանա, 585004 ծխական համայնքի անդամներ՝ որոնցից 66500-ը՝ քաղաքաբնակ, իսկ 518504-ը՝ գյուղաբնակ: Գործում էր 1837-ի սեպտ. 2-ին բացված մեկ թեմական դպրոց՝ 460 աշակերտով և 20 ուսուցչով: Նախախորհրդ. շրջանում Երևանի թեմի առաջնորդարանը մշտապես գործել է Ձորագյուղի անապատի նախկին կաթողիկոսարանում: Ս. Գևորգ եկեղեցին վերակառուցվել է և օգտագործվել որպես թեմական խորհրդարան և գրատուն: Երևանի թեմի առաջնորդական փոխանորդի պաշտոնն են վարել նշանավոր հոգևորականներ Զաքարիա վրդ. Գյուլասպյանը, Հովհաննես վրդ. Շահխաթունյանցը, Ստեփանոս արք. Արղությանը, Մեսրոպ արք. Սմբատյանցը, Սուքիաս արք. Պարզյանը, Կարապետ եպս. Տեր-Մկրտչյանը, Խորեն վրդ. Մուրադբեկյանը (1932–38-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյան) և ուր.: Խորհրդ. իշխանության տարիներին Ամենայն հայոց կաթողիկոսության նվիրապետ. կարգը ենթարկվել է արմատ. փոփոխությունների. Երևանի թեմը՝ իբրև հայրապետական, շարունակել է իր գոյությունը, այն տարբերությամբ, որ տրոհված էր երկու փոխանորդությունների՝ Հին Նախիջևանի ու Դարալագյազի և Նոր Բայազետի: Թեմի կազմում էին նաև Սևանի մենաստանը, Մուղնու Ս. Գևորգ և Գնդեվազի վանքերը: 1930-ական թթ. սկզբին փոխանորդությունները վերացել են, և մի կարճ ժամանակ թեմը տրոհվել է 15 գործակալությունների՝ Բաշ Գառնիի, Գառնիի, Վեդի-Բասարի, Հին Նախիջևանի և Գողթնի, Մեղրու, Կոտայքի, Ծաղկաձորի, Գեղարքունյաց, Դարալա- գյազի, Վաղարշապատի, Աշտարակի, Ապարանի, Բաշ Ապարանի, Սարդարապատի, Հրազդանակողմյան, որոնք նույնպես շուտով վերացել են, և Երևանի թեմը դարձել է ձևական կամ անվանական: Ստալինյան հալածանքների տարիներին փակվել են թեմի տարածքում գործող գրեթե բոլոր եկեղեցիներն ու վանքերը, բանտարկվել, աքսորվել կամ գնդակահարվել է հոգևորականների զգալի մասը, Երևանում քանդվել են Ս. Պողոս-Պետրոս եկեղեցին (այժմյան «Մոսկվա» կինոթատրոնի տեղում), Գեթսեմանիի մատուռը (Օպերայի և բալետի ազգային թատրոնի տեղում), Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին (Ե. Չարենցի անվ. դպրոցի տեղում), Ս. Հակոբ եկեղեցին, Կոզեռնի մատուռը և միջնադարյան համանուն գերեզմանոցը (ԱԺ շենքի տեղում) ևն:

Երևանի թեմը, արդեն հին անունով (Արարատյան հայրապետական), աննշան արտոնություններ է ստացել 1960-ական թթ., Վազգեն Ա-ի կաթողիկոսության շրջանում: 1989-ին նրանից առանձնացվել է Սյունյաց թեմն իր այժմյան տարածքով, իսկ 1991-ին՝ Գուգարքի թեմը: 1996-ի մայիսի 30-ին, Գարեգին Ա-ի հայրապետ. տնօրինությամբ թեմից անջատվել և առանձին միավոր են կազմել Արմավիրի, Արագածոտնի, Գեղարքունիքի և Կոտայքի թեմերը: Ա. հ. թ. ներկայումս իր մեջ ներառում է Երևան քաղաքը, Արարատի մարզը և Սևանի վանքը: Թեմն ունի 17 գործող եկեղեցի և վանք, 8 մատուռ: Ա. հ. թ-ի տարածքում են գտնվում Դվինի կաթողիկոսարանի համալիրը, Խոր վիրապ (ենթարկվում է Մայր աթոռին), Ս. Հովհաննես Կարապետ, Հավուց թառ, Աղջոց վանքերը, Երևանում՝ Ավանի Ս. Հովհաննես (VI դ.), Քանաքեռի Ս. Աստվածածին (XVII դ.), Նորագավթի Ս. Ծիրանավոր (XVIII դ.), Ս. Սարգիս (XIX դ., վերակառուցված՝ XX դ.) եկեղեցիները, Արարատի մարզում՝ Մրգավանի Ս. Հակոբ, Արգավանդի Ս. Սարգիս, Վերին Արտաշատի Ս. Աստվածածին, Արարատի Ս. Հակոբ, Դալարի Ս. Աստվածածին, Գեղարքունիքի մարզում՝ Սևանավանքի Ս. Առաքելոց և Ս. Կարապետ եկեղեցիները: Ա. հ. թ-ի գործող եկեղեցիներն են՝ Երևանում՝ Ս. Սարգիս, Ս. Զորավոր, Ս. Կաթողիկե, Կոնդի Ս. Հովհաննես, Նորագավթի Ս. Գևորգ, Նորք-Մարաշի Ս. Աստվածածին, Քանաքեռի Ս. Հակոբ, Մալաթիայի Ս. Աստվածածին, Եռաբլրի Ս. Վարդանաց, Շենգավիթի Ս. Խաչ մատուռը: Երևանում գործում են 3 Հայորդաց տներ (Արաբկիր, Մալաթիա, Նորք թաղամասերում), Հայ եկեղեցու երիտասարդաց միությունը (ՀԵԵՄ), Քրիստոնեական դաստիարակության դպրոցների կենտրոնը (ՔԴԴԿ), Քրիստոնեական դաստիարակության և քարոզչության կենտրոնի մասնաճյուղը, «Շողակաթ» հեռուստակենտրոնը, Ծնողազուրկ երեխաների օգնության գրասենյակը, Քանաքեռի մանրանկարչության կենտրոն դպրոցը, բարեգործական ճաշարաններ: 2000-ից լույս է տեսնում «Շողակն Արարատյան» երկշաբաթաթերթը: Ա. հ. թ-ի առաջնորդական փոխանորդն է Նավասարդ եպս. Կճոյանը (1999-ից): Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.7, 1-ին պատկերը, քարտեզը՝ ներդիր XVII-ում, 17.2:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Ե., 1983: Եղիշե, Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին, աշխատասիր. Ե. Տեր-Մինասյան, Ե., 1994: Գիրք թղթոց, 2 հրտ., Երուսաղեմ, 1994: Թովմա Մեծ ո փ ե ց ի, Յիշատակարան, Թ., 1892: Ա ռ աք ե լ Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Սիմեոն Երեվանցի, Հիշատակարան, տես Դիվան հայոց պատմության, հ. 3, Թ., 1894, հ. 8, Թ., 1908: Շահխաթունյանց Հ., Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի…, հ. 2, Էջմիածին, 1842: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Հովսեփյան Գ., Հավուց թառի Ամենափրկիչը, Երուսաղեմ, 1927: Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության (1921–1938 թթ.), Ե., 1994:

Պիոն Հակոբյան

ԱՐԱՐՉԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆ, տես Դավանանք հոդվածում:

ԱՐԳԵԼԱՆԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Առբերանի գավառում, Ծաղկանց լեռների հարավային լանջին, բարձր քարաժայռի վրա: Հիշատակվում է XIII դարից, Տեր Հուսկանորդի Ստեփանոսի անվան հետ կապված: 1251-ին, վերջինիս մահից հետո նրա գերեզմանի վրա, Ա. Ս. Ա. վ-ից ոչ հեռու, հիմնվել է Բերկրիի Ս. Ստեփանոս վանքը, և երկու վանքերը մեկ միաբանություն են կազմել: Ա. Ս. Ա. վ. XV դ. դարձել է առաջնորդանիստ, այստեղ գործել է գրչության կենտրոն: 1462-ին վանք է այցելել Աղթամարի Զաքարիա կաթողիկոսը: XVI դ. վանքում գործել են գրիչ և տաղասաց Եղիա Բերկրեցին ու Անդրեաս Արգելանցին: XIX դ. վանքն ունեցել է ընդարձակ հողամասեր և արոտավայրեր: Վանքի այսօր կանգուն եկեղեցին մեկ զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճ է, որի արտաքին ճակատների երեսապատման սրբատաշ քարերը շրջակայքի բնակիչները պոկել են:

Գրկ. Շերենց Գ., Սրբավայրեր, Թ., 1902: Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 1, Վնն., 1940: Thierry J. M., Monuments armռniens du Vaspurakan, P., 1989.

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՐԳԵՆՏԻՆԱՅԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1983-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Բուենոս Այրեսի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի: 1938–82-ին արգենտինահայ համայնքը Ուրուգվայի, Բրազիլիայի և Չիլիի հայ համայնքների հետ միասին ընդգրկված էր Հարավային Ամերիկայի հայրապետական պատվիրակության կազմում (կենտրոնը՝ Բուենոս Այրես): Առաջին հայրապետական պատվիրակն էր Գարեգին արք. Խաչատուրյանը (1938–51, 1951–61-ին՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք): Այնուհետև, որպես հայրապետական պատվիրակ, պաշտոնավարել են Սիոն արք. Մանուկյանը (1952–57), Բաբկեն արք. Ապատյանը (1959– 1978), Արգենտինայի Կորդովա ք-ի հոգևոր հովիվ Տաթև ծ. վրդ. Ղարիբյանը (1978–83): 1983-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով Հարավային Ամերիկայի հայրապետական պատվիրակությունը բաժանվել է երեք առանձին (Արգենտինայի, Ուրուգվայի, Բրազիլիայի) թեմերի: Ա. թ-ի առաջին առաջնորդ է նշանակվել Գրիգորիս եպս. Բունիաթյանը (1983–90): Արգենտինահայ համայնքի ներկայացուցչական համադրիչ մարմինը Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոգաբարձությունն է՝ Հայ կեդրոն անունով, որը եկեղեցու վարչ. խորհուրդն է. մասնաճյուղեր ունի Կորդովայում և Ռոսարիայում: Խորհրդի գլխավորությամբ գործում են կրթ., բարեգործ. և մշակութ. կազմակերպություններ: Բուենոս Այրեսում, որտեղ ներկայումս (2001) բնակվում է շուրջ 80 հզ. հայ, գործում են Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Վարագա Ս. Խաչ, Ս. Պողոս-Պետրոս, Ս. Գևորգ, Ս. Հակոբ, Ս. Երրորդություն հայկ. եկեղեցիները: Հայկ. վարժարաններից Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ կրթ. հաստատություն-վարժարանը (հիմն. 1932-ին, 1960-ից՝ ամենօրյա, 1965-ից՝ միջնակարգ) ենթարկվում է եկեղեցու թեմական խորհրդին: Արծրունի ազգ. վարժարանը (հիմն. 1928-ին, 1966-ից՝ ամենօրյա), Պահչեճյան ամենօրյա ազգ. վարժարանը (հիմն. 1962-ին), Վիսենտե Լոպեսի ազգ. ամենօրյա վարժարանը (հիմն. 1966ին), Խրիմյան կրթ. հաստատությունը և ՀԲԸՄ վարժարանները պատկանում են Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոգաբարձությանը: Կորդովայում, որտեղ ներկայումս (2001) բնակվում է մոտ 4 հզ. հայ, 1925-ից գործել է Հայ եկեղեցու հոգաբարձության տեղի մասնաճյուղը՝ Կորդովահայ գաղութային միություն անունով: Կորդովայում է հիմնվել Արգենտինայի անդրանիկ՝ Ս. Գևորգ հայկ. եկեղեցին (1926): Եկեղեցուն կից գործում են կիրակնօրյա դպրոց, Սահակ-Մեսրոպ հայկ. ամենօրյա վարժարանը: 1932–70-ին Բուենոս Այրեսում հրատարակվել է Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոգաբարձության «Հայ կեդրոն» պաշտոնաթերթը: 1991–92-ին «Հայ կեդրոն»-ի՝ Հայաստանին նվիրված երեք անթվակիր համարները լույս են տեսել իսպաներեն: 1997-ից վերահրատարակվում է հիմնականում իսպաներեն:

Ա. թ-ի առաջնորդն է Գիսակ արք. Մուրադյանը (1990-ից):

ԱՐԳԻՆԱՅԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱՐԱՆ, Հայոց կաթողիկոսության նստավայրը 944–992-ին: Հայաստանի մայրաքաղաքը X դ. Շիրակավանում հաստատվելուց հետո Անանիա Ա Մոկացին կաթողիկոսարանը Աղթամարից տեղափոխել է VI–VII դարերից անառիկ ամրոցով հայտնի, Շիրակավանին մոտ գտնվող Արգինա գյուղաքաղաքը: Նրա հաջորդի՝ Խաչիկ Ա Արշարունու պատվերով, ըստ X–XI դդ. պատմիչ Ասողիկի, ճարտ. Տրդատը սրբատաշ քարով կառուցել է Ա. կ-ի Կաթողիկեն, երեք համանման եկեղեցիներ, վերակառուցել կաթողիկոսարանի շենքերը: Կաթողիկեն գմբեթավոր դահլիճ է՝ երկու զույգ որմնամույթերով, արտաքին ճակատներում առանց կամարաշարի: Այստեղ Տրդատն առաջին անգամ կիրառել է եկեղեցու ներսակողմին դեպի վեր դինամիկ շարժում հաղորդող որմնամույթերի ջլատումները՝ հնարք, որը հետագայում ավելի կատարելագործված իրականացրել է Անիի Մայր տաճարում: Խաչիկ Ա Արշարունին Կաթողիկեն զարդարել է ոսկեթելով գործված վարագույրներով, ոսկե ու արծաթե անոթներով ու

ջահերով, Ա. կ-ին կից բացել բարձրագույն դպրոց ու մատենադարան, բազմաթիվ ձեռագրեր հավաքել այդտեղ և ընդօրինակել տվել նորերը: Հայաստանի անկախության կորստից (1045) հետո Արգինայի Կաթողիկեն վերածվել է բերդ-եկեղեցու, նրա ծածկի վրա բարձրացվել են պատեր, և այդ լրացուցիչ ծանրությունը հետագայում նույնպես դարձել է եկեղեցու ավերման պատճառ: XX դ. սկզբին դեռ պահպանվել էին Կաթողիկեի հս. պատը և արմ. պատի մի մասը, արմ. մուտքը՝ 1012-ի արձանագրությամբ (այժմ Կաթողիկեի, ինչպես և կաթողիկոսարանի շենքերի ու Արգինայի մյուս երեք եկեղեցիների հետքերն անհետացել են): Խաչիկ Ա Արշարունին ամփոփվել է Արգինայի Կաթողիկեի հս. կողմում շինված դամբարանում: Ա. կ-ին կից X դ. գործել է մեծ համբավ վայելող վարդապետարան: Այնտեղ աստվածաբանության հետ ուսանել են իմաստասիրություն, հռետորություն, մեկնողական արվեստ: Դասավանդել են Հնձուց վանքի նախկին առաջնորդ Հովսեփ վարդապետը, Թեղենյաց մենաստանից՝ Կիրակոսը, Աղվանքից՝ Սարգիսը ևն: Արգինայի բարձրագույն դպրոցում սովորել են նաև աշխարհականները: Կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցին կաթողիկոսարանի հետ միասին Արգինայից Անի է տեղափոխել նաև մատենադարանը և վարդապետարանը (տես Անիի կաթողիկոսարան):

Գրկ. Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Ե., 1991: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Հասրաթյան Մ., Արգինայի Կաթողիկեն, ՀԱ, 1977:

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՐԴՎԻԻ Ս. ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՎԱՆՔ, Սրբանես վանք, ՀՀ Լոռու մարզի Արդվի գյուղի հյուսիս-արևմտյան եզրին: Բաղկացած է միմյանց կից երկու թաղածածկ եկեղեցիներից, զանգակատնից, վանական շինություններից: Հս. եկեղեցու բեմի առջև Հովհաննես Գ Օձնեցու խոշոր տապանաքարն է: XIII դ. եկեղեցու արմ. ճակատին կամարակապ մեծ բացվածքով սրահ են կցել: XVII դ., եկեղեցիներից հվ. կառուցել են առանձին կանգնած, խորանարդաձև ստորին ծավալով և վեցասյուն ռոտոնդայով զանգակատուն: Վանքի պարսպապատ տարածքում գտնվում են խցերի և տնտ. շենքերի ավերակները, համալիրից արմ. միջնադարյան գերեզմանոցն է՝ գեղաքանդակ խաչքարերով: Վանքը XIX դ. նորոգել է Ստեփանոս Տարինյանը, 1902-ին՝ Մելիքսեթ Քալանթարյանը:

Գրկ. Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 1, Թ., 1842: Շախկյան Գ., Լոռի. պատմության քարակերտ էջերը, Ե., 1986:

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՐԵՆԻԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Արենի գյուղի մոտ, Արփա գետի ձախ ափին, բարձունքի վրա: Ըստ արմ. մուտքի արձանագրության, կառուցել է Սյունյաց արքեպիսկոպոս Հովհաննես Օրբելյանը 1321-ին, ճարտարապետն է Մոմիկը: Վերասլաց, ներդաշնակ համաչափություններով եկեղեցին մեկ զույգ արմ. մույթերով, խորանի երկու կողմերում ավանդատներով կենտրոնագմբեթ հորինվածք ունի: Ինքնատիպ են խորանի զույգ խաչաձև լուսամուտները: Արմ. մուտքի բարավորի զարդաքանդակի կենտրոնում, գահավորակի վրա Աստվածածինն է՝ մանուկ Հիսուսը գրկին: Եկեղեցու ներսում, գմբեթակիր քառակուսու առագաստներին քանդակված են չորս ավետարանիչների խորհրդանշանները՝ հրեշտակ, թևավոր ցուլ, արծիվ և թևավոր առյուծ: Ա. Ս. Ա. ե-ու պատկերաքանդակներն ակնհայտ ոճական աղերսներ ունեն հայկ. մանրանկարչության ընդհանրացած ձևերի հետ: 1840-ի երկրաշարժից քանդվել է եկեղեցու գմբեթը: 1967–72-ին նորոգվել են Ա. Ս. Ա. ե-ու պատերը և ծածկը: 1998-ին պոլսահայ Արտաշես Տյուզմեճյանի բարերարությամբ և Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի հովանավորությամբ վերակառուցվել է եկեղեցու գմբեթն իր նախնական տեսքով՝ բազմանիստ, կիսասյունիկներով զարդարված, հովանոցաձև վեղարով: Եկեղեցու մոտ գտնվում են իշխան Տարսայիճ Օրբելյանի ապարանքի ավերակները, շուրջը՝ XIV–XVII դդ. խաչքարեր և տապանաքարեր: Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.7, 3-րդ պատկերը:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Բարխուդարյան Ս., Միջնադարյան հայ ճարտարապետներ և քարգործ վարպետներ, Ե., 1963: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967: Թամանյան Յու., Ազատյան Շ., Մոմիկը որպես ճարտարապետ, «Էջմիածին», դ 3, 1969:

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՐԵՎԱԳԱԼԻ ԵՐԳԵՐ, արևածագին նվիրված երգեր: Ա. ե-ի հիմն. բովանդակային առանցքն է լույսի, խորհրդաբանորեն՝ աստվածային էության փառաբանումը: Նախաքրիստ. շրջանում կապված են եղել արևի պաշտամունքի հետ և, ամենայն հավանականությամբ, առնչվել մեհենական երգային ավանդույթին: Հայ եկեղեցու ինը ժամերգություններից մեկը նվիրված է արևագալին: Ըստ Մ. արք. Օրմանյանի, VII դ., Հայոց կաթողիկոս Եզր Ա Փառաժնակերտցու կարգադրությամբ, Առավոտյան ժամերգության վերջին հատվածը զատելով, կազմվել է հատուկ Արևագալի ժամերգություն: Արևագալի ժամերգությունը մեկնաբանել են Ստեփանոս Սյունեցին (VIII դ.) և Խոսրով Անձևացին (X դ.): Մինչև XII դ. Արևագալի ժամերգությունը ներառել է ժամին պատշաճ սաղմոսները: XII դ. Ներսես Շնորհալին, անդրադառնալով այս ժամերգությանը, արևագալի համար ստեղծել է չորս նոր երգ՝ «Յարեւելից մինչ ի մուտըս», «Ճըգնաւորք Աստուծոյ», «Լոյս, արարիչ լուսոյ» և «Ճանապարհ եւ ճշմարտութիւն», սրանց կից՝ չորս հորդորակ: Կա տեսակետ, որի համաձայն, այս ստեղծագործությունները միջնադարյան հոգևոր երգարվեստի մեջ երգ ժանրի ձևավորման առաջին դրսևորումներից են և կազմավորվել են հոգևոր երգաժանրերի, ինչպես նաև հեթանոս. պաշտամունք. արվեստի հիման վրա: Մասնավորաբար ակնարկվում է միջնադարում տարածված հայկ. արևորդիներ աղանդի պաշտամունք., ծիս. երգարվեստի հետ ունեցած կապը: Գիշերային և Արևագալի ժամերգությունները փոխարինել են միմյանց, մեկի համար սահմանված օրերին մյուսը զանց է առնվել: Այժմ արևագալը ժամերգվում է միայն Մեծ պահքի շրջանում:

Գրկ. Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 3, Ե., 1968: Թահմիզյան Ն., Ներսես Շնորհալին երգահան և երաժիշտ, Ե., 1973: Պողարյան Ն., Ծիսագիտութիւն, Նյու Յորք, 1990: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Մհեր Նավոյան

ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏՆԵՐ, Հայոց Հյուսիսային Կողմանց վարդապետներ, XII–XV դդ. գիտամանկավարժական գործունեությամբ հռչակված վարդապետների, րաբունապետների, վանահայրերի, դավանաբան տեսաբանների, Հայ առաքելական եկեղեցու ավանդության և ինքնուրույնության պաշտպան հոգևորականների ընդհանուր անվանումը: Հիմնականում գործել են Հայաստանի հս-արլ. շրջանների վանքերում, գիտամշակութ. կենտրոններում, վարդապետարաններում (Հաղպատ, Սանահին, Հաղարծին, Քոբայրավանք, Խորակերտ, Խորանաշատ, Գոշավանք, Կեչառիս ևն): Ա. վ-ի անունները պահպանվել են Ներսես Շնորհալու՝ Ա. վ-ին հղած թղթում և Կիրակոս Գանձակեցու Պատմության մեջ: Վերջինս նրանց անվանել է «երևելի վարդապետներ»: Ա. վ-ից առավել հայտնի են Գրիգոր Տուտեորդին, Դավիթ Քոբայրեցին, Հովհաննես Սարկավագը, Պողոս Տարոնեցին, Մխիթար Գոշը և ուր., որոնք տարբեր ժամանակներում ստանձնել են Հայոց Հյուսիսային Կողմանց վարդապետների ղեկավարի դերը: Ա. վ., լինելով Հայ եկեղեցու ծիսադավան. կարգի ընդգծված ավանդապահներ, հանդես են եկել Հայ եկեղեցու ավանդությանը սպառնացող նորամուծությունների դեմ, պաշտպանել նրա նվիրապետ. և ծիսադավան. ինքնուրույնությունը Հույն և Հռոմի եկեղեցիների ոտնձգություններից: Վայելել են մեծ հեղինակություն նաև Կիլիկյան Հայաստանում. հատկապես Հռոմկլայի կաթողիկոսարանի հայոց հայրապետները (Ներսես Շնորհալի, Գրիգոր Դ Տղա, Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի և ուր.) միշտ հարցրել են նրանց կարծիքը կարևորագույն խնդիրների վերաբերյալ: Այդ շրջանում Ա. վ. ընդդիմացել են կիլիկյան հայրերին Հայ և Հույն եկեղեցիների միության հարցում, իսկ ավելի ուշ՝ Սսի կաթողիկոսարանի վարած քաղաքականությանը՝ Հայ և Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցիների միության, Հայ եկեղեցու ծիսադավան. զիջումների հաշվին Արևմուտքից ռազմաքաղ. օգնություն ստանալու հարցում: Նրանց ջանքերի շնորհիվ չեն իրագործվել 1307-ի Սսի ժողովի (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ) և 1316-ի Ադանայի եկեղեցական ժողովի լատինամետ որոշումները: Բուն Հայաստանում Ա. վ. ընդդիմացել են նաև Զաքարե ամիրսպասալարին (Զաքարե Բ Մեծ Երկայնաբազուկ), որը փորձել է Լոռեի 1205-ի և Անիի 1207-ի (տես Անիի եկեղեցական ժողով 1207) ժողովներում ընդունել տալ հայ զինվորների համար բանակում Պատարագի շարժական սեղան գործածելու Վրաց եկեղեցու սովորույթը: Ավելի ուշ, Սյունյաց վարդապետների (Հովհան Որոտնեցի, Գրիգոր Տաթևացի և ուր.) հետ պայքարել են Հայաստանում ունիթորական շարժման (տես Ունիթորություն) դեմ: Ա. վ-ի առավել ավանդապահ թևը Գրիգոր Տուտեորդու գլխավորությամբ անհաշտ դիրք է բռնել կիլիկյան հայրերի ցանկացած նորարարության, միութենական փորձերի դեմ, Հայոց հայրապետներից ոմանց մեղադրել Հայ եկեղեցու ավանդներից շեղվելու մեջ: Չափավոր թևը, որը գլխավորել է Մխիթար Գոշը, հանդես է եկել դավան. հանդուրժողականության, քրիստոնյա մյուս եկեղեցիների հետ առավել սերտ կապեր պահպանելու գաղափարներով, չխաթարելով, սակայն, Հայ եկեղեցու ինքնուրույնությունն ու հնավանդ կարգը: Ա. վ. նշանակալի դեր են խաղացել հայ գիտության, մշակույթի, փիլիսոփայության, աստվածաբան. մտքի զարգացման գործում, թողել մատենագր. հարուստ ժառանգություն:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վարդապետք Հայոց Հյուսիսային Կողմանց և նրանց ինքնությունը, Տփխիս, 1928 (վրաց.): Մուրադյան Պ., Դաւանական հանդուրժողականութեան եւ ազգամիջեան համերաշխութեան գաղափարը ԺԲ-ԺԳ դարերի Հայաստանում, «Գանձասար», 4, 1993:

Արտաշես Ղազարյան

ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՈՒՂՂԱՓԱՌ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ, Արեվելյան հնագույն եկեղեցիներ, քրիստոնյա Արևելքում կազմավորված ազգային եկեղեցիներ, որոնք, մերժելով Քաղկեդոնի ժողովը, կազմել են Ընդհանրական եկեղեցու Արևելյան ուղղափառ ընտանիքը: Ա.ու. ե. իրենց դավանանքով հետևորդներն են Ալեքսանդրիայի քրիստոսաբանության և աստվածաբանության, որոնք հաղթանակել և ուղղափառ են ճանաչվել երեք տիեզերական ժողովներում: Ընդունելով միայն երեք տիեզեր. ժողովների դավան. վճիռները՝ Ա.ու.ե. գտնում են, որ Նիկիայի Ա (325), Կ. Պոլսի Բ (381), Եփեսոսի Գ (431) տիեզերաժողովները բանաձևել են քրիստ. կրոնի և հավատի հիմն. սկզբունքները, այն է՝ Որդու Աստվածությունը, Ս. Երրորդության, Մարդեղության և Փրկագործության խորհուրդները: Հետագայի նորամուծությունները նրանք համարում են ալեքսանդրյան աստվածաբան. ավանդությանը հակասող: Ա.ու.ե., մերժելով միաբնակությունը (տես Եվտիքականություն), նեստորականությունը, քաղկեդոնականությունը (երկաբնակություն), կանգնել են դավան. այն սկզբունքների վրա, որոնք ավանդվել են Աստվածաշնչով, երեք տիեզեր. ժողովներով և եկեղեցու հայրերի ուսուցումներով: Ա.ու.ե. են՝ Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցին, Ղպտի ուղղափառ եկեղեցին, սրանից առանձնացած Եթովպական ուղղափառ եկեղեցին, Ասորի ուղղափառ եկեղեցին՝ Անտիոքի պատրիարքությամբ (Հակոբիկյան եկեղեցի) և Հնդկաստանի Մալաբար ասորական ուղղափառ եկեղեցին:

Արտաշես Ղազարյան

ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ԵՎՐՈՊԱՅԻ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու: Կենտրոնը՝ Փարիզի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի: Նախապես կոչվել է Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն, որը կազմավորվել է XIX դ. վերջին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցու կոնդակով, կենտրոնը՝ Մանչեստր, 1907-ից՝ Փարիզ: Ընդգրկել է Եվրոպայի երկրների հայ հոգևոր համայնքները: Հայրապետ. պատվիրակներ են եղել Գևորգ եպս. Ութուճյանը, Թորգոմ արք. Գուշակյանը, Գրիգորիս եպս. Պալաքյանը, Արտավազդ արք. Սուրմեյանը, Սերովբե արք. Մանուկյանը և ուր.: Երկրորդ համաշխ. պատերազմից հետո Արլ. Եվրոպայի սոցիալիստ. երկրների հայ համայնքները դուրս են եկել Եվրոպայի հայրապետ. պատվիրակության կազմից, որն այնուհետև վերանվանվել է Ա. Ե. հ. պ.: Ժամանակի ընթացքում առանձնացել են նաև Անգլիայի, Ավստրիայի, Գերմանիայի, Հունաստանի հայ հոգևոր համայնքները: Ներկայումս Ա. Ե. հ. պ-յան գերակայության ներքո են Ֆրանսիայի հայ համայնքը (Փարիզի, Լիոնի, Մարսելի շրջաններով), Հոլանդիայի հոգևոր հովվությունը, Բելգիայի հոգևոր հովվությունը, Իտալիայի հոգևոր հովվությունը: Վերջինս կատարում է նաև Ալբանիայի հայ ընտանիքների հոգևոր մատակարարությունը: Փարիզի շրջան, կենտրոնը՝ Փարիզի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի: 1927-ին կազմավորվել է Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու Փարիզի և շրջակայքի կրոն. ընկերությունը, որի ղեկավար մարմինը ներկայացուցչական ժողովն է (ընտրվում է չորս տարին մեկ, կազմված է 24 աշխարհիկ և 3 եկեղեց. ներկայացուցիչներից), նախագահն է Փարիզի հայոց հոգևոր առաջնորդը: Նույն թվականին ստեղծվել են Միջին Ֆրանսիայի (կենտրոնը՝ Լիոն) և Հվ. Ֆրանսիայի (կենտրոնը՝ Մարսել) թեմական կազմակերպությունները: Փարիզի առաջնորդին շնորհվել է հայրապետ. պատվիրակի կարգավիճակ: Փարիզում առաջին հայկ. մատուռը՝ Ս. Էջմիածինը, կառուցվել է 1854-ին (գործել է մինչև 1869-ը): 1870-ից հայերն օգտագործել են Փարիզի Վիեն փողոցում գտնվող, բողոքականներին հատկացված ժողովարանը: 1902ին կատարվել է Ս. Հովհաննես Մկրտիչ առաջնորդանիստ եկեղեցու հիմնարկեքը (Ա. Մանթաշյանի նյութ. օժանդակությամբ), 1904-ին՝ օծումը: Կից գործում է մեկօրյա դպրոց: Փարիզի հայաբնակ արվարձաններից Ալֆորվիլում 1930-ին կառուցվել է Ս. Պողոս-Պետրոս եկեղեցին, կից գործում է Սահակ-Մեսրոպ վարժարանը (ամենօրյա), Առնովիլ լը Գոնեսում 1931-ին կառուցվել է Վարագա Ս. Խաչ եկեղեցին (օծվել է 1932-ին), կից գործում է շաբաթօրյա վարժարան, Շավիլում 1957-ից գործում է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: 1975-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանը կատարել է Ս. Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու օծումը: Կից գործում է շաբաթօրյա դպրոց: Փարիզի հայոց առաջնորդն է Արմ. Եվրոպայի հայրապետ. պատվիրակ Գյուտ արք. Նագգաշյանը (1984-ից):

Լիոնի շրջան, կենտրոնը՝ Լիոնի Ս. Հակոբ եկեղեցի: Ընդգրկում է Միջին Ֆրանսիայի Լիոնի և Ռոն-Ալպերի հայաշատ շրջանների քաղաքները: 1918-ին Լիոնում, Ստեփան Կարապետ Օղլուի նախաձեռնությամբ, ստեղծվել է Ազգային միություն, որը կազմակերպել է հայ համայնքի, հաս., հետագայում նաև՝ հոգևոր կյանքը: Միության վարչությունը հայ ընտանիքների բնակության համար Ֆուայե Լիոնե թաղամասում վարձակալել է փայտաշեն տներ: 1925ին այդ տներից մեկը վերածվել է մատուռի՝ Ս. Աստվածածին անունով: Նույն թվականին Լիոնի շրջանի հոգևոր առաջնորդ և հայրապետ. պատվիրակ Գրիգորիս եպս. Պալաքյանը հանդիպել է Ազգ. միության ղեկավարների հետ՝ Ազգ. միությանը զուգահեռ Միջին Ֆրանսիայի թեմական կազմակերպություն ստեղծելու համար: 1927-ից գործել է Լիոնի և շրջակա թեմերի ազգային գավառական խորհուրդ անունով թեմական կազմակերպությունը՝ իր մեջ ընդգրկելով Լիոնի և Ռոն-Ալպերի շրջանի հայկ. ծխերը: Երկրորդ համաշխ. պատերազմից հետո այս թեմական կազմակերպությունը դադարել է գործել: 1932-ին Ս. Աստվածածին մատուռը, պահպանելով անունը, փոխադրվել է մեկ այլ թաղամաս, որտեղ գործել է մինչև 1962-ը: Կից բացվել է մեկօրյա Հայկազյան վարժարանը (1936-ից): 1954-ին եկեղեց. հանձնաժողովի նախաձեռնությամբ Շինարար տիկնանց հանձնախմբի և Հայաստանյայց եկեղեցու երիտասարդ. միության գործակցությամբ (բարերար Կարապետ Հակոբյանի նյութ. օժանդակությամբ) Լիոնում կառուցվել է առաջնորդանիստ Ս. Հակոբ եկեղեցին (օծվել է 1963-ին): Կից գործում է մեկօրյա դպրոց: Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցվել է 1981-ին, օծվել՝ 1984-ին: 1987-ին, Լիոնի շրջանի առաջնորդ Նորվան եպս. Զաքարյանի ջանքերով, Լիոնի աստվածաբան. համալսարանում բացվել է Գալուստ Կյուլպենկյանի անվ. հայագիտ. ամբիոն: 1988ից ցայսօր Առաջնորդարանին կից գործում է Մարգարյան-Փափազյան ամենօրյա վարժարանը: 1977-ին կազմակերպվել է Լիոնահայ տիկնանց միությունը, որն ունի մատենադարան (Սերովբե արք. Մանուկյանի անվան): Լիոնի «Եփրատ» տպարանում 1982–90-ին տպագրվել է «Ս. Հակոբ» պարբերականը: Լիոնի շրջանի մեջ են մտնում շրջակա հայաշատ քաղաքները: Դեսինում գործում է Ս. Աստվածածին եկեղեցին (կառուցվել է 1946ին), կից՝ շաբաթօրյա վարժարան: Համայնքի հոգևոր հովիվն է Մկրտիչ քհն. Պալապանյանը: Շարվիեում գործում է Ս. Նշան եկեղեցին (օծվել է 1982-ին): Ունի իր վարչ. խորհուրդը: Գործում են տարբեր հանձնաժողովներ (կրոն., կրթ., մշակութ.): Համայնքի հոգևոր հովիվն է Կարապետ վրդ. Հարությունյանը: Սենտ Էտիենում գործում է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին (օծվել է 1984-ին), կից՝ ժող. տուն՝ մշակութ. նպատակների համար: Համայնքի հոգևոր հովիվն է Տաթև վրդ. Մուրադ-Հակոբյանը: Ռոմանում, 1988-ին քաղաքապետարանի համաձայնությամբ, Վալանսի կաթողիկե եպիսկոպոսարանի և Լիոնի Հայ առաքելական եպիսկոպոսարանի միջև կնքվել է պայմանագիր՝ Ս. Նիկողայոս կաթողիկե եկեղեցին 30 տարով հայերին հանձնելու մասին: Գործում է եկեղեց. խորհուրդ, որը Ռոման քաղաքի Հայ բարեկամության միության համագործակցությամբ օժանդակում է եկեղեցուն: Համայնքի հոգևոր հովիվն է Նարեկ քհն. Վարդանյանը: Վալանսում 1951-ին կառուցվել է մատուռ, որը 1953-ին օծվել է որպես եկեղեցի՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ անունով: Գործում է Ազգ. կրոն. ընկերակցություն: 1990-ին Եկեղեց. վարչությունը գնել է կաթոլիկ միաբանությանը պատկանող XVII դ. եկեղեց. համալիր (վերանորոգվել է ազգ. բարերար Վ. Պոզաճյանի նյութ. օժանդակությամբ), կառուցվել է հայկ. ոճով խորան, և եկեղեցին վերանվանվել Ս. Սահակ (օծվել է 1992-ին): Եկեղեցուն կից գործում է մեկօրյա Դավիթյան վարժարանը՝ Վալանսի և շրջակայքի հոգևոր հովիվ Անդրանիկ քհն. Մալճյանի ղեկավարությամբ: Գրենոբլ և Վիեն քաղաքներում առայժմ հայկ. եկեղեցիներ չկան: Գործում են եկեղեց. վարչություններ, որոնք կրոն. արարողություններ կատարելու համար Լիոնից այցելու հովիվ են հրավիրում՝ օգտագործելով տեղի կաթոլիկ եկեղեցին: Լիոնի շրջանի հոգևոր առաջնորդը և հայրապետ. պատվիրակի փոխանորդն է Նորվան եպս. Զաքարյանը (1980-ից): Մարսելի շրջան, կենտրոնը՝ Մարսելի Ս. Սահակ-Ս. Մեսրոպ Սրբոց Թարգմանչաց եկեղեցի (օծվել է 1931-ին): Ընդգրկում է Հվ. Ֆրանսիայի հայաշատ քաղաքները: 1927-ին հայրապետ. պատվիրակ և Փարիզի հայոց առաջնորդ Գրիգորիս եպս. Պալաքյանի նախաձեռնությամբ Մարսելի շրջանում ստեղծվել է թեմական կազմակերպություն, ընտրվել է Ազգ. կենտր. վարչություն: Մարսելում կառուցվել են՝ 1928-ին՝ Ս. Կարապետ, 1929-ին՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցիները:

Դեռևս 1673-ին Ոսկան Երևանցին Մարսելում հիմնել է տպարան, որտեղ առաջին անգամ տպագրվել է Գրիգոր Նարեկացու Մատյանը՝ «Գիրք աղօթից» (մնացել է անավարտ): 1920–30-ական թթ. հայերը հաստատվել են նաև Մարսելի արվարձաններում. Բոմոնի Սեն Լուում 1929-ին, Գրիգորիս եպս. Պալաքյանի նախաձեռնությամբ և հայերի նյութ. օժանդակությամբ կառուցվել է Ս. Գևորգ եկեղեցին, որին կից գործում է մանկապարտեզ: Սեն Ժերոմում 1933-ին կառուցվել է Ս. Սահակ– Ս. Մեսրոպ եկեղեցին, կից գործում է շաբաթօրյա դպրոց: Սենտ Անտուան-Քամպանյը Ֆրենում 1929-ից գործում է Ս. Թադեոս–Ս. Բարդուղիմեոս եկեղեցին, որին կից կազմակերպվում են հայերենի դասընթացներ: Բոմոնում 1932-ից գործում է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, կից՝ շաբաթօրյա դպրոց: Գործում են Կրոն. ընկերակցություն և թաղային խորհուրդ: Նիցցա քաղաքում 1928-ին, Գրիգորիս եպս. Պալաքյանի նախաձեռնությամբ կառուցվել է Ս. Աստվածածին մատուռը (ներկայումս՝ եկեղեցի): Եկեղեցու շենքում մինչև երկրորդ համաշխ. պատերազմի սկիզբը (1939) գործել է դպրոց, որը հետո վերածվել է մեկօրյա դասընթացների: 1988-ին եկեղեցուն կից կառուցվել է Պարսամյան համալիրը (մեծահարուստ Պարսամյան ընտանիքի նյութ. օժանդակությամբ), որտեղ գործում են ամենօրյա վարժարան, գրադարան: Նիցցայի և շրջանի Հայոց կրոն. ընկերակցությունը զբաղվում է եկեղեցու և Պարսամյան վարժարանի խնդիրներով: Հոգևոր հովիվն է Նարեկ եպս. Շաքարյանը (2000-ից): Լա Սիոտայում 1994-ին օծվել է Ս. Փրկիչ եկեղեցին, որին կից գործում է շաբաթօրյա դպրոց: Սան Ռաֆայելում 1977-ից գործում է Ս. Հովհաննես եկեղեցին: Մարսելի շրջանի հոգևոր առաջնորդը և հայրապետ. պատվիրակի փոխանորդն է Տարոն եպս. Ճերեճյանը (1990-ից): Հոլանդիայի հոգեվոր հովվություն, կազմավորվել է 1989-ին: Կենտրոնը՝ Ամստերդամի Ս. Հոգի եկեղեցի:

XVII դ. սկզբին Ամստերդամը եղել է հայ գրչության և գրատպության կենտրոն: Հայերեն գրքերի տպագրությունն իրականացրել են Ս. Էջմիածնից եկած հոգևորականները: 1660ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Հակոբ Դ Ջուղայեցու հանձնարարությամբ Մատթեոս սարկավագ Ծարեցին մեկնել է Ամստերդամ, հիմնադրել տպարան, տպագրել Ներսես Շնորհալու «Յիսուս Որդի» ստեղծագործությունը, որը չավարտած՝ վախճանվել է: 1664-ից տպարանի տնօրինությունը ստանձնել է Ոսկան արք. Երևանցին, որը տպագրել է Շարակնոց (1664– 1665), Աստվածաշունչ (1666–68), «Հանդերձ Աստուծով» (1666, Այբբենարան), Նոր կտակարան (1668) և 14 այլ գրքեր: 1668-ին տպագրիչ Մատթեոս վրդ. Վանանդեցին Ամստերդամում հիմնել է նոր տպարան, հրատարակել Շարակնոց (1685), Ժամագիրք (1686), «Համատարած աշխարհացոյց Մեծ» հայերեն առաջին քարտեզը (1695), Մովսես Խորենացու «Պատմութիւն Հայոց» (1-ին հրտ., 1695) ևն: Ամստերդամում առաջին հայկ.՝ Ս. Հոգի եկեղեցին կառուցվել է 1713-ին՝ հայ վաճառականների միջոցներով: Սակայն հայ համայնքի անկման պատճառով եկեղեցին 1874-ին աճուրդով վաճառվել է: 1986-ին Ամստերդամի հայ համայնքի և Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի տրամադրած գումարով եկեղեցու շենքը վերագնվել է: 1989-ին կատարվել է Ս. Հոգի եկեղեցու վերաօծումը: 1991-ին Ալմելո քաղաքի հայերի նվիրատվություններով գնվել է դպրոցի շենք, որի սրահներից մեկը վերածվել է աղոթատեղիի: Վերջինս 1993-ին օծվել է որպես Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի (հոգևոր հովիվ՝ Խաչատուր քհն. Ֆրանկյան): Հոլանդիայի հայ համայնքի հոգևոր հովիվն է Մանվել վրդ. Երկաթյանը: Բ ե լգ ի այ ի հ ո գ ե վ ո ր հ ո վվ ո ւ թյուն, կազմավորվել է 1990-ին: Կենտրոնը՝ Բրյուսելի Ս. Մարիամ Մագդաղենացի եկեղեցի: Դեռևս 1985-ին Բրյուսելում ստեղծվել է Բելգիայի Հայ եկեղեցու հիմնադրամ՝ Հայ առաքելական եկեղեցու գործունեությունը հովանավորելու նպատակով: Ունի վարչ. խորհուրդ, որը համագործակցում է բելգիահայ համայնքի պատգամավորական ժողովի հետ: Բրյուսելում առաջին հայկ.՝ Ս. Մարիամ Մագդաղենացի եկեղեցու հիմնարկեքը կատարվել է 1986-ին, օծումը՝ 1990-ին: Եկեղեցու հոգևոր հովիվն է Հարություն քհն. Թաշճյանը:

Իտալիայի հոգեվոր հովվություն, կազմավորվել է 1955-ին: Կենտրոնը՝ Միլանի Ս. Քառասուն Մանկունք եկեղեցի: Իտալիայի տարածքում հայերի բնակությունը սկսվել է հռոմեական շրջանից: Միջնադարյան շրջանի վերաբերյալ առաջին տեղեկությունները VI–VII դարերից են: Դեռևս XII դարից վկայակոչվել են հայերի կառուցած եկեղեցիներ: XIV դ. սկզբից հիշվում է «Իտալիայի հայերի եպիսկոպոս» եկեղեցական տիտղոսը: XIII–XIV դդ. Հայ առաքելական եկեղեցու ենթակայությամբ ավելի քան 40 եկեղեցի ու մենաստան են հիշատակվում Իտալիայի հս., կենտր. և հվ. շրջաններում, մասնավորապես՝ Վենետիկում, Տրիեստում, Ռավեննայում, Ջենովայում, Հռոմում, Նեապոլում ևն: Հայ համայնքներն ունեցել են իրենց հոգևոր հովիվները՝ քահանա, վարդապետ, և նույնիսկ կառավարվել են եպիսկոպոսների կամ արքեպիսկոպոսների կողմից՝ որպես համայնքային եկեղեց. թեմեր կամ վիճակներ: Եկեղեցիներին կից գործել են հիվանդանոցներ և Հայոց տներ (որտեղ բուժվել են հայեր և իջևանել հայ վաճառականներ): Նեապոլում դեռևս X դ. գործել է Ս. Գրիգոր Հայի եկեղեցին: Գրիգոր Ա Լուսավորիչը համարվել է Նեապոլի պաշտպան սուրբը, նշվել է նրա տոնը: Ս. Գրիգոր Հայի եկեղեցում են պահվում ս. Գրիգոր Լուսավորչի մասունքները: Վատիկան կատարած այցելության առիթով (2000-ի նոյեմբ. 11) մասունքներից մի մաս հանձնվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ Ներսիսյանին: Դրանք բերվել են Երևան և պահվում են Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու գավթում: Նեապոլում հիշվում է նաև Ս. Հոգի հայկ. եկեղեցին (1328): XI դ. Հռոմում կառուցվել է Ս. Հակոբ եկեղեցին: XI դարից հիշատակվում է Միլանի Ս. Բարսեղ հայկ. եկեղեցին: 1342–1650-ին գործել է հայ հոգևորականների Բարսեղյան միաբանությունը: Պիզայում 1320-ին հիմնադրվել է վանք, որը, ըստ դամբանական մի արձանագրության, ավելի քան հարյուր տարի պատկանել է հայերին: Այդ վանքում ընդօրինակվել են ձեռագրեր, որոնք պահվում են Վիեննայի ազգ. և Միլանի Ամբրոսյան գրադարաններում: Ջենովայում 1307-ին հայերը կառուցել են Ս. Բարդուղիմեոս վանքը և եկեղեցին (գոյատևել է մինչև 1650-ը): Վենետիկում 1348-ին հիշատակվում են հայկ. Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին և վանքը, 1434ին՝ Ս. Խաչ եկեղեցին (որը 1717-ից պատկանում է Մխիթարյան միաբանությանը): XIV դ. վերջին, ինկվիզիցիայի հալածանքների և հայերի բռնի կաթոլիկացման հետևանքով, հայկ. եկեղեց. կառույցներն անցել են տեղի կաթոլիկ եկեղեց. իշխանություններին: Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու Իտալիայի համայնքն իր այժմյան վիճակով ստեղծվել է 1900-ական թթ. սկզբին, Թուրքիայից և Մերձ. Արևելքի այլ երկրներից գաղթած հայերից, որոնք հաստատվել են Հս. Իտալիայի Միլան և շրջակայքի մեծ ու փոքր քաղաքներում: Համայնքի անդրանիկ հոգևոր հովիվ է կարգվել Եղիշե քհն. Պարսամյանը (1924–37): Նրա մահից հետո համայնքը մեկ ու կես տասնամյակ ունեցել է Փարիզից, Մարսելից, Վիեննայից հրավիրված այցելու հովիվ: Երկրորդ համաշխ. պատերազմի նախօրեին ստեղծվել է Իտալիայի հայոց միությունը, որի կանոնադրությունը պաշտոնապես վավերացրել է Իտալիայի կառավարությունը: 1950ական թթ. սկզբին հայերը կրոն. արարողությունների համար օգտագործել են Միլանի անգլիկան Ամենայն Սրբոց եկեղեցին: 1955ին Իտալիայի պետ. իշխանությունները Հռոմում նախագահական հրովարտակով ճանաչել են երկրում Հայ առաքելական եկեղեցու դավանանքին պատկանող հավատացյալների համայնքը և պաշտոնապես թույլատրել եկեղեցի կառուցել: Ներկայումս Միլանում գործող Իտալիայի միակ հայկ.՝ Ս. Քառասուն Մանկունք եկեղեցին կառուցվել է 1957-ին (ճարտ-ներ՝ Ռ. Իսրայելյան, Պ. Սուրյան), օծվել՝ 1958-ին: Հովվական պաշտոնի է հրավիրվել Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց միաբանության անդամ Զգոն եպս. Տեր-Հակոբյանը (1955–75): Սրան հաջորդել է Ժիրայր վրդ. Թաշճյանը (1975–77): Եկեղեցու բակում 1986-ին կանգնեցվել է խաչքար՝ ի հիշատակ 1915-ի եղեռնի զոհերի: Եկեղեցին, ըստ հոգևոր կանոնագրի, ունի համայնքի կողմից ընտրված հինգ հոգուց բաղկացած հոգաբարձուների խորհուրդ: Միլանում է գտնվում Հայ տունը: Իտալիայի հայոց հոգևոր հովիվն է Սարգիս քհն. Սարգիսյանը (1977-ից):

Ալբանիայում հայկ. եկեղեցի չկա: Հայ ընտանիքների հոգևոր մատակարարությունը կատարում են այցելու հովիվները: Պատկերազարդումը տես ներդիր II-ում, 2.7, 4-րդ և 2.8, 1–3-րդ պատկերները:

ԱՐԵՎՈՐԴԻՆԵՐ, Արեվորդիք, Հայաստանում և բյուզանդական Միջագետք (Մեսոպոտամիա) բանակաթեմում հիմնականում XI–XII դարերում տարածված քրիստոնեական աղանդ: Ըստ հայկ. աղբյուրների, Ա-ի գաղափարական նախահայր է համարվում մազդակյանների գաղափարախոս Խարգանի որդի մոգ Զրադաշտը (III դ.): Առաջին անգամ հիշատակվում են Գրիգոր Մագիստրոսի՝ հակոբիկ ասորիների կաթողիկոսին գրած նամակում: Արաբ. աղբյուրներում Ա. կոչվում են «շամսիյյա»՝ արևային: Նրանք ազգությամբ հայեր էին և ծառայում էին արաբ ամիրաների բանակներում: Ա-ի մասին ավելի մանրամասն հիշատակում է Ներսես Շնորհալին «Յաղագս Արևորդեացն դարձի» թղթում: Հայոց կաթողիկոսը հայտնում է, որ իր ժամանակ (1170-ական թթ.) Սամոսատ քաղաքում բնակվող արևորդիք կոչված աղանդավորները որոշել են հրաժարվել հերձվածի գաղափարներից ու հավատալիքներից և վերադառնալ Հայ եկեղեցու գիրկը, «զի որպէս ազգաւ և լեզուաւ ի տոհմէ հայոց են, յօժարին զի և հաւատով և հոգւով ի նոյն միաբանութիւն հաւասարեսցին ընդ նոսա»: Ըստ Ներսես Շնորհալու, Ա-ի աղանդը շատ հին է, գալիս է Գրիգոր Ա Լուսավորչի ժամանակներից, նրանց հավատալիքները կապվում են հեթանոս. պաշտամունքի հետ: Ա-ի պաշտած արեգակի տակ Քրիստոսն է ենթադրվել, և Քրիստոսին արեգակ են անվանել: Պաշտել են նաև շուշան ծաղիկը, բարդի ծառը, քանզի, ըստ Ա-ի, Քրիստոսի խաչի փայտը բարդուց էր: Մանիքեցիների (տես Մանիքեություն) և պավլիկյանների դեմ բյուզ. եկեղեցու ընդունած «Նզովման բանաձևերում» գրված է. «Նզովում են Քրիստոսին արեգակ անվանողներին և արեգակին աղոթողներին»: Աղբյուրներում Ա-ի մասին վերջին անգամ հիշատակվում է XIV դ.: Մխիթար Ապարանցին վկայում է, որ Մանազկերտի շրջանում դեռևս կային ազգությամբ հայ արևապաշտներ, որոնք ոչ գիր, ոչ դպրություն ունեին, այլ իրենց գաղափարներն ուսուցանում էին նախնիներից պահպանված ավանդազրույցների միջոցով: Ա-ի առանձին համայնքներ Հս. Միջագետքում, հատկապես Ամիդի շրջանում, պահպանվել են ընդհուպ մինչև XIX դ. վերջը:

Գրկ. Թովմա Մեծոփեցի, Պատմութիւն ԼանկԹամուրայ և յաջորդաց իւրոց, Փարիզ, 1860: Ներսես Շնորհալի, Ընդհանրական թուղթք, Երուսաղեմ, 1871, էջ 223–229: Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերը, Ալեքսանդրապոլ, 1910: Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901, էջ 551–552: Վանցյան Գ., Երկու խոսք արևորդիների մասին, ՀԱ, 1896, էջ 12–19: Տեր-Մկրտչյան Կ., Պավղիկյանք Բյուզանդական կայսրության մեջ և մերձավոր հերձվածային երևույթներ Հայաստանի մեջ, Երուսաղեմ, 1938 (գերմ. թրգմ. Ա. Աբեղյան): Canard M., Une mention des Arewordik dans un texte historique arabe, “Revue des ռtudes armռniennes”, 1966, t. 3, p. 201–203.

Հրաչ Բարթիկյան

ԱՐԻՈՍԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, քրիստոնեական աղանդավորական վարդապետություն IV դարում: Հիմնադիրը Ալեքսանդրիայի երեց Արիոսն էր. այստեղից էլ՝ անվանումը: Ա-յան գաղափար. ակունքներն էին հրեական միաստվածությունը (մոնոթեիզմ) և միջինպլատոնականությունը, որոնցից Արիոսը վերցրել էր Աստծո կատարյալ միակության գաղափարը: Արիոսական վեճերի կենտր. խնդիրը Որդի Աստծո՝ Հայր Աստծո նկատմամբ ունեցած հարաբերության հարցն էր: Նախ՝ Անտիոքի աստվածաբան. դպրոցի նշանավոր ներկայացուցիչ Լուկիանոս Սամոստացին (Սամոսատցի), այնուհետև Արիոսը կասկածի տակ դրեցին Քրիստոսի աստվածության, աստվածային էության և Հոր հետ համագոյության հարցը: Ժխտելով Հոր և Որդու համագոյությունը՝ Արիոսը ելնում էր այն բանից, որ Աստված կատարյալ եզակիություն է, և այդ աստվածային եզակիությունը Հայր Աստված է: Մնացած ամեն ինչ, որ գոյություն ունի, իր էությամբ խորթ է Աստծուն և ունի մեկ այլ ինքնուրույն էություն: Միակ Աստվածը Հայրն է, ոչինչ հավասար չէ նրան: Նա է միայն հավիտենական, անսկիզբ, անստեղծ, բացի նրանից, ամեն ինչ եղական է և վերջավոր: Արիոսական ուսմունքի հիմն. էությունը հետևյալն էր. «Էր երբեմն յորժամ ոչ էր Որդին» («Ժամանակ կար, երբ Որդին չկար»): Այսինքն, Հոր և Որդու միջև գոյություն ունի ժամանակային վիհ, Որդին սկիզբ ունի, հետևաբար՝ միշտ գոյություն չի ունեցել և չէր կարող լինել Հայր Աստծո էությունից: Նա Աստծո արարած է՝ ստեղծված ոչնչից: Այսպիսով, ըստ Ա-յան, Որդին Հոր էությունից միանգամայն բաժան, տարբեր և անկախ էություն է, հետևաբար՝ իսկական Աստված չէ, այլ միայն Բան (Լոգոս) ու իմաստություն, և Աստծո օգնությամբ, սեփական իմաստությամբ ու շնորհքով է Աստված դարձել: Ըստ Արիոսի, անկախ էություն է նաև Սուրբ Հոգին, ուստի գոյություն ունեն երեք տարբեր և բաժան էություններ. Ս. Հոգին նույնպես արարած է, ինչպես Որդին, և համապատիվ չէ Հորը:

Ընդհանրական եկեղեցին Ա. մերժել է Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովում (325), որտեղ ընդունված Հավատո հանգանակը բանաձևել է Հոր և Որդու համագոյությունը, էակից լինելը և Որդու Աստվածությունը, շեշտելով «էութենէ Հօր» և «էակից Հօր» խոսքերը՝ Որդու վերաբերյալ: Սուրբ Երրորդության մասին Արիոսի վարդապետությունը ժխտվել և իր վերջնական ուղղափառ ձևակերպումն է ստացել երեք մեծ կապադովկիացիների՝ ս. Բարսեղ Կեսարացու, ս. Գրիգոր Նյուսացու և ս. Գրիգոր Նազիանզացու ուսմունքում: Ա-յան դեմ հիմն. պայքարը ծավալել է Ալեքսանդրիայի պատրիարք, եկեղեցու ս. հայր Աթանաս Ալեքսանդրացին: Հայ եկեղեցին 325-ի Վաղարշապատի եկեղեցական ժողովում, Գրիգոր Ա Լուսավորչի հայրապետական հեղինակությամբ ընդունելով Նիկիայի ժողովի դավան. որոշումները և Հավատո հանգանակը, բանադրել է Ա.:

Գրկ. Ա թ ան ա ս Ա ղեք ս ան դ ր ա ցի, Ճառք, թուղթք և ընդդիմասութիւնք, Վնտ., 1899: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Կնիք հաւատոյ…, հրտ. Կ. Տեր-Մկրտչյանի, Էջմիածին, 1914: Տեր-Միքելյան Ա., Հայաստանեայց եկեղեցին եւ բյուզանդեան ժողովոց պարագայք, Մ., 1892: Տեր-Մինասյան Ե., Ընդհանուր եկեղեցական պատմութիւն, հ. 1, Էջմիածին, 1908: Արամյան Մ., Երեք տիեզերական ժողովների դավանությունը, «Գանձասար», 1, 1992, էջ 110–112:

ԱՐԻՍՏԱԿԵՍ Ա ՊԱՐԹԵՎ, սուրբ Արիստակես (մոտ 264, ք. Կեսարիա – 333, ամփոփվել է Եկեղյաց գավառի Թիլ ավանում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 325-ից: Գրիգոր Ա Լուսավորչի հաջորդը և կրտսեր որդին: Կրթությունն ստացել է Կեսարիայում: Երիտասարդ տարիքում ապրել է ճգնողական կյանքով՝ աշակերտել Նիկոմաքոս ճգնավորին: Հոգևոր կատարելության հասնելու կանոն- ներն ուսանելուց հետո, որպես ճգնավորների խմբի առաջնորդ՝ բնակություն է հաստատել լեռներում: Իրեն ենթարկել է խստակենցաղ կյանքի և այնքան նվիրվել մենակեցությանը, որ երբ Հայոց արքա Տրդատ Գ Մեծի պատվիրակները եկել են նրան Հայաստան տանելու, հրաժարվել է: Սակայն տեղի տալով քրիստոնյա հավատացյալների հորդորներին՝ «Լաւ է, ասեն, քեզ գործ մշակութեանն Աստուծոյ՝ քան զայդ մենաւորութիւն բնակութեան յանապատի այդր», համաձայնել է: Քանի որ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը բացակայել է Հայրապետանոցից, որդուն ձեռնադրել է փոխեպիսկոպոսապետ և ընթացիկ գործերի կատարումը նրան հանձնել: Ա. Ա Պ. մասնակցել է Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովին (325) և Հայաստան բերել Նիկիայի Հավատո հանգանակը: Նրա վերադարձից հետո Գրիգոր Ա Լուսավորիչը ապրել է ճգնակյաց կյանքով: Ա. Ա Պ. առանց նոր ընտրության և հայրապետ. ձեռնադրության «նստաւ յաթոռ կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծաց»: Հայրապետության տարիներին հիմնականում զբաղվել է քարոզչ. աշխատանքով, պայքարել է հեթանոսության դեմ: Սպանվել է Ծոփքում՝ Արքեղայոս նախարարի ձեռքով, հակահեթանոս. պայքար ծավալելու համար: Հետագայում նրա գերեզմանի վրա կառուցվել է Երզնկայի Ջուխտակ-Հայրապետ վանքը: Ա. Ա Պ. Հայ եկեղեցու տոնելի սրբերից է, հիշատակը նշվում է Գրիգոր Ա Լուսավորչի «Որդւոց եւ թոռանց» տոնի հետ՝ Ս. Ծննդյան երրորդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը, երբեմն փոխադրվում է Վարդավառի երկրորդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը:

Կաթողիկոս. գահին Ա. Ա Պ-ին հաջորդել է Վրթանես Ա Պարթևը:

Գրկ. Ագաթանգեղոս, Պատմություն Հայոց, Ե., 1986: Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Արթուր Կարապետյան

ԱՐԻՍՏԱԿԵՍ Բ ԱԹՈՌԱԿԱԼ (ծ. թ. անհտ – 1469, Ս. Էջմիածին), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1465-ից: Հաջորդել է Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանցին, որը 1448-ից Ա. Բ Ա-ին նշանակել է աթոռակից: 1460-ին Աղթամարի Զաքարիա կաթողիկոսն ու Սարգիս եպիսկոպոսը կարակոյունլուների իշխան Ջհանշահի օգնությամբ աթոռազրկում են Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանցին ու Ա. Բ Ա-ին և զավթում Ամենայն հայոց կաթողիկոս. գահը: 1461-ին Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանցն ու Ա. Բ Ա. վերականգնել են իրենց իրավունքները և վտարել Զաքարիային: 1467-ին Ա. Բ Ա. Լեհաստանի հայ համայնքի համար եպիսկոպոս է ձեռնադրել, որը պետք է համագործակցեր համայնքի Տանուտերաց ժողովի հետ: Այդ կապակցությամբ նույն թվին մի կոնդակ է հղել լեհահայ համայնքին: Կաթողիկոս. գահին Ա. Բ Ա-ին հաջորդել է Սարգիս Բ Աջատարը:

Գրկ. Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե., 1990: Սիմեոն Երեվանցի, Ջամբռ, Վաղ-պատ, 1873: Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

ԱՐԻՍՏԱԿԵՍ ԼԱՍՏԻՎԵՐՑԻ, Արիստակես Լաստիվերտցի [մոտ 1002, գ. Լաստիվեր (Բարձր Հայք նահանգի Կարնո գավառ) –1080], պատմագիր: Վկա է եղել սելջուկ թուրքերի վայրագություններին, Արծնի և Սմբատալեռան (Սմբատաբերդի) սոսկալի կոտորածներին, տեղահանվել է և հալածվել: Ա. Լ. խորացել է աստվածաբանության և ճարտասանության մեջ, տիրապետել է հունին, ուսումնասիրել Հայաստանի և Բյուզանդիայի պատմությունը: Գլխ. աշխատությունն է 1072–79-ին գրած «Պատմութիւն Արիստակիսի Լաստիվերտցւոյ վարդապետի…» երկը: Բաղկացած է չափածո նախերգանքից, 25 գլխից և հեղինակի հիշատակարանից: Ա. Լ. իր նկարագրած դեպքերի մեծ մասի ժամանակակիցն է և ականատեսը: Ողբալով սելջուկ թուրքերի պատճառած աղետները և նվաճված Հայաստանի վիճակը՝ պատմ. դեպքերին վկայաբան. բնույթ չի տվել, ներխուժումները չի դիտել իբրև կրոն. տարբերության հետևանք, այլ համարել զավթող. պատերազմ, որի դեմ պետք է պայքարել: Բուն շարադրանքն ընդգրկում է 1000–45-ի հայ-բյուզ. հարաբերությունները, սելջուկյան արշավանքները 1047– 1048-ից մինչև Անիի գրավումը (1064) և Մանազկերտի ճակատամարտը (1071): Մանրամասն նկարագրել է Տայքը նվաճելու Բյուզանդիայի փորձերը (1000–22), բանակցությունները հայ և վրաց իշխանների հետ, Անիի թագավորության անկումը (1045) ևն: Բյուզանդիայի պատմությանը վերաբերող գլուխները լիովին համընկնում են բյուզ. պատմիչների, ինչպես նաև արաբ և պարսիկ մատենագիրների տեղեկություններին՝ երբեմն նաև լրացնելով նրանց:

Պատմությունը արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում Xդ. և XI դ. 1-ին կեսի Հայոց կաթողիկոսների (Պետրոս Ա Գետադարձ, Խաչիկ Բ Անեցի, Սարգիս Ա Սևանցի), աստվածաբան վարդապետների և մատենագիրների (Սարգիս, Տիրանուն, Ենովք, Ստեփանոս Տարոնեցի, Սամվել Կամրջաձորեցի, Հովհաննես Կոզեռն) մասին: Կարևոր են տեղեկությունները կաթողիկոս Պետրոս Ա Գետադարձի քաղ. գործունեության մասին (1022-ի Տրապիզոնի բանակցությունները, նրա դիրքորոշումը 1045-ի Բյուզանդիայի քաղաքականության հանդեպ և հայրենադավ դերը Անին կայսրությանը հանձնելու գործում): Թոնդրակյան շարժմանը (տես Թոնդրակեցիներ) նվիրված 22-րդ և 23րդ գլուխներն ունեն աղբյուրագիտ. բացառիկ արժեք, որովհետև Ա. Լ-ու տեղեկություններն այլ աղբյուրներում չեն հանդիպում: Ի շարս այլ հոգևորականների՝ նա այն կարծիքին էր, որ Թոնդրակյան շարժումը կործանման է հասցրել Բագրատունյաց թագավորությունը: Թոնդրակյան առաջնորդներից Ա. Լ. ներկայացրել է Հարք գավառի եպիսկոպոս Հակոբի և Մանանաղիի Կունծիկ աբեղայի գործունեությունը, Հակոբին անվանել է «հայր ամենայն չարյաց», նրա ուսմունքը՝ մծղնեություն: Ըստ նրա՝ Հակոբ Հարքացին իր ճառերով ձգտել է «տապալել սուրբ եկեղեցին»: Շարժման կենտրոն Հարքի Թոնդրակ գյուղը Ա. Լ. անվանել է «սատանայի բնակարան»: Պատմությունը XI դ. կարևորագույն սկզբնաղբյուր է ոչ միայն Հայաստանի, այլև հարևան երկրների համար: Այն միաժամանակ հայրենասիր. ողբ է, որտեղ հեղինակը նկարագրում է XI դ. աղետները: Պատկերավոր և ազդու ոճի շնորհիվ Ա. Լ-ու երկը հայ միջնադարյան գեղ. արձակի խոշորագույն գործերից է: Պատմությունը հայերեն առաջին անգամ տպագրվել է 1844-ին, թարգմանվել է ֆրանս., ռուս., վրաց., վերածվել աշխարհաբարի: Աշխատության ձեռագրերը պահվում են Երևանում, Վենետիկում, Վիեննայում, Երուսաղեմում և այլուր: Ա. Լ-ու մյուս աշխատությունը «Մեկնութիւն ընթերցուածոց»-ն է՝ նվիրված Քրիստոսի Ծննդյան և Մկրտության տոնի ընթերցվածքների մեկնությանը: Հեղինակի նպատակն է բացատրել Ծննդյան և Մկրտության տոնի ութ օրերի խորհուրդը: «Մեկնությունում» Ա. Լ. պաշտպանել է Քրիստոսի ծնունդն ու մկրտությունը միասին նշելու Հայ եկեղեցու առաքելավանդ կանոնը: «Քարոզ նոր Կիւրակէի» ճառում (կոչվում է նաև «Արիստակէս վարդապետի ասացեալ ի նոր Կիւրակէն») խոսվում է գարնան զարթոնքի, ծաղկապտուղների ու ծաղկասերմերի աճի, գարունը ցնծությամբ դիմավորող կենդանիների և սերմնացան մարդու մասին: Ա. Լ. այս համընդհանուր շարժման և վերափոխման մեջ է տեսնում Տերունական տոնի՝ Նոր Կիրակիի խորհուրդն ու մեկնությունը: Տոնի կապակցությամբ հեղինակը կոչ է անում Հիսուսի Հարության օրինակով ոչ թե արտաքնապես, այլ ամբողջ էությամբ վերափոխվել, լցվել նորացման գաղափարով: Երկ. Պատմություն, Ե., 1971:

Գրկ. Մանուկյան Գ., Արիստակես Լաստիվերցի. Մատենագրության բանասիրական քննություն, Ե., 1977: Բաբայան Լ., Դրվագներ Հայաստանի զարգացած ֆեոդալիզմի դարաշրջանի պատմագրության, IX–XIII դդ., Ե., 1981, էջ 126–146:

Ռաֆիկ Մաթևոսյան

ԱՐԾԿԵԻ ՍՔԱՆՉԵԼԱԳՈՐԾ Ս. ՆՇԱՆ ՎԱՆՔ, Երաշխավոր վանք, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Խորխոռունիք գավառում, Արծկե քաղաքի մոտ, Սիփան լեռան լանջին: Եղել է նշանավոր սրբավայր և ուխտատեղի: Ըստ ավանդության՝ այստեղ պահվել է մանուկ Քրիստոսին լողացնելու բրոնզե տաշտի մի մասը, որն ունեցել է վարակիչ հիվանդություններ բուժելու հատկություն: Վանքում պահվել է նաև Պատերազմաց ս. Նշանը (ենթադրաբար՝ բյուզ. Վասիլ II կայսրի ս. Խաչը): VIII դ. 2-րդ քառորդում Ա. Ս. Ս.

Ն. վ-ում է հաստատվել Վահան Գողթնացին, որի վարքը 736-ին գրի է առել վանքի վանահայր Արտավազդ վարդապետը: XIII դարից մինչև XVIII դ. սկիզբը վանքում ծաղկել է գըրչության արվեստը: Ա. Ս. Ս. Ն. վ-ի գրչության կենտրոնից մեզ են հասել XIII–XVII դդ. ընդօրինակված մեկ տասնյակից ավելի Ավետարաններ, 1428-ին ընդօրինակված մեկ Ճառընտիր (գրիչ՝ Աբրահամ), 1475, 1480-ի մեկական Հայսմավուրք և 1502-ի մեկ Ճառընտիր: XIV դ. Արծկեի եպիսկոպոս Հակոբ Նետրարենցը վանքին երկու տաղ է ձոնել: 1442-ին կառուցվել է Ա. Ս. Ս. Ն. վ-ի եկեղեցին, որն ունի հայկ. ճարտ. մեջ եզակի՝ մույթերի փոխարեն երկու գլանաձև սյուներով գմբեթավոր հորինվածք՝ արմ-ից կից, եկեղեցու հետ միաժամանակ կառուցված թաղածածկ գավթով: XVII դ. վանքը նորոգվել է, XVIII– XIX դդ. ունեցել է գյուղեր, ագարակներ, դաշտեր, արտեր: 1895-ին շրջակայքի քրդերը կողոպտել են և հրկիզել վանքը, որի ավերված բնակելի ու տնտ. շենքերը XX դ. սկզբին վերակառուցել է վանահայր Եղիշե վարդապետը:

Գրկ. Շերենց Գ., Սրբավայրեր, Թ., 1902: Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 2, Վնն., 1942: Cuneo P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma, 1988; Thierry J. M., Monuments armռniens du Vaspurakan, P., 1989.

Մուրադ Հասրաթյան

ԱՐԾՎԱԲԵՐԻ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ, Խառաբաստավանք, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Աղիովիտ գավառում, Արճեշից հյուսիս-արևելք: Վանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցին (VII դ.) հռիփսիմեատիպ է՝ եզակի առանձնահատկությամբ. արմ. ավանդատները սրահաձև են, ներսից մուտք չունեն և արմ. պատի փոխարեն արված կամարակապ մեծ բացվածքով հաղորդակցվում են դրսի հետ: Որպես հս-արլ. ավանդատան բարավոր օգտագործված է ուրարտ. կոթող՝ Արգիշտի Ա թագավորի (Ք. ծ. ա. 786–764) արձանագրությամբ:

Ա. Ս. Ա. վ. ուսումնագիտ. բուռն վերելք է ապրել, երբ վանահայր Զաքիոսի հրավերով 1388-ին Աստապատի դպրոցից այստեղ է տեղափոխվել Սարգիս Ապրակունեցու վարդապետարանը: Վանքն ունեցել է 60 աշակերտ, գործել է հռչակված Խառաբաստավանքի գըրչության կենտրոնը. ողջ Վասպուրականից ձեռագրեր են հավաքել, երկեր ընդօրինակել և նորերը գրել: Ըստ XV դ. պատմիչ Թովմա Մեծոփեցու, Ա. Ս. Ա. վ. վերածվել է «գիտության փեթակի»: Դասավանդող վարպետներից՝ Հովհան Որոտնեցու աշակերտ Գրիգոր Խլաթեցին Զաքիոս եպիսկոպոսի մահից (1401) հետո դըպրոցը տեղափոխել է Ցպնավանք: Ա. Ս. Ա. վում գիտ. և գրչական կյանքը վերստին աշխուժացել է Գրիգոր Տաթևացու աշակերտ և Թովմա Մեծոփեցու դասընկեր Կարապետ վարդապետի առաջնորդության ժամանակ, որը նորոգել է վանքը, ձեռք բերել Անիշատ գյուղը, այգիներ, արտեր, ջրաղացներ: Հայտնի են Ա. Ս. Ա. վ-ում ընդօրինակված Ոսկեփորիկ (1391, գրիչ՝ Գրիգոր Խլաթեցի), «Մեկնութիւն հնգեմատենին Վարդանայ Արևելցո» (1393, գրիչ՝ Մխիթար), Գրիգոր Տաթևացու «Գիրք հարցմանցը» (1414, գրիչ՝ Սարգիս) և «Քարոզգիրքը» (1418, գրիչ՝ Հակոբ), ինչպես նաև Մաշտոց (1443), Հայսմավուրք (1457, երկուսն էլ՝ գրիչ Իգնատիոս), Շարակնոց (1462) և 10 այլ ձեռագրեր: 1435-ին վանքը տուժել է Շահռուխի ասպատակությունից: 1441-ին վանահայր Կարապետ վարդապետը մասնակցել է Կիրակոս Վիրապեցու (Կիրակոս Ա Վիրապեցի) ընտրություններին, որն իր կրթությունն ստացել էր Ա. Ս. Ա. վ-ում և այստեղ քահանա ձեռնադրվել:

XVIII–XIX դդ. վանքն անկում է ապրել, 1830-ին քանդվել է եկեղեցու գմբեթը, 1867ին Կ. Պոլսի պատրիարքությունը Ա. Ս. Ա. վ. հանձնել է Լիմ անապատի վանահայր Անանիա վարդապետի տնօրինությանը: 1895-ին վանքը և նրա մատենադարանը կողոպտվել են:

Գրկ. Թովմա Մեծոփեցի, Պատմութիւն ԼանկԹամուրայ և յաջորդաց իւրոց, Փարիզ, 1860: Շերենց Գ., Սրբավայրեր, Թ., 1902: Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 2, Վնն., 1942: Thierry J.M., L’église armenienne de la Mère de Dieu d’Arcuaber, “Cahiers archéologiques”, XXV, P., 1976; Cuneo P., Architettura armena dal quarto al diciannovesimo secolo, Roma, 1988.

Մուրադ Հասրաթյան

Արտաշես Մաթևոսյան

«ԱՐԾՎԻ ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆ», աստվածաբանական-քաղաքական-մշակութային պարբերական: Հրատարակվել է 1855–56-ին, Կ. Պոլսում, 1858–64-ին՝ Վանի Ս. Վարագավանքում: Խմբագիր՝ Մ. Խրիմյան (Մկրտիչ Ա Վանեցի): Կ. Պոլսում լույս է ընծայվել պարբ-ի 12 համար: Հոդվածներն ունեն բնութագր. անվանակարգումներ՝ բանախոսական, բարոյական, հայրենասիրական ևն: Հրատարակության 2-րդ շրջանում նյութերը դասակարգվել են ըստ բաժինների. ա. Հանդես աստվածապաշտության եկեղեցաշեն հարցն, բ. Հանդիսարան հայրենաշեն առաքինյացն հայոց, գ. Տեսարանք հայրենի աշխարհաց ևն: Ամենաուշագրավ՝ առաջին բաժնում հրապարակված հոդվածներում քննարկվել են քրիստ. կրոնի դոգմաները, գնահատվել է Հայ եկեղեցու դերն ազգային կյանքում, արժեքավորվել Հայ եկեղեցու հիմնադիրների, սուրբ կրոնավորների (Թադեոս առաքյալ, Գրիգոր Ա Լուսավորիչ, Սահակ Ա Պարթև, Ներսես Ա Մեծ և այլք) գործունեությունը: Մեսրոպ Մաշտոցը դիտարկվել է իբրև գիտնական և հոգևոր հայր, որն ստեղծել է հայության գոյապահպանման առաջին զենքը, Գյուտ Ա Արահեզացին ու Հովհաննես Ա Մանդակունին գնահատվել են իբրև Հայ եկեղեցու ծեսերը կանոնակարգող գործիչներ: Իբրև եկեղեցաշեն հայրեր են ներկայացվել վաղ և ուշ միջնադարյան գիտ. մտքի կարկառուն դեմքերը (Եզնիկ Կողբացի, Դավիթ Անհաղթ, Անանիա Շիրակացի, Թեոդորոս Քռթենավոր): Հոդվածների մեծ մասի հեղինակը Մ. Խրիմյանն է: Ավելի ուշ «Ա. Վ.»-ում լույս են տեսել Հայ եկեղեցու՝ XIX դ. նշանավոր գործիչներին (Ներսես Ե Աշտարակեցի և ուր.) նվիրված հոդվածներ, նկարագրվել է արևմտահայության վատթար վիճակը՝ քուրդ և թուրք աղաների ու պետ. հարկահավաքների կեղեքչության պայմաններում: Զեյթունի 1862-ի ապստամբության պարտությունից հետո պարբերականը արևմտահայությանը կոչ է արել չհուսահատվել և շարունակել ազգ-ազատագր. պայքարը: «Ա. Վ.» Արմ. Հայաստանի տարածքում հայերեն առաջին պարբ-ն էր և մեծ դեր է խաղացել գավառահայության ազգ. ինքնագիտակցությունը արթնացնելու, հայկ. եկեղեցիների և վանքերի տեղագրությունն ու ճարտարագիտ. նկարագրությունը սերունդներին փոխանցելու առումով:

Գրկ. Կոստանդյան Է., Մկրտիչ Խրիմյան. հասարակական-քաղաքական գործունեությունը, Ե., 2000:

Էմմա Կոստանդյան

«ԱՐԾՎԻԿ ՏԱՐՈՆՈ», երկշաբաթաթերթ: Հրատարակվել է 1863–65ին, Տարոնի Ս. Կարապետ կամ Իննակյան վանքում: Խմբագիր՝ Գ. Սրվանձտյանց: Տիտղոսաթերթը՝ «Թռուցեալ թևոք Վասպուրական Արծվոյն», հայտնում էր թերթի գաղափար. մերձությունն «Արծվի Վասպուրական» պարբերականին և նրա խմբագիր Մ. Խրիմյանի հավատամքին: Ունեցել է ժողովրդավար. ուղղվածություն. առաջադրել է ազգ-ազատագր. պայքարի գաղափարներ, խարազանել սեփական և այլազգի շահագործողների ու կառավարական պաշտոնյաների կամայականությունները, բողոքագրեր ուղղել Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանին: Քննադատել է հայ կղերականության որոշ ներկայացուցիչների քսու և անբարո վարքը՝ հանուն անձն. բարօրության ու կրոն. բարձր աստիճանի: Պատրիարքից պահանջել է բարենորոգումներ Հայ եկեղեցու ներսում, հայ հոգևորականների նոր սերնդի ստեղծում, ազգ. սահմանադրության գործադրություն արևմտահայ գավառներում: Թուրք. կառավարությունը՝ որպես քաղաքականապես անբարեհույս պարբ., 1864-ին կարճ ժամանակով դադարեցրել է «Ա. Տ.»-ի լույսընծայումը: Վերստին հրատարակվելով՝ թերթը ծավալել է լուսավորական գործունեություն, նպաստել Տարոնում նոր ընկերությունների, աշխարհիկ ու հոգևոր դպրոցների հիմնադրմանը: «Ա. Տ.» եղել է Մ. Նալբանդյանի «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ» աշխատության գաղափարների արևմտահայ քարոզիչը, գյուղացուն համարել ազգի «հաստարանը», իսկ երկրագործության զարգացումը՝ հայ ժողովրդի բարգավաճման հիմք: Տարոնի տարածքի այդ առաջին տպագիր պարբ-ը վերջնականապես փակվել է հայ որոշ հոգևորականների և մեծահարուստների ջանքերով:

Գրկ. Կոստանդյան Է., Գարեգին Սրվանձտյանց (կյանքն ու գործունեությունը), Ե., 1979:

Էմմա Կոստանդյան

ԱՐՂՈՒԹՅԱՆ Հովսեփ Շիոշբեկի, Արղության – Երկայնաբազուկ Հովսեփ Շիոշ բեկի (23.5.1743, Սանահին – 9.3.1801, Թիֆլիս), արքեպիսկոպոս, ազգայինազատագրական շարժման գործիչ: Սերել է Զաքարյանների իշխանական տոհմից: Կրթությունն ստացել է Սանահինում, Էջմիածնի ժառանգավորաց դպրոցում, աշակերտել Սիմեոն Ա Երևանցուն, որը 1769-ին նրան ձեռնադրել է եպիսկոպոս, ապա շնորհել արքության տիտղոս ու պատիվ: 1773ին կարգվել է ռուսահայոց թեմի առաջնորդ, 1780-ից՝ նաև ղրիմահայերի հոգևոր առաջնորդ: Ա. սատարել է շուրջ 12600 ղրիմահայերի արտագաղթը (1778) Ռուսաստան, նրանց համար հիմնել հինգ գյուղ (Չալթըր, Մեծ Սալա, Սուլթան Սալա, Թոփթի և Նովիթա) ու քաղաք (1780), օրհնել քաղաքի ծնունդն ու անվանել Նոր Նախիջևան: Իբրև հմուտ քաղաքագետ Ա. յուրաքանչյուր պատեհ առիթով ըստ արժանվույն ներկայացրել է հայ ժողովրդին: 1780-ին Հովհաննես Լազարյանի հետ մասնակցել է Ռուսաստանի կովկասյան քաղաքականության և Հայաստանի ազատագրության հարցերի քննարկման համար ռուս. արքունիքում հրավիրված խորհրդակցություններին: Նույն թվականին խնդրել է ռուս. իշխանություններին արգելել կաթոլիկ քարոզչությունը հայոց մեջ, հատուկ հրովարտակով պարտադրել կաթոլիկ հոգևորականներին իրենց ժամերգությունները կատարել միայն օտար լեզուներով, թույլատրել կաթոլիկ հայերին վերադառնալ Հայ առաքելական եկեղեցի: Ռուս պետ. և ռազմ. գործիչ, դիվանագետ Գ. Ա. Պոտյոմկինն ընդառաջել է Ա-ին, հրահանգել նահանգապետներին բավարարել նրա խնդիրքը: 1782-ին, ի պատասխան Կովկասի գեներալ-նահանգապետ Պ. Ս. Պոտյոմկինի հարցումների, Ա. ռուս. իշխանություններին է ներկայացրել տեղեկանք հայոց պատմության, նրա ներկայի, սպասելիքների, աջակցության դեպքում ազատագր. պայքարի ելնելու պատրաստակամության և ռուս. օժանդակությունը Հայաստան հասցնելու ուղիների մասին: 1783ին նա հատուկ տեղեկանք է ներկայացրել նաև Արցախի մելիքությունների վերաբերյալ՝ ընդգծելով հայոց պետականությունը Ռուսաստանի գործակցությամբ վերականգնելու նրանց պատրաստակամությունը: 1783-ին Ա. Կազմել և ռուս. արքունիք է ներկայացրել «Կերպ դաշնադրութեան ի մէջ երկուց ազգաց՝ Ռուսաց և Հայոց» նախագիծը: Ռուս-թուրք. պատերազմի ժամանակ (1787–91), Իզմայիլի ազատագրումից հետո 320 տուն հայեր (1650 հոգի) մնացել են անօթևան, մերկ, քաղցած, հուսահատ: Ա-ի ջանքերով 1792-ին հիմնվել է հայկ. մի նոր քաղաք, որը նրա առաջարկով կոչվել է Գրիգորիուպոլիս՝ Գրիգոր Լուսավորչի անունով: Նորաստեղծ քաղաքի բնակիչներն իրենց խնամատար հորն են մատուցել թանկագին հնություն՝ հայոց թագավորներին պատկանած, հաջորդաբար փոխանցված դաշույնն ու թուրը: Ա. ռուս. արքունիքի հանձնարարությամբ մասնակցել է ռուս. զորքերի՝ 1796-ի անդրկովկասյան արշավանքին, գլխ. հրամանատարին ներկայացրել իր առաջարկություններն ու խորհուրդները, դիմել հայ ժողովրդին՝ օգնելու ռուս. բանակին: 1799-ին կայսրի հրովարտակով Գրիգորիուպոլսի, Ղրիմի, Աստրախանի, Ղզլարի, Մոզդոկի հայ գաղթավայրերի համար սահմանվել են միասնական արտոնություններ, որոնց մշակման գործում մեծ դեր է կատարել Ա.: Նա Հայ և Ռուս եկեղեցիների, ինչպես և եկեղեցականների միջև ստեղծել է փոխադարձ հանդուրժողականության մթնոլորտ: Եկատերինա II կայսրուհին նրան շնորհել է ադամանդե խաչ՝ վեղարի համար, և պարեգոտ: 1800-ի հուլիսի 28-ին Պավել I-ի հրովարտակով Ա. ճանաչվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս, սակայն չի օծվել. Էջմիածին գնալու ճանապարհին՝ Թիֆլիսում, հիվանդացել է ու վախճանվել: Ա. եղել է ռուսահայ առաջին տպարանի ստեղծման նախաձեռնողներից, հրատարակչական գործի կազմակերպիչն ու ոգեշնչողը: Նրա ջանքերով ռուսահայ կենտրոններում (Սանկտ Պետերբուրգ, Նոր Նախիջևան, Աստրախան) հրատարակվել է ավելի քան քառասուն անուն գիրք:

Ա. նամակագր. կապեր է ունեցել Ռուսաստանի հայկ. գաղթավայրերի ներկայացուցիչների, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Ղուկաս Ա Կարնեցու, Վրաստանի և Հնդկաստանի հայ համայնքների, ռուս. պետ. գործիչների, Վրաց Հերակլ II և Գեորգի XII թագավորների, Արցախի մելիքների և բազում այլ գործիչների հետ: Պահպանվել են նրա առաքած նամակների պատճենները, որոնք կարևոր սկզբնաղբյուրներ են XVIII դ. վերջի պատմության ուսումնասիրման համար:

Երկ. Օրինակ հանդիսաւոր ծանուցման եւ ողբոյ, Մադրաս, 1791: Տետրակ համառօտ անուանեալ դուռն ողորմութեան, Նոր Նախիջևան, 1792: Օրինակ օրհնութիւն թղթոյն, Մադրաս, 1794: Քարոզ, Նոր Նախիջևան, 1795: Խօսք ասացեալ ի վերափոխման Աստուածածնայ յեկեղեցւոջն հայոց, Աստրախան, 1796: Կոնդակ օրհնութեան, Աստրախան, 1796:

Գրկ. Լեո, Հովսեփ կաթողիկոս Արղութեան, Թ., 1902: Աղանյան Գ., Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք 3, մաս 1, Թ., 1911: Բարխուդարյան Վ., Նոր Նախիջևանի հայկական գաղութի պատմություն, Ե., 1967:

Պավել Չոբանյան

ԱՐՄԱՇԻ ՉԱՐԽԱՓԱՆ Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ, Փոքր Ասիայի հյուսիս-արևմուտքում, Նիկոմեդիայի (Իզմիթ) գավառում, Իզմիթից 25 կմ հեռավորության վրա, Արմաշ գյուղում: Վանքը հիմնադրվել է 1416-ին և գործել նույն թվականի դեկտ. 11-ից: Հիմնադիր առաջնորդն է եղել «իւր ծախիւք» 18 խուց կառուցած ծերունի Սրապիոն վարդապետը: Մինչ Արմաշ գյուղի հիմնումը բնակավայրը եղել է հունաբնակ: 1416-ին հույները հրդեհել և լքել են այն, և այդտեղ են հաստատվել 1410-ին Մարաշից գաղթած ու հարևանությամբ ապաստանած հայերը: Տեղանունը «Մարաշի» տարափոխված վերաձայնությունն է:

Մինչև Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքության ստեղծումը (1461) Ա. Չ. Ս. Ա. վ. եղել է Արմ. Անատոլիայի վանական կենտրոնը: Հիշատակվել են երկու տասնյակից ավելի առաջնորդներ: 1780-ից առաջնորդ է եղել տաղերգու Պետրոս արք. Ղափանցին: Բարթուղիմեոս արք. Կապուտիկյանի օրոք (1786–1809) վերակազմվել է միաբանությունը, հաստատվել ուսումնարան, 1786-ին կառուցվել մատենադարանի շենքը: 1804-ին Չակր Հասանն իր թշնամուն ապաստան տալու համար իբրև վրիժառություն ավերել է վանքը: Պողոս արք. Ղարախոչյանը (1810–25) դժվարությամբ ձեռք է բերել վերաշինության իրավունքի հրովարտակ (1820), և նույն թվի սեպտ. 26-ին՝ Վարագա Խաչի տոնին կատարվել է վանքի օծումը: Նրա ջանքերով վանքը վերագտել է իրեն և՛ իբրև ուխտատեղի, և՛ իբրև ուսումնակրթ. կենտրոն: Ստեփանոս արք. Աղավնունու պատրիարքության (1831–39, 1840–41) օրոք վերջնականապես ձևավորվել է վանական համալիրը, ականավոր ուսուցչապետների շնորհիվ ծաղկել դպրոցը: Ստեփանոս արք. Մաղաքյանի (1856–65) գործուն մասնակցությամբ է նախապատրաստվել և ընդունվել Ա. Չ. Ս. Ա. վ-ի սահմանադրությունը: 1864-ին ստեղծվել է տպարան, և սկսվել «Հույս» հանդեսի հրատ-ը:

Ա. Չ. Ս. Ա. վ. եղել է նաև գրչության կենտրոն: Գրչագրեր են ժողովվել դեռևս XVII դարից: Չակր Հասանի արշավանքի ժամանակ բոլոր գրչագրերը ոչնչացվել են: Նոր հավաքածուն սկսել է գոյանալ XIX դ. սկզբից: Նվիրատվությունների և տեղում ընդօրինակված ձեռագրերի հիման վրա 1889ին ստեղծվել է դպրեվանքի մատենադարանը: 1904-ին Արմաշի դպրեվանքի մատենադարանի գրչագրերի թիվը հասել է 223-ի (գիտականորեն ցուցակագրել է Հ. Թոփճյանը): Մինչև առաջին համաշխ. պատերազմը դրանց թիվը կրկնապատկվել է: Մեծ եղեռնի ժամանակ այդ ամենը ոչնչացվել է: Ձեռագրերից հնագույնը 1351-ից էր, սակայն եղել են նաև ձեռագրեր, որոնց կողերին կարված էին մեսրոպյան երկաթագրով գրված պահպանակներ: XIV դ. կար 4, XV դ.՝ 7, XVI դ.՝ 8, XVII դ.՝ 30, XVIII դ.՝ 58, XIX դ.՝ 116 ձեռագիր: Մեծ մասը գրվել է Արմաշում, ինչպես նաև Կ. Պոլսում, Սեբաստիայում, Կեսարիայում, Ամասիայում, Եկեղյաց գավառում, Կարինում, Էջմիածնում, Հռոմում, Ղրիմում, Լեհաստանում, Երուսաղեմում և հայաբնակ այլ վայրերում: Այդտեղ են պահվել Թովմա Մեծոփեցու «Պատմության» 1597-ին ընդօրինակված մի գրչագիրը, Հովհան Ոսկեբերանի անտիպ գործերը, Սիմեոն Ա Երևանցու ինքնագիր Քարոզգիրքը, բժշկարաններ, բառարաններ, խազագրված ձեռագրեր, Միքայել Չամչյանի նամականին, Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության անտիպ մի դատաստանագիրքը ևն:

Սակավաթիվ մանրանկարչական ձեռագրերում եղել են Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու, Ներսես Շնորհալու, Գրիգոր Նարեկացու, Գրիգոր Տաթևացու և այլոց դիմանկարները:

Գրկ. Ծոցիկյան Ս., Արևմտահայ աշխարհ, Նյու Յորք, 1947: Օրմանյան Մ., Պատմութիւն Արմաշու դպրեվանքին, «Շողակաթ», 1956, № 11–12: Թոփճյան Հ., Ցուցակ ձեռագրաց Արմաշի վանքին, Վնտ., 1962: Մուրադյան Պ., Մուշեղյան Ա., Արմաշի դպրեվանքը, Ե., 1998:

ԱՐՄԱՎԻՐԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի՝ 1996-ի մայիսի 30-ի կոնդակով: Ընդգրկում է ՀՀ Արմավիրի մարզը: Առաջնորդանիստը՝ Էջմիածնի Ս. Աստվածածին եկեղեցի:

Պատմականորեն Ա. թ-ի տարածքը, որպես Արարատյան երկրամասի միջուկ, պատկանել է արքունիքին, եկեղեց. վարչատարածքային առումով ընդգրկվել տարբեր եպիսկոպոսությունների (Ամբերդ, Հովհաննավանք, Բջնի) կազմում, իսկ վերջին հարյուրամյակում՝ անմիջականորեն ենթարկվել Ս. Էջմիածնի Մայր աթոռին: Այդպես է եղել նաև վաղ միջնադարում, որի մասին հետաքրքիր վկայություն է պահպանվել X դ. մատենագիր Ուխտանեսի Պատմության մեջ: Վերջինս պատմելով Վրաց Կյուրիոն կաթողիկոսի՝ Հայաստանում կրթվելու և պաշտոնավարելու մասին, նշում է, որ Մովսես Բ Եղիվարդեցի կաթողիկոսը նրան տվել է կաթողիկոսանիստ Դվինի Կաթողիկե եկեղեցու վանահայրությունը և Այրարատյան գավառի քորեպիսկոպոսությունը: Ա. թ-ի տարածքում են գտնվում Էջմիածնի Ս. Հռիփսիմե, Ս. Գայանե (VII դ.) և Շողակաթ (XVII դ.) վանքերը (ենթարկվում են Մայր աթոռին), ինչպես նաև Այգեշատի Ս. Թարգմանչաց (VII դ.) վանքը, Փարաքարի Ս. Մարիամ Աստվածածին, Ամբերդի Ս. Թովմաս առաքյալ (XII դ.), Գեղակերտի Ս. Հարություն (XIII դ.), Ս. Պողոս-Պետրոս (XIII դ.), Արագածի Ս. Ստեփանոս, Հովտամեջի Ս. Աստվածածին, Հայթաղի Ս. Աստվածածին (XIX դ.) և այլ եկեղեցիներ, Արշալույսի Ս. Կարապետ, Արմավիրի Ս. Դավիթ, Արևշատի Թուխ Մանուկ, Բաղրամյանի Ս. Սարգիս մատուռները: Թեմի գործող եկեղեցիներն են՝ Էջմիածնի Ս. Աստվածածինը, Բամբակաշատի Ս. Աստվածածինը, Գայի Ս. Նշանը, Փարաքարի Ս. Հարությունը, Արշալույսի Ս. Աստվածածինը, Տանձուտի Ս. Սահակը, Արտամետի Ս. Աստվածածինը, Մրգաստանի Ս. Հովհաննեսը, Դողսի Ս. Ստեփանոսը: Թեմի տարածքում՝ Էջմիածնում, Արմավիրում, Ակնալճում գործում են մի քանի կիրակնօրյա դպրոցներ: Ա. թ-ի առաջնորդի պաշտոնակատարն է Արտակ ավ. քհն. Սիմոնյանը (2001-ից):

Գրկ. Մաթեվոսյան Կ., Հայաստանի թեմերը (պատմություն և արդիականություն), «Էջմիածին», 1998, № 2–3:

Կարեն Մաթևոսյան

«ԱՐՄԱՏ ՀԱՎԱՏՈ», «Արմա տ հաւատոյ», «Հավատարմատ», հայ պատմադավանաբանական նյութերի ժողովածուներ, որոնք հիմնականում նվիրված են քաղկեդոնական (տես Քաղկեդոնի ժողով 451) և հակաքաղկեդոնական դավանաբանական վեճերին: Հայտնի են չորս տարբեր ժողովածուներ, որոնցից երեքը պաշտպանել են Հայ եկեղեցու դավանանքը՝ ընդդեմ Քաղկեդոնի ժողովի, մեկը՝ քաղկեդոնականությունը:

Առաջին «Ա. հ.» կազմել է Հովհան Մայրավանեցին (Մայրագոմեցի)՝ Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի օրոք (613–628): Այդ ժողովածուն այժմ հայտնի է «Կնիք հավատո» անունով: Երկրորդ ժողովածուն կազմել է Անանիա Նարեկացին (X դ.) «Հավատարմատ» անվամբ, որը մեզ լրիվ չի հասել: Ուխտանես պատմիչի վկայությամբ, հեղինակն իր հակաքաղկեդոն. այդ երկասիրությունը նվիրել է Խաչիկ Ա Արշարունի կաթողիկոսին (973–992): «Հավատարմատից» առանձին հատվածներ տեղ են գտել Անանիա Սանահնեցու (XI դ.) «Հակաճառություն ընդդեմ երկաբնակաց» երկում («Գանձասար», 1–3, 1992–93): Երրորդ ժողովածուն, որ հայտնի է «Ա. հ.» անունով (լրիվ խորագիրը՝ «Գիրք հաստատութեան եւ Արմատ հաւատոյ» կամ «Համառաւտ հաւաքումն սրբոց վարդապետաց յաղագս դաւանութեան ամենասուրբ Երրորդութեան ընդդէմ հերձուածոց հակաճառութիւն»), կազմել է Վարդան Այգեկցին, 1205-ին: Հեղինակային բնագիրը մեզ չի հասել: Երկը հայտնի է բազմաթիվ ընդօրինակություններով՝ ընդարձակ և համառոտ խմբագրությամբ (լավագույնները Մատենադարանի դդ 2080 և 3295 ձեռագրերն են): Ընդարձակ խմբագրությունը, որ շատ ավելի մոտ է հեղինակային օրինակին, բաղկացած է 16 գլխից: Առաջին երկու գլուխներն ըստ էության առաջաբաններ են, որտեղ խոսվում է աշխատության ստեղծման շարժառիթների ու նպատակների մասին: Այս երկի շարադրումը թելադրված էր կաթոլիկ Արևմուտքի եկեղեցաքաղ. նկրտումները կասեցնելու անհրաժեշտությամբ: Օգտվելով Կիլիկյան Հայաստանում թագավոր. իշխանության հաստատման հետ կապված անկայուն քաղ. կացությունից՝ Արևմուտքի քաղ. շահագրգռությունների խոսափող դարձած լատին (կաթոլիկ) եկեղեցին իր տիրապետությունը մեծացնելու նպատակով գործադրել է գաղափար. ներգործման իր հայտնի եղանակները՝ քաղկեդոն. դավանության միջոցով: Վարդան Այգեկցու «Ա. հ.» նպատակ ուներ տագնապի զանգ հնչեցնելով արթուն պահել հայոց դավան. գիտակցությունն ու ազգ. մտածողությունը: Այնքան մեծ է եղել այս աշխատության ազդեցությունը ժամանակակիցների վրա, որ Հայ եկեղեցու հակառակորդները Ավինյոնի պապական արքունիքում այն համարել են երկաբնակ դավանության համար առավել վտանգավոր «մոլորական» գրքերից: XIII դ. 2-րդ կեսին Կիլիկիայում ասպարեզ է եկել թվով չորրորդ «Ա. հ.», որը կազմել էին քաղկեդոն. հայերը՝ Վարդան Այգեկցու «Ա. հ.»-ին հակակշռելու, երկրում Արևմուտքի քաղ. և եկեղեց. ազդեցությունը ամրապնդելու նպատակով: Այս ժողովածուն XIV դ. դեռևս եղել է հրապարակի վրա:

Գրկ. Կնիք հաւատոյ, հրտ. Կարապետ Եպիսկոպոսի (Տեր-Մկրտչյան), Էջմիածին, 1914 (ներածություն, էջ XXVI–XXXI, CVIII–CIX): Վարդան Այգեկցի, Գիրք հաստատութեան և Արմատ հաւատոյ, հրտ. Շահե քհն. Հայրապետյանի, Ներածությունը Հ. Քյոսեյանի, Ե., 1998: Անասյան Հ., Վարդան Այգեկցին իր նորահայտ երկերի լույսի տակ, Վնտ., 1969: Նույնի, Հայ պատմա-դավանաբանական գրականության թանկարժեք հուշարձանը, «Էջմիածին», 1972, № 8–9: Նույնի, Հայկական մատենագիտություն, հ. 2, Ե., 1976, էջ 882–889:

Հակոբ Քյոսեյան

«ԱՐՇԱԼՈՒՅՍ ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ», հասարակական-քաղաքական, բանասիրական թերթ (կիսամսյա, շաբաթական, եռօրյա): Լույս է տեսել 1840–84-ին, Զմյուռնիայում (ընդհատվել է 1882-ի հունիսից 1883-ի հունիսը): Խմբագիրներ՝ Ղ. Պալդազարյան, Հ. Սավալանյան, Նշան Միրզա, Ս. Պալապանյան, ապա՝ Հ. Սվաճյան: Ունենալով պահպանող. ուղղություն՝ թերթը ազգ. իրականության մեջ առաջատար տեղ է հատկացրել Հայ առաքելական եկեղեցուն, հիմնավորել նրա դերը կրթության, լուսավորության և ազգ. կյանքի բոլոր ասպարեզներում: Ազգ. միասնությունը առնչել է Հայ եկեղեցու միասնությանն ու կայունությանը, պաշտպանել Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի գերադաս դիրքը Հայ եկեղեցու նվիրապետության մեջ, հետևողականորեն ջատագովել նրա իրավունքները օսմ. Թուրքիայում, նույնիսկ՝ Կ. Պոլսի պատրիարքության նկատմամբ կաթողիկոսի վաղեմի իրավասություններն այս կամ այն չափով վերականգնելու գնով: «Ա. Ա.» անբարյացակամ է վերաբերվել 1860-ի Ազգային սահմանադրությանը, որը ներքին վարչ., եկեղեց. ու կրթ. կյանքն ամբողջովին հանձնել է Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքին ու Ազգային երեսփոխանական ժողովին՝ զուտ բարոյական դարձնելով Էջմիածնի կրոն. իրավասությունները օսմ. Թուրքիայում: Թերթն ընդգծել է ազգ. միասն. հոգևոր կենտրոնի կարևորությունը նաև հայ գաղթավայրերի ինքնապահպանման գործում, ձգտել է կասեցնել դավանափոխությունն արևմտահայության մեջ, ջատագովել դավան. հանդուրժողության սկզբունքները, հայ հարանվանությունների համագործակցությունը լուսավորության և մշակույթի բնագավառներում: Մխիթարյանների հանդեպ ցուցաբերել է լայնախոհ վերաբերմունք, ակնածանքով մոտեցել նրանց գիտ. ու մշակութ. գործունեությանը և միայն եզակի դեպքերում (1840–50-ական թթ.) հակադրվել նրանց՝ դավան. խնդիրների առիթով: «Ա. Ա.» հրապարակել է Հայ եկեղեցուն, կաթողիկոսներին, կրոն. այլ նշանավոր գործիչներին նվիրված բազմաթիվ հոդվածներ, ճանաչող. և պատմագիտ. ուսումնասիրություններ, Հայ եկեղեցուն ձոնված գեղ. երկեր:

Ալբերտ Խառատյան

ԱՐՇԱՐՈՒՆՅԱՑ ԴՊՐՈՑՆԵՐ, գործել են V– XIV դդ., Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Արշարունիք գավառում: Մեզ հայտնի գրչության հնագույն խոշոր դպրոցներ են եղել Մայրաձոր անապատն ու Սանդղկավանքը: Հիմնադրվել են V դ., Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Ա Պարթևի աշակերտներ Թաթուլի ու Վարոսի ջանքերով: Բուռն ծաղկում են ապրել VI դ.: Այնտեղ ընդգրկված էին 36 ընտիր գրչագրեր: Ուսուցանել են գրչության արվեստ, աստվածաբանություն և փիլ.: Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի՝ Արշարունյաց դպրոցը VII դ. համարվել է «վարդապետարան հայոց…»: Արշարունյաց իշխաններից բացի դպրոցը հովանավորել են Բագրատունիները և Կամսարականները: Վահան Կամսարականի խնդրանքով «քաջ փիլիսոփա և նախընտիր վարդապետ» հռչակված Գրիգորիս Արշարունին VIII դ. սկզբին շարադրել է «Մեկնութիւն ընթերցուածոց» աշխատությունը: X դ. վերջին Կարսի Աբաս թագավորը (984–1029) Արշարունյաց գավառում է կառուցել վանք՝ կից կառույցներով և համալրել կրոնավորներով: Նույն դարում աչքի է ընկել Վարդկավանքի դպրոցը, վարդապետարանը վերաշինող՝ առաջնորդ Վարդիկի անունով: Հաճախադեպ արշավանքները կործանել են մշակութ. կենտրոնները, սակայն դրանցից ոչ հեռու ծաղկել են այլ կենտրոններ: X դ. Կաղզվանի մոտ հիմնադըրվել է Կամրջաձորի դպրոցը, որն ունեցել է մոտ 300 միաբան ու սան: Նշանավոր էին Սամվել Կամրջաձորեցին, նրա աշակերտներ Ստեփանոս Ասողիկը և Գևորգ Թառիճեցին (Ուռճեցին), որոնք հռչակվել են որպես աստվածաբաններ և երաժիշտներ: XI դ. զարգացում են ապրել Մայրաձորի կամ Կանչնուտի և Սանդղկավանքի գրչության դպրոցները: Ա. դ-ից մեզ են հասել «Մողնու», «Սանդղկավանքի» և «Բեկյունց» Ավետարանները, որոնց նկարազարդումները (գրիչ և ծաղկող՝ Հովհաննես Սանդղկավանեցի) հայ մանրանկարչության արժեքավոր գործերից են: XIV դ. հայտնի էին Հանկյունաց վանքի, Կաղզվանի և գրչության այլ դպրոցներ:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Մովսիսյան Ա., Ուրվագծեր հայ դպրոցի և մանկավարժության պատմության (X–XV դդ.), Ե., 1958: Մաթեվոսյան Ա., Գրիչ Հովհաննես Սանդղկավանեցի («Մողնու Ավետարանը»), ԲՄ, № 10, 1971:

Արտաշես Մաթևոսյան

ԱՐՏԱԶԻ Ս. ԹԱԴԵ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Արտազ գավառում (այժմ՝ Իրանի Մակու քաղաքից 20 կմ հվ-արլ.): Ըստ ավանդության՝ հիմնադրել է Թադեոս առաքյալը, 66-ին: X դ. սկզբին Ա. Ս. Թ. վ. առաջին անգամ հիշատակել է պատմիչ Թովմա Արծրունին, ապա՝ XI դ. պատմիչ Սամուել Անեցին: 1231-ին վանքն ավերել են մոնղոլները, 1247-ին Ա. Ս.Թ. վ-ի գավիթը նորոգել է Հովսեփ վարդապետը: Կիլիկիայի Հայոց Լևոն Գ թագավորը մոնղոլ Արղուն խանի հետ բանակցելու մեկնելիս այցելել է Ա. Ս. Թ. վ.: 1319-ին երկրաշարժից ավերվել է վանքի համալիրը, և 75 միաբան զոհվել է:

1319–29-ին Ա. Ս. Թ. վ-ի վանահայր Զաքարիա եպիսկոպոսը վերակառուցել է վանքի եկեղեցին՝ գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով: Գմբեթի 12-նիստանի թմբուկը շարված է սև և դեղին սրբատաշ քարերի համադրումով, բազմագունություն է օգտագործված նաև լուսամուտների զարդաքանդակ շրջանակներում: 1340-ին Մեսրոպ վարդապետը (կաթողիկոս Մեսրոպ Ա Արտազեցի) Ա. Ս. Թ. վ-ում ճեմարան է բացել:

XIV–XVI դդ. Ա. Ս. Թ. վ. բարգավաճել է, ունեցել գրչատուն: 1650-ին վանահայր Մկրտիչ եպիսկոպոսը նորոգել է վանքի եկեղեցին, Ս. Սանդուխտի մատուռը և կառուցել ժամատուն: 1684-ին վանահայր Իսահակ Մաքվեցին կառուցել է վանքի պարիսպները: 1696-ին երկրաշարժից ավերվել են Ա. Ս. Թ. վ-ի բնակելի ու տնտ. շինությունները և պարիսպները: 1810-ին վանահայր Սիմեոն Բզնունին պարսից փոխարքա Աբբաս Միրզայի թույլտվությամբ քանդել է տվել վանքի Ս. Թադե եկեղեցու արմ. ճակատը և նրան կցել քառամույթ գմբեթավոր՝ Էջմիածնի Մայր տաճարի հորինվածքով (առանց Ավագ խորանի, որին փոխարինում է հին եկեղեցին իր խորանով), սպիտակավուն սրբատաշ քարով կառույց և զանգակատուն (անավարտ է): Ճակատները հարդարված են զարդագոտիներով ու պատկերաքանդակներով. որմնասյուների միջև քանդակված են սրբապատկերներ, հայ նշանավոր հոգևորականներ, կենաց ծառեր, խաչեր, իսկ զարդագոտիներն ունեն ոճավորված բուսական քանդակներ, աշխարհիկ կյանքի տեսարաններով պատկերաքանդակներ: Ս. Թադե եկեղեցու կցակառույցի հարդարանքում ակնհայտ է Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցու (X դ.) քանդակների ու Սեֆյան Իրանի արվեստի ազդեցությունը: 1855-ին Ա. Ս. Թ. վ-ի և Դարաշամբի Ս. Ստեփանոս Նախավկա վանքի առաջնորդարանները, միատեղվելով, հիմնել են Ատրպատականի թեմը՝ Թավրիզ կենտրոնով: 1903–08-ին Ա. Ս. Թ. վ. եղել է հայ ազատագր. շարժման՝ Վասպուրական փոխադրվող զինյալ ջոկատների հենակետ: 1918-ի հուլիսի 2-ին օսմանյան բանակը ներխուժել է Ա. Ս. Թ. վ., կոտորել այնտեղ ապաստանածներին, կողոպտել վանքը և հափշտակել Թադեոս առաքյալի Աջը: 1946-ին վանքի շրջակա հայկ. գյուղերի բնակչությունը ներգաղթել է Հայաստան, և Ա. Ս. Թ. վ. դադարել է գործել: 1954-ից Ատրպատականի առաջնորդարանը կազմակերպում է ամենամյա ուխտագնացություն դեպի Ա. Ս. Թ. վ.: 1969-ից վանքը վերանորոգվում է. աշխատանքներն իրականացնում են Իրանի «Միրասե ֆարհանգի» («Մշակութային ժառանգություն») հաստատությունը և իրանահայ համայնքը՝ Փարիզի «Երկիր և մշակույթ» կազմակերպության մասնակցությամբ:

Գրկ. Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 2, Վնն., 1942: Աճեմյան Հ., Ս. Թադեի վանքը, մաս 1, 2, Թեհրան, 1959–60: Haghnazarian A., Das armenische Thaddaus Kloster in der Provinz Westazerbaidjan in Iran, Aachen, 1973; Thierry J. M., Monuments armeniens du Vaspurakan, P.,1989; Kleiss W., Seihoun H., S. Thadei vank, Milano, 1971 (Documenti di architettura armena, 4).

Արմեն Հախնազարյան

ԱՐՑԱԽԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1989-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով: Առաջնորդանիստը՝ Շուշիի Ղազանչեցոց Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցի: Ընդգրկում է ԼՂՀ տարածքը և հարակից հայկ. շրջանները:

Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակվելուց (301) հետո Արցախում առաջին վանքը IV դ. սկզբին հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը՝ Ամարաս ավանում (տես Ամարասի վանք): Վանքի կառուցումն ավարտել է նրա թոռը՝ Արցախի առաջին եպիսկոպոս Գրիգորիսը (թաղված է նույն վանքում):

Արշակունիների հարստության անկումից (428) հետո Արցախն ու Ուտիքը (461-ից, երբ մտել են Աղվանից մարզպանության մեջ), Լփինքի, Բաղասականի և Մազքթաց աշխարհի հետ միասին կազմել են Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու վեհապետական իրավունքները ճանաչող Աղվանից կաթողիկոսությունը՝ Կապաղակ, Պարտավ, ապա՝ Ամարաս, Գանձասար կենտրոններով: XVIII դ. վերջին կաթողիկոսությունն ունեցել է 1736, XIX դ. սկզբին՝ 1311 գործող եկեղեցիներ և վանքեր: Վանքերին (Հոռեկա, Երիցմանկանց, Մեծառանից Ս. Հակոբա ևն) կից գործել են դպրանոցներ: Մեսրոպ Մաշտոցն առաջին դպրոցը բացել է Ամարասում (IV դ.): 1800-ին Գանձասարում բացվել է հոգևոր դպրոց: Գյուլիստանի պայմանագրով (1813) Ղարաբաղը Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնելուց հետո, կայսերական հրովարտակով 1815-ին Աղվանից կաթողիկոսությունը վերածվել է մետրոպոլիտության՝ Շամախու և Ղարաբաղի թեմերով: 1838–1920-ին Շուշիում գործել է թեմական դպրոց: 1830-ական թթ. վերջին Ղարաբաղի տարածքում եղել են հայկ. 25 եկեղեց. դպրոցներ: 1850ական թթ. վերջին – 1860-ական թթ. սկզբին եկեղեց-ծխական դպրոցներ են բացվել նաև Ամարասի, Գանձասարի, Երիցմանկանց, Գտիչ վանքերում: 1860–70-ական թթ. Ղարաբաղի թեմում գործել է եկեղեց-ծխական 30 դպրոց: 1930-ին թեմը դադարել է գործել:

Ա. թ-ի տարածքում են գտնվում հոգևորմշակութ. կենտրոններ Ամարասի վանքը (IV դ.), Հոռեկավանքը (V դ.), Մեծառանից Ս. Հակոբավանքը (V դ.), Գանձասարի վանքը, Եղիշե Առաքյալը, Դադիվանքը, Խաթրավանքը, Գտչավանքը (հինգն էլ՝ XIII դ.), Կատարովանքը (X դ.), ինչպես նաև՝ Շուշիի Ղազանչեցոց Ս. Ամենափրկիչ (XIX դ.) և Ս. Հովհաննես Մկրտիչ (Կանաչ ժամ, XIX դ.) եկեղեցիները ևն: Թեմի տարածքում գործող եկեղեցիներն են. Ասկերանի շրջանում՝ Ս. Ստեփանոսը (XVII դ.), Ս. Աստվածածինը (XVIII դ.), Հադրութի շրջանում՝ Սպիտակ Խաչը, Ս. Հարությունը (երկուսն էլ՝ XVII դ.), Մարտակերտի շրջանում՝ Գանձասարի վանքի Ս. Հովհաննես Մկրտիչը (XIII դ.), Ս. Հովհաննու Կարապետը, Ս. Աստվածածինը (երկուսն էլ՝ XIX դ.), Մարտունու շրջանում՝ Ամարասի վանքի Ս. Գրիգորիսը (IV դ. սկիզբ), Շուշիի շրջանում՝ Շուշիի Ղազանչեցոց Ս. Ամենափրկիչը, Ս. Հովհաննես Մկրտիչը (Կանաչ ժամ կամ Ղարաբաղցոց), Ս. Աստվածածինը (երեքն էլ՝ XIX դ.), Քաշաթաղի շրջանում՝ Ս. Համբարձմանը և Ստեփանակերտի Ս. Աստվածածինը (նորակառույց): Կառուցվում են Մարտունու շրջանում՝ Ս. Ներսես Մեծ, Քաշաթաղի շրջանում՝ Սրբոց Նահատակաց եկեղեցիները: 1993–94-ին Ա. թ-ում գործել է դպրեվանք: 1990–95-ին թեմի հովանու ներքո բացվել են «Գթություն» բարեգործ. միությունը, ծերանոց: 1990-ից գործում է «Եկեղեցասիրաց եղբայրակցություն» կազմակերպությունը: 1994-ին Երևանում հիմնվել է Ա. թ-ի «Գանձասար» աստվածաբան. կենտրոնը (կից գործում է տպարան): Թեմը զգալի դեր է խաղացել արցախահայության ազգ-հոգևոր զարթոնքի, ԼՂՀ ազատագրման և պետականության ամրապնդման գործում: Ա. թ-ի առաջնորդն է Պարգև արք. Մարտիրոսյանը (1989-ից):

Վլադիկ Հակոբյան

ԱՐՈՒՃԻ Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀՀ Արագածոտնի մարզի Արուճ գյուղի հարավային կողմում: Կառուցել է տվել իշխան Գրիգոր Մամիկոնյանը կնոջ՝ Հեղինեի հետ: Արձանագրության համաձայն, եկեղեցու շինարարությունը սկսվել է 662-ին, ըստ մատենագր. վկայությունների՝ ավարտվել 666-ին. օծել է Հայոց կաթողիկոս Անաստաս Ա Ակոռեցին (661–667): Մինչև Ս. Գրիգոր եկեղեցու հիմնադրումն Արուճում գոյություն է ունեցել մեկ այլ եկեղեցի, որի քահանա Գիորգոսը մասնակցել է Դվինի Գ եկեղեց. ժողովին (609): Հավանաբար դա այն բազիլիկ կառույցն է, որը գտնվում է եկեղեցու հվ-արլ. կողմում և հետագա վերակառուցման հետևանքով վերածվել է, ըստ որոշ ուսումնասիրողների, աշխարհիկ շինության:

Ըստ կաթողիկոս-պատմիչ Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցու, իշխան Գրիգոր Մամիկոնյանը Ա. Ս. Գ. ե-ու հվ. կողմում կառուցել է «իր արքունիքը»՝ պալատական համալիրը: 867-ին, եկեղեցու ներսում՝ հվ-արլ. ավանդատան դիմաց, քերել են սվաղի մի հատվածը և փորագրել Արուճի և հարևան Կոշ գ-ի ջրօգտագործման հետ կապված վեճը կարգավորող որոշում-արձանագրությունը, որը թողել է Հայոց սպարապետ Սմբատ Բագրատունու ներկայացուցիչ, Վռամի որդի Գրիգորը: 973-ին ոմն Գորամ վարպետ Դավթի ձեռքով նորոգել է Ա. Ս. Գ. ե.: 987-ին Սմբատ Բ Բագրատունի արքան, ըստ եկեղեցու հվ. պատի արձանագրության, Արուճին հարկային արտոնություն է տվել: Ա. Ս. Գ. ե-ու հվ. մուտքի ճակատի վրայի արձանագրության համաձայն, 1285-ին Արուճի բնակիչներն ազատվել են բնահարկից: XIII դ. Մարգար կազմողը եկեղեցու հս. պատի արլ. որմնամույթի վրա քանդակել է չորս մեծ և երեք փոքր խաչեր: XV դ. Խաչատուր վարդապետը նորոգել է Ա. Ս. Գ. ե.: XVI–XIX դդ. եկեղեցին կիսավեր էր և լքված: 1946-ին նորոգվել են եկեղեցու հվ. և արմ. պատերի քանդված հատվածները, վերանորոգվել քիվերը և տանիքը: 1947–52-ին Ա. Ս. Գ. ե-ու հվ. կողմում պեղումներով (ղեկ. Վ. Հարությունյան) բացվել է իշխան Գրիգոր Մամիկոնյանի կառուցած պալատը: 1958–59-ին ամրացվել է եկեղեցու աղոթասրահի արմ. կողմի թաղը: 1964-ին բարեկարգվել է եկեղեցու շրջակա տարածքը:

Ա. Ս. Գ. ե. գմբեթավոր դահլիճի տիպի (16,95մx 34,5մարտաքին չափերով), արլ-ից երկու ավանդատներով, գմբեթի (այժմ՝ քանդված) առագաստային անցումով բարձրարվեստ կառույց է՝ միասնական ու վեհաշուք ներքին տարածությամբ: Լուսավորվել է 41 պատուհաններից և երեք լայնադիր դռներից ներթափանցող առատ լույսով: Եկեղեցու կառուցմանը ժամանակակից որմնանկարներից պահպանվել են միայն հատվածներ Ավագ խորանում: Գմբեթարդում պատկերված է եղել «Օրենք տվող Աստծու» պատկերագր. և Ավետարանում շարադրված «Համբարձման» տեսարանի համատեղումը ներկայացնող հորինվածք: Հատկապես տպավորիչ է եղել Քրիստոսի մեծադիր պատկերը, որը սկզբնապես 7մբարձր. է ունեցել (պահպանվել է միայն ծնկից ներքև եղած հատվածը): Զարդարուն պատվանդանին կանգնած Քրիստոսը ձեռքին ուներ Հովհաննեսի Ավետարանից վերցված քաղվածքով (Հովհ. 14.21) հայագիր մագաղաթագալար: Պատկերի առանձին մանրամասեր եղել են ոսկեզօծ: Քրիստոսից ցած, պատվանդանի հավասարությամբ, ողջ խորանը երիզված է խոշոր ականթազարդերից կազմված լայն գոտիով՝ կատարված հայ հելլենիստ. արվեստի ավանդույթներով և մեծ վարպետությամբ: Զարդագոտուց ներքև, Ավագ խորանի երկու կողմերի պատերին եղել են ձեռքերին գրքեր պահած առաքյալների պատկերները (հս. պատին պահպանվել են միայն նրանցից վեցի պատկերները): Քրիստոսի պատվանդանի տակ նկարչի մակագրությունն է. «Ստեփաննոս ն[կ]ա[ր]եաց»: Վերջինս VII դ. հայտնի առաջին հայ նկարիչն է:

Գրկ. Ղեվոնդ, Պատմութիւն, Ե., 1982: Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Պատմութիւն Հայոց, Ե., 1996: Եղիազարյան Հ., Գրիգոր Մամիկոնյան իշխանի կառուցած տաճարը և պալատը Թալիշ գյուղում և վերջինիս հնագիտական պեղումները, «Էջմիածին», 1955, № 2: Մաթեվոսյան Կ., Արուճ, Ե., 1987: Арут¦нян В., По поводу датировки храма в Аруче, Е., 1946; Дурново Л.А., Очерки изобразительного искусства средневековой Армении, М., 1979; Котанджян Н. Г., Цвет в раннесредневековой живописи Армении, Е., 1978; Der Nersessian S., L’art armenien des origines au XVII siecle, P., 1977.

Կարեն Մաթևոսյան

ԱՐՔԱՅԱԿԱՂՆԻ ՎԱՆՔ, Ա րքակաղ ին վանք, Կիլիկիայի Հայկական պետության եպիսկոպոսանիստ (Մամեստիայի արքեպիսկոպոսների) վանքերից: Գտնվել է Մսիսից (Մամեստիա) հվ-արլ., կաղնիների, սոսիների, ձիթենիների անտառի մեջ: Անունը ստացել է կաղնիներով շրջապատված լինելու համար: Կոչվել է նաև Խճկտոր [այսինքն՝ Հաճկատար, Հաճոյակատար (Տիրամորը տրվող մակդիր), որից ենթադրվում է, թե գլխ. եկեղեցին նվիրված էր Աստվածածնին]: Կառուցման ժամանակն անհայտ է: Հիշատակվել է XII դ. կեսից: Ա. վ-ի մասին հիշատակություններ ունեն Վարդան Արևելցին (XIII դ.), Կիրակոս Գանձակեցին (XIII դ.), Սմբատ Գունդստաբլը (XIII դ.), Հովհաննես Երզնկացին (XIII դ.) և ուր.: Ունեցել է հազվագյուտ և ճոխ ձեռագրերով մատենադարան, դպրանոց, գրչատուն: Հայկ. երաժշտության և գրչության հայտնի կենտրոն էր, որի մասին իր ճառում գովասանքով է արտահայտվել Հովհաննես Երզնկացին: Ա. վ-ում հորինվել են եկեղեց. բազմաթիվ մեղեդիներ՝ «մանրուսում» և «կցուրդք»: Այստեղ է սովորել Վարդան Այգեկցին: Վանքը 1206–08-ին եղել է հակաթոռ կաթողիկոս Դավիթ Թավիոս Արքայակաղնեցու (Մամեստիայի արքեպիսկոպոսը՝ 1175–1206) նստավայրը: Ա. վ-ում են ամփոփվել Լևոն Բ Մեծագործի հայր Ստեփանեն (1167), Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Զ Ապիրատը և ուր.: Վանքը կործանվել է 1269-ի երկրաշարժից, 1284-ին՝ մասնակի նորոգվել: Պահպանվել են ավերակները:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Սմբատ Սպարապետ, Տարեգիրք, Վնտ., 1956: Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Ոսկյան Հ., Կիլիկիայի վանքերը, Վնն., 1957:

---

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան:

Գիտախմբագրական խորհուրդ՝ Հ.Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր-տնօրեն) և ուրիշներ:
© Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրություն, 2002
ISBN 5-89700-016-6

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան |  Կարդալ առցանց | Ներբեռնել

---