ԳՈՀԱՐ  ՌՇՏՈՒՆԻ

 

ՀՌՈՄԻ  ՓՐԿՎԱԾԸ.
ԿԱՐԴԻՆԱԼ ԳՐԻԳՈՐ ԱՂԱՋԱՆՅԱՆ

 

Երևան
Լուսակն
2023

 

«­Յու­րա­քանչ­յուր հայ իր ժո­ղովր­դի մի մասն է», –­ իր լու­սան­կա­րի վրա այս­պես է գրել Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նը Վիեն­նա­յի վա­նա­հայր Մես­րոպ Ա­պոզ­յա­նին:

Եզ­րաս ար­քե­պիս­կո­պոս. «­Մենք ապ­րում ենք որ­պես մեկ ազգ՝ նույն քրիս­տո­նեա­կան հա­վա­տով, բայց մի փոքր տար­բեր ճա­կա­տագ­րե­րով»։

Գիր­քը ստեղծ­վել է Ա­խալց­խա­յի և Ա­խալ­քա­լա­քի հա­յե­րի բա­րո­յա­կան ա­ջակ­ցութ­յամբ։ Մի շարք հար­ցե­րի շուրջ՝ որ­պես խորհր­դա­տու, կա­մա­վոր մաս­նակ­ցութ­յամբ ընդգրկ­ված է ե­ղել «­Նո­րա­վանք» հիմ­նադ­րա­մի գի­տակր­թա­կան հա­յա­գի­տա­կան կենտ­րո­նի ղե­կա­վար, փոր­ձա­գետ Ա­րիս­տա­կես Սի­մա­վոր­յա­նը։

Հե­ղի­նա­կը ե­րախ­տա­գի­տութ­յուն է հայտ­նում իր դստե­րը՝ Ա­նու­շիկ Հաս­րաթ­յա­նին գրքի հրա­տա­րակ­մա­նը ֆի­նան­սա­կան ա­ջակ­ցութ­յուն ցու­ցա­բե­րե­լու հա­մար, ինչ­պես նաև բո­լոր նրանց, ով­քեր ինչ­–որ կերպ նպաս­տել են գրքի ստեղծ­մա­նը՝ սկսած գա­ղա­փա­րից և վեր­ջաց­րած ի­տա­լե­րե­նից թարգ­մա­նութ­յուն­նե­րով, բո­լոր հա­րա­զատ­նե­րին, ըն­կեր­նե­րին ու բո­լո­րո­վին ան­ծա­նոթ ջա­վախք­ցի­նե­րին, ո­րոնք, ի­մա­նա­լով, որ գիր­քը հայ նշա­նա­վոր տոհ­միկ ջա­վախք­ցու մա­սին է, նյու­թեր են տրա­մադ­րել։

 

 

ԱՌԱՋԱԲԱՆ

 

Հայ ժո­ղովր­դի կյան­քում, ինչ­պես հայտ­նի է, հոգ­ևոր­–ազ­գա­պահ­պան կենտ­րո­նա­կան դե­րա­կա­տա­րում ու­նի Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին, ո­րի կող­քին, ան­բա­րեն­պաստ և­ ող­բեր­գա­կան քա­ղա­քա­կան հան­գա­մանք­նե­րի բե­րու­մով ա­ռա­ջա­ցել են քրիս­տո­նեա­կան այլ դա­վա­նանք­նե­րի հետ­ևորդ­ներ: Այս ա­ռու­մով Գո­հար Ռշ­տու­նու «Հ­ռո­մի փրկվա­ծը. կար­դի­նալ Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յան» գիր­քը, ո­րը հե­ղի­նա­կի տքնա­ջան աշ­խա­տան­քի և ման­րակր­կիտ ու­սում­նա­սի­րութ­յան արդ­յունք է, ներ­կա­յաց­նում է Հայ Կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցու և Վա­տի­կա­նի ազ­դե­ցիկ քա­ղա­քա­կան դեմ­քե­րից մե­կի՝ ծնուն­դով Ջա­վախ­քից՝ Ղա­զա­րոս Ա­ղա­ջան­յա­նի կյանքն ու գոր­ծու­նեութ­յու­նը։ Ժա­մա­նա­կագ­րա­կան կար­գով գրքի հե­ղի­նա­կը հի­շա­տա­կում է նաև պատ­մա­կան ի­րա­դար­ձութ­յուն­ներ և դեպ­քեր, ո­րոնք առնչ­վում են ջա­վա­խա­հա­յութ­յա­նը, հատ­կա­պես հայ կա­թո­լիկ­նե­րի հոգ­ևոր­–ե­կե­ղե­ցա­կան և սո­ցիալ–տն­տե­սա­կան կյան­քին։

 Հայտ­նի ի­րո­ղութ­յուն է, որ Մ­խի­թար­յան միա­բա­նութ­յու­նում, Կ.­Պոլ­սում, Վա­տի­կա­նում, Զմ­մա­ռում, հե­տա­գա­յում` Հ­ռո­մի Լ­ևոն­յան վար­ժա­րա­նում և­ այլ երկր­նե­րի կրո­նա­կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րում հոգ­ևո­րա­կան­ներ պատ­րաս­տե­լու նպա­տա­կով Ջա­վախ­քի հայ կա­թո­ղի­կե գյու­ղե­րից ընտր­վում էին ըն­դու­նակ պա­տա­նի­ներ, ով­քեր հե­տա­գա­յում որ­պես ե­կե­ղե­ցա­կան­ներ ի­րենց անջն­ջե­լի հետքն են թո­ղել հա­յա­գի­տութ­յան, գրա­կա­նութ­յան, աստ­վա­ծա­բա­նութ­յան և­ այլ աս­պա­րեզ­նե­րում։

 Այս հա­մա­տեքս­տում ար­ժե հի­շա­տա­կել Հ­ռո­մում ու­սա­նած, հե­տա­գա­յում Մ­խի­թար­յան միա­բա­նութ­յան կող­մից հրա­տա­րակ­վող հա­յա­գի­տա­կան, բա­նա­սի­րա­կան նշա­նա­կութ­յան՝ «­Բազ­մա­վեպ» գրա­կան հան­դե­սի գլխա­վոր խմբա­գիր­ներ դար­ձած Վա­հան Հով­հան­նիս­յա­նին (ծնուն­դով Ա­խալց­խա­յի Նոր­շեն գյու­ղից) և Եղ­յա Փե­չիկ­յա­նին (ծնուն­դով Ա­խալ­քա­լա­քի Ա­լաս­տան գյու­ղից), ա­խալց­խա­ցի, Վիեն­նա­յի Մ­խի­թար­յան վան­քի սան, աստ­վա­ծա­բա­նութ­յան դոկ­տոր, Գեր­պայ­ծառ Հ. Սա­հակ Կոգ­յան ե­պիս­կո­պո­սին, ա­լաս­տան­ցի­ներ՝ Հ­ռո­մի Լ­ևոն­յան Քա­հա­նա­յա­պե­տա­կան Հայ­կա­կան վար­ժա­րա­նի սան, աստ­վա­ծա­բա­նութ­յան մա­գիստ­րոս, ստա­լին­յան հա­լա­ծանք­նե­րի զոհ դար­ձած վրդ. Ս­տե­փան Ե­րո­յա­նին և վեր­ջի­նիս հա­մագ­յու­ղա­ցի՝ Լի­բա­նա­նի Զմ­մառ գյու­ղի հա­մա­նուն վան­քի մե­ծա­վոր Տ. Հով­սեփ ծ. վրդ. Սա­րու­խան­յա­նին։ Շար­քը կա­րե­լի է թվար­կել ան­վերջ, և բո­լոր ա­նուն­նե­րը կլի­նեն հա­րա­զատ և սիր­ված։

 Ար­տերկ­րում կրթութ­յուն ստա­ցած և հե­տա­գա­յում ե­կե­ղե­ցա­կան բարձր դիր­քի հա­սած ան­ձե­րից էր նաև Ղա­զա­րոս Ա­ղա­ջան­յա­նը՝ Հ­ռո­մի կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու անկ­յու­նա­քա­րա­յին դեմ­քե­րից մե­կը, ում հա­ճախ կո­չել են «պապ կար­դի­նալ»։ Ծն­վել է 1985թ. Ա­խալց­խա­յում՝ սուխ­լի­սե­ցի Հա­րութ­յուն Ա­ղա­ջան­յա­նի և­ ա­լաս­տան­ցի Յանդ­յան Իս­կու­հու ըն­տա­նի­քում։ Կր­թութ­յուն էր ստա­ցել Հ­ռո­մում, ու­սա­նել էր փի­լի­սո­փա­յութ­յուն, աստ­վա­ծա­բա­նութ­յուն և­ ի­րա­վա­գի­տութ­յուն։ Քա­հա­նա ձեռ­նադր­վե­լուց հե­տո կար­ճատև ա­ռա­քե­լութ­յուն է ու­նե­ցել Թիֆ­լի­սում, այ­նու­հետ վե­րա­դար­ձել է Հ­ռոմ, ուր դա­սա­վան­դել է Ուր­բան­յան Հա­մալ­սա­րա­նում, զբա­ղեց­րել է Լ­ևոն­յան վար­ժա­րա­նի ռեկ­տո­րի պաշ­տո­նը։

 1937թ. Հ. Կ. Ե­պիս­կո­պո­սաց Սի­նո­դը նրան ընտ­րում է Տանն Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կէ Հա­յոց Կա­թո­ղի­կոս Պատ­րիարք՝ օծ­վել Գ­րի­գոր–­Պետ­րոս XV ա­նու­նով։ 1946–ին ստա­ցել է կար­դի­նալ բարձ­րա­գույն տիտ­ղո­սը։ 1955–ին գլխա­վո­րել է Վա­տի­կա­նի Հա­վա­տի տա­րած­ման միա­բա­նութ­յու­նը։ Լի­նե­լով տասն­յակ լե­զու­նե­րի փայ­լուն գի­տակ և­ ազ­դե­ցիկ հոգ­ևո­րա­կան՝ նրան հա­մա­րում էին մա­հա­ցած Հով­նան XXIII–րդ պա­պի ա­ռա­վել հա­վա­նա­կան փո­խա­րի­նող։ Թե ինչ­պես նա չընտր­վեց Հ­ռո­մի պապ, հան­գա­մա­նա­լից լու­սա­բա­նել է Գո­հար Ռշ­տու­նին՝ մա­տու­ցե­լով այն յու­րա­տե­սակ գե­ղար­վես­տա­կան ո­ճով։

 Մեզ մնում է ա­վե­լաց­նել, որ որ­պես հոգ­ևո­րա­կան կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը և՛ Ա­վե­տա­րա­նի քա­րո­զիչ էր, և՛ ե­կե­ղե­ցու պաշ­տոն­յա, և՛ ու­սու­ցիչ, և՛ շի­նա­րար։ Հոգ­ևո­րա­կա­նի և հայ­րե­նա­սեր հա­յի այս տա­րեր­քով օժտ­ված՝ նա իր մահ­կա­նա­ցուն է կնքում 1971թ. մա­յի­սի 16–ին՝ փա­կե­լով իր աչ­քե­րը հայ­րե­նի­քից հե­ռու, յուր ծննդա­վայ­րի՝ պատ­մա­կա­նո­րեն հա­յա­պատ­կան Ջա­վախ­քի կա­րո­տը սրտում։

 Պա­տա­հա­կան չէ, որ հաշ­վի առ­նե­լով նրա բազ­մամ­յա վաս­տակն ու բարձ­րա­գա­գաթ մե­ծութ­յու­նը Պո­ղոս VI–րդ պապն այս­պի­սի գնա­հա­տա­կան է տվել նրա մարդ­կա­յին տե­սա­կի մա­սին. «Ա­նոր ազ­նո­ւու­թիւ­նը, ա­նոր զար­գա­ցու­մը, գե­րա­զանց բազ­մա­լե­զո­ւա­բա­նի ձիր­քե­րը, ըն­դար­ձակ հմտու­թիւ­նը, ա­նոր մտքի եւ սրտի յատ­կու­թիւն­նե­րը, մա­նա­ւանդ ա­նոր հո­վո­ւա­կան ա­ռա­քի­նու­թիւն­նե­րը, զին­քը ը­րած էին՝ մե­զի հա­մար օ­րի­նա­կե­լի աշ­խա­տա­կից մը, որ չէր խնա­յէր ո՛չ իր ժա­մա­նա­կը եւ ո՛չ ալ իր յոգ­նու­թիւ­նը, լա­ւա­գույն կեր­պով ծա­ռա­յե­լու հա­մար Ե­կե­ղեց­ւոյ։ Պատ­մու­թիւ­նը պի­տի ը­սէ, թե ի՛նչ կը պար­տին ի­րեն Ք­րիս­տո­նեայ Հա­յաս­տա­նը, Կա­թո­ղի­կէ Ա­ռա­քե­լու­թիւն­նե­րը, Ս. Ա­թո­ռը եւ ամ­բողջ Ե­կե­ղե­ցին»։

 

Արեստակես Սիմավորյան

Արևելագետ, թուրքագետ

 

Առաջին ընթերցողի նախաբանը

 

 Խոր­հուրդ եմ տա­լիս կար­դալ տա­ղան­դա­վոր գրող Գո­հար Ռշ­տու­նու նոր գիր­քը։

Այս գիր­քը հայ ժո­ղովր­դի ճա­կա­տագ­րի մա­սին է, այն տա­րածք­նե­րի, ո­րոնք այժմ կոչ­վում են Ջա­վախք, Ջա­վա­խե­տի։ Նաև Ջա­վախ­քի հա­յե­րից մե­կի ճա­կա­տագ­րի մա­սին, որն իր կյան­քը նվի­րել է Հայ կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցուն ծա­ռա­յե­լուն, ով այս ո­լոր­տում Հ­ռո­մի կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու հիե­րար­խիա­յում հա­սել է ա­մե­նա­բարձր կոչ­մա­նը` հռո­մեա­կան կու­րիալ կար­դի­նալ կոչ­մա­նը։

 Հե­ղի­նա­կի նախ­նի­նե­րը գաղ­թա­կան­ներ են Ար­ևել­յան Հա­յաս­տա­նից (Իգ­դիր, Ա­լաշ­կերտ)։ Նա ման­րա­մասն նկա­րագ­րում է Ա­խալց­խա­յում և Ա­խալ­քա­լա­քում Էրզ­րու­մից վե­րաբ­նակ­ված հա­յե­րի գաղ­թի պատ­մութ­յու­նը և կար­դի­նալ Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նի կյան­քի ու­ղին։

 Ա­ղա­ջան­յա­նը դար­ձավ Հ­ռո­մի հեր­թա­կան Պապ ընտր­վե­լու թեկ­նա­ծու­նե­րից մե­կը և­ այս պաշ­տո­նում ու­ներ ընտր­վե­լու մեծ շան­սեր։ Սա­կայն, ինչ­պես գի­տենք, չընտր­վեց, այդ թվում՝ կար­դի­նա­լիբ՝ ազ­գութ­յամբ ոչ ի­տա­լա­ցի լի­նե­լու պատ­ճա­ռով։

 Նույն ման­րա­մաս­նութ­յամբ Գո­հար Ռշ­տու­նին նկա­րագ­րում է ԽՍՀՄ­–ում կո­մու­նիս­տա­կան ​​ղե­կա­վա­րութ­յան կող­մից ազ­գա­յին խնդիր­նե­րը լու­ծե­լու մռայլ պրակ­տի­կան, որն, ի վեր­ջո, հան­գեց­րեց ազ­գա­միջ­յան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի սրաց­մա­նը և միա­ժա­մա­նակ Վ­րաս­տա­նում հա­յե­րի վի­ճա­կի վատ­թա­րաց­մա­նը։ Գր­քում նա խո­սում է ԽՍՀՄ ռեպ­րե­սիվ մե­քե­նա­յի մա­սին, ո­րը ոչն­չաց­րեց երկ­րի հսկա­յա­կան թվով ա­կա­նա­վոր դեմ­քե­րի, այդ թվում՝ ե­կե­ղե­ցու սպա­սա­վոր­նե­րի և մ­շա­կույ­թի այլ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի։ Վառ փաս­տերն ի հայտ են բե­րում հռո­մեա­կան ե­կե­ղե­ցու կտրուկ բա­ցա­սա­կան (և փո­խա­դարձ) վե­րա­բեր­մուն­քը կո­մու­նիս­տա­կան ​​ռե­ժի­մի նկատ­մամբ և ԽՍՀՄ­–ին` հիմ­նա­կան գոր­ծոն­նե­րից մե­կը, ո­րը կան­խեց կար­դի­նալ Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նի՝ Հ­ռո­մի պապ ընտր­վե­լուն:

 Գիր­քը կա­ռուց­ված է բազ­մա­թիվ ի­րա­կան փաս­տե­րի վեր­լու­ծութ­յան վրա, բա­ցա­հայտ­ված է մշա­կույ­թի հա­մար կոր­ծա­նա­րար ռեպ­րե­սիվ գոր­ծե­լա­կեր­պը՝ կո­մու­նիս­տա­կան ղե­կա­վա­րութ­յան կող­մից։ Այս ա­ռու­մով դա նշա­նա­կա­լի ներդ­րում է Ռու­սաս­տա­նի և­ աշ­խար­հի ոչ վաղ անց­յա­լի պատ­մագ­րութ­յան մեջ և շա­հե­կա­նո­րեն տար­բեր­վում է բազ­մա­թիվ այլ նմա­նա­տիպ պատ­մա­կան շա­րադ­րութ­յուն­նե­րից՝ ներ­կա­յաց­նե­լով պե­տութ­յան նո­րա­գույն պատ­մութ­յու­նը այն­տեղ բնակ­վող մեծ թվով մարդ­կանց հա­մար, իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի չմտած­ված և ժո­ղովր­դի հա­մար վնա­սա­կար ո­րո­շում­նե­րի հետ­ևանք­նե­րը։

Գո­հար Ռշ­տու­նին սա ման­րա­մասն և հու­սա­լիո­րեն ար­տա­ցո­լել է հա­յութ­յան պատ­մութ­յա­նը նվիր­ված իր նա­խորդ աշ­խա­տութ­յուն­նե­րում, և­ այս­տեղ նա տպա­վո­րիչ կեր­պով ցու­ցադ­րել է իր տա­ղան­դի փայ­լուն կող­մե­րը՝ եր­ևույթ­նե­րը նկա­րագ­րե­լով ի­րեն բնո­րոշ պատ­մե­լաձ­ևով և հու­մո­րով։

 Գիր­քը հու­զիչ է և հե­տաքր­քիր։ Ինչ­պես նշված է վե­րում, դրա փաս­տա­կան ​​հիմ­քը և հե­ղի­նա­կի պատ­մա­կան վեր­լու­ծութ­յու­նը թույլ են տա­լիս պնդե­լու, որ գիր­քը կա­րող է ա­ռա­ջարկ­վել ըն­թեր­ցող­նե­րին ոչ միայն որ­պես կար­ևոր պատ­մա­կան փաս­տե­րի աղբ­յուր, այլ նաև ներ­կա­յաց­ման պայ­ծառ ձևով։ Շատ հե­տաքր­քիր է գրված. կոնկ­րետ պատ­մա­կան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի փայ­լուն ներ­կա­յա­ցումն ու զուտ մարդ­կա­յին հատ­կա­նիշ­նե­րի նկա­րագ­րումն այն­պի­սին են, որ երբ սկսում ես կար­դալ այն, անհ­նար է կանգ առ­նել:

 Այս պատ­մութ­յան կար­ևոր կող­մը նշա­նա­կա­լից պատ­մա­կան փաս­տե­րի ներ­կա­յա­ցումն է հռո­մեա­կան քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցու պրակ­տի­կա­յից և­ աշ­խար­հի շատ էթ­նիկ խմբե­րի ներգ­րավ­վա­ծութ­յու­նը կա­թո­լիկ հա­վատ­քի գրկում: Շատ դեպ­քե­րում դա ար­վում է հա­տուկ մե­թոդ­նե­րով. նրանց է­մի­սար­ներն ընտ­րում են մա­նուկ­նե­րին, դա­սա­վան­դում ի­րենց ու­սում­նա­կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րում, իսկ ա­մե­նա­տա­ղան­դա­վոր­նե­րին ու խոս­տում­նա­լից­նե­րին տա­նում են Հ­ռոմ, որ­տեղ ե­կե­ղե­ցա­կան կրթա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի հա­մա­կար­գում տա­լիս են նրանց ընդ­հա­նուր և կ­րո­նա­կան բարձր կրթութ­յուն՝ պատ­րաս­տե­լով նոր է­մի­սար­ներ և ս­պա­սա­վոր­նե­րի նոր սե­րունդ­ներ, ո­րոնք ի­րա­կա­նաց­նում են նոր մարդ­կա­յին և տա­րած­քա­յին զանգ­ված­ներ Հ­ռո­մի կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցի մուտք գոր­ծե­լու գոր­ծըն­թա­ցը:

Կար­դի­նալ Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նը ե­ղել է հենց այն ե­րե­խա­նե­րից, ով­քեր ան­ցել են կադ­րե­րի պատ­րաստ­ման այս «տեխ­նո­լո­գիան»։ Իր տա­ղան­դի և հոգ­ևոր ու­ժի շնոր­հիվ նա այն­քան հե­ռուն գնաց՝ ստա­նա­լով հա­ջող և հիմ­նա­րար ու­սու­ցում, որ դար­ձավ պա­պա­կա­նութ­յան հիմ­նա­կան հա­վակ­նորդ­նե­րից մե­կը։ Ե­թե ​​նա ընտր­վեր Հ­ռո­մի պապ, գու­ցե հա­յութ­յան ա­պա­գան դառ­նար նշա­նա­կա­լից տար­բեր (գու­ցե նաև ողջ քրիս­տո­նեա­կան աշ­խար­հի ա­պա­գան)։

 Գիր­քը շատ տե­ղե­կատ­վա­կան է, հայ ժո­ղովր­դի պատ­մութ­յան էա­կան հար­ցեր է շո­շա­փում։ Կրկ­նում եմ՝ շատ գրա­վիչ և հե­տաքր­քիր է։

 

 Սամվել Գրիգորյան

Ռուսաստանի, Հայաստանի, Չինաստանի

գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս,

Լոմոնոսովի անվան Մոսկվայի

պետական համալսարանի

վաստակավոր պրոֆեսոր

 

 Գլուխ առաջին

 

 Ո՞վ ենք մենք։ Խաչը մեզ հետ, մենք միայն հավատ գիտենք։ Օրը՝ հոգսով համակված, փոքրիկներով, վազք ու լաց... Չեն հասկանում, թե ինչու (կարծես ուսման պատրվակ) Վրաստանի գյուղերից ուղարկում են կրթվելու հարևան մայրաքաղաք...

 

 Լեռ­նա­յին թա­փան­ցիկ օ­դը կա­խար­դո­րեն այն­պես մո­տեց­րեց լեռ­նաշղ­թա­նե­րի կա­տար­յալ գծե­րը, որ քեզ կթվա, թե լեռ­ներն ա­հա այս­տեղ են, ոչ հե­ռու, և մեկ ժա­մից կհաս­նես գլուխ պտտեց­նող զմրուխ­տե լան­ջե­րին։ Թեթ­ևա­կի սպի­տա­կեց­ված գա­գաթ­նե­րը վեր­ջա­պես պատ­րաստ­վե­ցին լիա­կա­տար հա­լոց­քին, ա­ռու­նե­րը շուտ­վա­նից ա­րա­գո­րեն հո­սում էին գե­ղա­տե­սիլ ձո­րե­րով: Գե­տի վրա ո­րոտն էր պտտվում, շոգ ա­մառ­վա շե­մին մա­յիս­յան անձրև­նե­րը ա­ռա­տո­րեն ջրում էին կար­տո­ֆի­լի քար­քա­րոտ լեռ­նա­մար­գե­րը։

 Ծե­րու­նի Ս­տե­փա­նը հեն­վել էր պա­րիս­պին ու լսում էր ո­րո­տի դղիր­դը՝ փոր­ձե­լով անձր­ևի աղ­մու­կից գու­շա­կել, թե դեռ որ­քան է այն թափ­վե­լու գյու­ղի վրա։ Ե­թե ​​բերքն այս տա­րի հա­ջող լի­նի, հա­վա­նա­բար, նա կկա­րո­ղա­նա վճա­րել Ծուռ Ար­մե­նա­կին դեռ անց­յալ տար­վա­նից մնա­ցած պարտ­քը։

 Հար­սա­նի­քը հար­սա­նի­քով, բայց նույ­նիսկ խնա­մի­նե­րը պետք է ի­րենց պարտ­քե­րը փա­կեն:

 Ե­րե­խա­նե­րը հա­վաք­վել էին գյու­ղից ոչ հե­ռու մի քա­րե տնա­կի շուրջ և­ ի­րար հետ ոս­կոր­նե­րով խաղ էին ա­նում՝ դրանք գցե­լով խո­տե­րի մեջ, հաշ­վում գա­ռան կո­կիկ հղկված հո­դե­րը, իսկ մի քիչ ա­վե­լի մեծ տղա­նե­րը սար­սա­փե­լի պատ­մութ­յուն­ներ էին պատ­մում միմ­յանց:

Հան­կարծ գբո Գ­ևոր­գի որ­դի Գա­լուս­տը վա­խից բղա­վեց...

 Գ­բո Գ­ևոր­գը գյու­ղից քիչ հե­ռու դարբ­նի գործ էր ա­նում, իր դարբ­նո­ցը մի քա­նի գյուղ էր ա­պա­հո­վում, ո­րոն­ցից ա­մե­նա­մե­ծը Ա­լաս­տանն էր, իսկ այն­տե­ղի տղա­նե­րը վախ­կոտ­նե­րից չեն: Բ­նա­կիչ­ներն ի­րենց Ա­լաս­տա­նը քա­ղաք են հա­մա­րում, իսկ գբոն... ինչ ա­սեմ, սա քեզ խաս ֆրանկ չէ:

 Եվ այժմ Գա­լոն, ան­միտ հա­յաց­քը հա­ռած Աստ­ված գի­տի, թե ին­չին, ոտ­քը դրեց ջրի տակ թաքն­ված սու­զա­ծա­ռի եզ­րին, որն ան­մի­ջա­պես շփո­թեց սո­ղու­նի հետ և վա­խե­նա­լի պատ­մութ­յուն­ներ լսե­լուց հե­տո սար­սա­փով լցված բղա­վեց: Ն­րա եղ­բայ­րը (իսկ նրանք ամ­բողջ ժա­մա­նակ միա­սին էին, ո­րով­հետև ա­լաս­տան­ցի­նե­րը հայտ­նի էին ի­րենց բնա­վո­րութ­յամբ և ծանր բռունցք­նե­րով) ցատ­կեց վտիտ Սի­մո­նի վրա և սկ­սեց նրան դնգստել՝ մտա­ծե­լով, որ Սի­մո­նը հար­վա­ծել է Գա­լուս­տին։ Ա­լաս­տան­ցի­ներն էլ հար­ձակ­վե­ցին Գ­ևոր­գի որ­դի­նե­րի վրա։ Մի քա­նի րո­պե հնչում էին թուր­քա­կան հայ­հո­յանք­ներ՝ խառն­ված հայ­կա­կա­նի հետ։

 Հան­կարծ Գա­լոն բարձ­րաց­րեց խճո­ղա­կը և հաղ­թա­կան բղա­վեց.

 –Ա­հա՛, նա­յե՛ք՝ ոչ մի օձ էլ չի, տե­սե՛ք, թե ինչ է…

 Տ­ղա­նե­րը զար­մա­ցած լուռ նա­յում էին նրան և­ ո­չինչ չէին հաս­կա­նում։

 Փոք­րիկ Նա­պո­լը, որն իր մոր հետ վեր­ջերս էր ե­կել Ա­լաս­տան, ա­սաց.

 –­Տե­սե՛ք, խաչ է...

 Եվ իս­կա­պես, հաստ ծայ­րով խճո­ղա­կը իս­կա­կան խաչ էր, և բո­լոր ե­րե­խա­նե­րը ապ­շած նա­յում էին տե­ղի բնութ­յան զար­մա­նա­լի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յա­նը: Նա­պո­լը, շատ գոհ իր հնա­րամ­տութ­յու­նից և բո­լո­րի ու­շադ­րութ­յու­նից՝ մո­տե­ցավ Գա­լուս­տին և հարց­րեց.

 –­Գա­լո, որ­տե՞ղ է ձեր ե­կե­ղե­ցին: Որ­տե՞ղ եք գնում ձեր պադ­րեին տես­նե­լու:

 –­Մեր պադ­րենն ինքն է գա­լիս մեզ մոտ։ Հայրս ինձ ե­կե­ղե­ցի է տա­նում միայն տոն օ­րե­րին։

 Թե­ման փոխ­վեց։ Ա­լաս­տան­ցի­նե­րը բո­լոր ի­րա­վունք­ներն ու­նեին պար­ծե­նա­լու. նրանց ե­կե­ղե­ցին մեծ է, և պադ­րեն իս­կա­կան է, նա խո­սում է մեր լեզ­վով, եր­բեմն նույ­նիսկ պարզ է խո­սում։ Իսկ հա­յե­րը՝ Տուրց­խի գբո ֆրանկ­նե­րը, տո­նե­րին սպա­սում էին ի­րենց հո­րը կամ հան­դի­պում էին միան­գա­մից մի քա­նի կնուն­քի ժա­մա­նակ։ Տ­ղա­նե­րից ա­վա­գը՝ Սե­թոն, մտա­խոհ հարց­րեց.

 –Ա՛յ դուք խո­սում եք մեր լեզ­վով, իսկ ձե­րոնք՝ թուր­քե­րեն։ Իսկ ին­չու՞ է այդ դեպ­քում պադ­րեն այ­ցե­լում ձեզ: Դուք թուրք չե՞ք։

 Գա­լուստն ու Գ­ևոր­գը տա­րա­կու­սած նա­յե­ցին միմ­յանց։ Թուր­քե­րեն խո­սում է ամ­բողջ նրանց գյու­ղը, մա­մի­կը այլ լե­զու չի էլ հաս­կա­նում։ Բայց մի՞­թե նրանք թուր­քեր են։

 –­Տե՛ս, խաչ ու­նեմ, ոնց թե թուրք եմ։

 –Այդ դեպ­քում ին­չո՞ւ ձեր աղջ­կան չտվե­ցին չե­չոտ Կա­րա­պե­տին, – լ­րիվ ան­տե­ղի բղա­վեց մերժ­ված Կա­րա­պե­տի վի­րա­վոր­ված եղ­բո­րոր­դին։

 Տուրց­խից ե­րե­խա­նե­րը մե­ղա­վոր լռում էին։ Ն­րանք ան­տեղ­յակ էին, որ ոչ ոք աղ­ջիկ չէր տա չե­չոտ Կա­րա­պե­տին, հենց ի­րենք՝ ա­լաս­տան­ցի­ներն էլ չէին տա։ Չէ՞ որ նա, չնա­յած մա­կան­վա­նը, ոչ միայն չե­չոտ էր, այլև ան­հա­վա­տա­լի մեծ քթի տեր: Ա­սում էին՝ մա­նուկ հա­սա­կում ծա­ռից ըն­կել է հենց քթի վրա, որն ու­ռել ու այդ­պես էլ մնա­ցել է։ Եվ նա ոտ­քը դեռ մի քիչ էլ քարշ էր տա­լիս... Բայց եր­կու գյուղ՝ եր­կու ամ­րոց, ինչ­պես եր­կու վի­ճող թա­գա­վո­րութ­յուն­ներ։ Եվ այդ­քան ա­րա­տի տեր՝ Տուրց­խում հա­կա­ռակ գյու­ղից հարս­նա­ցու է գնա­ցել ու­զե­լու, և պարզ է՝ ան­հա­ջող։

 Սկ­սեց մթնել։ Ա­լաս­տան­ցի­նե­րը տան ճամ­փեն բռնե­ցին, նրանք ստիպ­ված էին ա­վե­լի եր­կար վա­զել։ Եղ­բայր­ներն ի­րենց հետ քարշ տվե­ցին խա­չաձ­ևը, որ­պես­զի ցույց տան մե­ծե­րին։ Հենց այդ խա­չով նրանք զար­դա­րե­ցին ցածր մի «ոչ ո­քի» տուն՝ ա­րո­տա­վայ­րում կո­րած, և գ­յու­ղա­ցի­նե­րը շտա­պե­ցին այն­տեղ մո­մեր վա­ռել, հե­տո գառ մոր­թել։ Աս­տի­ճա­նա­բար տու­նը դար­ձավ գրա­վիչ վայր, և մո­տա­կայ­քում նույ­նիսկ սառ­նո­րակ աղբ­յուր հայտ­նա­բեր­վեց։ Այս­պի­սով՝ այս վայ­րը կոչ­վեց Խա­չի տուն, սկսե­ցին հա­մա­պա­տաս­խան ձևով վե­րա­բեր­վել, քա­նի որ Խա­չի տուն է, հետ­ևա­բար սուրբ վայր է։

 Նա­պո­լը գնաց գբո Գ­ևոր­գի մոտ՝ դարբ­նութ­յուն սո­վո­րե­լու և դար­ձավ դար­բին շրջա­կա բո­լոր գյու­ղե­րի հա­մար։ Իսկ նրա ա­վագ որ­դի Հա­կո­բը մնա­ցել էր ա­ռանց ար­հես­տի, քա­նի որ ոչ մի ար­հեստ չէր ցան­կա­ցել սո­վո­րել։

 –Ու­զում եմ սո­վո­րել, – մի օր վճռա­կան հայ­տա­րա­րեց նա, ին­չը նշա­նա­կում էր՝ միայն հա­մալ­սա­րան։

 Իսկ սո­վո­րե­լու հա­մար գնում էին քա­ղաք, ո­րը բա­վա­կա­նին հե­ռու էր: Այն­տեղ միայն հա­յեր էին ապ­րում ու կա­ռա­վա­րում, և­ այս­տե­ղից շա­տերն էին ու­զում ապ­րել այն քա­ղա­քում. պատ­ճառ­ներ կա­յին... Տա­րա­ծաշր­ջա­նը սահ­մա­նա­մերձ գո­տի էր, և բո­լոր բնա­կիչ­նե­րը, ո­րոնք ուս­ման կամ աշ­խա­տան­քի հա­մար մեկ­նում էին Ջա­վախ­քից, ե­թե գրանց­ված էին սահ­մա­նա­մերձ գո­տուց դուրս, ինք­նըս­տինք­յան զրկվում էին հայ­րա­կան տուն ա­զա­տո­րեն վե­րա­դառ­նա­լու ի­րա­վուն­քից։ Շա­տե­րը հետ չէին վե­րա­դառ­նում, մնում էին Հա­յաս­տա­նում։

 Իսկ կող­քի գյու­ղե­րում, օ­րի­նակ, Վա­լեում, իշ­խա­նութ­յուն­ներն ա­մեն ինչ ա­նում էին, որ հա­յը դառ­նա ուղ­ղա­փառ վրա­ցի ու հա­ճա­խի ի­րենց ե­կե­ղե­ցին։ Իսկ ե­թե չէիր ու­զում խա­չը փո­խել ու­րի­շի խա­չով, ա­ռա­ջար­կում էին միայն ազ­գա­նու­նը մի փոքր եր­կա­րաց­նել՝ ձևա­փո­խել ի­րենց ձևով։ Օ­րի­նակ Ու­դա­յում մեծ խմբով գնա­ցին ստո­րագ­րե­լու. Թու­ման­յա­նը դար­ձավ Թու­մա­նիշ­վի­լի, Ի­վան­յա­նը՝ Ի­վա­նիշ­վի­լի, որ վրա­ցուն նման­վի, իբր շատ բան հեշ­տաց­նում էր։ Անձ­նագ­րում «վրա­ցի» գրե­լը մի քիչ ա­վե­լի հե­ղի­նա­կա­վոր էր թվում, գու­ցե պաշ­տոն տան... Բայց մի՞­թե միայն Ու­դա­յում:

Ա­սել, թե հար­ևա­նութ­յամբ ապ­րող վրա­ցի­ներն ա­վե­լի լավ են ապ­րել, սուտ կլի­նի։ Բայց ո­րոշ ար­տո­նութ­յուն­ներ ու­նեին։

 Տա­րեց­նե­րը, ո­րոնց սրտով չէր այդ խա­չա­փո­խութ­յու­նը, շշու­կով ի­րար հարց­նում էին, թե մի՞­թե թուր­քերն ի­րեն­ցից նույ­նը չէին պա­հան­ջում։

 Հե­տո սո­վո­րե­լու նպա­տա­կով մեկ­նած­նե­րը այն­տեղ էլ մնում էին, գա­լիս էին այ­ցե­լում հայ­րե­նի սա­րերն ու հա­րա­զատ­նե­րին, ո­րոնք բո­լորն ու­րախ էին։

 Ամ­բողջ ա­մառ տա­տիկ­նե­րը հա­մեղ կե­րա­կուր­ներ, կար­կան­դակ­ներ, լեռ­նա­յին բու­րա­վետ խո­տա­բույ­սե­րով թեյ էին պատ­րաս­տում:

 –­Մա­միկ, ին­չո՞ւ են Տուրխ­ցի ապ­րող­նե­րին «գբո» ան­վա­նում։

 –Ո­րով­հետև մենք խաս ֆրանկ ենք, –­ անտ­րա­մա­բա­նա­կան, բայց հա­մո­զիչ պա­տաս­խա­նում էին մա­միկ­նե­րը և­ ա­վե­լաց­նում.

 –­Թուր­քե­րը բո­լո­րին ա­ռա­ջար­կե­ցին՝ կա՛մ հա­վա­տը փո­խեն, կա՛մ լե­զուն։ Ն­րանք լե­զուն փո­խե­ցին։ Մենք էջ­միա­ծեն­ցի­նե­րի նման չենք։ Ն­րանց բար­քե­րը ու­րիշ են. աղ­ջիկ­նե­րը հար­սա­նի­քից ա­ռաջ կա­րող են մի քա­նի ու­զող փո­խել, –­ այս­տեղ մա­միկ­նե­րը շուր­թե­րը սեղ­մում էին. նրանց ի՞ն­չը սի­րես:
 Ե­թե ​​անց­նես նրանց ե­կե­ղե­ցու մո­տով, ու մի փուշ ո­տիդ կպչի, չհա­մար­ձակ­վես կռա­նալ, կմտա­ծեն, որ դու խո­նարհ­վում ես ի­րենց ե­կե­ղե­ցու ա­ռաջ...

 Այս­տեղ էլ կա­յին էջ­միած­նե­ցիք, շրջա­կա գյու­ղե­րում քիչ չէին, բայց այն­տեղ՝ Եր­ևա­նում, կար­ծես թե բո­լո­րը էջ­միած­նե­ցի էին։ Վ­րա­ցի­ներն ուղ­ղա­փառ են, դե, սա հաս­կա­նա­լի է. իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը ու­ժով փոր­ձել են ի­րենց հա­վա­տին բե­րել։ Էջ­միած­նե­ցի­ներն ա­վե­լի հան­գիստ էին, թեև վրա­ցի­նե­րը նրանց էլ էին հա­մո­զում, պաշ­տոն­ներ ա­ռա­ջար­կում, չհա­մա­ձայ­նող­նե­րը գնում էին Հա­յաս­տան։ Եվ ար­դեն ամ­բողջ գյու­ղով այլևս չէին հի­շում, որ ի­րենք հայ են...

 

 

Գլուխ երկրորդ

 

 Խաղազինվոր ենք ընդմիշտ օտարների խաղերում, խայտառակ խաչ ենք կրում...

Փրկություն ենք որոնում, մի իշխանից մյուսն ընտրում և դարավոր ճանկերից ոչ մի կերպ չենք ազատվում...

 

 Կարապետ Բագրատունի

 

 Փոք­րիկ ցածր տնա­կը, ո­րը կար­ծես ձուլ­վել էր հո­ղի հետ, ցնցվում էր հա­մա­զար­կա­յին հար­ված­նե­րից։ Գ­լու­խը սեղ­մած ձեռ­քե­րի մեջ` ըն­տա­նի­քի հայ­րը նստած էր անկ­յու­նում և շր­թունք­ներն էր շար­ժում. թվում էր՝ ան­վերջ ա­ղոթք է ա­սում։ Մ­նա­ցա­ծը պառ­կել էին հա­տա­կին, ծածկ­վել բա­րակ վեր­մակ­նե­րով։ Բայց աղ­մու­կը կար­ծես թե մա­րում էր։ Ծռ­ված դռան հետ­ևից հայտն­վեց տե­ղա­ցի աղ­յու­սա­գործ Թոր­գո­մի գան­գուր գլու­խը։

• Գ­ևո՛րգ, բո­լորդ գնա­ցեք ե­կե­ղե­ցի, սուրբ հայ­րը կան­չեց հա­վաք­վե­լու, սպա­սում է։

Ծե­րու­նի­նե­րը դուրս ե­կան ի­րենց տնե­րից, վա­խե­ցած կա­նայք շո­րո­րա­լով իս­կույն բռնե­ցին ե­կե­ղե­ցու ճամ­փան։ Մե­ծա­վո­րը կան­չում է։

 Թուր­քե­րը տղա­մարդ­կանց քշել էին խրա­մատ­ներ փո­րե­լու, որ­պես­զի ու­ժե­ղաց­նեն բեր­դը, ո­րի անկ­ման հա­մար քրիս­տոն­յա­ներն այդ­քան ա­ղո­թում էին։ Խ­րա­մա­տի գոր­ծով թուր­քե­րը միշտ քրիս­տոն­յա­նե­րին էին քշում։ Բայց ռուս­նե­րը ա­ռաջ էին գա­լիս, և գ­յու­ղե­րով փրկա­րար լուր թևան­ցեց՝ Կար­սը գրա­վե­ցի՜ն։

 –­Դեռ ինչ­քա՞ն պի­տի տանջ­վենք, տե՛ր Կա­րա­պետ, – գ­րե­թե ան­ձայն հարց­նում էին գյու­ղա­ցի­նե­րը։

 –Այս երկ­րում, ո­րը նրանք պղծե­ցին, տա­ռա­պան­քը չի դա­դա­րի, լսու՞մ եք։ Բո­լոր նրանք, ով­քեր ցան­կա­նում են և­ ի­րենց մեջ ուժ են գտնում Ռու­սաս­տա­նում տուն և հող ու­նե­նալ, թող գրանց­վեն հի­մա. ռուս զին­վո­րա­կան­նե­րը ցու­ցակ­ներ են կազ­մում օգ­նութ­յան հա­մար։

 –­Տուն ու հո՞ղ, – զար­մա­ցած ու հույ­սով ձայ­նակ­ցե­ցին շուր­ջը։

 –­Հան­գի՛ստ, լռե՛ք, այն­տեղ վեր­ջում չի լսվում։ Հար­գե­լի­նե՛րս, ռուս ցա­րը խոս­տա­ցել է հող տալ, թույլ է տա­լիս այն­տեղ տուն կա­ռու­ցել, ոչ ոք էլ մեզ չի մոր­թի, կո­ղոպ­տի, սպա­նի ու սկզբում՝ մի քա­նի տա­րի, ոչ մի հարկ չի ու­զի:

 Ու­րիշ ոչ մի թա­գա­վոր ո՛չ կան­չեց, ո՛չ խոս­տա­ցավ...

 Հ­յուծ­ված, խիստ ու մռայլ դեմ­քե­րով մար­դիկ հույ­սով ու հա­վա­տով նա­յում էին ի­րենց միակ ա­ռաջ­նորդ ար­քիե­պիս­կո­պոս Կա­րա­պետ Բագ­րա­տու­նուն։ Նա շա­րու­նա­կեց՝ ա­սե­լով.

 –Մ­յուս բո­լոր գյու­ղե­րում էլ տա­րա­ծեք՝ խոս­տա­ցել են նույ­նիսկ մեզ ձիեր ու սայ­լեր տալ մինչև Ա­խալց­խա։ Հ­նուց այն­տեղ շատ հա­յեր են ապ­րում ի­րենց հա­մար, ու ոչ մե­կին ոչ ոք ձեռք չի տա­լիս։ Ե՛վ հա­յե­րը, և՛ վրա­ցի­նե­րը ռու­սա­կան ցա­րի պաշտ­պա­նութ­յան տակ են։ Լ­սե՞լ եք, թե ռուս գե­նե­րալ­նե­րը քա­նի հայ ըն­տա­նիք են վե­րաբ­նա­կեց­րել։ Բո­լո­րը տե­ղա­վոր­վել են, և թա­գա­վո­րը սկզբնա­կան շրջա­նում նույ­նիսկ փող է տա­լիս։ Շու­տով ա­ռա­ջին բեր­քը կհա­վա­քեն։ Ա­մեն ինչ տա­լիս են։ ​​­Միայն թե հո­ղը Աստ­ծու կամ­քով պտղա­բեր լի­նի, ա­մեն ինչ կա­ճեց­նենք նրանց լայ­նար­ձակ տա­րածք­նե­րում:

 Սր­բա­զա­նը նկա­տի ու­ներ գաղ­թա­կան­նե­րի այն քա­րա­վա­նը, որ վե­րահսկ­վում էր գե­նե­րալ Լա­զար­ևի կող­մից՝ չնա­յած «պարս­կա­կան կա­ռա­վա­րութ­յան կող­մից Ղա­րա­բաղ տե­ղա­փոխ­վել ցան­կա­ցող հա­յե­րի նկատ­մամբ ոտնձ­գութ­յուն­նե­րին» (­Պարս­կաս­տա­նում Ռու­սաս­տա­նի դես­պան Ա.Ս. Գ­րի­բո­յե­դո­վի գրութ­յու­նից կոմս Ի.Ֆ. Պասկ­ևի­չին):

Թուրք­մեն­չա­յի պայ­մա­նագ­րից հե­տո այն բո­լոր հո­ղե­րից, ո­րոնք մնա­ցին Պարս­կաս­տա­նին, դե­պի Ար­ևել­յան Հա­յաս­տան, այ­սինքն՝ Ռու­սաս­տան, եր­կար ճա­նա­պարհ ըն­կան հյուծ­ված ու հի­վանդ հա­յե­րով լի սայ­լե­րը՝ Թավ­րի­զի, Մա­րա­ղա­յի, Սալ­մաս­տի, Խո­յի, Ուր­միա­յի և Մա­կո­ւի հա­յե­րի մոտ 40.000 ըն­տա­նիք­նե­րը։ Վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րի մեծ մա­սը բնա­կութ­յուն հաս­տա­տեց Է­րի­վա­նի, Ղա­րա­բաղ­յան և Նա­խիջ­ևա­նի խա­նութ­յուն­նե­րի տա­րածք­նե­րում։ Այս հա­յե­րի վե­րաբ­նա­կեց­ման գոր­ծում գլխա­վոր հրա­մա­նա­տար էր նշա­նակ­վել գնդա­պետ Լա­զար Լա­զար­ևը։

Հ­ռո­մեա­կան Աստ­ծուն և ռուս ցա­րին հա­վա­տա­ցող ե­պիս­կո­պո­սի մտքով ան­գամ չէր անց­նում, թե խոս­տա­ցա­ծի դի­մաց ինչ քար­քա­րոտ տա­րածք­ներ են նրանց ա­ռա­ջար­կե­լու, որ­պես­զի յու­րաց­նեն ու շե­նաց­նեն։ Բայց նրա հոտն ար­դեն հոգ­նել էր սպան­ված եղ­բայր­նե­րի, ա­մու­սին­նե­րի ու ե­րե­խա­նե­րի դիե­րի վրա լաց կա­պե­լուց, հրկիզ­ված տնե­րից մի այլ տուն վա­զե­լով։ Միակ հույ­սը ռու­սա­կան ցարն ու նրա քա­ջա­րի գե­նե­րալ­ներն էին։ Ի­րենց բա­ժին հա­սավ գե­նե­րալ Պասկ­ևի­չը։ Կար­սի ան­կու­մից մի քա­նի օր անց հանձն­վեց Էրզ­րու­մը` հի­նա­վուրց հայ Կա­րի­նը:

Հե­տո Պասկ­ևի­չը վերց­րեց Ա­խալ­քա­լա­քը, ո­րից հե­տո նետ­վեց Ա­խալց­խա­յի ա­նա­ռիկ բեր­դը, որ կանգ­նած էր բարձր լեռ­նե­րում։

 Կա­տա­ղի դի­մադ­րութ­յուն ցույց տա­լով և զ­գա­լի վնաս ու կո­րուստ­ներ պատ­ճա­ռե­լով՝ բեր­դը պաշտ­պա­նում էր մի բազ­մա­հա­զար կա­յա­զոր, կազմ­ված լա­զե­րից, ա­ջար­նե­րից, չեր­քեզ­նե­րից։ Իսկ ռուս­ներն ըն­դա­մե­նը մի բուռ քա­ջեր էին։ Բերդ հաս­նե­լու հա­մար Պասկ­ևի­չը հրա­մա­յեց հրդե­հել տնե­րը։ Բո­ցը պա­րում էր տա­նիք­նե­րի վրա­յով և­ ակն­թար­թո­րեն տնից տուն տա­րած­վեց դե­պի կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցի, ուր սուրբ հո­վան­նե­րի տակ թաքն­վե­լու հույ­սով փա­խել էին հա­յերն ու մյուս քրիս­տոն­յա­նե­րը՝ հույ­ներ, վրա­ցի­ներ: Հե­տաքր­քիր է՝ պա­տե­րի վրա՞ էր հույս­նե­րը, թե՞ Աստ­ծու։

Չ­նա­յած սաս­տիկ դի­մադ­րութ­յա­նը՝ կրա­կոտ պա­շա­րու­մը ստի­պեց թուր­քե­րին հանձ­նել բեր­դը։ Ռուս­նե­րի հետ հու­սա­հատ կռվում էին տե­ղի քրիս­տոն­յա­նե­րը՝ հա­յերն ու վրա­ցի­նե­րը։ Բարձր գնա­հա­տե­լով հա­վա­տա­կից­նե­րի օգ­նութ­յու­նը՝ Պասկ­ևի­չը կա­յա­զո­րի պետ նշա­նա­կեց գե­նե­րալ–­մա­յոր իշ­խան Բեյ­բու­թո­վին։

Իսկ հե­տո Ադ­րիա­նո­պո­լիս–Է­դիր­նեում՝ Օս­ման­յան կայս­րութ­յան երկ­րորդ մայ­րա­քա­ղա­քում, սուլ­թան Մահ­մուդ II–ի Մեծ վե­զի­րը ստո­րագ­րեց Ադ­րիա­նա­պոլ­սի հայտ­նի պայ­մա­նա­գի­րը, ըստ ո­րի՝ Կար­սը, Էրզ­րու­մը, Բա­յա­զե­տը, Մու­շը, Ար­դա­հա­նը, Ա­լաշ­կեր­տը ռուս­նե­րը հետ հանձ­նե­ցին։ Եվ այդ­պի­սի ար­յու­նով վերց­րա­ծը հետ զի­ջե­ցին թուր­քե­րին... Հե­տո բո­լոր հա­յե­րին այն­տե­ղից կվտա­րեն, բայց ռուս «բա­րի» ցա­րը Ռու­սաս­տա­նին մի ամ­բողջ ծով կա­վե­լաց­նի թուր­քա­կան Փո­թիով մինչև Ա­նա­պա։ Ինչ­պես է դա ստաց­վում (և­ այդ­քան լավ) թուր­քե­րի մոտ, անհ­նա­րին է հաս­կա­նալ՝ պարտ­վել պա­տե­րազ­մում, բայց և­ այն­պես ու­զա­ծը ստա­նալ:

 Հայտ­նի չէ, թե ինչ­պես է ըն­կել թուր­քե­րի ձեռ­քը հայ կա­թո­լիկ­նե­րի ա­ռաջ­նոր­դի «­Կար­նո­յի հա­յե­րին» կոն­դա­կը՝ ուղղ­ված ար­քե­պիս­կո­պո­սին, որ­տեղ կա­թո­ղի­կո­սը կոչ է ա­րել իր բո­լոր ծխա­կան­նե­րին ոտ­քի կանգ­նել՝ կռվե­լու ռուս­նե­րի կող­մից և­ ա­ջակ­ցե­լու նրանց։ Բա­յա­զե­տում և Կար­սում ռուս զին­վոր­նե­րի շար­քե­րում կռվել են ա­վե­լի քան եր­կու հա­զար հա­յեր։ Էրզ­րու­մում, Բայ­բուր­դում և Գ­յու­մուշ­խա­նում, որ­տեղ էլ որ հայտն­վեին ռու­սա­կան դրոշ­նե­րը, հա­յերն ու հույ­նե­րը խզում էին ի­րենց դա­րա­վոր հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը թուր­քե­րի հետ։

 Էրզ­րու­մի հա­յե­րին դա­ժան հաշ­վե­հար­դար էր սպաս­վում՝ որ­պես պա­տաս­խան ռուս­նե­րին օգ­նե­լու հա­մար: Ար­յու­նար­բու թուր­քե­րը պատ­րաստ էին ոչն­չաց­նել բո­լոր հա­յե­րին, բո­լո­րին, ով կհան­դի­պեր...

 Կա­րա­պետ Բագ­րա­տու­նին հրաշ­քով կա­րո­ղա­ցավ կա­շա­ռել թուրք տոլ­մա­չին (որն, ինչ­պես և բո­լոր թուր­քե­րը, ա­գահ և կա­շա­ռա­կեր էր), ու վեր­ջինս այն­պես թարգ­մա­նեց, որ կան­խեց օս­ման­յան կա­ռա­վա­րիչ­նե­րի և փա­շա­նե­րի զայ­րույ­թը, այ­լա­պես հա­յե­րին կսպա­սեր Սուրբ Բար­դու­ղի­մեո­սի գի­շե­րը։ Ճիշտ է, մա­հա­պա­տի­ժը փո­խա­րին­վեց Էրզ­րու­մի շուր­ջը հսկա խրա­մատ փո­րե­լով, գի­շեր–­ցե­րեկ փո­րե­լով, Կա­րա­պետն էլ իր հո­տի հետ միա­սին։ Ծ­խա­կան­նե­րը, նրան հա­րա­զատ հա­մա­րե­լով, ան­վա­նում էին Մե­ծա­վոր։

 Բայց թուր­քե­րը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, բռնե­ցին կա­թո­լիկ քա­հա­նա­նե­րին, կտրե­ցին նրանց մո­րուք­նե­րը և­ ա­պա ու­ղար­կե­ցին Ա­նա­տո­լիա։ Ա­վե­լին, լու­րեր տա­րա­ծե­ցին, թե այս աք­սո­րի հա­մար պար­տա­կան ​​են տեր Կա­րա­պե­տի դա­վա­ճա­նութ­յա­նը։ Ա՜խ, ինչ­քան են թուր­քե­րը սի­րում (և կա­րո­ղա­նում) սուտ լու­րեր տա­րա­ծել. նրանց հաց մի՛ տուր, սուտ ա­սել տուր։ Ին­քը՝ ե­պիս­կո­պո­սը, ե­րեք օր անց­կաց­րեց Մա­նիողլ­յան­նե­րի նեղ, խո­նավ նկու­ղում, մինչև որ ռուս­նե­րը հա­սան։ Բագ­րա­տու­նին ան­մի­ջա­պես մաք­սա­վոր­նե­րի մի­ջո­ցով նա­մակ է ու­ղար­կեց ռուս գե­նե­րա­լին, որ­տեղ ման­րա­մասն նկա­րագ­րել էր քա­ղա­քի հա­տա­կա­գի­ծը, թե ինչ­պես կա­րե­լի է այն վերց­նել։ Ու­րիշ ինչ­պե՞ս նրանք կա­րող էին խու­սա­փել մա­հա­պատ­ժից կամ կեն­դա­նի մնալ, բայց ա­տե­լի կե­ղե­քիչ­նե­րի հետ:

 Այդ նա­մա­կը Պասկ­ևի­չին փո­խան­ցել է Գաբ­րիել Պատ­կան­յա­նը՝ Ռա­ֆա­յել Պատ­կան­յա­նի պա­պը (­Պատ­կան­յան­նե­րի ըն­տա­նի­քը ե­կել է Կի­լի­կիա­յից, որ­տեղ շա­տե­րը կա­թո­լիկ էին)։ Իսկ Պասկ­ևի­չին թարգ­մա­նել է կա­թո­լիկ վար­դա­պետ Սե­րով­բեն, ով հե­տա­գա­յում ըն­դու­նել է ա­ռա­քե­լա­կան աս­տի­ճա­նը՝ թող­նե­լով Սուրբ Էջ­միած­նին Ա­խալ­քա­լա­քից հյու­սիս ըն­կած բա­վա­կա­նին լավ հո­ղա­հան­դեր և գ­յու­ղեր։ Այն­պես որ, կա­րին­ցի­ներն այլ ելք չու­նեին...

 Նույ­նիսկ Պասկ­ևի­չը ինք­նիշ­խա­նին ուղղ­ված իր նա­մակ­նե­րում տխրութ­յամբ գրել է. «Ադ­րիա­նա­պոլ­սի պայ­մա­նա­գի­րը հա­յե­րին ա­վե­լի սար­սա­փե­լի վի­ճա­կի մեջ գցեց», և նա ման­րա­մասն նկա­րագ­րեց, թե ինչ­պես 800 հա­յից բաղ­կա­ցած մի խումբ ի­րենց ե­պիս­կո­պո­սի գլխա­վո­րութ­յամբ օգ­նել է ռու­սա­կան բա­նա­կին։

 Բայց թա­գա­վո­րը գոր­ծում էր իր պե­տութ­յան շա­հե­րից ել­նե­լով և պար­զա­պես պար­տա­վոր էր եր­կի­րը մե­ծաց­նել դե­պի ծո­վա­յին ելք ու­նե­ցող մո­տա­կա տա­րածք­նե­րով, թեև քրիս­տոն­յա­նե­րի ոս­կոր­նե­րի վրա­յով, ո­րոնք ան­հի­շե­լի ժա­մա­նակ­նե­րից ապ­րել են հենց այդ տա­րածք­նե­րում: Հա­վերժ են ռուս թա­գա­վորն ու Ռու­սաս­տա­նը՝ մի հսկա­յա­կան, ըն­դար­ձակ և­ ան­մար­դաբ­նակ եր­կիր: Թող բնակ­վեն թե­կուզ այն մե­ռած հո­ղե­րում. նրանք կա­րող են ա­մեն ինչ ա­նել՝ և՛ առև­տուր, և՛ հեր­կել, և՛ ցա­նել:

 Ո՞վ կա­րող էր այն ժա­մա­նակ մտա­ծել, որ նույ­նիսկ Ռու­սաս­տանն ու նրա ցա­րը հա­վերժ չեն: Իսկ ի՞նչ կա­րող էր ա­նել պար­տա­ճա­նաչ Պասկ­ևի­չը։ Կայս­րը վե­րա­դարձ­րեց քա­ղաք­նե­րը թուր­քե­րին, իսկ բնա­կիչ­նե­րին, ո­րոնք հա­վա­տում էին ռու­սա­կան զոր­քին, թո­ղեց, որ թուր­քե­րը նրանց կտոր–կ­տոր ա­նեն: Պասկ­ևիչն ա­ռա­ջար­կեց ռուս–­թուր­քա­կան պա­տե­րազմ­նե­րի սո­վո­րա­կան դա­սա­վո­րութ­յու­նը՝ Ար­ևել­յան Հա­յաս­տա­նը և ն­վաճ­ված Ա­խալց­խան ու Ա­խալ­քա­լա­քը բնա­կեց­նել հա­յե­րով՝ որ­պես ե­րախ­տա­գի­տութ­յուն ռու­սա­կան զեն­քի հաղ­թա­նա­կի գոր­ծում նրանց ա­վան­դի հա­մար։

 Նի­կո­լայ Ա­ռա­ջի­նը ար­տա­հայ­տեց իր բարձր միա­պե­տա­կան հա­մա­ձայ­նութ­յու­նը: Հա­մազ­գա­յին գաղ­թը կայս­րի հա­մար օ­տար չէր, նույ­նիսկ՝ սո­վո­րա­կան։ Չ­նա­յած մի շարք կոնֆ­լիկ­տա­յին ի­րա­վի­ճակ­նե­րին՝ Պասկ­ևի­չը (փոր­ձե­լով ա­զատ­վել ո­րոշ ի­րեն խան­գա­րող ան­հատ­նե­րից, օ­րի­նակ՝ Լա­զար­ևից կամ Ներ­սես ար­քե­պիս­կո­պո­սից) ան­ձամբ ո­րո­շեց իր ձեռ­քում հայտն­ված գու­մար­նե­րը բաշ­խել քրիս­տոն­յա բնակ­չութ­յան հրա­տապ կա­րիք­նե­րի հա­մար. «­Ձերդ գե­րա­զան­ցութ­յուն, խնդրում եմ նկա­տի ու­նե­նալ, որ ա­ռանց կայս­րի հա­տուկ թույլտ­վութ­յան... Բայց հան­գա­մանք­նե­րը թույլ չտվե­ցին նույ­նիսկ չնչին ու­շաց­մա­նը։ Պար­սիկ­նե­րի հետ իմ վեր­ջին բա­նակ­ցութ­յուն­նե­րի ըն­թաց­քում կա­րո­ղա­նա­լով ձեռք բե­րել 400.000 ար­ծաթ­յա ռուբ­լի՝ ես հա­մար­ձակ­վե­ցի մտա­ծել, որ չեմ են­թարկ­վի ա­մե­նաո­ղոր­մած ինք­նիշ­խա­նի զայ­րույ­թին, ե­թե բա­ժա­նեմ այդ գու­մա­րի մի մա­սը նո­րին մե­ծութ­յուն քրիս­տոն­յա­նե­րի հպա­տա­կութ­յուն ձեռք բե­րե­լու հա­մար, որ­պես­զի ա­զա­տագր­վեն մահ­մե­դա­կան լծից»: (Պասկ­ևի­չի գլխա­վոր շտա­բի պետ Ի.Ի. Դի­բի­չին զե­կույ­ցից, 1828 թվա­կա­նի մարտ):

Մեկ տա­րի անց նմա­նա­տիպ հան­գա­մանք­նե­րը ստի­պում են Պասկ­ևի­չին՝ դի­մե­լու ինք­նիշ­խա­նին մի զե­կույ­ցով, որ­տեղ գրել է. «Ես հա­մար­ձակ­վում եմ թույլտ­վութ­յուն խնդրել, որ­պես­զի ի­րա­վունք տամ նրանց բնա­կութ­յու­նը հաս­տա­տե­լու Վ­րաս­տա­նում և հայ­կա­կան և նույ­նիսկ Կով­կա­սի տա­րա­ծաշր­ջա­նում»: «Ար­ժա­նա­պա­տիվ, ա­մե­նաո­ղոր­մած տի­րա­կալ, – գ­րել է Պասկ­ևի­չը կայս­րին, – Ձեր ո­ղոր­մած ու­շադ­րութ­յու­նը դարձ­րեք այս դժբախտ զո­հե­րի վրա և թույլ մի՛ տվեք, որ դա տե­ղի ու­նե­նա, այ­լա­պես օս­ման­ցի­նե­րի ինք­նա­վա­րութ­յու­նը վրեժխն­դիր կլի­նի նրան­ցից այն ջեր­մութ­յան հա­մար, ո­րը նրանք տվել են Ռու­սաս­տա­նին»։

 «­Հա­մոզ­ված եմ, – գ­րել է թա­գա­վո­րը, –­ որ Ձեզ վստահ­ված տա­րա­ծաշր­ջա­նում մարդ­կանց այդ­քան զգա­լի բազ­մա­պատ­կու­մը կլի­նի Ձեր կար­գադ­րան­քի շնոր­հիվ և­ օգ­տա­կար՝ կայս­րութ­յա­նը»:

 Իսկ 1829 թվա­կա­նի աշ­նա­նը զին­նա­խա­րա­րը Պասկ­ևի­չին գրել է. «Ինք­նիշ­խա­նը հա­վա­նութ­յուն տվեց այդ գա­ղա­փա­րին՝ տե­ղա­փո­խե­լու 10.000 հա­յի և բ­նա­կեց­նե­լու նրանց Ա­խալ­ցի­խիում և շր­ջա­կա տա­րածք­նե­րում»: Այս հար­ցի լուծ­ման հա­մար հրա­մայ­վեց ծախ­սել Պասկ­ևի­չի ռազ­մա­կան ար­շա­վից մնա­ցած գու­մա­րը, և­ ա­վե­լաց­րեց, «որ սա չա­փա­զանց օգ­տա­կար կլի­նի սահ­ման­նե­րը պաշտ­պա­նե­լու հա­մար»։

 Ի­հար­կե, կեն­դա­նի վա­հան սահ­ման­նե­րում... Բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րում ու­ժեղ­նե­րը կա­րո­ղա­ցել են թաքց­նել ի­րենց ա­րարք­նե­րը թույ­լե­րին օգ­նե­լու մա­սին գե­ղե­ցիկ խոս­քե­րով՝ հա­նուն սե­փա­կան շա­հե­րի՝ նրանց ստրուկ դարձ­նե­լով։

 «­Նո­րին մե­ծութ­յու­նը իր հույ­սե­րը փո­խան­ցում է Ձեզ, Ռու­սա­կան կայս­րութ­յու­նը հե­տաքրքր­ված է կայս­րի հա­վա­տա­րիմ հպա­տակ­նե­րով, ուղ­ղա­փա­ռութ­յու­նը պար­տադ­րո­ղա­կան չէ, բայց մենք պաշտ­պա­նում ենք հա­վա­տա­կից­նե­րին մեր ար­յու­նով»:

 

 

 

 

Գլուխ երրորդ

 

 Մեր դարավոր ճակատագիրը՝ հեռվից դրախտն է գայթակղում, տեղից տեղ է մեզ տանում։ Ի՞նչ կարող ենք մենք անել: Դաշտագլոր ենք, այո, դառը բախտն է մեզ տանջում՝ արմատներ ենք տարածում օտարների աշխարհում...

 

 Ե­րե­խան հա­մար­յա չէր լա­ցում։ Մայ­րը մո­տեց­րեց դեմ­քը՝ շուն­չը ստու­գե­լու: Փառք Աստ­ծու, փոք­րի­կին հասց­րին մկրտել. հի­մա ար­դեն հաս­տատ ողջ կմնա։ Մե­ծա­վո­րը, վերց­նե­լով ե­րե­խա­յին իր գիր­կը, հա­զիվ խու­սա­փեց նրա տաք շի­թից ու ծի­ծա­ղեց.

 –Տ­ղան հա­ջո­ղութ­յուն կբե­րի։ Աստ­ծո կա­մոք մենք ար­դեն ամ­ռա­նը կկա­րո­ղա­նանք սայ­լեր բեռ­նել: Ա­ռա­ջին ըն­տա­նիք­նե­րը շու­տով ճամ­փա դուրս կգան։

 –­Հա՛յր սուրբ, թուր­քը խո­րա­մանկ է, թուրք էլ կմնա, մենք շատ քիչ զենք ու­նենք, իսկ պար­կուճ ընդ­հան­րա­պես չի մնա­ցել, – ձայ­նը բարձ­րաց­նե­լով ա­սաց Համ­բար­ձու­մը։

 –­Դուք զենք կու­նե­նաք, իսկ Պաս­կե­վի­չը խոս­տա­ցել է ու­ղեկ­ցող սպա­ներ տրա­մադ­րել։ Թե չէ քրդերն ու լա­զերն ար­դեն պատ­րաստ­վել են. հոտ են ա­ռել, թա­լա­նի մե­ռած են, – հանգս­տաց­րեց սուրբ հայ­րը և դար­ձավ բարձ­րա­հա­սակ ծե­րու­նուն.

 –­Բա­լա­սա՛ն, այ­րի Մա­նու­շա­կի տղան նո­րից հի­վան­դա­ցավ, ե­կե­ղե­ցու բա­կում մի լավ էշ կա, Մկր­տի­չին տար Տաք աղբ­յուր, թող մի քիչ տաք ջրի մեջ նստի՝ հի­վան­դութ­յու­նը դուրս գա։

 –­Հա՛յր սուրբ, Ա­րեգ­նա­զա­նիս ա­մու­սի­նը ու­զում է գնալ Լի­բա­նան։ Ա­սում է՝ բա­րե­կամ ֆրանկ­ներն այն­տեղ լավ խա­նութ են բա­ցել, որ­պես գոր­ծա­վար կվերց­նեն։

 –Օրհ­նե՛ք, կու՛յս Մա­րիամ, Սու՛րբ Աստ­վա­ծա­ծին, նրա ու­ղին և հա­ջո­ղութ­յու՛ն տվեք Լի­բա­նա­նում մեր հա­վա­տաց­յալ եղ­բայր­նե­րին:

 –­Բայց, սու՜րբ հայր, – լա­ցա­կու­մած բա­ցա­կան­չեց ծնո­ղը, –­ ես նրանց այլևս չեմ տես­նի, ե­թե նրանք մեզ հետ չգան: Թոռ­ներս մեր ե­կե­ղե­ցում են սո­վո­րում, ես ինքս էլ եմ գրա­գի­տութ­յուն սո­վո­րում նրանց հետ:

 –­Հանգս­տա­ցի՛ր, Նա­պո­լեոն, թող այն­տեղ փրկվեն, ի­րենց հա­վա­տը պա­հեն, միայն թե ի­րենք ողջ մնան։ Ձեր աղ­ջի­կը պետք է ըն­դու­նի իր ա­մուս­նու ճա­կա­տա­գի­րը։ Իսկ դու մնում ես տղա­նե­րիդ հետ, պա­տե­րազ­մը հո ան­վերջ չի՞ տևի, – վար­դա­պե­տի ձայ­նը դո­ղաց, և­ աչ­քե­րը նույն­պես խո­նա­վա­ցան։ Արդ­յո՞ք հա­վա­տաց իր ա­սա­ծին։

 Ժո­ղո­վուր­դը հա­վա­տում էր Փրկ­չին և հար­գում էր իր հով­վին։ Երբ սովն ու հա­մա­ճա­րա­կը պտտա­հող­մով մի քա­նի տա­րի ա­ռաջ պա­րու­րե­ցին Էրզ­րու­մը, և մար­դիկ ան­ցան ա­րո­տա­վայր, կե­րան այն, ինչ կար ոտ­քե­րի տակ՝ ար­մատ­ներ, տերև­ներ, կեն­դա­նի­նե­րի ա­ղիք­ներ, ե­պիս­կո­պո­սը ամ­բողջ վի­լա­յե­թի ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հա­ցա­հա­տի­կի պա­շար­նե­րը բա­ժա­նեց հի­վանդ­նե­րին և­ աղ­քատ­նե­րին՝ դրա­նով իսկ իր հո­տը փրկե­լով սո­վից։ Էրզ­րու­մի գա­վա­ռում կա­յին չորս հար­յուր հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի և­ ա­վե­լի քան հի­սուն վանք։ Իր քա­րոզ­նե­րի ժա­մա­նակ նա ծխա­կան­նե­րին ա­նընդ­հատ հրա­հան­գում էր.

 –Տք­նա­ջա՛ն աշ­խա­տեք։ Միայն աշ­խա­տանքն ու գրա­գի­տութ­յու­նը մեզ կփրկեն։

 Ժա­մա­նա­կին ե­պիս­կո­պո­սը շատ խե­լամ­տո­րեն մո­տե­ցավ նյու­թա­կան ա­պա­հով­մա­նը. նա հիմ­նեց մի ամ­բողջ տնտե­սութ­յուն, ո­րը դժվար տա­րի­նե­րին նրան շատ օգ­նեց: Երբ Կա­րա­պե­տը 1811 թվա­կա­նին, ար­դեն ար­քե­պիս­կո­պո­սի աս­տի­ճա­նով, ստա­ցավ Էրզ­րու­մի հո­տը, գրե­թե բո­լոր վան­քե­րը և­ ե­կե­ղե­ցի­նե­րը թուր­քե­րի ձեռ­քում էին. խլել էին «պարտ­քե­րի» դի­մաց։ Կա­րա­պետն իր խնա­յո­ղութ­յամբ և նույ­նիսկ առևտ­րա­յին շրջա­նա­ռութ­յամբ կրկնա­պատ­կեց ե­կե­ղե­ցու ե­կա­մուտ­նե­րը և դ­րանք օգ­տա­գոր­ծեց վան­քե­րը հետ գնե­լու ու տա­ռապ­յալ­նե­րին օգ­նե­լու հա­մար։

 Շատ լավ հաս­կա­նա­լով կրթութ­յան դերն իր ազ­գի կյան­քում, երբ դեռ ոչ մի թուր­քա­կան դպրոց չկար, նա դպրոց բա­ցեց ե­րե­խա­նե­րի հա­մար՝ ան­վա­նա­կո­չե­լով իր ա­նու­նով՝ Կա­րա­պետ­յան։ Այս դպրո­ցում աղ­քատ­նե­րի կրթութ­յունն անվ­ճար էր, հա­գուստն ու սնուն­դը՝ նույն­պես:

«­Քեզ­նից թշնա­մի­նե­րի ա­ռաջ­նոր­դութ­յամբ ոտ­քով դուրս ե­կան, բայց Աստ­ված նրանց կբե­րի քեզ մոտ՝ փառ­քով բարձ­րա­ցած, ինչ­պես թա­գա­վո­րի որ­դի­նե­րի. Հի­սուս Ք­րիս­տո­սը՝ Աստ­ծո Որ­դին, մեր մեջ սկսեց ա­զա­տագր­ման գոր­ծը: Սկս­վել է Նոր ել­քը։ Սա ելք չէ Ե­գիպ­տո­սի կամ Բա­բե­լո­նի ստրկութ­յու­նից: Նոր Ել­քը մեզ ա­զա­տում է սա­տա­նա­յի իշ­խա­նութ­յու­նից և մա­հից. սա Ելքն է այս աշ­խար­հից և ն­րա գոր­ծե­րից: Ով մկրտվեց հա­նուն Հոր և Որ­դու և Սուրբ Հո­գու, այլևս այս աշ­խար­հին չի պատ­կա­նում: Մենք բո­լորս շարժ­վում ենք դե­պի բո­լո­րո­վին նոր հո­րի­զոն­ներ։ Քա­րոզ Գա­լուս­տի երկ­րորդ կի­րա­կի. «ԱԶԱՏՈՒՄ»։ Էրզ­րու­մի հայ կա­թո­լիկ­նե­րի հո­վիվ Կա­րա­պետ ար­քե­պիս­կո­պոս Բագ­րա­տու­նին»։

Վեր­ջա­պես ա­վարտ­վե­ցին բո­լոր նա­խա­պատ­րաս­տութ­յուն­նե­րը։ Ո­րոշ ըն­տա­նիք­ներ Գ­յու­մուշ­խա­նից, չնա­յած ցրտին ու վատ ե­ղա­նա­կին, ուշ աշ­նա­նը ճա­նա­պարհ ըն­կան դե­պի Ծալ­կա­յի մոտ գտնվող վրա­ցա­կան գյու­ղե­րը, որ­տեղ նույն­պես հա­յեր էին ապ­րում։ Իսկ կար­սաբ­նակ­ներն ի­րենց ե­պիս­կո­պոս Ս­տե­փա­նոս Խա­ժակ­յա­նի հետ ընտ­րե­ցին մեր­ձա­վոր Գ­յում­րին և Լո­ռի–­Փամ­բա­կը։ Բա­յա­զետ­ցի­նե­րը ազն­վա­կան քա­ղա­քա­ցի Մկր­տիչ Արծ­րու­նու գլխա­վո­րութ­յամբ ընտ­րե­ցին Ս­ևանն ու նրա շրջա­կայ­քը։

Իսկ Էրզ­րու­մի մե­ծե­րը ո­րո­շե­ցին մինչև գա­րուն ճա­նա­պարհ ընկ­նել դե­պի Ա­խալց­խա։ Ն­րանց գլխա­վո­րում էր ար­քե­պիս­կո­պոս Կա­րա­պետ Բագ­րա­տու­նին։

Տես­նե­լով, թե ինչ ան­համ­բե­րութ­յամբ են հա­յե­րը պոկ­վել թուր­քա­կան ճնշում­նե­րից՝ ցա­րա­կան կա­ռա­վա­րութ­յու­նը ան­գամ չի էլ ջա­նա­ցել՝ փոխ­հա­տու­ցե­լու նրանց այն թշվառ ու­նեց­ված­քի հա­մար, ո­րը նրանք ու­նեին և չ­կա­րո­ղա­ցան ի­րենց հետ տա­նել, մինչ­դեռ թուր­քե­րը հա­վաք­վել էին ի­րեն­ցից մի քա­նի օ­րով հետ գրա­ված տնե­րում և շա­րու­նակ պա­հան­ջում էին մեծ գու­մա­րով գնել ի­րենց կա­վա­շեն տնակ­նե­րը:

 Ա­մե­նա­մեծ խում­բը էրզ­րում­ցի­ներն էին։ Ն­րանք եր­կար ձգձգե­ցին և, վեր­ջա­պես, 1930 թվա­կա­նի մա­յի­սին թո­ղե­ցին պատ­մա­կան Բարձր Հայ­քը... Եր­կու շա­բա­թում Էրզ­րու­մի շրջա­կայ­քի հայ­կա­կան գյու­ղե­րը դա­տարկ­վե­ցին։

 Ն­րանց հետ քա­ղա­քից հե­ռա­ցան նաև ռու­սա­կան զոր­քե­րը։ Տուն ու տեղ դրած ծաղ­կուն գյու­ղե­րից շարժ­վում էին սայ­լա­կառ­քե­րի շա­րաս­յուն­նե­րը… Ար­ծա­թիից, Ռա­պա­տից, Նոր­շե­նից, Բա­սե­նից, Խ­նու­սից... Դ­ժոխք դար­ձած հայ­րե­նի տնե­րից՝ դե­պի ան­հայտ դրախտ։

 Միա­միտ պար­զութ­յամբ ռուս սպա­նե­րը որ­պես սայ­լորդ վար­ձե­ցին գող ու լկտի լեռ­նաբ­նակ­նե­րի։

 Սայ­լերն ու կառ­քե­րը ձգվում էին գրե­թե մինչև հո­րի­զո­նը, շուրջ­բո­լո­րը լցված էր բազ­մա­թիվ ա­նիվ­նե­րի ճռռո­ցով, տղա­մարդ­կանց ու ե­րե­խա­նե­րի ա­ղա­ղա­կով, իսկ սայ­լե­րի կող­քին՝ անձր­ևի ու քա­մու տակ, քայ­լում էին տխուր, անվս­տահ մար­դիկ (եր­բեմն հան­դի­պում էին նաև ռուս ձիա­վոր սպա­ներ)։ Ա­ռա­վոտ­յան լու­սա­բա­ցը ոս­կե­զօ­ծեց տե­սա­նե­լի ե­կե­ղե­ցի­ներն ու մզկիթ­նե­րը։

 –Ե­կա՜նք։ Փա՛ռք Աստ­ծո, մենք հա­սե՜լ ենք: Մեծ քա­ղաք է, բա ա­սում էին՝ գյուղ է։

 –­Չէ՛, ժո­ղո­վու՛րդ, սա Կարսն է։

 Սայ­լե­րը շրջվե­ցին դե­պի մի կողմ և կանգ­նե­ցին։ Կա­ռա­պան­նե­րը, նա­խա­պես ստա­նա­լով լրիվ գու­մա­րը, ան­մի­ջա­պես ի­րենց գցե­ցին շու­կա­յի խոր­քը՝ խայ­տաբ­ղետ ամ­բո­խի մեջ, և­ ան­հե­տա­ցան։ Ե­րե­կո­յան պարզ դար­ձավ, որ ողջ քա­րա­վա­նը դա­տա­պարտ­ված է Կար­սում չնա­խա­տես­ված կան­գա­ռի փոր­ձութ­յա­նը։

 

 Ա­վագ­նե­րը դժվա­րութ­յամբ լեռ­նանցք­նե­րով ու կիր­ճե­րով անց­նե­լու հա­մար նոր ու­ղեկ­ցորդ­ներ գտան և հա­զիվ եր­կու շա­բաթ անց նո­րից ճա­նա­պարհ ըն­կան դե­պի Ա­խալց­խա։

 –­Ձե՛րդ գե­րա­զան­ցութ­յուն, Կար­սում մենք պետք է նոր կառ­քեր գնեինք։ Դ­րան­ցից չոր­սը ես բեռ­նե­ցի ե­կե­ղե­ցա­կան գույ­քով։ (­Փաս­տո­րեն, դեռ ա­վե­լին, տաս­նե­րեք սայլ կար): Ես խնդրում եմ Ձեր օգ­նութ­յու­նը: Ա­խալց­խա­յում հա­յեր վա­ղուց են ապ­րել, և­ այն­տեղ կան նաև ե­կե­ղե­ցի­ներ։ Բայց եկ­վոր­նե­րի հա­մար, ե­թե կայս­րը և Ձերդ գե­րա­զան­ցութ­յու­նը դեմ չեն, մեզ մեկն էլ է պետք։ Ա­ռայժմ մե­կը, – մ­տա­ծե­լուց հե­տո ա­վե­լաց­րեց քա­հա­նան։

 –Ինչ­պի­սի՛ մար­դիկ եք դուք, բայց– Պասկ­ևի­չը ծի­ծա­ղեց, ուր էլ որ գնաք, ե­կե­ղե­ցի­ներ ու դպրոց­ներ եք կա­ռու­ցում, ո­րից հե­տո լրջա­նա­լով ա­սաց, –­ ու­րեմն դուք կա­թո­լիկ եք, ե­թե չեմ սխալ­վում։

 – Ք­րիս­տո­սը մեկն է, Ձե՛րդ գե­րա­զան­ցութ­յուն։ Իսկ ե­կե­ղե­ցա­կան ա­րա­րո­ղութ­յուն­ներն ու ժա­մեր­գութ­յուն­նե­րը մեր լեզ­վով ենք կա­տա­րում, որ ժո­ղովր­դին հաս­կա­նա­լի լի­նի։ Մեր ժո­ղո­վուր­դը հնա­զանդ է ու աշ­խա­տա­սեր։ Մկրտ­վել է և հա­վա­տում է։

 –Ու­րեմն դուք հնա­զանդ­վում եք Հ­ռո­մի պա­պե­րին, այն­պես չէ՞:

 –Հ­ռո­մի պա­պը հե­ռու է, Ձե՛րդ բա­րեծնն­դութ­յուն, իսկ Ռու­սաս­տա­նը մոտ է, – խու­սա­փո­ղա­բար փի­լի­սո­փա­յեց Բագ­րա­տու­նին, – մեր նախ­նի­նե­րը բո­լորն էլ նույն հա­վատքն ու­նեին։ Մե՛կ պար­սիկ­նե­րի հետ են կռվել, մե՛կ թուր­քե­րի, որ մեզ կուլ չտան. ու­նիա ու­նենք, ու­նիա՜։ Ա­ռանց զեն­քի, ա­ռանց ռազ­միկ­նե­րի իմ ժո­ղո­վուր­դը չա­փա­զանց թույլ է։ Թուր­քե­րը մոր­թե­լու են մեր վեր­ջին մա­նու­կին, մեր ամ­բողջ հույ­սը մեր ա­զա­տա­րա­րի՝ ռուս կայս­րի վրա է։

 Կա­րա­պե­տը ոտ­քի կանգ­նեց ու խա­չակն­քեց։

 –­Լա՛վ, հա՛յր, ես հաս­կա­նում եմ քեզ: Ռու­սաս­տա­նը ոչ միայն մոտ է, նաև՝ ձեզ հետ է, –­ ան­կեղ­ծո­րեն ար­տա­սա­նեց Պասկ­ևի­չը։

 Շր­ջա­պա­տի բնութ­յու­նը ցնցող էր իր ա­ներկ­րա­յին գե­ղեց­կութ­յամբ, նույ­նիսկ մռայլ էրզ­րում­ցի­նե­րը դա նկա­տե­ցին, ու նրանց դեմ­քե­րը պարզ­վե­ցին շուր­ջը նա­յե­լիս։ Զմ­րուխ­տե մար­գա­գե­տին­ներ ու ա­րո­տա­վայ­րեր, շուրջ­բո­լո­րը կա­նաչ՝ ծածկ­ված վրա­ցա­կան՝ գար­նա­նա­յին փթթուն ծա­ղիկ­նե­րով։ Մա­յիս­յան անձրև­ներն ու ամպ­րոպ­նե­րը թափ­վե­ցին եր­կար ճա­նա­պար­հին, սայ­լե­րը հա­զիվ էին շարժ­վում ա­նան­ցա­նե­լի ցե­խոտ ա­րա­հետ­նե­րով։ Բայց աշ­խար­հում ա­մեն ին­չին ա­վարտ կա։

 Օ­գոս­տո­սին քա­րա­վան­նե­րի սայ­լե­րը հա­սել էին ար­դեն Փոց­խով գե­տի ափ, որն այժմ կոչ­վում է Կա­րախ­տին (ռու­սե­րեն ա­ղա­վաղ­ված «կա­րան­տին» բա­ռը), այս­տեղ են­թարկ­վել էր բժշկա­կան զննութ­յան, ու ձևա­կա­նութ­յուն­ներն ա­վար­տե­լուց հե­տո նրան վեր­ջա­պես թույլ են տվել հա­տել սահ­մա­նը։

 Երբ առջ­ևում բաց­վեց Փոց­խո­վի հով­տի հո­յա­կապ հա­մայ­նա­պատ­կե­րը, և Կուրն ու Փոց­խո­վը գրկա­խառն­ված փայ­լե­ցին ար­ևի շո­ղե­րի տակ, ու­ժաս­պառ վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րը, չար ճա­կա­տագ­րով վտար­ված ի­րենց նախ­նի­նե­րի երկ­րից, թեթ­ևա­ցած շունչ ա­ռան:

 Բայց ա­մեն ինչ դեռ նոր էր սկսվում...

 Եր­կի­րը նման էր մի դրախ­տա­վայ­րի, ո­րի մա­սին միայն լսել էին: Տ­ղա­մար­դիկ՝ հեր­կա­վոր­նե­րը, ձեռ­քով ա­գա­հո­րեն շո­շա­փում էին հո­ղը, ճզմում մատ­նե­րի ա­րան­քում։ Քա­րե՜ր, քա­րե՜ր։ Այս ա­մե­նը պետք է հա­նել, ցա­նել, տներ կա­ռու­ցել... Ա­ռա­ջին հեր­կե­լու տա­րին, ա­ռա­ջին ա­միս­նե­րը դժվար էր, օ՜հ, ի՜նչ դժվար:

 Ի­զուր չէր, որ Կա­րա­պե­տը խնամ­քով թաքց­րեց ոս­կի­նե­րը։ Հենց որ վեր­ջին վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րը քաշ­վե­ցին Ա­խալց­խա, նա սկսեց նոր ե­կե­ղե­ցու կա­ռու­ցու­մը։

     Եփ­րեմ Սեթ­յա­նի և Սի­մոն Դի­լան­յա­նի հետ տեր Կա­րա­պե­տը շրջեց բո­լոր գյու­ղե­րում և տա­րածք­նե­րում, որ­տեղ ջուր ու աղբ­յուր կար։ Ան­մի­ջա­պես կա­ռուց­վե­ցին ժա­մա­նա­կա­վոր շի­նութ­յուն­ներ։ Բա­ցի այն փո­ղից, որն, ըստ պայ­մա­նա­վոր­վա­ծութ­յան, հատ­կաց­րել էր Պասկ­ևի­չը և բա­ցի ե­կե­ղե­ցա­կան սպաս­քի ու գույ­քի վա­ճառ­քից ստաց­ված հա­սույ­թից՝ Մե­ծա­վորն է­լի գու­մար ա­վե­լաց­րեց։ Հայր սուր­բը շրջում էր լեռ­նե­րում ցրված բնա­կա­վայ­րե­րում ու կա­րո­ղա­նում էր ա­մե­նուր հաս­նել։ Նա մկրտում էր, թա­ղում, ա­մուս­նաց­նում ու բու­ժում: Շատ աղ­քատ­նե­րի և տ­կար­նե­րի օգ­նեց։ Մե­ծա­վո­րը բնակ­վում էր հենց իր ծխա­կան­նե­րի հետ։

     Նա կկա­ռու­ցի և՛ ե­կե­ղե­ցի և՛ դպրոց: Գ­յու­ղե­րում կկսկսեն ցա­նել ու հեր­կել։ Ա­խալց­խա­յում կյան­քը գնա­լով լա­վա­նում էր, բայց Մե­ծա­վո­րը չէր կա­րո­ղա­նում մո­ռա­նալ այն հա­յե­րի մա­սին, ո­րոնք մնա­ցին ու չե­կան նրա հետ։ Մի­գու­ցե ցու­ցա­կո՞ւմ չտե­ղա­վոր­վե­ցին կամ լավ չպայ­քա­րեց նրանց գա­լու հա­մար:

 Էրզ­րու­մի հոգ­ևոր ա­ռաջ­նորդ ար­քե­պիս­կո­պոս Կա­րա­պետ Բագ­րա­տու­նուն, ում դի­ման­կարն այ­սօր էլ կախ­ված է ի­րեն հի­շող ծխա­կան­նե­րի բազ­մա­թիվ հետ­նորդ­նե­րի տնե­րում, ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ թվում էր, թե ինքն է պա­տաս­խա­նա­տու հո­տից հետ ըն­կած մա­սի դժբախտ ճա­կա­տագ­րի հա­մար...

Բայց ա­մեն ինչ դեռ նոր էր սկսվում...

     Գ­յու­ղե­րում, ուր նրանք պատ­րաստ­վում էին բնա­կութ­յուն հաս­տա­տել, բնա­կիչ­նե­րի մեծ մա­սը տե­ղի հա­յեր էին։ Ն­րանք ու­նեին ի­րենց սո­վո­րութ­յուն­նե­րը, ե­կե­ղե­ցի­նե­րը և հո­վիվ­նե­րին։ Նո­րե­րին սկսե­ցին կո­չել «ֆրանկ» և­ այդ­պես էլ մնաց։ Ֆ­րանկ­նե­րը հա­մա­րում էին, որ ի­րենց նախ­նի­նե­րը ժա­մա­նա­կին ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու քրիս­տոն­յա­ներ էին և­ ար­դեն ու­ժաս­պառ էին ե­ղել օս­ման­յան օ­րենք­նե­րից ու կա­նոն­նե­րից։ Ֆ­րան­սիա­կան քա­րո­զիչ­նե­րը հա­մո­զում էին նրանց հան­դես գալ Հ­ռո­մի պա­պի պաշտ­պա­նութ­յան ներ­քո, քա­նի որ ի­րենց կար­ծի­քով՝ թուր­քե­րը չեն հա­մար­ձակ­վի գնալ վեր­ջի­նիս դեմ։ Անգ­րա­գետ ու ճնշված բնա­կիչ­նե­րը՝ ռա­յա կոչ­ված­նե­րը, Օս­ման­յան կայս­րութ­յան դա­ժան օ­րենք­նե­րով՝ զրկված էին զեն­քից, ձիուց և ցան­կա­ցած ար­տո­նութ­յու­նից։ Ն­րանց՝ այ­լա­դա­վան­նե­րին, բա­ցի առևտ­րից և գ­յու­ղատն­տե­սութ­յու­նից, ար­գել­վում էր որ­ևէ այլ բա­նով զբաղ­վել։ Ուս­տի դեմ չէին փո­խել մեկ քրիս­տոն­յա հա­վատ­քով։ Սա­կայն ստաց­վեց այն­պես, որ ըն­դա­մե­նը փո­խե­ցին ա­մե­նա­կար­ևոր ղե­կա­վար­նե­րին՝ նրան­ցից հա­վա­սա­րա­պես հե­ռու նստած ի­րենց ե­կե­ղե­ցու սրահ­նե­րում:

 Չք­նաղ էր վրաց աշ­խար­հը...

 Ժա­մա­նա­կին՝ շատ վա­ղուց, երբ Վ­րաս­տա­նը դեռ չկար էլ, ու­ժեղ թա­գա­վոր­ներն ու թա­գու­հի­նե­րը կա­րո­ղա­ցան տար­բեր ցե­ղե­րից, մե­լի­քութ­յուն­նե­րից և­ ազ­գութ­յուն­նե­րից կեր­տել վրա­ցա­կան թա­գա­վո­րութ­յու­նը։ Ն­րանք նույ­նիսկ հար­ձակ­վել են ի­րենց հար­ևան­նե­րի վրա, գրա­վել քա­ղաք­ներ ու ա­վան­ներ։ Բայց ու­ժե­ղա­ցած հար­ևան­նե­րից ի­րենց պե­տութ­յունն էլ դժվար էր պաշտ­պա­նել, մինչև հաս­կա­ցան, որ ժա­մա­նակն է հո­վա­նա­վոր փնտրե­լու, ու­ժեղ հար­ևան...

 Վեր­ջին հաղ­թա­կան պա­տե­րազ­մից հե­տո, որ­տեղ օս­ման­յան թուր­քը՝ հին ու ան­պար­տե­լի թշնա­մին, լիո­վին ջախ­ջախ­վեց ռուս­նե­րի կող­մից, վրա­ցի կա­ռա­վա­րիչ­նե­րը հա­վա­տա­ցին, որ միայն Ռու­սա­կան կայս­րութ­յու­նը կհո­վա­նա­վո­րի թա­գա­վո­րա­կան Վ­րաս­տա­նը: 1783 թվա­կա­նին Քարթ­լիի և Կա­խե­թիի թա­գա­վո­րը՝ Ի­րակ­լի II–ը, Գեոր­գիևս­կում մի պայ­մա­նա­գիր կնքեց ռուս կայս­րի գե­րա­գույն իշ­խա­նութ­յան ճա­նաչ­ման մա­սին, ո­րը կոչ­վեց Գեոր­գիև­յան տրակ­տատ։ Ճիշտն ա­սած, պայ­մա­նա­վոր­վե­լիս թերևս այլ պայ­մա­նի մա­սին էր խոս­քը, գու­ցե ռուս­նե­րին մի քիչ սխալ հաս­կա­ցան։

 Պայ­մա­նագ­րի կե­տե­րով Ռու­սաս­տա­նը խոս­տա­ցավ հո­վա­նա­վո­րել Քարթ­լի–­Կա­խե­թի թա­գա­վո­րութ­յա­նը, ե­րաշ­խա­վո­րել նրա ամ­բող­ջա­կա­նութ­յու­նը, թա­գա­վո­րա­կան գա­հը պա­հեց Ի­րակ­լի II–ի և ն­րա սե­րունդ­նե­րի հա­մար՝ վստա­հեց­նե­լով, որ չեն մի­ջամ­տե­լու թա­գա­վո­րութ­յան ներ­քին գոր­ծե­րին։ Բայց քաջ հայտ­նի է, որ Ռու­սա­կան կայս­րութ­յունն ա­մե­նից շատ կա­րո­ղա­նում է տի­րել այն ժո­ղո­վուրդ­նե­րին, ով­քեր հա­վա­տում են նրա խոս­տում­նե­րին և­ ընկ­նում են իր ազ­դե­ցութ­յան տակ։

 Մի քա­նի տա­րի անց բո­լո­րը մո­ռա­ցան ինչ­–որ պայ­ման­նե­րի ու տրակ­տատ­նե­րի մա­սին, միաց­րին Ռու­սաս­տա­նին այն ա­մե­նը, ինչ կա­րող էին միաց­նել։ Ա­մե­նա­կար­ևորն այս­տեղ ծո­վի թան­կար­ժեք ափն էր։ Ճիշտ է, որ­պես փոխ­հա­տու­ցում՝ գրե­թե բո­լո­րը, ով­քեր հայ­տա­րա­րում էին ի­րենց հարս­տութ­յան կամ բար­գա­վաճ­ման մա­սին, ցան­կա­ցած գույ­քա­յին հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րով հեշտ ստու­գու­մից հե­տո դառ­նում էին ազն­վա­կան կամ իշ­խան, նույ­նիսկ պարգ­ևում էին ազն­վա­կան ծա­գում։ Քիչ բան չէ, որ սերն­դե­սե­րունդ ձգվում է աշ­խար­հում ա­մե­նագ­նա­հա­տե­լին՝ նախ­նի­նե­րի փառ­քը...

 Այդ ժա­մա­նակ­վա­նից ի վեր բար­գա­վա­ճում էր օրհն­յալ Վ­րաս­տա­նը: Նույն ծո­վը դա­րեր հե­տո թույլ տվեց Վ­րաս­տա­նին մե­կու­սա­նալ իր փրկա­կա­րից՝ զգա­լի կտոր կորց­նե­լով: Փրկ­վե­լու գի­նը միշտ հզոր գոր­ծոն է...

 Բայց այդ բար­գա­վա­ճե­լը Թիֆ­լի­սում ապ­րող ոչ բո­լոր հա­յե­րի հա­մար էր։

 Նոր ժա­մա­նած­նե­րը՝ Կա­րի­նի հայ կա­թո­լիկ­նե­րը, տե­ղի բնակ­չութ­յան կող­մից այն­քան էլ ջեր­մո­րեն չըն­դուն­վե­ցին։ Պարզ է, որ Կա­րա­պետ Բագ­րա­տու­նին և Եփ­րեմ Սեթ­յա­նը ան­մի­ջա­պես բարձ­րաց­րին նոր ե­կե­ղե­ցու հար­ցը։ Եփ­րեմ Սեթ­յա­նը հե­տա­գա­յում Ա­խալց­խա­յում կա­ռու­ցեց մի լավ ե­կե­ղե­ցի՝ գե­ղե­ցիկ ու ըն­դար­ձակ՝ օծ­ված հա­վա­տաց­յալ­նե­րի և­ ի­րենց սե­փա­կան աշ­խա­տան­քով:

Մեկ դար անց այս ե­կե­ղե­ցին կպայ­թեց­վի, կա­վեր­վի, ու հենց այս վայ­րում կկա­ռու­ցեն կու­սակ­ցութ­յան քա­ղա­քա­յին կո­մի­տեի շեն­քը: Կար­ծես թե էլ ու­րիշ տեղ չկար։ Մինչև հի­մա Ա­խալց­խա­յի մո­տիկ ու հե­ռա­վոր գյու­ղե­րի բնա­կիչ­նե­րը դեռ շշու­կով են խո­սում ի­րենց սի­րե­լի ե­կե­ղե­ցու մա­սին, քա­նի որ լավ գի­տեն, որ բո­լոր նրանք, ով­քեր սկսե­ցին և մաս­նակ­ցե­ցին այս ե­կե­ղե­ցու ա­վեր­մա­նը, ի­րենց մա­հով չմե­ռան: Ան­շու՛ւշտ Աստ­ված ա­մեն ինչ տես­նում է:

Կես դար հե­տո վրա­ցի­նե­րը կա­զատ­վեն ռու­սա­կան գրկա­խառ­նում­նե­րից և հողն ի­րեն­ցը կհայ­տա­րա­րեն «Վրաս­տա­նը՝ վրա­ցի­նե­րին» կար­գա­խո­սով, և­ այդ ժա­մա­նակ հա­յե­րին կա՛մ վրա­ցի կդարձ­նեն, ազ­գա­նունն ու ե­կե­ղե­ցին փո­խե­լով, կա՛մ ան­տա­նե­լի պայ­ման­ներ կստեղ­ծեն՝ նրանց դուրս մղե­լու այն երկ­րից, որ­տեղ դա­րե­րով ապ­րել են հա­յե­րի հետ կողք կող­քի... Ճիշտ այն­պես, ինչ­պես թուր­քե­րը։

 

 

 

 

 

 

 

Գլուխ չորրորդ

 

 Տափաստանից քամին փչում, դեպի անդունդն է տանում։ Մեր խաչը մեզ չի փրկում։ Երկի՛նք, քեզ ենք աղոթում, ոչ մի դրախտ էլ չենք ուզում, միայն կյանքը վայելենք, հավատալուց հոգնել ենք...

 

 Շատ ու շատ տա­րի­ներ ա­ռաջ, երբ տղա­նե­րը, պա­նիր–­հա­ցով ​​դու­րումն ա­ռած, վազվ­զում էին Ա­լաս­տա­նով մեկ, փոք­րիկ Ս­տե­փա­նը՝ Ներ­սես Ե­րո­յա­նի որ­դին (բո­լո­րը գի­տեին, որ Ներ­սե­սը դաշ­նակ­ցա­կան է և­ ըն­կե­րութ­յուն է ա­նում հենց դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րի ղե­կա­վար Զա­վար­յա­նի հետ, ո­րը և­ այդ կու­սակ­ցութ­յու­նը ստեղ­ծող­նե­րից էր), ա­վե­լի շատ մնում էր տա­նը ու ինչ­–որ քրքրված գրքեր էր կար­դում։ Գր­քե­րը Աստ­ծու և Մա­րիամ Աստ­վա­ծած­նի մա­սին էին, ու­րի­շը չկար, Ա­լաս­տա­նի ե­կե­ղե­ցուց էր բե­րել։

 Իսկ երբ հայ հա­մայն­քի ղե­կա­վար Հով­սեփ Սա­րու­խան­յա­նը ե­կե­ղե­ցում ա­ռա­ջին ան­գամ լսեց փոք­րիկ Ս­տե­փան Ե­րո­յա­նի ձայ­նը, ցնցվեց։ Ս­տե­փա­նի եր­գը հմա­յում էր ձայ­նի ու­ժով և­ ար­տա­սո­վոր ձայ­նե­րանգ­նե­րով: Տեր Հով­սեփն ա­ռանձ­նաց­րեց տղա­յին նաև ան­սո­վոր ող­ջամ­տութ­յան և գի­տե­լի­քի ան­չա­փե­լի ձգտման հա­մար՝ մո­րա­քույր Վե­րո­նի­կա­յին խոս­տա­նա­լով, որ ի­րենց որ­դին կգնա Իս­կու­հու որ­դու՝ Ղա­զա­րո­սի հե­տից։ Եր­կու տա­րի ա­ռաջ Ղա­զա­րո­սը մեկ­նել էր Հ­ռոմ։

 Լավ է աս­ված՝ մեկ­նել էր: Փոք­րի­կին տա­րան այն­տեղ սո­վո­րե­լու, որ քա­հա­նա դառ­նա:

 Մո­րա­քույր Վե­րո­նի­կան չէր էլ հա­մար­ձակ­վում մտա­ծել այդ­պի­սի պատ­վի մա­սին, որ իր որ­դին սո­վո­րե­լու է հե­ռա­վոր Հ­ռո­մում և հոգ­ևո­րա­կան է դառ­նա­լու։ Աստ­ծուց լքված Ջա­վախ­քի գյու­ղե­րի ծնող­նե­րի ա­մե­նա­թա­քուն ե­րա­զանքն այն էր, որ գո­նե մեկ զա­վա­կը քա­հա­նա­յութ­յուն սո­վո­րի, որ մարդ դառ­նա։ Ընդ­հան­րա­պես, քա­հա­նա­նե­րի մեծ պա­հանջ կար հայ­կա­կան գյու­ղե­րում։ Հ­ռո­մի ազ­դե­ցութ­յու­նից խու­սա­փե­լու նպա­տա­կով` ցա­րա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը կա­թո­լիկ­նե­րի շատ ի­րա­վունք­ներ սահ­մա­նա­փա­կե­ցին, իսկ կա­թո­լիկ գյու­ղե­րի ա­ռաջ­նոր­դի պաշ­տո­նը դար­ձավ նշա­նա­կո­վի: Ու ար­դեն ար­տա­սահ­մա­նից կա­թո­լիկ չէին կա­րող բե­րել, ստի­պած գյու­ղե­րից ե­րե­խա էին հա­վա­քում, տա­նում Հ­ռոմ՝ կրթե­լու։

Հով­սե­փը ի­րո՛ք կա­տա­րեց իր խոս­տու­մը. ամ­ռա­նը վերց­րեց Ս­տե­փա­նին ու ևս չորս տղա­նե­րի ու տա­րավ Ա­լաս­տա­նից Թիֆ­լիս, այն­տե­ղից էլ՝ Հ­ռոմ։ Իսկ մո­րա­քույր Վե­րո­նի­կան տե­ղա­փոխ­վեց Ա­խալց­խա՝ իր հա­րա­զատ­նե­րի մոտ։ Սիր­տը չէր դի­մա­նում բա­ժան­մա­նը, բայց այն­տեղ հանգս­տաց­րին, որ թե՛ Ս­տե­փա­նը, թե՛ Պե­ջիկ­յան­նե­րի ու Մա­կար­յան­նե­րի թոռ­նե­րը գե­րա­զանց են սո­վո­րում, հոգ­ևոր աս­տի­ճան կստա­նան, կվե­րա­դառ­նան և քա­հա­նա կդառ­նան կա՛մ Ա­խալ­քա­լա­քում, կա՛մ Ա­խալց­խա­յում, և չ­նա­յած ե­րե­խա­նե­րը այլ երկ­րում մայ­րա­կան օ­ջա­խից հե­ռու են, բայց ա­վե­լի լավ են ապ­րում։

Ո­չինչ, շու­տով կվե­րա­դառ­նան որ­պես քա­հա­նա, կդառ­նան հարգ­ված մար­դիկ։ Ճիշտ է, այս «շու­տո­վը» տևեց ա­վե­լի քան տա­սը եր­կար տա­րի­ներ... Եվ մինչ ե­րե­խա­նե­րը սո­վո­րում ու մե­ծա­նում էին, երկ­րա­գուն­դը պտտվում էր, Թիֆ­լի­սում նոր կրքեր էին բոր­բոք­վում, մի պա­տե­րազ­մը կար­ծես ա­վարտ­վեց, բայց սկսվեց մյու­սը։

 1918 թվա­կա­նի մա­յի­սին թուր­քա­կան զոր­քե­րը, չնա­յած հայ­կա­կան փոք­րա­թիվ ինք­նա­պաշտ­պա­նա­կան ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի կա­տա­ղի ու ան­հա­վա­սար դի­մադ­րութ­յա­նը, գրա­վե­ցին Ջա­վախ­քը։ Եվ տասն­յակ հա­զա­րա­վոր ջա­վախ­քա­հա­յեր, հիմ­նա­կա­նում Ա­խալ­քա­լա­քից և շր­ջա­կա գյու­ղե­րից, ո­րոնց հի­շո­ղութ­յան մեջ դեռ թարմ էին Օս­ման­յան կայս­րութ­յու­նում 1915 թվա­կա­նի Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան հի­շո­ղութ­յուն­նե­րը, փախ­չե­լով թուր­քա­կան զոր­քե­րի ա­ռաջ­խա­ղա­ցու­մից, փոր­ձում էին ա­պաս­տան գտնել Վ­րաս­տա­նի տա­րած­քում։ Սա­կայն Վ­րաս­տա­նի Դե­մոկ­րա­տա­կան Հան­րա­պե­տութ­յան ե­րի­տա­սարդ կա­ռա­վա­րութ­յու­նը, ո­րը ստեղծ­վել էր 1918 թվա­կա­նի մա­յի­սի վեր­ջին, հրա­մա­յեց իր զոր­քե­րին՝ գե­նե­րալ Արջ­ևա­նի­ձեի հրա­մա­նա­տա­րութ­յամբ, չթող­նել հայ փախս­տա­կան­նե­րին ի­րենց տա­րածք՝ դրա­նով իսկ դա­տա­պար­տե­լով նրանց սո­վի։

 Ա­խալ­քա­լա­քից փախս­տա­կան­նե­րի մեծ մա­սը հար­կադր­ված ե­ղավ բնա­կութ­յուն հաս­տա­տել Ա­խալ­քա­լա­քից հյու­սիս գտնվող Ծալ­կա­յի, Բոր­ժո­մի և Բա­կու­րիա­նի շրջան­նե­րի ան­տառ­նե­րում։ «1919 թվա­կա­նի գար­նան սկզբին թուր­քա­կան ներ­խուժ­ման, սո­վի, ցրտի և հի­վան­դութ­յան հետ­ևան­քով Ա­խալ­քա­լա­քից և շր­ջա­կա գյու­ղե­րից մոտ 40 հա­զար հայ փախս­տա­կան ​​է մա­հա­ցել»։

 1921 թվա­կա­նի փետր­վա­րի 11–ի գի­շե­րը Բոր­չա­լիի շրջա­նի ռու­սա­կան գյու­ղե­րում սկսվեց «ապս­տամ­բութ­յուն», ո­րը խորհր­դա­յին քա­րոզ­չութ­յու­նը ան­վա­նել է Վ­րաց աշ­խա­տա­վոր­նե­րի ապս­տամ­բութ­յուն (ի­րա­կա­նում դա 11–րդ Կար­միր բա­նա­կի հար­ձա­կումն էր ան­կա­խութ­յուն հայ­տա­րա­րած Վ­րաս­տա­նի վրա): Սկզ­բում բո­լո­րը ու­րա­խա­նում էին նոր իշ­խա­նութ­յուն­նե­րով. աղ­քատ­նե­րը՝ հարս­տա­նա­լու հույ­սով, իսկ նրանք, ով­քեր վա­ղուց աղ­քատ չէին հա­մար­վում, ու­րա­խա­նում էին՝ մտա­ծե­լով, որ ա­վե­լի կհարս­տա­նան։ Նույ­նիսկ շատ հա­րուստ­ներ ան­մի­ջա­պես չէին կռա­հում, թե ինչ է նրանց սպա­սում և­ ինչ է պետք ա­նել նրանց գա­լուց հե­տո։

 Հե­տո․․․ իսկ հե­տո սկսվե­ցին ձեր­բա­կա­լութ­յուն­նե­րը։ Լայ­նա­ծա­վալ ռեպ­րե­սիա­նե­րի ա­լի­քը, որն անց­կաց­վեց խորհր­դա­յին ա­հա­բեկ­չութ­յան վե­րըն­թաց աստղ Լավ­րեն­տի Բե­րիա­յի ղե­կա­վա­րութ­յամբ, ով ոչ մե­կին չխնա­յեց, և ն­րանք, ով­քեր ակ­տի­վո­րեն պաշտ­պա­նում էին երկ­րի ան­կա­խութ­յու­նը, ան­մի­ջա­պես ճնշվե­ցին։ Մեկ շա­բաթ­վա ըն­թաց­քում (1924թ. օ­գոս­տո­սի 29–ից սեպ­տեմ­բե­րի 5–ը) մա­հա­պատ­ժի են­թարկ­վե­ցին 12.578 մարդ (հիմ­նա­կա­նում ազն­վա­կա­նութ­յան և մ­տա­վո­րա­կա­նութ­յան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ), ա­վե­լի քան 20 հա­զար մարդ աք­սոր­վեց Սի­բիր։ Վ­րա­ցա­կան հո­ղը հա­ռա­չում էր «կար­միր տե­ռո­րից»։ Բոլշ­ևիկ­նե­րը, հա­յերն ու վրա­ցի­նե­րը կար­միր էին, սպի­տակ­նե­րը նուն­պես հա­յեր ու վրա­ցի­ներ էին... Հար­ևա­նը մատ­նում էր հար­ևա­նին, ուղ­ղա­փա­ռը մատ­նում էր կա­թո­լի­կին, իսկ շատ հա­ճախ ոչ ոք էլ չէր մատ­նում, հենց ցու­ցա­կով էին վերց­նում:

 Սար­սա­փե­լի լու­րերն ու ա­սե­կո­սե­նե­րը փո­խա­րին­վե­ցին ա­վե­լի սար­սա­փե­լի լու­րե­րով։ Վե­րո­նի­կան, հի­շե­լով, թե ինչ­պես Իս­կու­հու որ­դին հրաշ­քով փրկվեց, երբ ժա­մա­նա­կին մեկ­նեց Հ­ռոմ, Ս­տե­փա­նին հա­մո­զում էր, որ նույն­պես հե­ռա­նա այս նոր, դա­ժան ու ան­հաս­կա­նա­լի բոլշ­ևիկ­նե­րից։ Բայց մի՞­թե տե­ղին է, որ քա­հա­նա­յի աս­տի­ճա­նով մարդն, Աստ­ծուց բա­ցի, ու­րի­շին լսի։

 Իսկ Աստ­ված, որն ըստ եր­ևույ­թի, դեռ ան­ծա­նոթ էր բոլշ­ևիկ­նե­րի պահ­ված­քին ու թա­փին, Ս­տե­փան Ե­րո­յա­նի և ն­րա նման­նե­րի հա­մար սոս­կա­լի, ան­սո­վոր ու անս­պա­սե­լի ճա­կա­տա­գիր պատ­րաս­տեց: Ո՞վ չգի­տի, որ ա­մե­նա­կա­րող Աստ­վա­ծը մար­դու ձեռ­քե­րով է գոր­ծում․․․

 Բ­նակ­չութ­յան ա­մե­նաաղ­քատ, ի­րա­վազրկ­ված մա­սը օ­կու­պաց­ված տա­րածք­նե­րում (հատ­կա­պես գյու­ղե­րում), որ­պես կա­նոն, վեր է ած­վում «ոչ տիտ­ղո­սա­կիր» ազ­գի... Իսկ վրա­ցի բոլշ­ևիկ­նե­րը սկսե­ցին ճնշել և՛ թուր­քե­րի նման՝ խլե­լով կյան­քը կամ ազ­գութ­յու­նը, և՛ որ­պես բոլշ­ևիկ­ներ՝ խլե­լով և՛ կյան­քը, և՛ ազ­գութ­յու­նը։ Օ­րի­նակ, 1949 թվա­կա­նի հու­նի­սի 14–ի աք­սոր­նե­րի ժա­մա­նակ անն­կա­րագ­րե­լի տու­ժե­ցին հա­յե­րը: Ինչ­պես վկա­յում են հայ կա­թո­լիկ գյու­ղե­րի բնա­կիչ­նե­րը, հա­մագ­յու­ղա­ցի­նե­րի նկատ­մամբ հա­լա­ծանք­նե­րը բո­լո­րո­վին այլ են­թա­տեքստ ձեռք բեր­ցին: Հայ կա­թո­լիկ­նե­րին ա­ռա­վե­լա­պես աք­սո­րել են իբրև «­Վա­տի­կա­նի գոր­ծա­կալ­ներ»։

 Իսկ կյան­քը, կար­ծես, ան­տար­բեր էր շուր­ջը կա­տար­վա­ծի նկատ­մամբ, նա հո­սում էր դա­րա­վոր սո­վո­րույթ­նե­րի հա­մա­ձայն՝ մկրտութ­յուն, ա­մուս­նութ­յուն, մահ, թա­ղում...

 Ե­կե­ղե­ցուց սկսե­ցին խլել ի­րենց հո­ղե­րը, առգ­րա­վել ոս­կուց ա­ռար­կա­նե­րը, ար­ծա­թից ի­րե­րը, բայց քա­հա­նա­նե­րին դեռ ձեռք չէին տա­լիս։ Ռու­սաս­տա­նին և բոլշ­ևիկ­նե­րին սա­տա­րող վրա­ցի­նե­րը զբաղ­ված էին մի նոր գոր­ծով՝ վե­րա­կեն­դա­նաց­նում էին նախ­կին փա­ռա­պանծ Վ­րաս­տանն այժմ նոր թա­գա­վո­րի ստվե­րում՝ նույն­պես վրա­ցի։ Գ­յու­ղե­րից իջ­նում էին թարմ ու­ժե­րը: Թիֆ­լի­սը ուռ­ճա­ցավ, մե­ծա­ցավ՝ դառ­նա­լով վրա­ցա­կան քա­ղաք։

 Նույ­նիսկ սե­փա­կան կա­թո­լիկ­նե­րը շա­տա­ցան։ Ջա­վախ­քում դրա­նից ա­ռաջ վրա­ցա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը ռազ­մա­կան ռե­ժիմ էին հաս­տա­տել՝ սկսե­լով Վ­րաս­տա­նի ներ­քին շրջան­նե­րից վրա­ցի վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րին շրջան­նե­րից բռնի բնա­կեց­ման գոր­ծըն­թա­ցը։ Իսկ կար­ճա­տես աշ­խար­հը հեր­թա­կան ան­գամ լար­ված սպա­սում էր, թե երբ է ընկ­նե­լու այս տա­րօ­րի­նակ ուժն իր բոս­յա­կա­յին հոր­դան­նե­րով։

Եվ ա­հա, ինչ­պես միշտ մա­տու­ցե­լով իր պա­տա­րա­գը Վա­տի­կա­նում՝ Հ­ռո­մի պա­պը ըստ բոլշ­ևիկ­նե­րի՝ ինչ­–որ սխալ բան ա­սաց, թե­պետ հա­նուն ար­դա­րութ­յան պետք է հի­շել, որ գրե­թե տա­սը տա­րի՝ մինչև 1927 թվա­կա­նը, Վա­տի­կա­նը պաշ­տո­նա­պես և­ ոչ պաշ­տո­նա­պես ա­ջակ­ցում էր բոլշ­ևիկ­յան կա­ռա­վա­րութ­յա­նը՝ օգ­նե­լով նրան դուրս գալ դի­վա­նա­գի­տա­կան ​​մե­կու­սա­ցու­մից։ Ս­րա դի­մաց պա­պութ­յու­նը, ի­հար­կե, ակն­կա­լում էր, որ բոլշ­ևիկ­նե­րը կա­ջակ­ցեն Ռու­սաս­տա­նում Հ­ռո­մի հաս­տատ­վե­լու ցան­կութ­յա­նը կամ ուղ­ղա­փա­ռութ­յու­նը ճնշե­լուն նույ­նիսկ իշ­խա­նութ­յան հաշ­վին։ Նոր կա­ռա­վա­րութ­յան հետ Հ­ռո­մի պա­պը փոր­ձեց սի­րա­խաղ ա­նել, ուս­տի այդ խա­ղե­րով գլխին միայն փոր­ձանք բե­րեց:

Պիոս XI Ա­քիլ­լե Ռատ­տիին, բնա­կա­նա­բար, բո­լո­րո­վին դուր չե­կավ, թե ինչ­պես է բոլշ­ևիկ­յան Ռու­սաս­տա­նը, ո­րին Հ­ռո­մի պա­պը ճա­նա­չեց ա­ռա­ջին­նե­րից մե­կը, վե­րա­բեր­վում իր տա­րած­քում ապ­րող կա­թո­լիկ հո­տին։ Նա դա­տա­պար­տեց քրիս­տո­նեա­կան հա­լա­ծանք­նե­րը ԽՍՀՄ­–ում՝ հա­տուկ պա­տա­րագ մա­տու­ցե­լով հա­լած­ված կա­թո­լիկ­նե­րին ա­ջակ­ցութ­յան հա­մար, ո­րից հե­տո կար­ծես հաս­տա­տե­լով իր վատ համ­բա­վը՝ սո­վետ­ներն ան­մի­ջա­պես ար­ձա­գան­քե­ցին. ան­հա­պաղ հա­ջոր­դե­ցին բո­լոր ծե­սե­րի կա­թո­լիկ հոգ­ևո­րա­կան­նե­րի ձեր­բա­կա­լութ­յուն­նե­րը:

 Հա­լա­ծանք­նե­րի կրա­կը բռնկվել էր շատ վա­ղուց, բայց էլ ա­վե­լի ու­ժե­ղա­ցավ, այն­պես, որ Խորհր­դա­յին Ռու­սաս­տա­նում, կա­րե­լի է ա­սել, ե­կավ կա­թո­լի­կութ­յան վեր­ջը. չէ՞ որ լրտե­սութ­յան և դի­վեր­սիոն գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի դեպ­քերն այն­քան հմտո­րեն հար­մա­րեց­վում էին ան­պաշտ­պան ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րին։ Պ­րո­պա­գան­դա, ա­գի­տա­ցիա... Այն ա­մե­նը, ին­չը նախ­կի­նում քա­րոզ էր կոչ­վում, դար­ձել էր դի­վեր­սիոն վնա­սա­կար ա­գի­տա­ցիա։

Մեջ­բե­րում՝ Մո­լո­տո­վին ուղղ­ված Լե­նի­նի նա­մա­կից 1922թ.­–ին. «Որ­քան շատ գնդա­կա­հա­րեք քա­հա­նա­նե­րին և բուր­ժո­ւա­նե­րին, այն­քան լավ: Հատ­կա­պես հի­մա պետք է դաս տալ այս հա­մայն­քին, որ­պես­զի մի քա­նի տաս­նամ­յակ հե­տո ոչ մե­կի մտքով ան­գամ չանց­նի դի­մադ­րել»։

1925 թվա­կա­նի սկզբին Վե­ցե­րորդ բաժ­նի պետ Տուչ­կո­վի ղե­կա­վա­րութ­յամբ սկսվեց «հոգ­ևո­րա­կան լրտե­սող կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի վե­րա­բեր­յալ» ծրագ­րե­րի մշա­կու­մը։ Ի դեպ, բոլշ­ևիկ­նե­րը, ի­հար­կե, կանգ չեն ա­ռել նաև ուղ­ղա­փառ­նե­րի հար­ցում։ Կա­տա­ղի հաշ­վե­հար­դար­ներ տե­սան բո­լոր նրանց հետ, ով­քեր քա­րո­զում էին Աստ­ծու խոս­քը... Հա­մայն Ռու­սիո պատ­րիարք Տի­խոն Բե­լավս­կու հայտ­նի կո­չը («Ուշ­քի՛ ե­կեք, խե­լա­գար­նե՛ր, դա­դա­րեց­րե՛ք ձեր ջար­դե­րը։ Իշ­խա­նութ­յու­նը զավ­թե­լիս և ժո­ղովր­դին ձեզ վստա­հե­լու կոչ ա­նե­լիս ի՞նչ խոս­տում­ներ եք տվել նրանց և­ ինչ­պե՞ս էիք կա­տա­րել այդ խոս­տում­նե­րը։ Ի վեր­ջո, ձեր ա­րա­ծը ոչ միայն դա­ժան ա­րարք է, այլև իս­կա­պե՛ս սա­տա­նա­յա­կան ա­րարք, ո­րի հա­մար դուք կեն­թարկ­վեք գե­հե­նի կրա­կին ա­պա­գա հետ­մա­հու կյան­քում և սե­րունդ­նե­րի սար­սա­փե­լի ա­նեծ­քին ներ­կա երկ­րա­յին կյան­քում») միայն մո­տեց­րեց նրա դա­ժան մա­հը:

 

 

Գլուխ հինգերորդ

 

 Սուրբ Մայր, մեր Աստվածածին, գոնե դու մեզ փրկեիր,             ի վերջո, մենք քոնն ենք:

Դու մեզ Նրան տվեցիր, ճակատագիր դարձրիր...

 

 Լի­բա­նա­նում՝ Հա­րիս­սա լե­ռան գա­գա­թին, բարձ­րա­նում է Սուրբ Կույս Մա­րիա­մի հսկա բրոն­զե ար­ձա­նը, որն ինչ­–ինչ պատ­ճառ­նե­րով այժմ ներկ­ված է սպի­տակ: Լի­բա­նան­ցի­ներն ի­րենց ար­ձա­նը ֆրան­սիա­կան ձևով ան­վա­նում են «­Նոթր Դամ դյու Լի­բան»։ Շուր­ջը 20–ից ա­վե­լի ե­կե­ղե­ցի­ներ ու վան­քեր կան, իսկ պա­պա­կան նվի­րա­կի նստա­վայ­րին շատ մոտ՝ Բ­զում­մար (Զ­մառ) քա­ղա­քում, գտնվում է հայ կա­թո­լիկ­նե­րի պատ­րիար­քի նստա­վայ­րը։

 Ա­վե­տիս Պետ­րոս ԺԴ Ար­փիար­յա­նի մա­հից հե­տո՝ 1937 թվի նո­յեմ­բե­րի 30–ին, Հայ Կա­թո­ղի­կե Սի­նո­դում Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նը ընտր­վեց Կի­լի­կիո և հա­մայն հա­յութ­յան կա­թո­ղի­կե պատ­րիարք։

 Ա­նու­նը նա վերց­րեց որ­պես Գ­րի­գոր–­Բեդ­րոս XV (Gregoire Pierrot XV) Ա­ղա­ջան­յան. Այն ժա­մա­նակ­վա­նից, երբ հայ կա­թո­լիկ­նե­րի ա­ռա­ջին պատ­րիարք Ար­ձիվ­յանն ի­րեն կո­չեց Աբ­րա­համ Բեդ­րոս, բո­լոր հա­ջոր­դող պատ­րիարք­նե­րը Պետ­րո­սի (­Պե­տեր, Պիեր­րո) ա­նու­նը սկսե­ցին ներ­մու­ծել կա­թո­լիկ­նե­րի ան­վան՝ ի­րենց ե­կե­ղե­ցա­կան կոչ­ման մեջ:

 Հա­մաշ­խար­հա­յին մա­մու­լի, այլ դա­վա­նանք­նե­րի հա­վա­տաց­յալ­նե­րի, կա­թո­լիկ հա­յե­րի հսկա­յա­կան խռնվե­լու ներ­քո նոր պատ­րիար­քը հան­դի­սա­վոր պա­տա­րագ մա­տու­ցեց։ Լի­բա­նան­յան սփյուռ­քը խան­դա­վա­ռութ­յամբ ող­ջու­նեց իր պատ­րիար­քին, ո­րը նաև Պա­պի սի­րե­լին էր։ Իսկ տա­սը տա­րի անց Պիոս XII Պա­պը նրան շնոր­հեց կար­դի­նալ քա­հա­նա­յի ար­ժա­նա­պատ­վութ­յուն՝ S. Bartolomeo all'Isola կո­չու­մով: Ա­ղա­ջան­յա­նը վաս­տա­կել էր կար­դի­նա­լի իր կար­միր գլխար­կը. նա և՛ իր կրթութ­յամբ, և՛ օ­րի­նա­կե­լի ե­կե­ղե­ցա­կան վար­քով գրա­վել էր պա­պա­կան գա­հի ու­շադ­րութ­յու­նը։

Երբ նա ընտր­վեց պատ­րիարք, Պա­պը բա­ցա­կան­չեց. «­Հա­յե­րին պար­զա­պես մայ­րա­կան սրտով պատ­րիարք էր պետք»: Թե ի՞նչ նկա­տի ու­ներ երկ­րում Աստ­ծո տե­ղա­պա­հը, դժվար է կռա­հել։ Ըստ եր­ևույ­թին, ե­թե Պապն ի­րեն հայ­րա­կան սրտով պատ­րիարք էր հա­մա­րում, ա­պա, ի­րոք, կա­թո­լիկ հա­յերն այլևս որբ չէին հա­մար­վի։

Քիչ անց Մ­խի­թար­յան­նե­րը հռո­մեա­ցի կար­դի­նա­լին նվի­րե­ցին ի­րենց ծի­րա­նի գլխար­կը։ Իսկ այն հայ­րե­նա­կից­նե­րը, ով­քեր, լի­նե­լով ա­ռա­քե­լա­կան հայ­րեր, չըն­դու­նե­ցին կա­թո­լի­կա­կան «հե­րե­տի­կո­սութ­յու­նը», կար­դի­նա­լին սկսե­ցին ան­վա­նել ոչ այլ ոք, քան «­Ծի­րա­նա­վոր», այ­սինքն՝ ծի­րա­նի գլխարկ կրող, և ն­րանց աստ­վա­ծա­բա­նա­կան հեր­քում­նե­րով կո­չը այն­քան էլ ան­կեղծ չէր սկսվում. «­Ծի­րա­նա­վոր մեր եղ­բա՜յր»։

 

 

 

 

 

Գլուխ վեցերորդ

 

 Խառնվել է ամեն ինչ, կյանքն ու մահը՝ իրար հետ, երկնքից պատիժ եկավ, Աստծու կրակ մեզ գտավ, եղբայրն եղբորն է մատնում, որդին՝ հոր դեմ է ելնում, մեռածներին են դատում...

 

 «... Ե­կել է իս­կա­կան սո­լո­վեց­կի ա­շուն։ Մերթ կսառ­չի, մերթ նո­րից կհալ­վի: Ցե­խոտ գե­տին, եր­բեմն հյու­սի­սա­յին ցուրտ քա­մի: Հան­կարծ կպարզ­վի, և­ եր­կին­քը կգու­նա­վոր­վի ա­մե­նաքն­քուշ սքան­չե­լի ե­րանգ­նե­րով։ Ար­ևը շատ կարճ ժա­մա­նա­կով ել­նում է հո­րի­զո­նից վեր և գ­րե­թե չի ծա­գում, այն միայն սա­հում է նրա վրա­յով։ Իս­կա­կան արև ոչ միայն ձմռա­նը, այլ նույ­նիսկ ամ­ռա­նը չես տես­նի. այն­քան թույլ է, ինչ­պես մի ուր­վա­կան՝ Սո­լով­կիի երկն­քում, կար­ծես ե­րա­զի մեջ է, և­ ա­մեն ինչ այս­տեղ ուր­վա­կան է թվում, ինչ­պես ստվեր­նե­րի աշ­խար­հում: Ա­շու­նը փայ­լում է զար­մա­նա­լի գույ­նե­րով՝ վար­դա­գույն, յա­սա­մա­նա­գույն, փայլ, դեղ­նա­վար­դա­գույն ե­րանգ­ներ (սրանք ագ­ռա­վի աչ­քի տերև­ներն են), հա­պա­լա­սը, կե­չի­նե­րը, և շատ կար­միր ու մուգ մա­նու­շա­կա­գույն հա­տապ­տուղ­ներ: Գույ­նե­րը հատ­կա­պես բազ­մա­զան են ու նուրբ։ Ընդ­հան­րա­պես, ըստ գու­նա­յին ե­րանգ­նե­րի՝ եր­կին­քը, ջու­րը, բու­սա­կա­նութ­յու­նը, Սո­լով­կին գանձ են նկար­չի հա­մար. ամ­բող­ջո­վին Գո­գեն է», – գ­րել է Սո­լով­կիից Պա­վել Ֆ­լո­րենս­կին 1936 թվա­կա­նի աշ­նա­նը:

Պա­րա­դոքս է, բայց քա­հա­նա Պա­վել Ֆ­լո­րենս­կին և շատ հա­զա­րա­վոր ու­րիշ հոգ­ևո­րա­կան­ներ հենց այն հա­վա­տաց­յալ­նե­րի հա­մար Սո­լո­վեց­կի բան­տում մա­հա­ցան, որ­տեղ նա­խա­հե­ղա­փո­խա­կան ժա­մա­նակ­նե­րում հոգ­ևոր բանտ էր ա­թեիստ­նե­րի և հե­րե­տի­կոս­նե­րի հա­մար:

 Ռու­սաս­տա­նի հյու­սի­սի ար­տա­սո­վոր գե­ղե­ցիկ կղզի­նե­րը, ուր աք­սոր­վել էին հայտ­նի քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­ներ, հոգ­ևո­րա­կան­ներ, հին տե­սի հա­վա­տաց­յալ­ներ, մտա­վո­րա­կան­ներ, դար­ձել են ող­բեր­գութ­յան, ան­մարդ­կա­յին տա­ռա­պանք­նե­րի հո­մա­նի­շը... Երբ շատ տա­րի­ներ անց այն­տեղ հայտ­նա­բեր­վե­ցին թա­ղում­նե­րը, տե­ղը պարս­պա­պա­տե­ցին, իսկ մուտ­քի դի­մաց տե­ղադ­րե­ցին ինք­նա­շեն պատ­նեշ՝ «­Կանգ­նի՛ր: Խո­նարհ­վի՛ր: Սան­դար­մո­խի հու­շա­հա­մա­լիր։ Կո­մու­նիստ­նե­րի և­ այլ ա­նա­սուն­նե­րի մուտքն ար­գել­ված է»։

 1920–ա­կան թվա­կան­նե­րի կե­սե­րին չե­կիստ­նե­րի աշ­խա­տան­քը ակ­տիվ գաղտ­նի տե­ղե­կա­տու­նե­րի (կամ գաղտ­նի աշ­խա­տող­նե­րի՝ «սեկ­սոտ­նե­րի») ներ­մու­ծու­մը ե­կե­ղե­ցի­ներ և բո­լոր կրոն­նե­րի հա­մայնք­նե­րում հոգ­ևո­րա­կան­նե­րի մի­ջա­վայր գրե­թե ա­վարտ­ված էր։ Գաղտ­նի հե­տա­խու­զութ­յան ծախ­սե­րի նա­խա­հա­շիվ­նե­րը վեր­ջա­պես հաս­տատ­վե­ցին, և դ­րա հա­մար մի­ջոց­ներ էին բա­ժա­նում յու­րա­քանչ­յուր վեց ա­մի­սը մեկ բո­լոր շրջան­նե­րում: Ըստ այդ հաշ­վարկ­նե­րի՝ յու­րա­քանչ­յուր տա­ճա­րում պետք է լի­ներ առն­վազն եր­կու ակ­տիվ «սեկ­սոտ», թեև, ըստ չե­կիստ­նե­րի կար­ծի­քի՝ ցան­կա­ցող­նե­րը ե­ղել են շատ ա­վե­լի։

 1927 թվա­կա­նից և հատ­կա­պես Պիոս XI պա­պի այն չա­րա­բաս­տիկ ե­լույ­թից հե­տո սկսվեց հա­ջորդ փու­լը, և չե­կիստ­ներն ակ­տի­վո­րեն ստանձ­նե­ցին հոգ­ևո­րա­կա­նութ­յու­նը վե­րաց­նե­լու գոր­ծը։ Այժմ դա ​​տա­րած­վում էր ողջ Խորհր­դա­յին Միութ­յան բո­լոր դա­վա­նանք­նե­րի վրա։ Տա­ճա­րում պաշ­տո­նա­պես գրանց­ված յու­րա­քանչ­յուր քա­հա­նա­յի կան­չում էին Գլ­խա­վոր վար­չութ­յուն՝ նրան տա­լով ընտ­րութ­յուն՝ կա՛մ հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան պայ­մա­նա­գիր ստո­րագ­րել, կա՛մ գնալ ճամ­բար: Ի­հար­կե, այս ստո­րագ­րութ­յուն­նե­րը տված հոգ­ևո­րա­կան­նե­րից յու­րա­քանչ­յուրն ինքն է ընտ­րել, թե ինչ­պես դուրս գալ այս վի­ճա­կից։ Ինչ­–որ մեկն իս­կա­պե՛ս ակ­տիվ հա­մա­գոր­ծակ­ցել է, գրել ու խախ­տել է խոս­տո­վա­նութ­յան գաղտ­նիութ­յու­նը, մյու­սը չի կա­տա­րել հանձ­նա­րար­վա­ծը և­ ո­րոշ ժա­մա­նակ անց, ի­հար­կե, որ­պես «ան­հա­ջո­ղակ», գնա­ցել է ճամ­բար։

      Տա­րած­ված մե­թո­դա­բա­նութ­յամբ քննչա­կան գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը շա­րու­նակ­վել են 20–30 օր գործ­նա­կա­նո­րեն ա­ռանց ընդ­միջ­ման։ Քա­հա­նա­նե­րը հա­ճախ քիչ էր մնում խելք­նե­րը կորց­նեին. նրանց ստի­պում էին խոս­տո­վա­նել և ս­տո­րագ­րել՝ իբր ի­րենց ծխե­րում լրտե­սա­կան ցանց են կազ­մա­կեր­պել, ո­րի նպա­տակն է ե­ղել խորհր­դա­յին կար­գե­րի տա­պա­լու­մը։

 «­Հենց նա է, – պա­թե­տիկ գո­ռաց քննի­չը՝ մատ­նա­ցույց ա­նե­լով սուրբ հո­րը, – նա հա­վա­քեց կա­թո­լիկ­նե­րին և ք­րիս­տոն­յա­նե­րին՝ ընդ­դի­մա­նա­լու իշ­խա­նութ­յուն­նե­րին։ Հենց նա կազ­մա­կեր­պեց կո­մու­նիզ­մի դեմ ընդ­հա­նուր ճա­կա­տը»։

 Վե­րո­նի­կա­յի որ­դին՝ Ս­տե­փան Ե­րո­յա­նը, Սուրբ Զա­տի­կից ա­ռաջ ժա­մա­նեց Հ­ռոմ (նա, ում եր­գը հմա­յել էր Հով­սեփ Սա­րու­խան­յա­նին)։ Ա­վար­տել էր Հ­ռո­մի Լ­ևոն­յան ճե­մա­րա­նը և 1921 թվա­կա­նին ձեռ­նադր­վել։ Հ­ռո­մի գա­հը ու­ղար­կեց ջա­վախ­քա­հայ կա­թո­լիկ Ս­տե­փա­նին, ով վարժ տի­րա­պե­տում էր եվ­րո­պա­կան մի քա­նի լե­զու­նե­րի՝ ծա­ռա­յե­լու հայ­րե­նի Ջա­վախ­քի Տուրցխ գյու­ղում։

 Նա փոքր–­քիչ զուսպ էր, քիչ մարդ­կանց հետ էր ըն­կե­րութ­յուն ա­նում, բա­ցի հոր հա­մագ­յու­ղա­ցի Ե­ղիա (Ի­լիա) Պե­ջիկ­յա­նիցշ. նրա հետ շատ մտե­րիմ էին։ Ե­ղիան հե­տա­գա­յում դար­ձավ հայտ­նի հա­յա­գետ, գիտ­նա­կան–հ­րա­տա­րա­կիչ։ Նա հրա­տա­րա­կում էր «­Բազ­մա­վեպ»–ը, որ­տեղ հրա­պա­րակ­վել է Ս­տե­փան Ե­րո­յա­նի մա­սին մա­հա­խո­սա­կա­նը։

Ե­րո­յա­նը սի­րում էր կար­դալ լա­տի­նե­րեն, Ֆ­րան­սե­րեն կրո­նա­կան գրա­կա­նութ­յուն (այս բո­լոր գրքե­րը խնամ­քով և սր­բութ­յամբ դեռ պահ­վում են ա­լաս­տան­ցի հա­րա­զատ­նե­րի մոտ)։ Ն­րա մա­գիստ­րո­սա­կան աշ­խա­տան­քի թե­ման էր՝ «Գ­րի­գոր Լու­սա­վո­րի­չը Հ­ռո­մում ե­ղե՞լ է, թե՞ ոչ»: Փաստ է, որ Գ­րի­գոր Լու­սա­վոր­չի ար­ձան կա Հ­ռո­մում:

Ս­տե­փա­նը, ինչ­պես և Հ­ռո­մի կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցուն ա­ռըն­թեր Հայ­կա­կան ճե­մա­րա­նի շատ շրջա­նա­վարտ­ներ, աչ­քի էր ընկ­նում գի­տե­լիք­նե­րի ի­մա­ցութ­յամբ։ Գի­տեր ա­վե­լի քան տա­սը լե­զու: Ե­րի­տա­սարդ քա­հա­նան մեծ դժվա­րութ­յամբ էր հաղ­թա­հա­րում իր ծխա­կան­նե­րի սովն ու աղ­քա­տութ­յու­նը։ Եր­բեմն Հ­ռո­մից ծան­րոց­ներ էին ու­ղար­կում, ո­րոնք նա բա­ժա­նում էր հատ­կա­պես աղ­քատ ըն­տա­նիք­նե­րին։ Թ­վում էր, թե տեր Ս­տե­փա­նո­սը չէր նկա­տում բոլշ­ևիկ­նե­րի ճի­րան­նե­րում հայտն­ված բո­լո­րի գլխին կու­տակ­ված թանձր ամ­պե­րը։ Բայց ով գի­տի, թե ին­չի մա­սին էր նա խոր­հում՝ փոր­ձե­լով ա­ռանց վա­ռե­լի­քի տա­քա­նալ սա­ռը ծնո­ղա­կան տա­նը...

Եվ մի աշ­նա­նա­յին անձր­ևոտ ե­րե­կո ա­ղոթ­քի կե­սին նրա տա­նը հայտն­վե­ցին եր­կու հո­գի, օ­րը ցե­րե­կով ատր­ճա­նա­կը ուղ­ղե­ցին նրա վրա... Մո­րաք­րոջ տղան էր, ո­րը դար­ձել էր կար­միր բոլշ­ևիկ։ Եվ Ս­տե­փան Ե­րո­յա­նին ա­ռանց բա­ցատ­րութ­յան, գրե­թե բո­լոր կա­թո­լիկ քա­հա­նա­նե­րի պես, ձեր­բա­կա­լե­ցին, նստեց­րին խուց, իսկ մի քա­նի օր անց «­Հա­տուկ եռ­յա­կը» դա­տա­պար­տեց տա­սը տար­վա ա­զա­տազրկ­ման՝ ա­ռանց նա­մա­կագ­րութ­յան ի­րա­վուն­քի։ Ա­մեն ինչ, ինչ­պես հա­զա­րա­վոր և հար­յուր հա­զա­րա­վոր այլ ան­մեղ քա­ղա­քա­ցի­նե­րին, ով­քեր հան­կարծ հայտն­վե­ցին մի նոր, ամ­բող­ջո­վին մեկ այլ՝ այդ­քան թշնա­մա­կան երկ­րում, որն իր ժո­ղովր­դին էր ընտ­րել որ­պես թշնա­մի։

Ա­հա թե ինչ է գրում Ե­րո­յա­նի մեծ եղ­բո­րոր­դին՝ Վ­րաս­տա­նում և Ռու­սաս­տա­նում հայ կա­թո­լի­կութ­յան հայտ­նի հե­տա­զո­տող Ա. Սի­մա­վոր­յա­նը, Կա­թո­լի­կա­կան հան­րա­գի­տա­րա­նի հա­մար «Բռ­նա­դատ­ված կա­թո­լիկ­նե­րի» հա­տուկ հոդ­վա­ծում. «1929 թվա­կա­նի նո­յեմ­բե­րի 26–ին ձեր­բա­կալ­վել է Թիֆ­լի­սում, իսկ 1930 թվա­կա­նի օ­գոս­տո­սի 3–ին՝ 10 տա­րով հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ճամ­բա­րում (ՌՍՖՍՀ Ք­րեա­կան օ­րենսգր­քի 58–6,10, 12 և 59–12 հոդվ.): Ու­ղարկ­վել է Սո­լով­կի, ուր նա ժա­մա­նել է 1930 թվա­կա­նի օ­գոս­տո­սի 15–ին։ Տե­ղա­փոխ­վել է Ան­զեր կղզի։ 1932 թվա­կա­նին նա ձեր­բա­կալ­վել է այս­տեղ՝ Ան­զեր կղզում գտնվող կա­թո­լիկ հոգ­ևո­րա­կան­նե­րի խմբա­կա­յին գոր­ծով: Ն­րանք մե­ղադր­վում էին «հա­կա­սո­վե­տա­կան ​​խումբ ստեղ­ծե­լու, հա­կա­սո­վե­տա­կան քա­րոզ­չութ­յուն վա­րե­լու, աստ­վա­ծա­բա­նա­կան և կ­րո­նա­կան ծե­սեր գաղտ­նի կա­տա­րե­լու և­ ա­նօ­րի­նա­կան հա­ղոր­դակ­ցութ­յուն ի­րա­կա­նաց­նե­լու մեջ, ԽՍՀՄ­–ում կա­թո­լիկ­նե­րի վի­ճա­կի մա­սին լրտե­սա­կան տե­ղե­կատ­վութ­յուն ար­տա­սահ­ման փո­խան­ցե­լու նպա­տա­կով»։

Պահ­պան­վել է միայն մի գրութ­յուն, գրա­բա­րով մանր ձե­ռագ­րով նշում, «ԲԱՆՏԱՐԿՈՒՑԻՑ» (բա­ցիկ՝ 1932 թվա­կա­նից)։ Ու­րիշ լուր նրա­նից էլ չկար։ Թեև խո­սակ­ցութ­յուն կար (նման դեպ­քեր հազ­վա­դեպ չեն), իբր Տուրց­խից մեկն ա­սել է, որ Ե­րո­յա­նին Սո­լով­կիում է տե­սել, երբ նա բարձ­րա­ցել է ջրհո­րից ջուր խմե­լու։ Իբր տուրց­խե­ցին ջուր խմեց, իսկ մոտ կանգ­նած Ե­րո­յա­նը հարց­րեց.

 –­Տես­նում եմ՝ հայ ես, որ­տե­ղի՞ց ես գա­լիս:

Ի­մա­նա­լով, որ գյու­ղա­ցին Տուրց­խից է, ա­սել է, որ ինքն ա­լաս­տան­ցի է և­ աշ­խա­տում է դե­ղա­տա­նը, քա­նի որ լա­տի­նե­րեն գի­տի։ Եվ կար­ծես, դա ե­ղել է գրե­թե պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ։ Երբ խե­լա­գար­ված հա­րա­զատ­ներն ու ա­լաս­տան­ցի­նե­րը շտա­պե­ցին Տուրցխ՝ ա­վե­լին ի­մա­նա­լու ի­րենց սի­րե­լի քա­հա­նա­յի մա­սին, շատ են հիաս­թափ­վում։ Ին­քը՝ տուրց­խե­ցին, հա­զիվ էր պրծել ճամ­բար­նե­րից. շատ վա­խե­ցած էր և կտ­րա­կա­նա­պես հրա­ժար­վեց իր խոս­քե­րից։ Ո՞վ գի­տի, թե ինչ­պես և­ ին­չու էր փոխ­վել ժա­մա­նա­կի զգա­ցո­ղութ­յու­նը խեղճ մար­դու մոտ, ո­րը Բե­րիա­յի դա­հիճ­նե­րի ճի­րան­նե­րում է ե­ղել։

Սո­լով­կիում ան­հա­վա­նա­կան ծանր պայ­ման­նե­րում հիմ­նա­կա­նում բնակ­վում էին բան­տարկ­ված ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րը։ Եվ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ քա­հա­նա­նե­րը մնա­ցին Աստ­ծո ա­ռաք­յալ­ներ. «­Հի­շե՛ք, որ Սո­լով­կիի մեր պա­տա­րագ­նե­րը թերևս Ռու­սաս­տա­նում ար­ևել­յան քա­հա­նա­նե­րի միակ պա­տա­րագ­ներն են, ով­քեր ա­ղո­թում են Ռու­սաս­տա­նի հա­մար: Պետք է ա­մեն գնով ձգտել օ­րա­կան գո­նե մեկ պա­տա­րագ մա­տու­ցել»։

Սկզ­բում խեղճ քա­հա­նա­նե­րին թույլ էին տա­լիս ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հա­մար օգ­տա­գոր­ծել մի լքված մա­տուռ։ Ա­պա հետ­ևեց ընդ­հան­րա­պես ծա­ռա­յե­լու ար­գել­քը։ Ս­տիպ­ված գաղտ­նի էին ծա­ռա­յում ցան­կա­ցած վայ­րում՝ նկուղ­նե­րում, ան­տա­ռում՝ քա­րի վրա կամ մեծ եղև­նու պաշտ­պա­նութ­յան տակ։ Իսկ 1929 թվա­կա­նի հու­նի­սից սուրբ եղ­բայր­նե­րի ի­րա­վի­ճա­կը էլ ա­վե­լի վա­տա­ցավ։ Ամ­բողջ «հոգ­ևոր թի­մը» կենտ­րո­նա­կան կղզուց տե­ղա­փոխ­վեց ա­մե­նահ­յու­սի­սա­յին Ան­զեր կղզի, որ­տեղ պայ­ման­նե­րը, բո­լոր ա­ռում­նե­րով, սոս­կա­լի ծանր էին: Բու­սա­կա­նութ­յու­նը՝ տունդ­րա։ 23 հո­գի տե­ղա­վոր­ված էր մեկ խցում՝ չորս մետր եր­կա­րութ­յամբ և մոտ եր­կու մետր լայ­նութ­յամբ: Ես ու­նեմ ութ մետ­րա­նոց սեն­յակ... դա անհ­նա­րին է նույ­նիսկ պատ­կե­րաց­նել: Նույ­նիսկ ցա­րա­կան Ռու­սաս­տա­նի բան­տե­րում մար­դիկ ա­վե­լի քիչ էին խցկված։

Մես­սա­նե­րը (կա­թո­լիկ պա­տա­րագ­նե­րը) հա­ջող­վեց ծա­ռա­յել հենց տա­նի­քի տակ գտնվող ձեղ­նա­հար­կում, այն­քան ցածր, որ բո­լո­րը կա­րող էին միայն ծնկի գալ և ս­տիպ­ված էին ծա­ռա­յել միայն գի­շե­րը: Տե­ղա­ցի քննիչ–­բոլշ­ևիկ­նե­րից մե­կի դի­տո­ղութ­յունն իս­կա­պե՛ս ար­դա­րա­ցի էր. «Որ­տեղ քսենձ (քա­հա­նա), այն­տեղ պա­տա­րագ»։

     Այս­պես էին անց­նում ա­միս­ներն ու տա­րի­նե­րը: Այս մշտա­կան ​​ան­հանգս­տութ­յուն­նե­րը Սուրբ մա­տաղ ա­նե­լու հնա­րա­վո­րութ­յան մա­սին, գի­շեր­վա մթութ­յան մեջ պա­տա­րա­գի ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը «հան­ցա­գոր­ծութ­յան վայ­րում բռնվե­լու» մշտա­կան վա­խի ներ­քո, մշտա­կան ​​մտա­հո­գութ­յուն­նե­րը, թե ինչ­պես ստա­նալ գի­նի, հաց, զգեստ­ներ, սպասք, ստի­պում էին աք­սոր­յալ­նե­րին՝ անց­նե­լու հոգ­ևոր կյան­քի դա­ժան դպրո­ցը:

     Կի­ևի շրջա­նի քա­հա­նա Իո­սիֆ Կո­վալս­կու ար­խի­վա­յին փաս­տաթղ­թե­րում կա մի Լասյ ան­վամբ տե­ղե­կա­տո­ւի հայ­տա­րա­րութ­յան պատ­ճե­նը։ Նա իր վե­րա­դաս­նե­րին տե­ղե­կաց­նում է հետև­յա­լի մա­սին (բնօ­րի­նա­կի ուղ­ղագ­րութ­յու­նը պահ­պան­ված է).

«...­Քա­ղա­քա­ցի ա­վագ մա­յոր, այս բո­լոր պիղծ, ճար­պա­կա­լած սրի­կա­նե­րը՝ քսենձ Ձեմ­յան, Կո­բեց, Կար­պինս­կի, Օ­պոլս­կի, Հանս­կի, Կո­վալս­կի, Շիշ­կո, Տու­րովս­կի, Մայ­դե­րա... բան­տախ­ցից ե­կե­ղե­ցի սար­քե­ցին... քա­հա­նա­նե­րի այս ամ­բողջ խում­բը թշնա­մա­կան, սադ­րիչ աշ­խա­տանք էր տա­նում բան­տի ղե­կա­վա­րութ­յան դեմ, այլ բան­տարկ­յալ­նե­րի հետ ան­կար­գութ­յուն­ներ էին ա­նում, բղա­վում, որ ի­րենց նկատ­մամբ բռնութ­յուն են գոր­ծադ­րում և­ այլն։ Ն­րանք զբաղ­վում են ա­պօ­րի­նի նա­մակ­ներ ա­զա­տութ­յուն տե­ղա­փո­խե­լով»։

     Չ­գի­տես ին­չու, նա­խաքն­նութ­յու­նը միջ­նոր­դել է Ե­րո­յա­նին բո­լո­րից ան­ջատ պա­հել։ Ի դեպ, ոչ միայն նրան։ Նույն ձևա­կեր­պու­մը կար, օ­րի­նակ, մեկ այլ ա­խալց­խա­ցի, վրա­ցի կա­թո­լիկ­նե­րի ադ­մի­նիստ­րա­տոր Շիո Բաթ­մա­նիշ­վի­լու դեպ­քում, ով «թույլ տվեց վրա­ցի հա­կա­հե­ղա­փո­խա­կան­նե­րի կենտ­րո­նա­ցու­մը վան­քին պատ­կա­նող տա­րածք­նե­րում»։ Նա­խաքն­նութ­յան ա­վար­տից հե­տո Ե­րո­յա­նը մնաց Սո­լով­կի­նե­րում։ Որ­պես բան­տարկ­յալ՝ 1937 թվա­կա­նին կրկին ձեր­բա­կալ­վել է հենց այս­տեղ, ըստ եր­ևույ­թին, երկ­րորդ մե­ղադ­րան­քով:

     Չեմ սխալ­վի՝ ա­սե­լով, որ կրկնվող մե­ղադ­րանք­նե­րը դար­ձել էին չե­կիստ­նե­րի ի­րա­վա­պահ պրակ­տի­կա­յի ան­բա­ժա­նե­լի մա­սը, այս­պես ա­սած, ա­նօ­րի­նա­կա­նութ­յան «ի­ներ­ցիոն» բա­ղադ­րի­չը։ Ի դեպ, ժա­ռանգ­վել է և կրկն­վում է այ­սօր ընդ­դի­մա­դիր­նե­րի հա­լա­ծանք­նե­րի շար­քում։

 1937 թվա­կա­նի հոկ­տեմ­բե­րի 9–ին Լե­նինգ­րա­դի մար­զում «Էն­կա­վե­դեի» հա­տուկ եռ­յա­կի հրա­մա­նագ­րով՝ Ե­րո­յա­նը դա­տա­պարտ­վել է մա­հա­պատ­ժի։ 1937 թվա­կա­նի նո­յեմ­բե­րի 3–ին պա­տի­ժը կա­տար­վեց Սան­դար­մո­խի տրակ­տում (­Մեդ­վե­ժիե­գորս­կի մոտ)։ Կան ա­պա­ցույց­ներ, ո­րոնք մատ­նան­շում են այս նող­կա­լի գոր­ծո­ղութ­յան հե­ղի­նա­կին՝ «­Զիմն­ևո պա­լա­տի գրավ­ման» մաս­նակ­ցին (ինչ­պես ինքն է գրել հար­ցա­թեր­թի­կում, ի՞նչ կա­րող ես ա­նել՝ գյու­ղա­կան դպրո­ցի ըն­դա­մե­նը եր­կու դա­սա­րան)։ Մի­խա­յիլ Մատ­վե­ևը, Անվ­տան­գութ­յան «փոր­ձա­ռու աշ­խա­տա­կից», պետք է ան­ձամբ կա­տա­րեր... Եվ պե­տա­կան ​​գաղտ­նիք­նե­րը ա­պա­հո­վե­լու հա­մար նա գտավ ճա­նա­պար­հը։

     Դա­տա­պարտ­յալ­նե­րին «պատ­րաս­տում էին» բա­րա­քի ե­րեք սեն­յա­կում։ Ա­ռա­ջին սեն­յա­կում «ստու­գում էին ինք­նութ­յու­նը», մեր­կաց­նում ու խու­զար­կում։ Երկ­րոր­դում մեր­կա­ցած­նե­րին կա­պում էին։ Եր­րոր­դում մերկ կա­պած­նե­րին գլխին փայ­տե մուր­ճի հար­վա­ծով ու­շա­թափ ա­նում ։ Հե­տո նրանց՝ մի քա­ռա­սուն դիակ բար­ձում էին մե­քե­նան և ծած­կում բրե­զեն­տով։ «Բ­րի­գա­դի» ան­դամ­նե­րը նստում էին բրե­զեն­տի վրա։ Ե­թե ​​ներք­ևում պառ­կած­նե­րից մեկն ու մե­կը ուշ­քի էր գա­լիս, մուր­ճի նոր հար­վա­ծից «հանգս­տա­նում» էին։ Տեղ ժա­մա­նե­լուն պես դիակ­նե­րը հեր­թով նե­տում էին պատ­րաստ­ված փո­սի մեջ, ո­րի հա­տա­կին կանգ­նած էր Մատ­վե­ևը։ Նա ան­ձամբ կրա­կում էր բո­լո­րի գլխին։ Այդ­պես, մեկ «հեր­թա­փո­խում» 200–250 «մա­հա­պա­տիժ» էր ի­րա­կա­նաց­նում։

    Հենց այդ փամ­փուշտ­նե­րի հետ­քե­րը ծոծ­րա­կա­յին մա­սում հայտ­նա­բե­րեց Յու­րի Դ­միտ­րի­ևը, ով ռուս պատ­մա­բան Չու­խի­նի հետ պա­տա­հա­բար գան­գեր է բա­ցել Սան­դար­մո­խում և կազ­մել է Սան­դար­մո­խում գնդա­կա­հար­ված­նե­րի ցու­ցա­կը 6200 ա­նու­նից։ Եվ հենց այդ գործ­նեութ­յունն էր նրան հա­մար­յա ցմահ բան­տար­կե­լու պատ­ճա­ռը։ Այժմ­յան չե­կիստ­նե­րը ան­հա­վես են վե­րա­բեր­վում հին հան­ցանք­նե­րը վեր­հի­շե­լուն։

     Նո­յեմ­բե­րի 4–ին ոչն­չաց­ման աշ­խա­տանք­ներն ա­վարտ­վե­ցին, իսկ Մի­խա­յիլ Մատ­վե­ևը Ե­ժո­վի կադ­րե­րի մաքր­ման ժա­մա­նակ հա­կա­հե­ղա­փո­խութ­յան դեմ հա­ջող պայ­քա­րի, խոշ­տան­գում­նե­րի և­ ա­վայ­տանք­նե­րի հա­մար պարգ­ևատր­վեց Կար­միր աստ­ղի շքան­շա­նով։ Այդ հար­բե­ցող, նվաս­տա­ցած սրի­կան մա­հա­ցավ մեր օ­րե­րում...

     Բռ­նաճն­շում­նե­րի են­թարկ­վե­ցին հոգ­ևո­րա­կա­նութ­յան գրե­թե բո­լոր ան­դամ­նե­րը։ Սո­լով­կիում շատ քա­հա­նա­ներ սար­սա­փե­լի մա­հով մա­հա­ցան: Եվ ոչ միայն Սո­լով­կիում… Գ­րե­թե նույն օ­րե­րին, պա­պա­կան հի­շար­ժան պա­տա­րա­գից հե­տո ձեր­բա­կալ­վեց ԽՍՀՄ բո­լոր հայ կա­թո­լիկ­նե­րի ա­ռա­քե­լա­կան կա­ռա­վա­րիչ Հա­կոբ Բա­քա­րաթ­յա­նը՝ իբր ի պա­տաս­խան 1930 թվա­կա­նի մար­տին Հ­ռո­մի Պապ Պիոս XI–ի կող­մից ԽՍՀՄ­–ում «հա­լած­վող ե­կե­ղե­ցու» հա­մար ա­ղոթ­քի հա­մաշ­խար­հա­յին օր­վա հայ­տա­րա­րութ­յան առ­թիվ: Կա­թո­լիկ­նե­րի նկատ­մամբ վե­րա­բեր­մուն­քը նաև քա­ղա­քա­կան են­թա­տեքստ ու­ներ. նրանք բո­լո­րը հայ­տա­րար­ված էին լրտես­ներ։

     Կա­թո­լիկ քա­հա­նա­նե­րի մեծ մասն ամ­բող­ջութ­յամբ վե­րաց­վեց, ոչն­չաց­վեց։ Սկզ­բում նրանց մե­ղադ­րե­ցին «Աստ­ծո պա­տե­րի մեջ խորհր­դա­յին երկ­րի մա­սին ոչ ամ­բող­ջութ­յամբ դրա­կան կեր­պար ստեղ­ծե­լու» մեջ, իսկ Սո­լով­կիում ար­դեն ա­վե­լաց­րին «լրտե­սութ­յուն հօ­գուտ Վա­տի­կա­նի»։ 1932 թվա­կա­նին ստեղծ­վեց ար­հես­տա­կան ​​«­Հայ կա­թո­լիկ­նե­րի խոր­հուր­դը», որ­տեղ Բա­կա­րաթ­յա­նը, լի­նե­լով իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի ճնշման տակ, զրկվեց բո­լոր հոգ­ևոր պաշ­տոն­նե­րից, ա­պա ձեր­բա­կալ­վեց, իսկ Սո­լով­կիում՝ ևս նոր մե­ղադ­րանք ստա­ցավ, ար­դեն մե­ղադր­վող կա­թո­լիկ հոգ­ևո­րա­կան­նե­րի խմբա­կա­յին գոր­ծով։

     Բա­քա­րաթ­յա­նին հա­ջող­վեց իր փո­խա­րեն թող­նել Դի­մուրգ­յա­նին, ով միամ­տա­բար ա­ղա­չում էր իշ­խա­նութ­յուն­նե­րին՝ հոգ տա­նել կա­թո­լիկ­նե­րի մեծ հո­տի մա­սին՝ թույլ տա­լու ներ­կա­յա­ցուց­չութ­յուն Ս­տե­փա­նա­վա­նում և Լե­նի­նա­կա­նում։ Դ­րա փո­խա­րեն 75–ամ­յա ծե­րու­նուն ձեր­բա­կա­լե­ցին Կ­րաս­նո­դա­րում և­ աք­սո­րե­ցին Կի­րո­վի մարզ։ Իսկ Ջա­վախ­քը հայ­տա­րար­վեց սահ­մա­նա­յին գո­տի։ Միա­ժա­մա­նակ Լե­նինգ­րա­դի բան­տում գնդա­կա­հար­վեց է­րի­վա­նի ծնունդ, հայ կա­թո­լիկ քա­հա­նա Ար­սեն Խո­րե­նի Տեր–­Կա­րա­պետ­յա­նը։

Գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յուն­նե­րի զիգ­զագ­ներ... Հայ կա­թո­լի­կա­կան թե­մի վեր­ջին կա­ռա­վա­րիչ Դիո­նի­սիոս Կաե­տա­նո­վի­չը նա­ցիստ­նե­րի կող­մից օ­կու­պաց­ված Լ­վո­վում փրկեց մի քա­նի հար­յուր հրեա­նե­րի՝ նրանց հա­մար լրաց­նե­լով ծխա­կան մատ­յան­նե­րը և ն­շե­լով նրանց որ­պես հայ։ Ինչ­–որ տա­կանք նրան մատ­նեց։ Միտ­րո­պո­լի­տի ջան­քե­րի շնոր­հիվ՝ հայր Դիո­նի­սիո­սը գես­տա­պո­յում մա­հից փրկվեց։ Իսկ 1945 թվա­կա­նի նո­յեմ­բե­րին նրան ձեր­բա­կա­լե­ցին ար­դեն խորհր­դա­յին իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը և մե­ղադ­րե­ցին «կո­լա­բո­րա­ցիո­նիզ­մի» և «ուղ­ղա­փա­ռութ­յուն ըն­դու­նել չցան­կա­նա­լու» մեջ։ Մա­հա­ցել է 1954 թվա­կա­նին ՀՍՍՀ Կո­միի Ա­բեզ գյու­ղի ճամ­բա­րում «ան­հաս­կա­նա­լի պատ­ճառ­նե­րից»։ Վե­րա­կանգն­վել է շատ ուշ՝ 40 տա­րի անց, Ուկ­րաի­նա­յի իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի կող­մից։

Իսկ Ա­մե­նայն հա­յոց կա­թո­ղի­կոս Խո­րեն Ա­ռա­ջի­նի ստոր սպա­նութ­յու՞­նը։

Մու­րադ­բեկ­յա­նը 20–րդ դա­րի ազ­գա­յին ա­կա­նա­վոր գոր­ծիչ­նե­րից մեկն էր։ Բե­րիա­յի «կազ­մա­կեր­պած սպա­նութ­յունն» ամ­բող­ջութ­յամբ ըն­կած է հայ չե­կիստ­նե­րի խղճի վրա։ Ե­կե­ղե­ցին գլխա­տե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ էր սկսել հա­մառ կա­թո­ղի­կո­սի լու­ծա­րու­մը։ Նախ Բե­րիան Ա­ղա­սի Խանջ­յա­նին հրա­մա­յեց ա­նել ա­մեն ինչ, որ­պես­զի «դաշ­նակ­ցա­կան ու հա­կա­սո­վե­տա­կան» ար­քե­պիս­կո­պոս Խո­րեն Մու­րադ­բեկ­յա­նը չընտր­վի պատ­րիար­քա­կան գա­հին։

     Խանջ­յա­նը, սա­կայն, «չկա­րո­ղա­ցավ» կա­տա­րել պատ­վե­րը, ին­չը Բե­րիան չնե­րեց։ Դ­րա­նից հե­տո, ըստ մատ­նութ­յան՝ «դո­նո­սի», ապ­րի­լին «գործ սար­քե­ցին», իսկ 1938 թվա­կա­նին կա­թո­ղի­կո­սին խեղ­դա­մահ ա­րե­ցին՝ նրա մա­հը ձևա­կեր­պե­լով որ­պես սրտի կաթ­ված։ Եր­ևա­նի ե­կե­ղե­ցի­նե­րը մե­կը մյու­սի հետ­ևից սկսե­ցին փակ­վել, քա­հա­նա­նե­րին վտա­րե­ցին ու ձեր­բա­կա­լե­ցին։

     Բոլշ­ևիկ­յան վայ­րա­գութ­յուն­նե­րի միայն թվար­կու­մից մար­դու ար­յու­նը սառ­չում է։ Ն­րանք նույ­նիսկ ոտնձ­գութ­յուն կա­տա­րե­ցին մի ամ­բողջ ժո­ղովր­դի սրբա­վայ­րի նկատ­մամբ՝ բազ­միցս բարձ­րաց­նե­լով թե­մի վար­չա­կազ­մի շեն­քը Սուրբ Էջ­միած­նից վերց­նե­լու հար­ցը։ Սուրբ Էջ­միած­նի, ո­րի քա­րե­րը դրել է ին­քը՝ Գ­րի­գոր Լու­սա­վո­րի­չը։

     Միայն կա­թո­լիկ­նե­րի թվա­քա­նակ­նե­րը (այլ դա­վա­նանք­նե­րի, այդ թվում՝ ուղ­ղա­փառ­նե­րի բռնաճն­շում­նե­րը ան­հա­մե­մատ ա­վե­լի ծա­վա­լուն են)... Ն­րան­ցից ո­մանք գնդա­կա­հար­վել են, ո­մանք զոհ­վել են բան­տե­րում ու ճամ­բար­նե­րում։ Ով­քեր բախտ են ու­նե­ցել ա­զատ ար­ձակ­վել, լքել են եր­կի­րը։ Եթե ​​մինչև 1917 թվա­կա­նը Ռու­սա­կան կայս­րութ­յան միայն մեկ մայ­րա­քա­ղա­քում՝ Սանկտ–­Պե­տեր­բուր­գում, կա­յին 68 ծխա­կան և վե­րագր­վող ե­կե­ղե­ցի ու մա­տուռ­ներ, ա­պա 1939 թվա­կա­նին ամ­բողջ ՌՍՖՍՀ տա­րած­քում գոր­ծում էին միայն եր­կու կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցի­ներ՝ Սբ. Լ­յու­դո­վի­կին՝ Մոսկ­վա­յում, և Լուր­դի Տի­րա­մայ­րը՝ Լե­նինգ­րա­դում: Այս տա­ճար­նե­րը ստա­ցել են «Ֆ­րան­սիա­կան դես­պա­նատ­նե­րին կից ե­կե­ղե­ցի­նե­րի» կար­գա­վի­ճակ, և ն­րանց գոր­ծու­նեութ­յու­նը՝ որ­պես «ե­կե­ղե­ցի օ­տա­րերկր­յա դի­վա­նա­գի­տա­կան ​​աշ­խա­տող­նե­րի հա­մար», վե­րահսկ­վում էր իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի կող­մից։ Այլ կա­թո­լիկ տա­ճար­նե­րը փակ­վե­ցին։

     Որ­պես հա­մե­մա­տութ­յուն՝ Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի վեր­ջում թուր­քե­րի կող­մից կա­տար­ված կո­տո­րա­ծը մեծ վնաս հասց­րեց հայ կա­թո­լիկ հա­մայն­քին։ Ս­պան­վե­ցին 7 ե­պիս­կո­պոս­ներ, 130 քա­հա­նա­ներ, 47 միանձ­նու­հի­ներ և­ ա­վե­լի քան 100 000 աշ­խար­հա­կան­ներ։ Ըստ տար­բեր աղբ­յուր­նե­րի՝ Կայս­րութ­յան գրե­թե 150 հա­զար կա­թո­լիկ հա­յե­րից ողջ է մնա­ցել մոտ 20 հա­զա­րը, ո­րոնք հիմ­նա­կա­նում (տե­ղա­հա­նութ­յան պատ­ճա­ռով) հաս­տատ­վել են Լի­բա­նա­նում, Սի­րիա­յում, Ֆ­րան­սիա­յում, իսկ նրանց մի չնչին մա­սը մնա­ցել է Պոլ­սում և Ան­կա­րա­յում։

 

 

Գլուխ յոթերորդ

 

 Հռոմը՝ հեռու, փայլով ծածկված, ոչ թե սրով՝ ստով խաբած, փրկարարար իր վահանը մեզ խոստացած` դաժան վայրագ օսմաններից, բայց չփրկեց կարմիրներից...

 

 Հե­քիա­թա­յին հե­ռու­նե­րում ու ե­րազ­նե­րում շքեղ վրան­նե­րով ու հո­յա­կապ տա­ճար­նե­րի ցայ­տաղբ­յուր­նե­րով՝ որ­պես կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու զո­րութ­յան խորհր­դա­նիշ, փայ­լում է Հա­վեր­ժա­կան քա­ղա­քը, կան­չում ձգում է Վա­տի­կա­նը: Հիմ­նա­կան տա­ճար­նե­րից մե­կում հենց նոր դա­դա­րե­ցին հնչել պա­տա­րա­գի ձայ­նե­րը։ Հայ Կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցու Հա­յոց նոր պատ­րիարք Գ­րե­գո­ւար Պիե­րո XV–ի հռչակ­ման տո­նա­կան պա­տա­րագն էր։

     Ա­ղա­ջան­յա­նը փո­խա­րի­նեց Ա­վե­տիս Պետ­րոս XIV Ար­փիար­յա­նին։ Եվ մի տխուր խորհր­դա­վոր հա­մընկ­նում՝ նույն նո­յեմ­բեր­յան օ­րե­րին, երբ Ս­տե­փան Ե­րո­յանն ու իր հա­վա­տա­կից­նե­րը հանգ­չում էին Սո­լով­կիի սա­ռած հո­ղում՝ եղ­բայ­րա­կան գե­րեզ­մա­նում, հայ կա­թո­ղի­կե բո­լոր ծխե­րում նշվեց նոր պատ­րիար­քի ընտ­րութ­յու­նը։ Տար­բեր ճա­կա­տագ­րեր և կ­յան­քի տար­բեր ու­ղի­ներ...

 «­Տո­նա­կա­տա­րու­թիւն­նե­րը տա­րա­ծո­ւե­ցան Լի­բա­նան՝ Զմ­մառ, Պէյ­րու­թի մօտ, ուր կը գտնո­ւի Հա­յոց Հայ­րա­պե­տի նստա­վայ­րը, եւ հա­զա­րա­ւոր ուխ­տա­ւոր­ներ ող­ջու­նե­ցին նոր Պատ­րիար­քը, համ­բու­րե­ցին ա­նոր պատ­մու­ճա­նի ծայ­րը եւ ծա­ղիկ­ներ նե­տե­ցին ա­նոր ճամ­բան»։

     Այս­պի­սով, Գ­րե­գո­ւար Պիե­րո XV. ժա­մա­նա­կին ջա­վախք­ցի ջա­նա­սեր և­ աստ­վա­ծա­սեր տղա Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յան, Հ­ռո­մի կող­մից հրաշ­քով փրկված Նա նախ դար­ձավ կար­դի­նալ, ա­պա՝ Հա­յոց պատ­րիարք։ Արդ­յոք եր­ջա­նի՞կ էր...

 Կար­ծում եմ, երբ մե­նակ էր Աստ­ծու հետ, ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ, եր­ջա­նիկ էր։ Բայց ինքն իր հետ մնա­լով, վտա­րան­դիի խոր ապ­րում­նե­րից բզկտված և զրկ­ված լի­նե­լով ըն­տա­նի­քի հետ ու­նե­ցած կա­պից, նո­րըն­տիր պատ­րիար­քը հա­զիվ թե ի­րեն եր­ջա­նիկ կզգար։ Ա­մեն ծխա­կա­նի մեջ նա տես­նում էր բոլշ­ևիկ­յան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի կող­մից ի­րե­նից խզված մայր, քույր, եղ­բայր: Նա ա­մեն քա­հա­նա­յի մեջ տես­նում էր հա­վա­տաց­յալ նա­հա­տակ եղ­բայր­նե­րին:

Արդ­յոք գի­տե՞ր, որ ճա­կա­տագ­րի հեգ­նան­քով այն նույն օ­րե­րին, երբ հան­դի­սա­վոր պա­տա­րագ­ներ էին թնդում նոր պատ­րիար­քի պատ­վին, և 1937 թվա­կա­նի նո­յեմ­բե­րի 30–ին Զմ­մա­ռի Ջու­նի­հեից ոչ հե­ռու գտնվող կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցու շքեղ կա­մար­նե­րի տակ գա­հա­կալ­վեց ին­քը՝ Գ­րե­գո­ւար Պիե­րո (Գ­րի­գոր Պետ­րոս) Ա­ղա­ջան­յա­նը, Սո­լով­կիում նո­յեմ­բեր­յան այս ցուրտ օ­րե­րին ընդ­հա­նուր փո­սի մեջ թա­ղե­ցին ու սա­ռած հո­ղով ծած­կե­ցին մա­հա­պատ­ժի են­թարկ­ված ու սպան­ված քա­հա­նա­նե­րին, նրանց հետ միա­սին՝ Ս­տե­փան Ե­րո­յա­նին, նրա եղ­բո­րը, հա­մագ­յու­ղա­ցուն։

Գի­տե՞ր արդ­յոք, զգո՞ւմ էր, թե ինչ է կա­տար­վում իր հայ­րե­նի­քում, ուր այլևս չէր կա­րող գնալ՝ այս­պի­սով խու­սա­փե­լով խոշ­տանգ­ված եղ­բայր­նե­րի ճա­կա­տագ­րից...

Ե­րո­յա­նից ըն­դա­մե­նը եր­կու տա­րով մեծ, նույն սուրբ հոր կող­մից նույն կնքա­վա­զա­նում մկրտված՝ հասց­րել էր այ­ցե­լել նրան՝ Հ­ռոմ մեկ­նե­լուց ա­ռաջ։ Աստ­ծո կա­մոք նա գնաց բո­լո­րո­վին այլ ճա­նա­պար­հով, և, կի­սե­լով ուս­ման նստա­րան­նե­րը՝ նրանք եր­կուսն էլ գտան տար­բեր ճա­կա­տագ­րեր: Մե­կին փրկեց Հ­ռո­մը, մյու­սի գլու­խը կե­րան բոլշ­ևիկ­նե­րը...

 

 

 

 

Գլուխ ութերորդ

 

 Սգում էր երկինքը՝ Պա՛պը մահացավ: Գլխավոր շտաբն իր գործին անցավ, մարդիկ ընտրում էին, ամբոխը սպասում, գուշակել են փորձում, մութ ուժերը երբեք չեն քնում, սրբոց հայրերին դողի մեջ պահում...

 

 Ա­ռա­վոտ­յան Հ­ռո­մում թույլ անձրև էր գա­լիս, այ­նու­հետև աս­տի­ճա­նա­բար ու­ժե­ղա­նում էր, և շու­տով Հա­վեր­ժա­կան քա­ղա­քի եր­կին­քը կախ­վեց այն­քան մոտ գետ­նին, որ կար­ծես, ձուլ­վել էր նրա հետ։ Թ­վում էր, թե երկ­րա­յին ու երկ­նա­յին երկ­նա­կա­մար­նե­րը այժմ կմիա­վոր­վեն մեկ ընդ­հա­նուր ամ­բող­ջութ­յան մեջ և կփ­լուզ­վեն հնա­գույն մայ­թե­րի վրա: Ջ­րա­յին շի­թե­րի մեջ Սբ. Պետ­րոս, Սան Պետ­րո հրա­պա­րա­կի շուրջ մայ­թե­րը ան­հե­տա­ցան տա­պալ­ված աշ­նա­նա­յին անձրև­նե­րի հոր­դա­ռատ հե­ղեղ­նե­րի տակ, և Հա­վեր­ժա­կան քա­ղա­քը սկսեց ա­վե­լի շատ նման­վել օրհն­ված Վե­նե­տի­կին:

    Եր­ևի եր­կինքն էլ էր սգում՝ իր ծո­ցը վերց­նե­լով Հ­ռո­մի հեր­թա­կան Պա­պի՝ Պիոս XII–ին, բայց սուրբ տե­ղը եր­բեք դա­տարկ չի մնում, և Վա­տի­կա­նի երկն­քի վրա պա­տա­ռոտ­ված կա­պա­րե ամ­պե­րը ևս մեկ էջ բա­ցե­ցին հա­ջորդ Պա­պի հա­մար: Էու­ջե­նիո Պա­չել­լին՝ Պիոս XII Պա­պը, վեր­ջաց­րեց իր կյան­քի ու­ղին, և կար­դի­նալ կա­մեր­լեն­գոն ար­դեն հայ­տա­րա­րել էր. «Vere Рара mortuus est», այ­սինքն՝ «Հ­ռո­մի պա­պը իս­կա­պես մա­հա­ցել է»։

     Մահ­վա­նից ան­մի­ջա­պես հե­տո Պա­պի մար­մի­նը զմռսեց Ջե­նա­րո Գո­լիան՝ Հի­սու­սի Սր­տի կա­թո­լիկ հա­մալ­սա­րա­նի բժշկութ­յան ֆա­կուլ­տե­տի Ա­նա­տո­միա­յի ինս­տի­տու­տի ա­սիս­տեն­տը: 43 տա­րի անց՝ 2001 թվա­կա­նին, ար­տա­շի­րիմ­ման ժա­մա­նակ, այն բա­ցա­հայտ­վել է ամ­բող­ջո­վին ան­փուտ։ (հա­վա­նա­բար սա սո­վե­տա­կան «Ու­ղե­ղի գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան ​​ինս­տի­տու­տի» նմա­նօ­րի­նակն է, ո­րը պա­տաս­խա­նա­տու է Վ­լա­դի­միր Իլ­յի­չի անփ­տե­լի լի­նե­լու հա­մար, ում մա­հով և հիմք դրվեց Ու­ղե­ղի պան­թեո­նի հա­վա­քա­ծո­ւին):

     Մա­հա­ցավ պա­պը՝ իր հետ տա­նե­լով կո­մու­նիստ­նե­րին ջախ­ջա­խե­լու իր նվի­րա­կան ե­րա­զան­քը: Մա­հա­ցավ Պա­պը, ո­րին եր­բեմն ան­վա­նում էին «­Հիտ­լե­րի պապ», քա­նի որ Երկ­րորդ հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ նա հատ­կա­պես հա­մա­գոր­ծակ­ցում էր և՛ Մու­սո­լի­նիի, և՛ Հիտ­լե­րի հետ, վտա­րում էր կո­մու­նիստ­նե­րին և փոր­ձե­լով հո­տին շե­ղել դա­սա­կար­գա­յին պայ­քա­րից՝ մա­յի­սի 1–ը հռչա­կեց ե­կե­ղե­ցա­կան տոն՝ նշա­նա­կե­լով աշ­խա­տա­վոր ժո­ղովր­դի հո­վա­նա­վոր պատ­րոն սուրբ Հով­սեփ ա­տաղ­ձա­գոր­ծին, որն իս­կա­կան պրո­լե­տա­րի տեղ էր անց­նում։

     Ճիշտ է, նույն Պա­չել­լին՝ որ­պես պա­տաս­խան ֆրան­սիա­ցի դի­վա­նա­գե­տի խոս­քե­րին, թե «ա­վե­լի լավ է՝ Գեր­մա­նիա­յում իշ­խա­նութ­յան ղե­կին լի­նի նկա­րիչ Հիտ­լե­րը, քան պրու­սա­կան գե­նե­րալ­նե­րը», պա­տաս­խա­նեց. «­Դուք չգի­տեք, թե ին­չի մա­սին եք խո­սում։ Պ­րու­սա­կան գե­նե­րալ­ներն ի­րենց սխալ­ներն ու­նեն, բայց այս մար­դիկ (նա­ցիստ­նե­րը) սա­տա­նա­ներ են»։ Եվ սա այն դեպ­քում, երբ նա­ցիստ­նե­րը դեռ չէին նվա­ճել Եվ­րո­պան, և նա՝ ին­քը, Պապ չէր։

Պա­տե­րազ­մող աշ­խար­հում Պիոս XII–ը խա­ղա­ղութ­յան նա­խա­րար էր։ Մի օր Իո­սիֆ Ս­տա­լի­նը, ի­մա­նա­լով Վա­տի­կա­նի հեր­թա­կան քա­ղա­քա­կան դե­մար­շի մա­սին, հարց­րեց իր մտե­րիմ­նե­րին. «Իսկ քա՞­նի դի­վի­զիա ու­նի Պա­պը»: Հար­ցը հռե­տո­րա­կան էր։ Մոսկ­վա­յում, ի­հար­կե, գի­տեին, որ այս պե­տութ­յան ազ­դե­ցութ­յու­նը 0,44 քառ. կմ մա­կե­րե­սով ո­րոշ­վում է բո­լո­րո­վին այլ գոր­ծոն­նե­րով, և­ ոչ պա­կաս կար­ևոր՝ տնտե­սա­կան գոր­ծոն­նե­րով: Երբ Պա­պին ա­սա­ցին, որ Ս­տա­լի­նը հարց­նում է, թե քա­նի դի­վի­զիա ու­նի Պա­պը, նա ա­սաց. «­Դուք կա­րող եք տե­ղե­կաց­նել իմ որ­դի Ջո­զե­ֆին, որ իմ դի­վի­զիա­նե­րին նա հան­դի­պե­լու է երկն­քում»։ Այ­սինքն՝ այս մեղ­սա­գործ երկ­րում Պա­պը չէր պատ­րաստ­վում հար­ձակ­վել Ս­տա­լի­նի վրա։

     Նույ­նիսկ Ս­տա­լի­նի մա­սին կա­րող էր ա­սել՝ «որ­դիս»։ Դա Պա­չե­լիի գաղտ­նիքն էր։ Ճիշտ է, հայտ­նի էր, որ Պիոս XII–ի վար­չա­կար­գի վեր­ջում ե­կե­ղե­ցին կա­ռա­վա­րում էր մայր Պաս­կո­ւա­լի­նան։ Ամ­բողջ աշ­խար­հի հա­մար այս Պա­պը եր­կու ան­գամ էր մա­հա­ցել։ Կար­ծես նման մի բան կա­տար­վել է, երբ ընտր­վեց նրա ի­րա­վա­հա­ջոր­դը։ Ըն­թեր­ցո­ղին կա­րող է հե­տաքր­քիր լի­նի՝ ի­մա­նա­լու եր­ջան­կա­հի­շա­տակ Պիոս XII–ի մա­սին, աշ­խար­հում՝ Պա­չել­լի, Ի­տա­լիա­յում հայտ­նի «սևե­րի» կլա­նի սե­րունդ, ո­րոնց ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը դա­րե­րով ծա­ռա­յել են պա­պա­կան գա­հին:

     Պիո­սի պա­պը՝ Մար­կան­տո­նիոն, դար­ձավ պա­պա­կան մար­զի ֆի­նանս­նե­րի նա­խա­րար և զ­բա­ղեց­րեց մի շարք բարձր պաշ­տոն­ներ Պիոս IX–ի օ­րոք։ Էռ­նես­տոն դար­ձավ Վա­տի­կա­նի ծա­ռա­յութ­յան խո­շոր բան­կիր, Banca di Roma–ի հիմ­նա­դի­րը, մեկ այլ եղ­բոր՝ ի­րա­վա­բա­նի որ­դին դար­ձավ Հ­ռո­մի Պապ Պիոս XII–ը: Բայց ինչ­պե՞ս կա­րող է բիզ­նե­սը դուրս մնալ ցան­կա­ցած ընտ­րութ­յուն­նե­րից։ Իսկ ընդ­հան­րա­պես, Հ­ռո­մի պա­պի ընտ­րութ­յան նկատ­մամբ հե­տաքրք­րութ­յունն ամ­բողջ աշ­խար­հում միշտ էլ հսկա­յա­կան է ե­ղել։

     Կա­թո­լիկ­նե­րը, ուխ­տա­վոր­նե­րը, թեր­թե­րի աշ­խա­տա­կից­նե­րը և պար­զա­պես ան­բան­նե­րը լցվել էին Հ­ռո­մում և ն­րա շրջա­կայ­քում: Իսկ ա­մե­նա­հե­տաքր­քիրն այն է, որ հիա­ցած ու հար­գա­լից շշնջում էին, որ «կոնկ­լա­վը լսում է հինգ հե­տա­խու­զա­կան գոր­ծա­կա­լութ­յուն՝ արևմտ­յան գեր­մա­նա­կան, բրի­տա­նա­կան, ֆրան­սիա­կան, իս­րա­յե­լա­կան, ակն­հայ­տո­րեն՝ նաև Կա­Ժե­Բե–ն», մեր ԿԳԲ–ն։ Ա­հա թե ինչ­պի­սի կար­ևոր ի­րա­դար­ձութ­յուն է Հ­ռո­մի պապ ընտ­րե­լը։

     Իսկ այժմ Սիքս­տին­յան կա­պել­լա­յի շրջա­կայ­քում, որ­տեղ 1870 թվա­կա­նից տա­րի­ներ շա­րու­նակ անց են կաց­վում Կոնկ­լավ­նե­րը, մարդ­կանց բազ­մութ­յու­նը մի քա­նի օր է՝ չի ցրվում, իսկ նո­րե­րը գա­լիս ու գա­լիս են։ Այն ժա­մա­նակ­վա Պապ Սիքս­տոս IV–ը մա­տու­ռը տվել է նկա­րա­զար­դե­լու՝ պա­հան­ջե­լով, որ­պես­զի նկա­րի ին­քը՝ հան­ճա­րեղ Մի­քե­լան­ջե­լոն: Պե­րու­ջի­նո, Գիր­լան­դա­յո, Բո­տի­չել­լի, Ռոս­սել­լի, Սին­յո­րել­լի. նրանց փայ­լուն վրձին­ներն էին, որ զար­դա­րել են մա­տու­ռի պա­տե­րը, նրանք ի­րենց ձեռ­նադ­րել էին այն նկա­րե­լու։

      Եվ այս հան­ճա­րա­զարդ մա­տու­ռը կա­ռու­ցել է Սիքս­տոս IV–ը հենց ա­մե­նա­հան­դի­սա­վոր հան­րա­յին հան­դի­պում­նե­րի հա­մար։ Ն­ման ա­ռանձ­նա­հա­տուկ հան­դի­սա­վոր ժո­ղով­նե­րի թվում է հենց Կոնկ­լա­վը՝ Հ­ռո­մի պա­պին ընտ­րող կար­ևո­րա­գույն մար­մին­նե­րից մե­կը։

     Հ­ռո­մում Պապ են ընտ­րում՝ երկ­րի վրա Աստ­ծու փո­խա­նոր­դին: Ի­հար­կե, Աստ­ված հա­վիտ­յան ու հա­վերժ է։ Իսկ պա­պե­րը, լի­նե­լով մահ­կա­նա­ցու, գնում են մարդ­կա­յին ճա­նա­պար­հով և, բնա­կան է, հակ­ված են մեռ­նե­լու:

     Պա­պի յու­րա­քանչ­յուր դրախտ մեկ­նե­լուց հե­տո ամ­բողջ աշ­խար­հից կար­դի­նալ­նե­րը հա­վաք­վում են մա­տու­ռում, և սկս­վում է գաղտ­նի հան­դի­պում­նե­րի ա­մե­նա­գաղտ­նին՝ ընտ­րում են երկ­րի վրա կա­թո­լիկ­նե­րի Աստ­ծուն, քա­նի որ Աստ­ված կա­ռա­վա­րում է երկն­քում, իսկ Պա­պե­րը՝ երկն­քի տակ: Այս դեպ­քում մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը հաշ­վարկ­վում է բա­վա­կան նրբո­րեն՝ եր­կու ձայ­նե­րի մեկ եր­րոր­դը և, չգի­տես ին­չու, գու­մա­րած ևս մեկ ձայն։

     Ք­վեար­կե­լուց հե­տո քվեա­թեր­թիկ­ներն այ­րում են, և­ ե­թե ընտ­րութ­յու­նը կա­յա­ցել է, հռո­մեա­կան կու­րիան, տես­նե­լով աշ­տա­րա­կից հո­սող սպի­տակ ծու­խը, աշ­խար­հին հայ­տա­րա­րում է, որ նոր Պապ է ընտր­վել։ Նախ­կի­նում այ­րում էին թաց ծղո­տը, այժմ հա­տուկ գնդիկ­նե­րը տա­լիս են ցան­կա­լի գույ­նը։ Դա­րից դար կա­մեր­լեն­գոն ար­տա­սա­նում է այդ հա­ղոր­դութ­յու­նը՝ Պապ այ­սին­չը, ... ա­նու­նը, ... հա­մա­րը: Ա­յո, ա­յո, բո­լոր պա­պե­րը հա­մա­րա­կալ­ված են... Իսկ մա­տու­ռի պա­տե­րից դուրս ժո­ղո­վուր­դը նույն­պես դա­րից դար մո­լուց­քի մեջ բղա­վում է. «­Պա՜պ ընտ­րե­ցին, Պա­պին ընտ­րե­ցի՜ն, Պապն ընտր­վե՜ց»։

     Ան­հա­վա­տա­լի է, բայց ըն­դա­մե­նը հար­յուր տա­րի ա­ռաջ Պա­պը հա­մար­վում էր «­Վա­տի­կա­նի բան­տարկ­յալ»։ Բա­րե­բախ­տա­բար, Պիոս­նե­րից մե­կը՝ տասն­մե­կե­րոր­դը, ով ի­զուր չէր հռչակ ձեռք բե­րել որ­պես փայ­լուն գիտ­նա­կան և դի­վա­նա­գետ, ընդ­լայ­նեց Սուրբ ա­թո­ռի դի­վա­նա­գի­տա­կան ​​կա­պե­րը: Ի­տա­լա­կան կա­ռա­վա­րութ­յան հետ կնքած կոն­կոր­դա­տի շնոր­հիվ՝ Վա­տի­կա­նը ձեռք բե­րեց դա­րե­րով սպաս­ված ան­կախ պե­տութ­յան կար­գա­վի­ճակ, ո­րից հե­տո պա­պե­րը կա­րո­ղա­ցան ա­զա­տո­րեն այ­ցե­լել Ի­տա­լիա։

 

 

 

 

 

 

Գլուխ իններորդ

 

 Դարերից նամակներ են գալիս, մարգարեն վաղուց է նշել՝ Պապերին անվանել և կարգել, բոլորին համարել և թվել...

 

     Ինչ­պես միշտ, Հ­ռո­մի պա­պի ընտ­րութ­յան օ­րե­րին Սիքս­տին­յան կա­պել­լան հան­րութ­յան հա­մար ան­մի­ջա­պես փակ­վեց։ Յու­րա­քանչ­յուր կար­դի­նալ այս ան­գամ ստա­ցավ մե­կա­կան գլան զու­գա­րա­նի թուղթ, եր­կու գնդի­կա­վոր գրիչ, տա­սը կտոր գրե­լու թուղթ, հա­յե­լի, մահ­ճա­կա­լի հա­մար մի փոք­րիկ լամպ (հա­վա­նա­բար, տա­րած­քում ա­վե­լի վատ մահ­ճա­կալ­ներ չկա­յին, դրանք հաս­տատ ճե­մա­րա­նից էին փո­խառ­ված): Մեկ ա­թոռ՝ կոշտ մեջ­քով, միայն մեկ օ­ճառ (որ շտա­պեն) և­ եր­կու բա­րակ սրբիչ, իսկ զբոս­նե­լը՝ միայն փոք­րիկ բա­կում: Եվ սնուն­դը նույն­պես հիա­նա­լի չէր: Հա­վա­նա­բար բան­տում նույն կա­նոն­ներն էին։

     Բո­լոր կար­դի­նալ­նե­րը քարտ ստա­ցան, ո­րի վե­րին կե­սում տպված էր՝ Eligo in summam pontificem (ես ընտ­րում եմ քա­հա­նա­յա­պետ), իսկ ներք­ևում կար տեղ ա­նու­նը մուտ­քագ­րե­լու հա­մար:

     Այս ամ­բողջ գաղտ­նիութ­յու­նը մնա­ցել է և­ այ­սօր, թեև այն մտցվեց միայն 1903 թվա­կա­նին և միայն Ավստ­րիա­յի կայս­րի Կոնկ­լա­վի վրա ազ­դե­ցութ­յու­նը սահ­մա­նա­փա­կե­լու հա­մար (սա Կոնկ­լա­վի պատ­մութ­յան մեջ օ­տա­րերկր­յա մի­ջամ­տութ­յան վեր­ջին օ­րի­նակն էր, ո­րը տե­ղի ու­նե­ցավ Լեո XIII–ի մա­հից հե­տո)։ Այն Կոնկ­լա­վում կար­դի­նալ Պու­սի­նին կար­դաց կայսր Ֆ­րանց Ժո­զե­ֆի նա­մակ­նե­րը, որ­տեղ նա խոր­հուրդ էր տա­լիս ում և­ ինչ­պես ընտ­րել:

     Օգտ­վե­լով Կ­րա­կո­վի ար­ժա­նա­պա­տիվ ար­քե­պիս­կո­պո­սի ձայ­նի ի­րա­վուն­քից՝ նույ­նիսկ վե­տո դրեց կար­դի­նալ մար­կիզ դել Տին­դա­րո­յի ընտ­րութ­յան վրա (մինչ այդ Սուրբ ա­թո­ռի և Կա­մեր­լեն­գո­յի պետ­քար­տու­ղար):

Այս ան­գամ կար­ծես ոչ ոք նա­մակ­ներ չէր գրում կամ կար­դում, բայց կոնկ­լա­վը նստեց ե­րեք ամ­բողջ օր՝ ի տար­բե­րութ­յուն նա­խոր­դի «բլից» կոնկ­լա­վից, երբ ընտր­վեց հենց այս Պիոս XII–ը։ Ու տևեց ըն­դա­մե­նը 20 ժամ, որն ա­մե­նադժ­վար կոնկ­լավ­նե­րից մեկն էր։ Մոտ 50 կար­դի­նալ­ներ (ա­վե­լի ճիշտ՝ 51) ե­կան Հ­ռոմ՝ պա­պին ընտ­րե­լու։ Եվ նրան­ցից եր­կու­սը` Յո­զեֆ Մին­ձեն­տին՝ Սո­ցիա­լիս­տա­կան ​​­Հուն­գա­րիա­յից և Ա­լոյ­սիուս Ս­տե­պի­նա­ցը՝ գրե­թե սո­ցիա­լիս­տա­կան ​​­Հա­րավս­լա­վիա­յից, բա­ցա­կա­յում էին ցա­վա­լի պատ­ճա­ռով: Եր­կու ե­պիս­կո­պոս­ներն էլ ի­րենց երկր­նե­րում կո­մու­նիս­տա­կան կու­սակ­ցութ­յան զգոն հսկո­ղութ­յան տակ էին, և, մեղմ ա­սած, չա­փա­զանց սահ­մա­նա­փակ­ված էին տե­ղա­շար­ժի մեջ։

     Այս տա­րի (1958 թ.) ա­ռա­ջին ան­գամ ի­տա­լա­ցի­նե­րը փոք­րա­մաս­նութ­յուն էին կազ­մում (51 կար­դի­նա­լից միայն 17 ի­տա­լա­ցի), միայն մեկ եր­րորդն էին ու ստիպ­ված էին հաշ­վի առ­նել այլ երկր­նե­րից ի­րենց գոր­ծըն­կեր­նե­րի ձայ­նե­րը։ Այս­պես կոչ­ված, դա­վա­նա­փո­խութ­յու­նը լավ է նոր տա­րածք­ներ շա­հե­լու, նոր մի­ջա­վայ­րեր ստեղ­ծե­լու հա­մար, բայց հայտ­նի է, որ իշ­խա­նութ­յունն աշ­խա­տում են ընտ­րել միայն «մե­րոն­ցից»: Մա­հա­ցած Պիոս XII Պա­պը ժա­մա­նա­կին հաս­տա­տեց Լա­տի­նա­կան Ա­մե­րի­կա­յի Ե­պիս­կո­պո­սա­կան խոր­հուրդ, բայց, ի­հար­կե, Վա­տի­կա­նի խիստ հսկո­ղութ­յան ներ­քո։

     Եվ խո­սե­լով 1956թ. Կա­թո­լիկ աշ­խար­հա­կան­նե­րի II հա­մաշ­խար­հա­յին կոնգ­րե­սում՝ Պիոս XII–ը կոչ ա­րեց Լա­տի­նա­կան Ա­մե­րի­կա­յի հա­վա­տաց­յալ­նե­րին և­ ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րին՝ պայ­քա­րել «մա­հա­ցու վտանգ­նե­րի դեմ», ո­րոնք սպառ­նում են նրանց ա­հա­վոր «իզ­մե­րով»՝ մարք­սիզմ, բո­ղո­քա­կա­նութ­յուն (պրո­տես­տան­տիզմ) և ս­պի­րի­տո­ւա­լիզմ։

     Այս­պի­սով, աֆ­րիկ­յան նոր պե­տութ­յուն­նե­րում հայտն­վե­ցին նրանց ե­պիս­կո­պոս­նե­րը։ Մարք­սիզ­մի ժան­տախ­տի դեմ պայ­քա­րի դրոշ­նե­րի ներ­քո հա­վաք­վե­ցին հա­վա­տա­կից­նե­րի նոր շար­քեր, քա­նի որ Աֆ­րի­կա­յի նոր պե­տութ­յուն­ներն ի­րենց հեր­թին կա­րիք ու­նեին Վա­տի­կա­նի շող­շո­ղա­ցող սրահ­նե­րի ա­ջակ­ցութ­յա­նը, ո­րը խոս­տա­նում էր եր­ջան­կութ­յուն, խա­ղա­ղութ­յուն և հ­նա­զան­դութ­յուն ժո­ղովրդ­նե­րին՝ կա­թո­լիկ հո­տին... Ո՞վ գի­տի, գու­ցե պա­պե­րի ա­ղոթք­նե­րը հաս­նում են ա­մե­նա­բարձր­յա­լին: Օ­րի­նակ, գի­տե՞ք, որ 1984 թվա­կա­նին Ֆա­թի­մա­յի նա­մա­կում Իոան­նես Պո­ղոս II–ը ա­ղո­թում է Աստ­վա­ծա­մո­րը կո­մու­նիզ­մի փլուզ­ման հա­մար:

 Աստ­վա­ծա­մայր, գու­ցե կրկնե՞ս...

     53 ընտ­րող­նե­րից ներ­կա էին 51–ը, բա­ցա­կա­յում էին 2–ը (նրանց չեն թույ­լատ­րել հա­մա­պա­տաս­խան գլխա­վոր կոմ­կու­սի քար­տու­ղար­նե­րի կող­մից), Աֆ­րի­կա­յից՝ 2,

Հ­յու­սի­սա­յին Լա­տի­նա­կան Ա­մե­րի­կա­յից՝ 4, Ա­սիա­յից՝ 3, Եվ­րո­պա­յից՝ 33,Օվ­կիա­նիա­յից՝ 1 և 17՝ Ի­տա­լիա­յից: Օ­րի­նակ, 1922 թվա­կա­նի կոնկ­լա­վում կա­յին 31 ի­տա­լա­ցի կար­դի­նալ­ներ։ Դա­րե­րով կար­դի­նալ­նե­րը սո­վոր էին ի­տա­լա­ցի պապ ընտ­րել։ Այժմ նկատ­վում է այլ մի­տում՝ չընդգ­ծել Ի­տա­լիա­յի ա­ռանձ­նա­հա­տուկ դե­րը կա­թո­լիկ աշ­խար­հում, և լեհ Վոյ­տի­լան ճեղ­քեց հա­զա­րամ­յակ­նե­րի ա­վան­դույ­թը։ Իսկ մեր հե­րո­սը ձա­խող­վեց։

     Եվ ընդ­հան­րա­պես, մի հայտ­նի դի­տար­կում. «­Վա­տի­կա­նը կա­ռա­վար­վում է ճիշտ անյ­պես, ինչ­պես Կ­րեմ­լը։ Միակ տար­բե­րութ­յունն այն է, որ ե­թե Կ­րեմ­լում բո­լո­րը գի­տեն, թե ով է մտնում Քաղբ­յու­րո­յի կազ­մի մեջ, Վա­տի­կա­նը դա չգի­տի»: Եվ սա աս­վում է ավ­տո­րի­տար կա­ռույց­նե­րի բար­քե­րի մա­սին։ Իսկ Սի­րին, ա­վե­լին, իր ողջ կյան­քում մեր­ժել է ե­պիս­կո­պոս­նե­րի գոր­ծըն­կե­րութ­յան գա­ղա­փա­րը։ Ա­հա թե ինչն էր վա­խեց­նում ե­պիս­կո­պոս­նե­րին։

 Լ­րագ­րող­ներն ու պա­պա­րա­ցի­նե­րից յու­րա­քանչ­յու­րը հար­մա­րա­վետ տե­ղա­վոր­վել էին կամ որ­սում էին մո­տա­կայ­քում շարժ­վող կար­դի­նալ­նե­րից որ­ևէ մե­կին հար­ցեր տա­լու հա­մար: Չ­նա­յած նման ու­շադ­րութ­յա­նը՝ հրա­պա­րա­կի շուր­ջը գտնվող բազ­մա­թիվ ա­կա­նա­տես­նե­րե­րից ոչ ոք չզար­մա­ցավ ան­գամ, որ մի քա­նի կար­դի­նալ­նե­րի կոնկ­լավ բե­րե­ցին բու­ժա­կան պատ­գա­րա­կով, և­ որ նրան­ցից մե­կը մա­հա­ցավ հենց կոնկ­լա­վում, մինչ­դեռ մի քա­նի հար­գար­ժան ե­րեց­ներ ա­վե­լի շատ նման էին կեն­դա­նի դիակ­նե­րի, քան շանս ու­նե­ցող «պա­պա­բի­լին»։

     Յու­րա­քանչ­յուր կոնկ­լա­վի կար­դի­նա­լին ու­ղեկ­ցում էին եր­կու օգ­նա­կան­ներ, և դա շատ հար­մար էր, քա­նի որ կոնկ­լա­վին մաս­նակ­ցող ե­կե­ղե­ցու իշ­խան­նե­րի հա­մար­յա ա­մեն եր­րոր­դը թույլ ու զա­ռամ­յալ էր: Ա­ռանց ար­տա­քին օգ­նութ­յան չէր կա­րող շարժ­վել։ Ո­մանց պար­զա­պես ձեռ­քե­րի վրա էին տա­նում:

     Եվ այս­պես, բո­լոր հա­յացք­ներն ուղղ­ված էին դե­պի մա­տու­ռի տա­նի­քը, ա­վե­լի ճիշտ, տա­նի­քի ծայ­րը: Ան­համ­բեր սպա­սում էին լու­րե­րի՝ ծխի տես­քով։ Ան­կաս­կած, պա­պա­բիլ­ներն ի­րենք էլ էին ան­հանգս­տա­նում։ Բո­լո­նիա­յի տա­քար­յուն և­ ամ­բար­տա­վան կար­դի­նալ Լեր­կա­րոն, որն այն­քան էլ շանս չու­ներ, քա­նի որ շատ ծի­րա­նա­վոր­ներ նրան չէին սի­րում, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ հա­մար­յա պա­պա­բի­լի էր հա­մար­վում, բայց Լեր­կա­րոն հույս ու­ներ պար­զա­պես աչ­քի ընկ­նել (գո­նե ա­վե­լի ուշ ժա­մա­նակ­նե­րի հա­մար)։ Պա­պա­բիլ էր նաև կու­րիա­յի կար­դի­նալ Վա­լե­րին՝ շատ ծեր մի կար­դի­նալ, ով ծա­ռա­յել էր պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ Վի­շի ա­ռող­ջա­րա­նա­յին քա­ղա­քում՝ որ­պես նվի­րակ, հա­մա­գոր­ծա­կից–­կո­լա­բո­ռա­ցիո­նիստ մար­շալ Պե­տե­նի օ­րոք, և­ այդ հան­գա­ման­քը ոչ մի կերպ չէր ամ­րապն­դե­լու իր դիր­քը կոնկ­լա­վում։ Ա­սենք, ֆրան­սիա­ցի ե­պիս­կո­պոս­նե­րի մեծ մա­սը, ինչ­պես և Վա­լե­րին, հա­մա­գոր­ծակ­ցել են նա­ցիստ­նե­րի հետ, այդ­պի­սի բա­նե­րը դժվար է թաքց­նել...

 Բայց հա­նուն ար­դա­րութ­յան հարկ է նշել, որ մո­լե­ռանդ քա­րոզ­չութ­յու­նը, հատ­կա­պես կո­մու­նիստ­նե­րի ա­ջակ­ցութ­յամբ, կարծ­րաց­րեց մարդ­կանց հո­գի­նե­րը՝ մե­ղադ­րե­լով ե­կե­ղե­ցուն գեր­մա­նա­ցի թշնա­մուն խրա­խու­սե­լու մեջ, թեև ի­րա­կա­նում թե՛ նվի­րա­կը և թե՛ ե­պիս­կո­պոս­նե­րը փոր­ձում էին փրկել միայն այն, ինչ դեռ կա­րե­լի էր փրկել՝ օգ­նե­լով հրեա­նե­րին և քա­ղա­քա­կան հա­լած­յալ ֆրան­սիա­ցի­նե­րին փախ­չե­լու գեր­մա­նա­կան բա­նա­կից։

     Սա­կայն Ան­ջե­լո Ռոն­կալ­լին, ով նշա­նակ­վեց Ֆ­րան­սիա­յի նվի­րակ այն բա­նից հե­տո, երբ դը Գո­լը պա­հան­ջեց հետ կան­չել Վա­լե­րիին, կա­րո­ղա­ցավ գրե­թե շա­հել դը Գո­լի վստա­հութ­յու­նը, թեև նա բախ­վեց մի շատ բարդ և­ անս­պա­սե­լի խնդրի հետ։ Ըստ էութ­յան՝ դի­մադ­րութ­յան հե­րոս, ինք­նա­սի­րա­հար­ված գե­նե­րա­լը ա­հա­վոր զայ­րա­ցած էր, որ երբ Ան­ջե­լոն քայ­լում էր Փա­րի­զի փո­ղոց­նե­րով, մարդ­կանց ամ­բո­խը ող­ջու­նում և­ ա­մե­նուր հետ­ևում էր ա­րեն։ Խան­դոտ գե­նե­րա­լը նվի­րա­կին խոր­հուրդ է տվել լի­մու­զին նստել։

     Մի քա­նի տա­րի անց դը Գո­լին վեր­ջա­պես հա­ջող­վեց ա­զատ­վել այս խո­րա­մանկ գեղ­ջու­կից, ո­րը խել­քից դուրս ժո­ղովր­դա­կա­նութ­յուն էր ձեռք բե­րում իր՝ դը Գո­լի ընտ­րա­զանգ­վա­ծում, և Պա­պը հանձն­վեց. ֆրան­սիա­ցի կա­թո­լիկ­նե­րի սի­րե­լիին պարգ­ևատ­րեց կար­դի­նա­լի կար­միր գլխար­կով, ու Ան­ջե­լոն տե­ղա­փո­խեց Վե­նե­տիկ, ո­րի բնա­կիչ­նե­րը հե­տա­գա­յում Ռոն­լալ­լիին պի­տի պաշ­տեին:

     Մինչ այդ Փա­րի­զում Ռոն­կալ­լին իր գյու­ղա­ցու հո­գու պար­զամ­տութ­յամբ թե՞ խո­րա­ման­կութ­յամբ կա­րո­ղա­ցավ շփում հաս­տա­տել ան­գամ ԽՍՀՄ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ։ Ն­րա այս հա­ջո­ղութ­յուն­նե­րի մա­սին բա­վա­կա­նին զվար­ճա­լի ման­րա­մաս­ներ կան։ Ա­մա­նո­րից ա­ռաջ Ռոն­կալ­լին հրա­ման է ստա­նում՝ շտապ մեկ­նել Փա­րիզ՝ որ­պես նո­րան­շա­նակ նվի­րակ։ Ին­չու՞ էր դա հրա­տապ: Սո­վո­րութ­յան հա­մա­ձայն՝ կա­թո­լիկ երկր­նե­րում դո­ւա­յե­նը նվի­րակն էր։ Իսկ դը Գո­լը և մի քա­նի այլ ա­ռաջ­նորդ­ներ իս­կա­պես չէին ու­զում, որ այն ժա­մա­նակ­վա խորհր­դա­յին դես­պան Բո­գո­մո­լո­վը շնոր­հա­վո­րանք­ներ կար­դար նրան օ­տա­րերկր­յա դի­վա­նա­գետ­նե­րի ա­նու­նից։ Խորհր­դա­յին դես­պա­նի հետ հան­դիպ­մա­նը Ռոն­կալ­լին շատ բնա­կան և­ ա­ռանց քաշ­վե­լու այս­պես ար­տա­հայտ­վեց. «­Հու­սով եմ, որ պատ­րաստ ե­լույթ ու­նեք, կխնդրեի՝ փո­խան­ցեք։ Հ­նա­րա­վոր է՝ կօգ­տա­գոր­ծեմ»։ Պետք է ա­սել, որ նվի­րա­կին հա­ջող­վել է խիստ զար­մա­ցած Բո­գո­մո­լո­վի այս ե­լույ­թը (լավ բա­ռա­խաղ է) մա­տու­ցել դը Գո­լին գրե­թե ա­ռանց ուղ­ղում­նե­րի։

     Իսկ դի­վա­նա­գի­տա­կան ​​ըն­դու­նե­լութ­յուն­նե­րից մե­կում նվի­րակ Ռոն­կալ­լին նկա­տեց, որ խորհր­դա­յին դես­պան Բո­գո­մո­լո­վը կանգ­նած է բո­լո­րից ա­ռան­ձին և խո­ժոռ­ված։ Նա մո­տե­նում է դես­պա­նին ու դի­վա­նա­գե­տի հա­տուկ բա­վա­կա­նին ան­սո­վոր զրույց սկսում. «­Ձե՛րդ գե­րա­զան­ցութ­յուն, –­ ա­սում է նա, – մենք հա­կա­ռակ ճամ­բար­նե­րում ենք, բայց մի կար­ևոր ընդ­հա­նուր բան ու­նենք՝ մեր ո­րո­վայ­նը։ Եր­կուսս էլ կլոր ենք…»։

     Բո­գո­մո­լո­վը սրտանց ծի­ծա­ղում է, և սա­ռույ­ցը կոտր­վում է։ Այս­պի­սի հան­գա­մանք­նե­րը պետք է հաշ­վի առն­վեն, երբ քննարկ­վում է քա­րե­րի դիր­քը…

      Ռոն­կալ­լին, ի­րոք որ, բա­վա­կա­նին ու­ժեղ դի­վա­նա­գետ էր։ Ի­զուր չէին նրան հար­գում իր բռնու­նակ, իս­կը գյու­ղա­ցու մտքի հա­մար։ Շա­տե­րին է հայտ­նի այն պատ­մութ­յու­նը, երբ նա 1935 թվա­կա­նին ժա­մա­նեց Ան­կա­րա՝ որ­պես նվի­րակ։ Քա­նի որ Ռոն­կալ­լին ներ­կա­յաց­նում էր պա­պա­կան գա­հը և Ա­թեն­քում, դժվար չէ պատ­կե­րաց­նել, թե որ­քան բարդ էր նրա հա­մար միա­ժա­մա­նակ գոր­ծել եր­կու հա­կա­սա­կան մի­ջա­վայ­րե­րում։ Հույ­ներ և թուր­քեր՝ լցված հի­շո­ղութ­յուն­նե­րով վեր­ջին տա­րի­նե­րին կա­տար­վա­ծի մա­սին: Եվ Աստ­ված մի ա­րաս­ցե, նրանց հետ միա­ժա­մա­նակ գործ ու­նե­նալ, մա­նա­վանդ այն բա­նից հե­տո, ինչ տե­ղի ու­նե­ցավ 1915 թվա­կա­նին։

     Այն ժա­մա­նակ թուր­քա­կան կա­ռա­վա­րութ­յու­նը պաշ­տո­նա­պես չէր ճա­նա­չում պա­պա­կան ներ­կա­յա­ցուց­չութ­յան առ­կա­յութ­յու­նը։ Այս­տեղ կա­թո­լիկ­ներ նույ­նիսկ ա­վե­լի քիչ կա­յին, քան Բուլ­ղա­րիա­յում, և­ այս երկր­նե­րում կրո­նա­կան կյան­քը հեշտ չէր։ Ռոն­կալ­լիի՝ Ս­տամ­բուլ ժա­մա­նե­լուց մի քա­նի ա­միս անց կա­ռա­վա­րութ­յու­նը օ­րենք ըն­դու­նեց, ո­րը քա­հա­նա­նե­րին ար­գե­լում էր ե­կե­ղե­ցա­կան զգեստ­նե­րը կրել։ Չչ­գի­տես ին­չու, զգեստ կրե­լու հար­ցը խիստ կար­ևոր էր թե­լադ­րել դեռ օս­ման­յան ժա­մա­նակ­նե­րից: Իսկ Հու­նաս­տա­նում Ռոն­կալ­լին նույն­պես ստիպ­ված էր զբաղ­վել ցան­կա­ցած կրո­նա­կան քա­րոզ­չութ­յան ար­գելք­նե­րի ու կաս­կած­նե­րի պայ­ման­նե­րում, ո­րոնք հռո­մեա­կան կա­թո­լիկ­նե­րի հա­մար ստեղծ­վել էին խիստ ուղ­ղա­փառ երկ­րում: Բայց նա ան­սահ­ման համ­բե­րա­տար ու մարդ­կա­յին էր և գոր­ծե­լով ա­ռա­վե­լա­գույն խնամ­քով՝ կա­րո­ղա­ցավ հար­թել շատ սուր անկ­յուն­ներ, ու այս դժվա­րին պայ­ման­նե­րում նա շատ լավ գլուխ հա­նեց իր պար­տա­կա­նութ­յուն­նե­րից, գու­ցե դրա հա­մար էլ նրան նվի­րակ ու­ղար­կե­ցին Փա­րիզ, որ­տեղ մա­քուր ե­պիս­կո­պոս­նե­րի պա­կաս կար։

     Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ե­կեք վե­րա­դառ­նանք Հ­ռոմ... Թեր­թե­րի աշ­խա­տա­կից­նե­րը, միա­սին կուչ ե­կած, սպա­սում էին արդ­յունք­նե­րին։ Ն­րանք փոր­ձում էին գու­շա­կել ա­պա­գա պա­պին, նո­րից ու նո­րից գնա­հա­տում էին պա­պա­բիլ­նե­րի՝ փա­րա­ջա­յի տակ թաքց­րած չափ­սե­րը և­ աշ­խա­տում էին կռա­հել, թե ո՞վ է լի­նե­լու, ու՞մ կընտ­րեն… Դա­րա­վոր հաշ­վարկ­նե­րով՝ գե­րը փո­խա­րի­նում էր նի­հա­րին, և Պա­չե­լիից հե­տո պա­պա­բիլ Գ­րե­գո­ւար Ա­ղա­ջան­յա­նը՝ հռո­մեա­կան կու­րիա­յի կար­դի­նա­լը և Հ­ռո­մի հայ կա­թո­լիկ­նե­րի պատ­րիար­քը, պար­զա­պես պետք է փո­խա­րի­ներ հաս­տա­մար­մին Պիո­սին: Հայ կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցու նախ­կին պատ­րիար­քի ազ­գա­նու­նը մի ռ տա­ռի հա­մար չէր բռնում, թեև ան­վան մեջ կար։

     Բայց ա­մե­նա­հաս լրագ­րող­նե­րը լու­սաշ­խարհ հա­նե­ցին մի ու­րիշ, կի­սա­միս­տիկ ցու­ցակ, այս­պես կոչ­ված, Մա­լա­քիա մար­գա­րեի ցու­ցա­կը, ըստ ո­րի՝ Գ­րե­գո­ւար Պիե­րո Ա­ղա­ջան­յա­նը պետք է պապ դառ­նար։ Իռ­լան­դա­ցի ե­պիս­կո­պոս Մա­լա­քիա­յի այս ցու­ցա­կը բա­վա­կա­նին զվար­ճա­լի է, և­ որ­քան էլ ան­հա­վա­տա­լի է, նույն­քան տա­րօ­րի­նակ կեր­պով կա­տար­վում էին նրա մար­գա­րեութ­յուն­նե­րը: Հա­ճախ դժվար է լուրջ ըն­դու­նել այս սահ­մա­նում­նե­րը, բայց նաև դժվար է չհա­մա­ձայ­նել դրանց հետ։

 

Մա­ղա­քիա­յի մար­գա­րեութ­յուն­նե­րից

Սուրբ Մա­ղա­քիան՝ Հ­յու­սի­սա­յին Իռ­լան­դիա­յի Ար­մա­ղի կա­թո­լիկ ար­քե­պիս­կո­պո­սը, որն ապ­րել է 1094–1148 թվա­կան­նե­րին, թո­ղել է մի հե­տաքր­քիր գիրք, ո­րը լայ­նո­րեն հայտ­նի դար­ձավ Եվ­րո­պա­յում միայն իր մահ­վա­նից հինգ հար­յուր տա­րի անց: Իռ­լան­դա­կան սրբի կոմ­պո­զի­ցիան պա­րու­նա­կում է 112 կարճ ար­տա­հայ­տութ­յուն­ներ՝ «կար­գա­խոս­ներ», ո­րոնք վե­րա­բե­րում են Հ­ռո­մի պա­պե­րի (և մի քա­նի հա­կա­պա­պե­րի) թա­գա­վո­րութ­յանն ու կյան­քին՝ սկսած Մա­ղա­քիա­յի ժա­մա­նա­կա­կից՝ Սե­լես­տին II–ից մինչև հար­յուր տաս­ներ­կո­ւե­րորդ, ո­րին կո­չում է Պետ­րոս Հ­ռո­մեա­ցի (Petrus Romanus) .

Այդ պատ­ճա­ռով կար­ծում եմ՝ խիստ կաս­կա­ծե­լի է, որ ա­պա­գա­յում կգտնվի որ­ևէ պապ, ո­րը կընտ­րի Պետ­րոս ա­նու­նը։

     104–րդ Պապ Բե­նե­դիկ­տոս XV (1914–1922): Religio depopulata՝ հա­վա­տաց­յալ­նե­րի կրճա­տում: Հ­ռո­մի պապ Ջա­կո­մո դել­լա Կիե­զա­յի գա­հա­կա­լութ­յան շրջա­նը մռայլ­վեց Մեծ պա­տե­րազ­մի ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րով և բազ­մա­թիվ մարդ­կանց մա­հե­րով: Կար­գա­խո­սը, նկա­տի ու­նե­նա­լով ճա­կա­տում մա­հա­ցած կա­թո­լիկ­նե­րի հսկա­յա­կան թվա­քա­նա­կին, միան­գա­մայն հնա­րա­վոր է՝ կան­խա­տե­սել է հար­յուր հա­զա­րա­վոր­նե­րի մա­հը «իս­պա­նա­կան գրի­պից», ո­րը սկսվել էր կա­թո­լիկ Իս­պա­նիա­յում:

     105–րդ Պիոս XI Պապ (1922–1939 թթ.): Fides intrepida ՝ ան­վախ, հա­մար­ձակ: Հա­վատ­քը Ա­քի­լե Ռատ­տիին տա­րավ հա­մար­ձակ բա­նադ­րան­քի՝ ուղղ­ված թե՛ կո­մու­նիզ­մի, թե՛ մո­լեգ­նող ֆա­շիզ­մի ու նա­ցիզ­մի դեմ:

     106–րդ Պիոս XII Պապ (1939–1958): Հո­վիվ Ան­գե­լի­կուս ՝ հրեշ­տակ հո­վիվ Եու­ջե­նիո Պա­չել­լին ե­կե­ղե­ցու հո­վիվն է ե­ղել Երկ­րորդ հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի և հետ­պա­տե­րազմ­յան վե­րա­կա­ռուց­ման դժվա­րին ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում։ Ն­րա վրա էր դրվել կա­ռա­վա­րե­լու հոգ­ևոր և ն­յու­թա­կան աշ­խար­հը, ո­րը բարձ­րա­նում էր պա­տե­րազ­մի մո­խիր­նե­րից։ Պիոս XII պա­պի մա­սին, ի թիվս այլ բա­նե­րի, նկա­րա­հան­վել է ֆիլմ՝ «­Հո­վիվ Ան­ժե­լի­կուս» վեր­նագ­րով։

     107–րդ Պապ Իոան­նես XXIII (1958–1963)՝ Pastor et nauta, նա­վաս­տի հո­վիվ: Ան­ջե­լո Ռոն­կալ­լին Վե­նե­տի­կի պատ­րիարքն էր մինչև պա­պութ­յու­նը։

     108–րդ Պապ Պո­ղոս VI (1963–1978 թթ.)՝ Flos florum, ծաղ­կած ծա­ղիկ­ներ։ Բայց Մոն­տի­նին, կար­ծես մի­տում­նա­վոր, եր­ևան էր գա­լիս՝ ձեռ­քե­րին շու­շան­ներ, զի­նան­շա­նի վրա նույն­պես շու­շան­ներ ու­ներ։

     109–րդ Պապ Իոան­նես Պո­ղոս I (1978–1978)՝ De medietate lunae ՝ մի­ջա­կութ­յուն լուս­նի տակ: Խոս­քը Վե­նե­տի­կի նախ­կին պատ­րիարք Ալ­բի­նո Լու­չիա­նի պա­պի մա­սին է։ Մա­լա­քիան նշում է «լուս­նի ժա­մա­նա­կը»՝ անդ­րա­դառ­նա­լով լուս­նա­յին ամս­վան։ Ն­րա հով­վա­պե­տութ­յու­նը տևեց ըն­դա­մե­նը 33 օր։ Բայց դա կա­րող է թարգ­ման­վել նաև որ­պես «­Մի­ջա­կութ­յուն լուս­նի տակ»։

     110–րդ Սուրբ Պապ Իոան­նես Պո­ղոս II (1978–2005)՝ De labore solis՝ միայ­նակ աշ­խա­տա­վոր­նե­րից դե­պի ար­ևելք երկ­րից (դե­պի արև):

Կա­րոլ Վոյ­տի­լան կհիշ­վի որ­պես ազ­գութ­յամբ՝ լեհ Պապ, Ար­ևել­քից: Մեկ այլ վար­կա­ծի հա­մա­ձայն՝ Կա­րոլ Վոյ­տի­լան ծնվել է ար­ևի խա­վար­ման օ­րը՝ 1920 թվա­կա­նի մա­յի­սի 18–ին։ Ճիշտ նույն ար­ևի խա­վա­րու­մը նկատ­վել է նրա հու­ղար­կա­վո­րութ­յան օ­րը։

     111–րդ Պապ Բե­նե­դիկ­տոս XVI (2005)` De gloria olivae` ձի­թապտ­ղի փառք (հա­վա­նա­բար պարգ­ևատր­վել է ձի­թապտ­ղի փայ­տով): Բե­նե­դիկ­տոս XVI, գեր­մա­նա­ցի կար­դի­նալ Ջո­զեֆ Ռատ­ցին­գեր, Բե­նե­դիկտ­յան շքան­շա­նի ան­դամ, ո­րը հայտ­նի է նաև որ­պես «Օ­լի­վե­տա»:

Ռատ­ցին­գե­րը ծնվել է Ա­վագ շա­բաթ օ­րը՝ Զատ­կի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում, ձի­թապ­տուղ­նե­րի նշա­նի ներ­քո (­Հի­սուսն ու ա­շա­կերտ­ներն այս ամ­բողջ ըն­թաց­քում ապ­րել են հենց Ձի­թեն­յաց լե­ռան վրա):

     112–րդ և Հ­ռո­մի իբր վեր­ջին Պապ Պետ­րո­սը մինչև աշ­խար­հի վեր­ջը (սա էլ էր գու­շա­կում աշ­խար­հի վեր­ջը...): Ա­նու­նը շատ հու­շող է, մինչ Պետ­րոս I–ը կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու ա­ռա­ջին հո­վիվն էր՝ դրախ­տի բա­նա­լու տե­րը։ Նա պետք է վե­րա­դարձ­նի Պետ­րոս I–ի ման­դա­տը և­ ընդ­միշտ փա­կի աշ­խար­հի դռնե­րը: Պա­պութ­յան ա­վար­տի վեր­ջին մար­գա­րեութ­յան մեջ Մա­ղա­քիան ար­ձա­նագ­րել է ոչ միայն նշա­նա­բա­նը, այլև լա­տի­նե­րեն ո­րոշ տո­ղեր. «­Յոթ բլուր­նե­րի քա­ղա­քը կկոր­ծան­վի, և­ ա­հեղ դա­տա­վոր­նե­րը դա­տե­լու են ի­րենց ժո­ղովր­դին։ Թո՛ղ այդ­պես լի­նի»։

Մա­ղա­քիան ո­չինչ չի գրել մեր ժա­մա­նա­կա­կից Ֆ­րան­ցիսկ պա­պի մա­սին, որն, անս­պա­սե­լի, Ար­գեն­տի­նա­յից է։

     Հ­ռո­մեա­կան Սբ.­Պո­ղո­սի տա­ճա­րի քա­ռա­կողմ սյու­նաս­րա­հի կենտ­րո­նում, ո­րը բաղ­կա­ցած է 150 սյու­նից, կա Սբ. Պո­ղո­սի ար­ձա­նը։ Գե­ղե­ցիկ պա­տու­հան­նե­րի ու սյու­նե­րի ա­րան­քում ձգվում է պա­պե­րին պատ­կե­րող խճան­կա­րա­յին մե­դա­լիոն­նե­րի շա­րա­նը։ Այս պա­հին դա­տարկ են մնա­ցել միայն մի քա­նի մե­դա­լիոն­ներ։ Ա­վան­դույթն ա­սում է՝ երբ դա­տարկ մե­դա­լիոն­ներ այլևս չմնան, և մա­հա­նա վեր­ջին Պա­պը, աշ­խար­հի վեր­ջը կգա: Սա­կայն ես ե­ղել եմ Վա­տի­կա­նում 2013 թվա­կա­նին և­ ան­ձամբ հաշ­վել եմ 14 ա­զատ մե­դա­լիոն։ Աշ­խար­հի վեր­ջը դեռ շատ հե­ռու թվաց...

      Հ­ռո­մի թեր­թերն այդ տա­րի մար­գա­րեութ­յան մա­սին գրել են.

«­Հե­տաքր­քիր է, որ կոնկ­լա­վի ընտր­ված թեկ­նա­ծու­նե­րի թվում 1958 թ. ե­ղել է կար­դի­նալ Ֆ­րան­կոար­մե­նո Ա­ղա­ջան­յա­նը՝ հո­վիվ, ով ու­նե­ցել է զի­նան­շան, որն ու­ներ խա­րիսխ։ Ե­թե ​​նա ընտր­վեր, ա­պա մար­գա­րեութ­յուն­ներն իս­կա­պե՛ս սեն­սա­ցիոն կեր­պով կկա­տար­վեին»։

 Ինչ­պես տես­նում ենք, աստ­ղերն այլ կերպ դա­սա­վոր­վե­ցին...

 Դա­տե՛ք ինք­ներդ։ Իոան­նես–.­Ջո­վան­նի XXIII (1958–1963) Рastoreеt nauta՝ Հո­վիվ և ծո­վագ­նաց: Et nauta–ն կա­րե­լի է վեր­ծա­նել որ­պես «ծո­վա­ծո­ցից», «ջրանց­քից», «­Վե­նե­տի­կից», «նա­վից», կամ կա­րող եք նաև ա­սել «նա­վար­կիչ»: Ա­ղա­ջան­յա­նի զի­նան­շա­նը պար­զա­պես ցու­ցադ­րում է խա­րիսխ, հոտն ու խա­րիս­խը... Դե, Ռոն­կալ­լին, ինչ­պես գի­տեք, տոմս էր վերց­րել Վե­նե­տի­կից, որ­տեղ հո­վիվ էր ծա­ռա­յում... Ա­վե­լին, նույ­նիսկ երկ­կող­մա­նի տոմս էր գնել. ծեր Ռոն­կալ­լին բնավ հույս չու­ներ, որ Պապ կդառ­նա: Ա­հա այս­պի­սի ման­րա­մաս­նութ­յուն­ներ... Եվ եր­կուսն էլ քվեար­կութ­յան գրե­թե մինչև ա­վարտն ի­րար չէին զի­ջում՝ եր­բեմն ա­ռաջ անց­նե­լով մի քա­նի ձայ­նով, եր­բեմն էլ՝ ետ մնա­լով:

 

 

 

 

Գլուխ տասներորդ

 

 Քաղաքի, աշխարհի վրայով սև ծուխն է պտույտներ տալիս, աշտարակից լուռ գալիս: Իսկ Պապն անհայտ է, դեռ սպասել է պետք ։ Սուրբ հայրերն ամբողջ աշխարհից հավաքվել են, իմաստուն, թե՛ տարեց, փորձում են պարզել՝ ում ընտրեն: Աշխարհը գիտի սպասել:

 

Կր­կին վե­րա­դառ­նանք Մա­տու­ռի դի­մա­ցի հրա­պա­րակ՝ տես­նե­լու հոկ­տեմ­բե­րի 26–ի ա­ռա­վոտ­յան ա­ռա­ջին ծու­խը։ Ինչ­պես և ս­պաս­վում էր, նա սև­ էր, բայց այդ­պես էլ լի­նում է, երբ ոչ ոք չի ընտր­վում։ Եվ ե­կեք լսենք, թե ին­չի մա­սին են խո­սում և ձե­ռա­ծում հա­սա­րակ հռո­մեա­ցի­ներն ու մայ­րա­քա­ղա­քի հյու­րե­րը, ո­րոնք սպա­սե­լուց ար­դեն ու­ժաս­պառ էին ե­ղել։ Ն­րանք նո­րից քննար­կե­ցին չափ­սե­րը և մարմ­նա­կան պա­րա­մետ­րե­րը (միակ բա­նը, ո­րը հաս­տա­տա­պես էր հայտ­նի), մնա­ցած ա­մեն ին­չը վի­ճա­կա­խաղ էր, պա­տա­հա­կա­նը հմտո­րեն ուղ­ղոր­դում էր այն։    

     Ե­թե հի­շենք, որ Վա­տի­կան պե­տութ­յունն իր ա­նու­նը ստա­ցել է բլուր, «Mons Vaticanus» ան­վա­նու­մից (լա­տի­նե­րեն vaticinia՝ «գու­շա­կութ­յան վայր»): Եվ նո­րից հրա­պա­րա­կում վի­ճում էին ու պնդում ի­րեն­ցը՝ հիմ­նա­վո­րե­լով, որ վեր­ջին 150 տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում շա­րու­նակ գա­հին ազ­գան­վան ռ տա­ռով գեր տղա­մար­դը փո­խա­րի­նեց աս­թե­նի­կին՝ ա­ռանց ռ տա­ռի։ Պիոս IX–ը (­Մաս­տա­յի Ֆե­րետ­տի) գեր էր: Լեո X–ը (­Պեչ­չի), ընդ­հա­կա­ռա­կը` նի­հար: Գեր էր Պիուս X–ը (­Սար­տո), Բե­նե­դիկ­տոս XV–ը (­Դել­լա Կ­յե­զա)՝ նի­հար, Pius XI–ը (­Ռատ­տի)՝ գեր, Pius XII–ը (­Պա­չել­լի)՝ նի­հար, Իոանն XXIII–ը (­Ռոն­կալ­լի)՝ ճար­պոտ, իսկ Պո­ղոս VI–ը (­Մոն­տի­նի), զար­մա­նա­լի է, բայց նի­հար էր: Եվ մի այլ անն­շան ման­րա­մաս­նութ­յուն՝ գեր տղա­մար­դիկ պապ–­քա­հա­նա­ներ էին, իսկ նի­հար­նե­րը՝ գե­րակշ­ռող հա­սա­րա­կութ­յան քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­ներ։

 Հ­րա­պա­րա­կում ձե­ռա­ծե­լով և բարձր խո­սե­լով դա­տում էին, որ ե­թե ​​ա­վան­դույ­թը շա­րու­նակ­վի, ա­պա ստիպ­ված կլի­նեք ընտ­րել Ուր­սիից, Պի­րո­նիո­յից (բայց նա պետք է մի փոքր քաշ հա­վա­քի) և Պա­պա­լար­դո­յից։ Ճիշտ է, Պի­րո­նիոն չա­փա­զանց ե­րի­տա­սարդ է՝ ըն­դա­մե­նը 57 տա­րե­կան, բայց մեկ­–եր­կու տա­րուց կար­դի­նալ­նե­րը կա­րող են ո­րո­շել, որ նա հար­մար է։

 Ն­րանք ա­րագ (ար­դեն ո­րե­րորդ ան­գամ) վեր­լու­ծե­ցին պա­պա­կան գան­ձա­րա­նի վի­ճա­կը: Հա­վա­նա­բար, ա­մե­նաան­թա­փան­ցիկ մի գան­ձա­րան, ինչ­պես միշտ, բռնա­պե­տա­կան ռե­ժիմ­նե­րի օ­րոք։

     Ս­պաս­վում էր, որ կոնկ­լա­վում, հա­վա­նա­բար, մեծ ազ­դե­ցութ­յուն կլի­նի գեր­մա­նա­ցի­նե­րի կող­մից, հայտ­նի է, որ նրանց փո­ղե­րը շատ են օգ­նում աղ­քատ ե­կե­ղե­ցի­նե­րին, և շատ կար­դի­նալ­ներ, հաշ­վի առ­նե­լով դա, կհետ­ևեն նրանց: Բայց նման ի­րա­դար­ձութ­յան նկատ­մամբ հա­մընդ­հա­նուր հե­տաքրք­րութ­յուն ու­նե­նա­լու դեպ­քում, այն ժա­մա­նակ­վա տե­ղա­կան թեր­թե­րում ոչ մի տե­ղե­կութ­յուն չկա այն մա­սին, թե ինչ էին ա­նում այդ ժա­մա­նակ բուք­մեյ­քեր­նե­րը։ Հի­մա է, որ մար­դիկ գրազ են գա­լիս ա­մեն ին­չի վրա, նույ­նիսկ այն բա­նի վրա, թե ով է դառ­նա­լու պապ, խա­ղար­կութ­յուն­ներ են կազ­մա­կեր­պում: Ե­թե ես լի­նեի Հ­ռո­մի պա­պը, խա­ղա­ցաղ­նե­րին բո­լո­րին ա­նաստ­ված կհայ­տա­րա­րեի։ Պատ­կե­րաց­նու՞մ եք։ Խա­ղադ­րույք կա­տա­րել կոնկ­լա­վի, կար­դի­նալ­նե­րի վրա, թե նրան­ցից ով կդառ­նա պապ:

      Կա­թո­լի­կութ­յու­նը հե­տաքր­քիր և շատ հին դա­վա­նանք է։ Տար­բեր երկր­ներ, տար­բեր ռա­սա­ներ միա­վոր­վել են մեկ կրո­նի սուրբ դրոշ­նե­րի ներ­քո: Մի­գու­ցե պա­պի ներ­կա­յութ­յու­նը դեր է ու­նե­ցել հին Եվ­րո­պա­յի ճա­կա­տագ­րում։ Եվ մի­գու­ցե կա­թո­լի­կութ­յունն էր, որ ժա­մա­նա­կին «օգ­նեց» Եվ­րո­պան կտոր–կ­տոր ա­նել, իսկ հե­տո՝ միա­վո­րել։ Զար­մա­նա­լին այն է, որ հա­զա­րամ­յակ­նե­րով ապ­րող Ք­րիս­տո­սի ուս­մուն­քը, ինչ­պես նաև մեկ այլ կրոն այն­քան է թա­փան­ցում մարդ­կանց մեջ, որ փո­խանց­վում է սերն­դե­սե­րունդ, և չ­կա ա­վե­լի սուրբ բան, քան ժա­մա­նա­կին ձեռք բեր­ված մարդ­կանց նախ­նի­նե­րի կող­մից սե­փա­կան հա­վատ­քին պատ­կա­նե­լը։ Մինչ­դեռ գա­ղա­փա­րա­կան (դա էլ կրո­նի պես բան է) և տն­տե­սա­կան դրդա­պատ­ճառ­նե­րի միա­վո­րում­նե­րը, ո­րոնք շատ ա­վե­լի շո­շա­փե­լի են, կա­րող են ակն­թար­թո­րեն փլուզ­վել և­ ան­հե­տա­նալ…

Ինչ էլ որ պա­տա­հի, սուրբ ընտ­րութ­յուն­ներն ըն­թա­նում են ճիշտ այն­պես, ինչ­պես աշ­խար­հիկ­նե­րը, միայն այն տար­բե­րութ­յամբ, որ բո­լոր մաս­նա­կից­նե­րը պահ­պա­նում են ի­րենց դեմ­քի լա­վա­գույն ար­տա­հայ­տութ­յու­նը, իսկ փա­րա­ջան թաքց­նում էր գոր­ծըն­թա­ցի բո­լոր ի­րա­կան շար­ժիչ­ներն ու աղբ­յուր­նե­րը. չէ՞ որ ընտ­րա­կան ողջ գոր­ծըն­թա­ցը պահ­պան­վում էր խո­րա­գույն գաղտ­նիութ­յան մեջ։

 

 

 

 

Գլուխ տասնմեկերորդ

 

 Դժվար է ընտրել, հավասար են բոլորը, հաջողությունն ինքն էլ մոլորված,

մեկից դեպի մյուսն է վազում: Ներքևում իշխելու կռիվն է, վերևում՝ երկինք ու Աստված:

 

 1958 թվա­կա­նի հոկ­տեմ­բե­րի 25–ին բաց­ված կոնկ­լա­վում կար­դի­նալ­նե­րից շա­տե­րը կար­ծում էին, որ պետք է ընտ­րեն նոր պապ, ո­րը կթու­լաց­ներ, կվե­րաց­ներ մա­հա­ցած պա­պի ա­րիս­տոկ­րա­տա­կան ​​պահ­պա­նո­ղա­կա­նութ­յու­նը, կմո­տե­նար աշ­խար­հին և կու­նե­նար հոգ­ևոր հով­վի հատ­կութ­յուն­ներ։ Կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը, որն ու­ներ հսկա­յա­կան թվով պաշ­տոն­ներ, աշ­խար­հով մեկ սփռված հոտ ու­ներ և­ իր բա­ժան­մուն­քի բնույ­թով ա­վե­լի շուտ նոր հետ­ևորդ­ներ էր հա­վա­քում մի­սիո­նե­րա­կան աշ­խա­տան­քի ա­ռու­մով, քան նրանց կրո­նա­կան սպա­սար­կումն էր կա­տա­րում։

     Կոնկ­լավն ի­րար մեջ մտրա­կեց «ին­տեգ­րիստ­նե­րին», ո­րոնք ցան­կա­նում էին շա­րու­նա­կել Պիոս XII–ի ըն­թաց­քը (ին­տեգ­րիստ­նե­րի ա­ռաջ­նորդն էր կար­դի­նալ Օտ­տա­վիա­նին) և «ա­ռա­ջա­դեմ­նե­րին»՝ բա­րե­փո­խում­նե­րի կողմ­նա­կից­նե­րին (նրանց ա­ռաջ­նորդն էր կար­դի­նալ Սի­րին): Կար­դի­նալ­նե­րի մեծ մասն այլևս ի­տա­լա­ցի չէին, և մի խումբ՝ կար­դի­նալ Տի­սե­րա­նի գլխա­վո­րութ­յամբ, հստակ ցան­կա­նում էր ընտ­րել ոչ ի­տա­լա­ցի պապ: Դա­տե­լով պա­պա­բիլ­նե­րի ցան­կից՝ Տի­սե­րա­նի խմբի թեկ­նա­ծութ­յու­նը Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յանն էր։ Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, այս հար­ցում կու­րիա­յի կար­դի­նալ­նե­րի մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը նույն­պես ձգտում էր ա­վան­դույթ­նե­րի: Կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի միջև առ­կա սուր հա­կա­սութ­յուն­նե­րը հնա­րա­վո­րութ­յուն չտվե­ցին նրան­ցից որ­ևէ մե­կին ընտր­վե­լու։ Նո­րից զգաց­վում էր մի հին օ­րի­նա­չա­փութ­յուն՝ ով գա­լիս է կոնկ­լավ՝ որ­պես պա­պի թեկ­նա­ծո­ւի, այն լքում է որ­պես կար­դի­նալ։

 Իսկ ո՞վ կա­րող էր սուրբ հայ­րե­րից դառ­նալ պապ:

      Պար­տա­դիր չէ, որ պա­պը սուրբ լի­նի, բայց հստակ է, որ նա պետք է լի­նի լավ մարդ։ Պար­տա­դիր չէ, որ նա ապ­րեր աղ­քա­տութ­յան մեջ և զուրկ լի­ներ փա­ռա­սի­րութ­յու­նից, բայց չպետք է մաս­նակ­ցեր ֆի­նան­սա­կան ու կազ­մա­կերպ­չա­կան որ­ևէ ինտ­րի­գի։ Խիստ, հո­ռե­տես պա­պը չէր կա­րո­ղա­նա աշ­խար­հին ներ­կա­յա­նալ որ­պես Ա­վե­տա­րա­նի մարդ՝ «բա­րի լուր»։

     Դա պետք է լի­ներ մե­կը, ում հա­վա­տը եր­ջան­կաց­նում է։ Նա պետք է հաս­կա­նար, թե ո՛ր ռազ­մա­վա­րա­կան խնդիր­ներն են պա­հան­ջում իր ողջ ու­շադ­րութ­յու­նը, և­ ո­րոնք պետք է տե­ղա­փոխ­վեն են­թա­կա­նե­րի վրա՝ նրանց տա­լով դրա հա­մար լիա­կա­տար լիա­զո­րութ­յուն­ներ։ Նա պետք է վստա­հեր ու­րիշ­նե­րին՝ իր «թի­մին», ե­պիս­կո­պոս­նե­րին, այլ դա­վա­նանք­նե­րի ա­ռաջ­նորդ­նե­րին, կա­թո­լիկ գիտ­նա­կան­նե­րին։

     Պա­պը պետք է ներշն­չեր հույս, ա­պա­հո­վութ­յան զգա­ցում, վստա­հութ­յուն. պետք է հա­սուն լի­ներ և­ ինք­նավս­տահ, ու­նե­նար իշ­խա­նութ­յուն պատ­վի­րա­կե­լու կա­րո­ղութ­յուն և պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն: «­Նա, ով ղե­կա­վա­րում է բո­լո­րին, պետք է ընտր­վի բո­լո­րի կող­մից»։ Ո՞վ է սա ա­սել։ Ջե­ֆեր­սո՞­նը, Բ­լեկս­տո՞­նը, Հանս Կու՞ն­գը, որ­ևէ ռա­դի­կա՞լ: Ո՛չ, Հ­ռո­մի պապ և սուրբ Լեո I–ի խոս­քերն են:

      Կար­դի­նալ­նե­րը հա­մա­ռո­րեն պնդում էին, որ պետք է լի­նի հով­վա­կան կողմ­նո­րո­շում, անձ­նա­կան բա­րե­պաշ­տութ­յուն, հո­գա­տա­րութ­յուն աղ­քատ­նե­րի նկատ­մամբ, պատ­րաս­տա­կա­մութ­յուն ա­վե­լի մեծ կո­լե­գիա­լութ­յան ա­ռաջ­նոր­դութ­յան մեջ: Բ­րա­զի­լա­ցի կամ նույ­նիսկ կա­նա­դա­ցի և­ ա­մե­րի­կա­ցի կար­դի­նալ­նե­րի հա­կադ­րութ­յու­նը զար­մա­նա­լի է։ Ն­րանք խնամ­քով պատ­րաստ­վում են կոնկ­լա­վին, սա­կայն ի­տա­լա­ցի կար­դի­նալ­նե­րից մե­կին երբ նրան հարց­րել են, թե ո­րոնք են իր հիմ­նա­կան խնդիր­նե­րը կոնկ­լա­վի ժա­մա­նակ, ա­սել է, որ չգի­տի՝ այն­տեղ է­լեկտ­րա­կան ա­ծե­լիի խրոց կգտնի, թե ոչ։ Ինչ վե­րա­բե­րում է ա­մե­րիկ­յան ե­կե­ղե­ցու խնդիր­նե­րին, ա­պա նրանք բո­լո­րը, կար­ծես թե, ա­սել են, որ դա իս­պա­նա­ցի ներ­գաղթ­յալ­նե­րի խռնա­կույտ է։ Եվ սա այն դեպ­քում, երբ 84%–ը մեր­ժում է ծննդյան վե­րահսկ­ման մա­սին ե­կե­ղե­ցու ուս­մուն­քը, երբ կա­թո­լիկ­նե­րը և բո­ղո­քա­կան­նե­րը, կար­ծես թե, նույն վե­րա­բեր­մունքն ու­նեն հղիութ­յան ար­հես­տա­կան ​​ընդ­հատ­ման նկատ­մամբ: Ե­րեք ան­գամ ա­վե­լի քիչ ձեռ­նադ­րութ­յուն­ներ կան, քան 15 տա­րի ա­ռաջ, 40%–ից էլ ա­վե­լի քիչ մարդ հա­վա­տում է պա­պա­կան անս­խա­լա­կա­նութ­յա­նը։ Կե­սից էլ քիչ են գնում ե­կե­ղե­ցի կի­րա­կի օ­րե­րին, հա­կա­կա­թո­լի­կութ­յան ա­լի­քը հե­ղե­ղում է եր­կի­րը: Անհ­նար է չզար­մա­նալ այս մարդ­կանց միա­միտ ան­կեղ­ծութ­յան վրա։ Ե­թե ​​միայն բա­րե­պաշ­տութ­յուն և­ ան­կեղ­ծութ­յուն պա­հանջ­վեր ընտ­րող­նե­րից ու ե­կե­ղե­ցու ա­ռաջ­նորդ­նե­րից․․․

     Եվ ով­քե՞ր էին այս պա­պա­բի­լի­նե­րը, ո­րոնց ա­նուն­նե­րը շուր­թե­րից չէին հե­ռաց­նում։ Կա­թո­լիկ­նե­րը սպա­սում էին, որ սպի­տակ ծու­խը վեր­ջա­պես կեր­ևա աշ­տա­րա­կի վեր­ևում. կհայ­տա­րա­րեն նոր Պա­պի մա­սին։

     Ան­ջե­լո Ռոն­կա­լին՝ Վե­նե­տի­կի 77–ամ­յա գի­րուկ պատ­րիար­քը, ով սի­րում էր սուր խոսք, իս­կը գյու­ղի կյու­րե, ի­րենց 85–ամ­յա­կը տո­նած գոր­ծըն­կեր­նե­րի հա­մե­մատ ե­րի­տա­սար­դի տեսք ու­ներ՝ լի ու­ժով ու ա­ռող­ջութ­յամբ։ Ա­պա­գա «խա­ղա­ղութ­յան պա­պը» ծնվել էր գյու­ղա­ցիա­կան մեծ ըն­տա­նի­քում (բա­վա­կան է նշել, որ նա ու­ներ 12 եղ­բայր և մեկ քույր) և հա­րա­զատ­նե­րի, եղ­բայր­նե­րի ու մնա­ցած գյու­ղա­ցի­նե­րի հետ կա­պը պահ­պա­նել մինչև կյան­քի վեր­ջը։

     Ռոն­կալ­լին պատ­րանք­ներ չու­ներ իր պա­պութ­յան մա­սին, միայն ինչ­–ինչ գու­մար­ներ էր ծախ­սել Վե­նե­տի­կից երկ­կող­մա­նի տոմ­սի վրա։ Թա­փա­հա­րե­լով կի­սա­դա­տարկ ճամ­փոր­դա­կան պա­յու­սա­կը՝ հետ ու ա­ռաջ էր ա­նում ու սպա­սում, թե երբ կվե­րա­դառ­նա սի­րե­լի Վե­նե­տիկ, սի­րե­լի և­ ի­րեն սի­րող ծխա­կան­նե­րի մոտ: Ինչ վե­րա­բե­րում է վե­նե­տիկ­ցի­նե­րին, ո­րոնք հրմշտոց սար­քե­ցին ճա­նա­պարհ դնե­լիս, ամ­բո­խը, կար­ծես, նա­խազ­գում էր, որ այս ան­գամ ի­րենց սի­րե­լի պատ­րիար­քը չի վե­րա­դառ­նա Վե­նե­տիկ։ Թեկ­նա­ծու­նե­րի ցու­ցա­կում էր հայտն­վել ևս մեկ պա­պա­բիլ՝ կար­դի­նալ Օտ­տա­վիա­նին, ո­րի ե­պիս­կո­պո­սա­կան կար­գա­խոսն էր՝ «Semper Idem» («­Միշտ նույ­նը», և նա ար­տա­ցո­լեց դա իր պահ­պա­նո­ղա­կան աստ­վա­ծա­բա­նութ­յան մեջ)։ Պատ­կա­նել է կու­րիա­յի պահ­պա­նո­ղա­կան­նե­րին և­ ա­ռանց որ­ևէ հա­ջո­ղութ­յան հա­մո­զում էր կար­դի­նալ Ջու­զեպ­պե Սի­րիին՝ չհրա­ժար­վել ընտ­րութ­յուն­նե­րին մաս­նակ­ցե­լուց։ Օտ­տա­վիա­նին մի քա­նի այլ կար­դի­նալ­նե­րի հետ ձևա­վո­րեց Պիոս XII–ի մեր­ձա­վոր շրջա­պա­տը, և ն­րանց մեջ ա­ռաջ­նորդ­նե­րը այս խում­բը. չգի­տես ին­չու, մկրտե­ցին «կու­րիալ Պեն­տա­գոն»:

     Ին­չու էր Ջու­զեպ­պե Սի­րին այդ­քան հետ­ևո­ղա­կա­նո­րեն մեր­ժում պա­պա­կան տիա­րան կրե­լուց, կա­րե­լի է միայն են­թադ­րել։ Նա առն­վազն գի­տակ­ցում էր, որ մի­ջազ­գա­յին ու­ժե­րի դա­սա­վոր­վա­ծութ­յու­նը նկա­տե­լի փոխ­վել է ռուս­նե­րի՝ ա­տո­մա­յին ռումբ հայտ­նա­գոր­ծե­լուց հե­տո։ Եվ նրա շրջա­պա­տում, ո­րի վրա նա պետք է հեն­վեր, դժվար էր գտնել մե­կին, ով թե­կուզ փոքր­–ինչ ցան­կա­նար չա­փա­վո­րել հա­կա­սո­վե­տա­կան ​​ե­ռան­դը։ Ին­քը՝ Սի­րին, նույն­պես ա­տում էր կո­մու­նիզ­մը՝ կո­մու­նիստ­նե­րին հա­մա­րե­լով երկ­րագն­դի չա­րը և­ իր հիմ­նա­կան հա­կա­ռա­կորդ­նե­րը։ Այդ կո­մու­նիստ­նե­րը նույն ձևով էին տա­րած­վում աշ­խար­հով մեկ: Կա­թո­լիկ­նե­րի մոտ դա կոչ­վում է պրո­զե­լի­տիզմ, իսկ կո­մու­նիստ­նե­րի մոտ տա­րած­վում է տար­բեր ճա­նա­պար­հե­րով, և պետք է խոս­տո­վա­նել, ընդ­հուպ մինչև ու­ժա­յին ներ­խու­ժում:

     Ընդ­հա­նուր առ­մամբ, կա­թո­լիկ­նե­րի ճնշող մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը ի­րենց հո­գու յու­րա­քանչ­յուր ման­րա­թե­լով ա­տում էր կո­մու­նիստ­նե­րին, բայց չգի­տես ին­չու, Հիտ­լե­րի և Մու­սո­լի­նիի հետ նրանք ինչ­–որ կերպ կա­րո­ղա­նում էին լե­զու գտնել: Սա պար­զա­պես ա­ռեղծ­ված կա­րե­լի է հա­մա­րել: Եվ, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ե­կե­ղե­ցին ընտ­րութ­յուն­նե­րում ա­նընդ­հատ հա­կադր­վում էր կո­մու­նիստ­նե­րին, ու դա մշտա­պես ա­պա­հո­վում էր Ի­տա­լիա­յում կո­մու­նիստ­նե­րին ա­վե­լորդ կես մի­լիոն ձայն ու­նե­նա­լուց, ըստ եր­ևույ­թին, ա­նուղ­ղե­լի ա­թեիստ­նե­րի ձայ­նե­րը։

      Իսկ, ա­սենք, կար­դի­նալ Բե­նե­դետ­տո Ա­լոի­զի Մա­զել­լան պա­տա­հա­բար էր հայտն­վել այս ցու­ցա­կում: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, նա գրե­թե 80 տա­րե­կան էր, հա­մե­նայն դեպս պա­հում էին որ­պես պա­հես­տա­յին վար­կած։ Հե­տա­գա­յում նա դար­ձավ կա­մեր­լեն­գո, ապ­րեց բա­վա­կա­նին եր­կար և մա­հա­ցավ 90 տա­րե­կա­նում։

      Մեկ այլ մրցա­կից՝ հան­գիստ, սրա­միտ մեր հայ­րե­նա­կից կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը գու­նեղ գոր­ծիչ էր, ով լայն ժո­ղովր­դա­կա­նութ­յուն էր ձեռք բե­րել կար­դի­նալ­նե­րի շրջա­նում՝ որ­պես խե­լա­ցի, դի­վա­նա­գի­տա­կան ​​և բա­րե­պաշտ Ե­կե­ղե­ցու մարդ: Պատ­կա­նե­լով միու­թե­նա­կան հայ­կա­կան ծե­սին՝ նա այս ծե­սով դար­ձավ Կի­լի­կիո պատ­րիար­քը։ Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, նրա նստա­վայրն ի­րա­կա­նում Հ­ռոմն էր, և, ի­հար­կե, Լի­բա­նա­նի, նաև Սի­րիա­յի հա­վա­տա­կից­նե­րի շրջա­նում նրա ժո­ղովր­դա­կա­նութ­յու­նը դրա­նից միայն տու­ժում էր:

     Վաղ տա­րի­քից հայտն­վե­լով Հ­ռո­մում և­ այն­տեղ ա­վար­տե­լով մի շարք միջ­նա­կարգ ու բարձ­րա­գույն ու­սում­նա­կան հաս­տա­տութ­յուն­ներ՝ Ա­ղա­ջան­յա­նը դար­ձավ իս­կա­կան «հռո­մեա­ցի» և կա­րո­ղա­ցավ ժո­ղովր­դա­կա­նութ­յուն ձեռք բե­րել Հ­ռո­մում ինչ­պես հոգ­ևո­րա­կան­նե­րի, այն­պես էլ բնակ­չութ­յան շրջա­նում, ո­րը հազ­վա­դեպ մի բան էր օ­տա­րերկր­յա կար­դի­նա­լի հա­մար։ Եվ շատ ա­վե­լի մեծ չա­փով, քան Տի­սե­րա­նը, ին­չը թույլ տվեց նրան հա­մար­վել լուրջ «պա­պա­բի­լի­նե­րից» մե­կը։ Ինչ­պես Տի­սե­րա­նը, այն­պես էլ Ա­ղա­ջան­յա­նը բազ­մա­լե­զու էին, ին­չով բա­ցատր­վում է նրանց բարձ­րա­ցու­մը կու­րիա­յում։ Շա­տե­րին է հիաց­րել այն փաս­տը, որ նա ա­զատ տի­րա­պե­տում էր տասն­յակ լե­զու­նե­րի, այդ թվում՝ ռու­սե­րե­նի և վ­րա­ցե­րե­նի։

     Թեև ոչ վաղ անց­յա­լում կար ևս մեկ, ծա­գու­մով հայ կար­դի­նալ՝ Պատ­րիար­քի կա­թո­ղի­կոս Ան­տոն Պետ­րոս IX Հա­սուն­յա­նը, ո­րը ծա­ռա­յում էր 19–րդ դա­րի վեր­ջին, բայց կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը շատ ա­վե­լի մեծ և պայ­ծառ հետք թո­ղեց Հ­ռո­մում: Կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը 1971 թվա­կա­նին իր մա­հից ա­վե­լի քան քա­ռա­սուն տա­րի անց հի­շա­տակ­վում է որ­պես Ե­կե­ղե­ցու իշ­խան, որն իր կեն­դա­նութ­յան օ­րոք հան­դես է ե­կել որ­պես թա­գա­վոր ամ­բողջ աշ­խար­հի կա­թո­լիկ հա­յե­րի հա­մար:

Մ­նա­ցած «եղ­բայր­նե­րի» մեջ նա բա­վա­կա­նին ե­րի­տա­սարդ էր թվում.վեր­ջերս դար­ձավ 60 տա­րե­կան։ Բայց հենց պա­պա­բի­լի «ե­րի­տա­սարդ» տա­րի­քը կա­րող էր նենգ դեր խա­ղալ, գու­ցե և պատ­ճառ­նե­րից մեկն էր... Ա­ղա­ջան­յա­նը Հ­ռո­մից հա­ճախ չէր բա­ցա­կա­յում, բա­ցի, ի­հար­կե, հով­վա­կան այ­ցե­լութ­յուն­նե­րից՝ փոր­ձե­լով մո­լոր­ված և­ աշ­խար­հով մեկ սփռված հա­յե­րին (ու ոչ միայն հա­յե­րին) դար­ձի բե­րել դե­պի կա­թո­լի­կա­կան դա­վա­նանք՝ կա­ռու­ցե­լով ա­պաս­տա­րան­ներ, դպրոց­ներ, բա­ցե­լով ո­ղոր­մութ­յան տներ։ Եվ մնում էր Պիոս Պա­պի կող­քին, որն իր սի­րե­լի­նե­րին պա­հում էր մո­տա­կայ­քում։

     Չ­նա­յած նրան, որ Ա­ղա­ջան­յա­նը կոչ­վում էր պատ­րիարք Գ­րի­գոր–­Պետ­րոս XV, ի­րա­կա­նում նա վե­րած­վեց արևմտ­յան ծե­սի իս­կա­կան կար­դի­նա­լի ու հիե­րար­խի և հազ­վա­դեպ էր այ­ցե­լում Լի­բա­նան։

     Կար­դի­նա­լը (ա­ռա­ջին հա­յաց­քից՝ հեզ), չա­փա­զանց խե­լա­ցի և մեղմ էր, բայց բո­լո­րը գի­տեին, թե որ­քան կա­տա­ղի է նա ա­տում կո­մու­նիստ­նե­րին։ Ա­ղա­ջան­յա­նը սե­փա­կան հա­շիվ­ներն ու­ներ կո­մու­նիստ­նե­րի հետ։ Ժա­մա­նա­կին՝ բռնա­զավթ­ված իշ­խա­նութ­յան լու­սա­բա­ցին, կո­մու­նիստ­նե­րը գա­զա­նա­բար ոչն­չաց­րին բազ­մա­թիվ հայ կա­թո­լիկ քա­հա­նա­նե­րի, իսկ Ա­ղա­ջան­յա­նին կտրե­ցին հայ­րե­նի­քից։

     Եր­րորդ պա­պա­բի­լը՝ Ռու­ֆի­նին, ա­վե­լի մեղմ էր ա­տում կո­մու­նիստ­նե­րին։ Մ­տո­վին նա, ըստ սո­վո­րութ­յան, կո­մու­նիստ­նե­րին ան­վա­նում էր ի­րենց հին ա­նու­նով՝ բոլշ­ևիկ­ներ: Բայց ա­հա հատ­ված մի գրքից, որն ինձ հա­ջող­վեց ձեռք բե­րել։ Է­ջե­րից մե­կում հե­ղի­նա­կը հան­կար­ծա­կի հայտ­նա­բե­րում է և վս­տա­հեց­նում մյուս­նե­րին, որ «հայտ­նի է Գ­րի­գոր XV ա­նու­նով Ա­ղա­ջան­յան կար­դի­նա­լը՝ սև (գու­ցե կար­մի՞ր) Հ­ռո­մի պա­պը՝ «Կ­րեմ­լի կար­դի­նա­լը»՝ հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցու Պատ­րիարք, ծա­գու­մով ԽՍՀՄ­–ից և բոլշ­ևիկ բռնա­պետ Ս­տա­լի­նի սի­րե­լին. նրա հետ սո­վո­րել է ճե­մա­րա­նում՝ նույն դա­սա­րա­նում»։ Ի դեպ, այդ հի­մա­րութ­յու­նը, իբր նա սո­վո­րել Թիֆ­լի­սի ուղ­ղա­փառ ճե­մա­րա­նում կամ Ս­տա­լի­նի հետ մի դա­սա­րա­նում, կրկնվում է շատ հոդ­ված­նե­րում և նույ­նիսկ գրքե­րում։

     Հա­ջորդ հե­ղի­նա­կը իր գրքում ար­ձա­գան­քում է նրան։ Ըստ եր­ևույ­թին՝ նա պար­զա­պես ար­տագ­րել է նույն գրքից՝ «Եվ Ս­տա­լի­նի այս Ա­ղա­ջան­յան լավ ըն­կե­րը՝ Պատ­րիար­քը, վե­րահս­կում էր Գու­լա­գի հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ճամ­բար­նե­րում մարդ­կանց բնաջն­ջու­մը և Ջո­զե­ֆի անձ­նա­կան ըն­կերն էր»։ Տ­պա­րա­նից դուրս ե­կած խոս­քը խայ­թող է։ Մի ռուս հե­ղի­նակ էլ եր­րորդ գրքում ար­դեն վստա­հեց­նում է, որ Ա­ղա­ջան­յա­նը ծնվել է Բաք­վում։

Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, «բա­րե­խիղճ» գրչակ­նե­րը նույ­նիսկ չփոր­ձե­ցին ստու­գել եր­կու ծննդյան տա­րե­թիվ՝ Ս­տա­լի­նի և Ա­ղա­ջան­յա­նի։ Ջու­ղաշ­վի­լին ըն­դուն­վել է Թիֆ­լի­սի իր ճե­մա­րա­նը 1894 թվա­կա­նին, Ղա­զա­րոս Ա­ղա­ջան­յա­նը ծնվել է մեկ տա­րի անց՝ 1895 թվա­կա­նին... Այն­պես որ, հայ կա­թո­լիկ կար­դի­նա­լը, ո­րը ծնվել էր Ս­տա­լի­նից 15–16 տա­րի անց, ոչ մի կերպ չէր կա­րող լի­նել ուղ­ղա­փառ ճե­մա­րա­նա­կան Ջու­ղաշ­վի­լիի դա­սըն­կե­րը։ Եր­ևի այն ժա­մա­նակ սա կոչ­վում էր ոչ թե սև փիար, այլ ինչ­–որ այլ կերպ, բայց հե­տապն­դում էր նույն հայտ­նի նպա­տակ­նե­րը…

     Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, պահ­պան­վել են ընտ­րութ­յուն­նե­րի ըն­թացքն ար­տա­ցո­լող բո­լոր տե­ղե­կագ­րե­րը։ Ինչ­պես եր­ևում է, տե­ղե­կատ­վութ­յան ար­տա­հոս­քը ե­ղել է և կա. դա շատ հին սո­վո­րույթ է։ Ա­մե­նա­զոր գրչակ­նե­րը նույ­նիսկ կոնկ­լա­վի գաղտ­նիք­նե­րից որ­սա­ցին քվեա­թեր­թիկ­նե­րի նկա­րագ­րութ­յուն­նե­րը:

 

Կոնկ­լավ 1958: Իոան­նես XXIII–ի ընտ­րութ­յան քվեա­թեր­թիկ­նե­րի նկա­րագ­րութ­յու­նը.

 

1–ին քվեա­թեր­թիկ

Կար­դի­նալ­ներ

Ռոն­կալ­լի (Իոան­նես XXIII) 7

Օտ­տա­վիա­նի 2

Ռու­ֆի­նի 17

Ա­ղա­ջան­յան 13

Մա­զել­լա 5

 

2–րդ ք­վեա­թեր­թիկ

Ռոն­կալ­լի 8

Օտ­տա­վիա­նի 8

Ռու­ֆի­նի 15

Ա­ղա­ջան­յան 12

Մա­զել­լա 4

 

3–րդ ք­վեա­թեր­թիկ

Ռոն­կալ­լի 15

Օտ­տա­վիա­նի 16

Ռու­ֆի­նի 5

Ա­ղա­ջան­յան 8

Մա­զել­լա 3

 

     Ռու­ֆի՞­նին, թե՞ Ա­ղա­ջան­յա­նը։ Ե՛վ երկ­րոր­դից, և՛ եր­րոր­դից հե­տո քվեա­թեր­թիկ­նե­րում առջ­ևից Ռու­ֆի­նին է և­ ար­ևել­յան կար­դի­նա­լը: Ըստ եր­ևույ­թին, յու­րա­քանչ­յուր քվեա­թեր­թի­կի հետ ինչ­–որ բան և­ ինչ­–որ տե­ղե­կատ­վութ­յուն­ներ ար­տա­հո­սում էն, քա­նի որ չոր­րորդ նիս­տի ըն­թաց­քում կար­դի­նալ­նե­րը հան­կարծ «խել­քի ե­կան» և փո­խե­ցին ի­րենց կար­ծի­քը: Իս­կա­պես, ինչ­պե՞ս կա­րե­լի է ընտ­րել ար­ևել­յան կար­դի­նա­լին, ո­րը սո­վո­րել է նույն երկ­րում կա­թո­լիկ­նե­րի հա­մար ա­մե­նից տհաճ գործ­չի հետ: Ա­վե­լին, նա ծնվել է մի երկ­րում, ո­րը կա­թո­լի­կութ­յան մայ­րա­քա­ղաք Վա­տի­կա­նի գլխա­վոր թշնա­մին էր։ Հա­վա­նա­բար, նրանք Հիտ­լե­րից այն­քան չէին վա­խե­նում, որ­քան ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հայր Իո­սիֆ Վի­սա­րիո­նո­վի­չից։

     Մի­գու­ցե թե­կուզ և Ռու­ֆի­նիի՞ն: Էռ­նես­տո Ռու­ֆի­նիին, ով հայտ­նի էր իր կոշտ բնա­վո­րութ­յամբ։ Մի շատ կար­ևոր ման­րա­մաս­նութ­յուն՝ կար­դի­նալ Ռու­ֆի­նին հայտ­նի էր նաև նրա­նով, որ սպա­սար­կում էր Ի­տա­լիա­յի ա­մե­նա­մա­ֆիոզ տա­րած­քը, մինչ­դեռ այն­տեղ հա­մընդ­հա­նուր հար­գանք էր վա­յե­լում և լե­զու գտնում նույ­նիսկ սի­ցի­լիա­կան մա­ֆիա­յի ղե­կա­վար­նե­րի հետ։ Դա մի շատ հե­տաքր­քիր պատ­մութ­յուն է...
     Պատ­մում էին, թե ինչ­պես Պա­լեր­մո­յում այն ժա­մա­նակ­վա կնքա­հոր մոտ այ­ցե­լութ­յու­նից հե­տո ընտ­րութ­յուն­նե­րի հետ կապ­ված ան­բա­ցատ­րե­լի ի­րա­դար­ձութ­յուն­ներ տե­ղի ու­նե­ցան։ Թեև ինչ կա մեկ­նա­բա­նե­լու. այն­քան էլ ան­բա­ցատ­րե­լի չէին։ Դա­տեք ինք­ներդ, 1948 թվա­կանն է։ Պա­տե­րազ­մից հե­տո շար­քա­յին եվ­րո­պա­ցի­նե­րի ողջ հա­մակ­րան­քը կո­մու­նիստ­նե­րի կող­մից էին, ժո­ղո­վուր­դը հի­շում էր նրանց կու­սակ­ցա­կան վաս­տա­կը հա­կա­ֆա­շիս­տա­կան ​​շարժ­ման մեջ: Բայց այդ ա­մե­նը հի­շե­լով, ե­րախ­տա­պարտ լի­նե­լով, նրանց ոչ մի դեպ­քում չի կա­րե­լի թույլ տալ՝ մուտք գոր­ծե­լու խորհր­դա­րան։ Իսկ նրանք ու­նեին հնա­րա­վո­րութ­յուն։ Քիչ էր մնում, կո­մու­նիստ­նե­րը իշ­խա­նութ­յան գա­յին։

     Սի­ցի­լիա­յում ձա­խե­րին կանգ­նեց­նե­լու ի­րա­կան ու­ժը միայն մեկն էր՝ մա­ֆիան, ինչ­քան էլ դա տխուր չհնչի։ Սա լավ էր հաս­կա­նում կար­դի­նալ Էռ­նես­տո Ռու­ֆի­նին՝ Սի­ցի­լիա­յի պրի­մատ և Պա­լեր­մո­յի ար­քե­պիս­կո­պոս։ Ռու­ֆի­նին միակ մարդն էր ողջ կղզում, ում նկատ­մամբ մա­ֆիոզ­նե­րը կա­րող էին հար­գանք ու­նե­նալ և, ընդ­հան­րա­պես, խո­սել։

     Եվ ա­հա, կար­դի­նալ Ռու­ֆի­նին հայտն­վում է ոմն մի­լիար­դա­տեր մա­ֆիո­զի տա­նը, ու­ղար­կում ծա­ռա­նե­րին դուրս և­ ո­րո­շում է լուրջ զրույ­ցի անց­նել գա­լիք ընտ­րութ­յուն­նե­րի մա­սին։ Մ­տա­հո­գութ­յուն հայտ­նե­լով ձա­խե­րի ակ­տի­վութ­յան մա­սին՝ նա սկսում է խո­սել նա­խընտ­րա­կան քա­րո­զար­շա­վի հա­մար մի­ջոց­նե­րի սղութ­յան, «ար­ժա­նի» պատ­գա­մա­վոր­նե­րի ա­ռա­ջադր­ման անհ­րա­ժեշ­տութ­յան մա­սին, ո­րոնք թույլ չեն տա՝ «մուրճ ու ման­գա­ղով սա­տա­նա­յի սե­րուն­դը» մտնի խորհր­դա­րան։

      Մա­ֆիո­զը հաս­կա­ցող տղա դուրս ե­կավ։ Եր­կու օր անց ա­հա­բեկ­չութ­յան ա­լի­քը տա­րած­վում է ամ­բողջ կղզում, սպան­վում են 4 արհ­միու­թե­նա­կան ակ­տի­վիստ­ներ: Նաև՝ մեկ սո­ցիա­լիստ, 5 կո­մու­նիստ, իսկ 23 պատ­գա­մա­վո­րի թեկ­նա­ծու­նե­րը ընդ­հան­րա­պես ան­հե­տա­ցան: Ձախ կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի մաս­նաճ­յու­ղե­րի շտաբ­նե­րը հրդեհ­վե­ցին, և 1948 թվա­կա­նին խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րում դե­մոկ­րա­տա­կան քրիս­տոն­յա­նե­րը հաղ­թե­ցին Սի­ցի­լիա­յի գրե­թե բո­լոր ընտ­րա­կան շրջան­նե­րում։

      Աստ­վա­ծա­սեր կար­դի­նալ Ռու­ֆի­նին չէր էլ կա­րող ե­րա­զել ընտ­րութ­յուն­նե­րի նման ել­քի մա­սին... Ի վեր­ջո, նա հա­մոզ­ված էր, որ հաղ­թե­լու դեպ­քում կար­միր սա­տա­նա­յի ծնուն­դը ա­վե­լի շատ կո­րուստ­ներ կբե­րի:

     Այս­պի­սով, ընտ­րում էին այս հնգյա­կից՝ Ռու­ֆի­նի, Ռոն­կալ­լի, Ա­ղա­ջան­յան, Օտ­տա­վիա­նի, Մա­զել­լա... Երկ­րորդ օրն էլ ո­րո­շա­կիութ­յուն չբե­րեց, այն բա­ցա­ռութ­յամբ, որ անձր­ևը հան­դարտ­վեց։ Հ­րա­պա­րա­կում ա­վե­լի շատ մարդ էր հա­վաք­վել։ Ան­հանգս­տա­ցած պա­պա­րա­ցի­նե­րը գլխապ­տույտ պի­րո­ւետ­ներ էին կա­տա­րում, շտա­պում էին մի անկ­յու­նից մյու­սը... Ոչ ոք չէր կա­րող ա­սել, թե ինչ է տե­ղի ու­նե­նում այն­տեղ Սիքս­տին­յան կա­պել­լա­յի կողպ­ված պա­տե­րում...

Գլուխ տասներկուերորդ

 

 Հեզ սուրբ հայրը, մտքերի մեջ, կարմիրներին է հիշում, նրանց վայրագ կազմն ու վարքը․․․ Նա հիշում է եղբայրներին՝ արյան ծովում խեղդված: Նույնն է միշտ կարմիր վտանգը, որ օձի պես է սողում դեպի մարդկանց հանգրվանը...

 

     Վա­տի­կա­նի պա­լա­տի ներ­սի կա­մար­նե­րից մե­կի մոտ կանգ­նած էր կար­դի­նալ Գ­րե­գո­ւար Ա­ղա­ջան­յա­նը՝ մեղմ հա­յաց­քը հա­ռած ինչ­–որ հե­ռու­ներ։ Ի՞նչ էր նա տես­նում։ Իր ա­պա­գա՞ն, թե՞ անց­յա­լը։ Ե­րեկ՝ ուշ ե­րե­կո­յան, նա հաս­կա­ցավ, որ դար­ձել է «ա­նան­ցա­նե­լի»։ Ոչ, բայց ոչ Ռա­ֆի­նին, եր­բեք: Հե­տո՝ ոչ Օտ­տա­վիա­նին: Նա՝ Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նը, շուտ­վա­նից ե­կել է իշ­խա­նութ­յան, դար­ձել իր Ար­ևել­յան շրջա­նի պատ­րիար­քը։

     Հի­մա, ման­կուց վարժ­ված ա­մե­նա­բարձր գնա­հա­տա­կան­նե­րին, պա­պա­բիլ դառ­նա­լով՝ ի­րեն նույ­նիսկ թույլ չէր տա մտա­ծե­լու, որ նրան­ցից որ­ևէ մե­կին ի­րե­նից ա­ռաջ կթող­նի։ Ճիշտ է, մա­մու­լը, զգա­լով նրա հա­ջո­ղութ­յու­նը, սկսեց իր խա­ղը, և կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը միշտ լավ էր հաս­կա­նում, թե որ­տե­ղից էր փչում քա­մին: Դեռ դրա­նից ա­ռաջ թեր­թե­րը ճռռում էին, թե «դի­վա­հար Ջո­զե­ֆի» ըն­կերն է, թե նա ի­տա­լա­ցի չէ, շատ ե­րի­տա­սարդ է, իսկ բո­լո­րին հայտ­նի է, որ ոչ մե­կին ձեռն­տու չէ ե­րի­տա­սարդ պապ ընտ­րե­լը։ Ով գի­տի, թե ով և­ ում հետ կլի­նի։ Կո­մու­նիստ­նե­րը պառ­լա­մեն­տում շա­տա­նում են. չգի­տես, թե մար­դու ծննդա­վայրն ինչ կա­նի իր հետ։ բո­լո­րը գի­տեն, որ Ռոն­կալ­լին ա­նընդ­հատ այ­ցե­լում է իր գյու­ղը և­ ա­մուր կապ­ված է իր փոք­րիկ հայ­րե­նի­քի հետ։

     Բոլշ­ևիկ­նե­րը խլել էին Ա­ղա­ջան­յա­նի և՛ հայ­րե­նի քա­ղա­քը, և՛ հայ­րե­նի­քը, և՛ հա­րա­զատ­նե­րին ու հայ­րե­նա­կից­նե­րին։ Քա­նի տա­րի է, ինչ նա չի ու­նե­ցել հնա­րա­վո­րութ­յուն՝ տես­նե­լու մո­րը, ման­կութ­յան ըն­կեր­նե­րին, եղ­բո­րը, քրո­ջը, քույր Լի­զա­յին... Ին­քը հի­շում էր նրան շատ փոքր և զ­վար­ճա­լի, նա էլ էր ման­կուց շատ զվար­ճա­սեր։ Մո­րը ա­վե­լի հա­ճախ էր հի­շում, քան եղ­բո­րը, ո­րին կար­դի­նա­լը չէր կա­րող նույ­նիսկ պատ­կե­րաց­նել որ­պես չա­փա­հաս... Ծի­ծա­ղե­լի է նույ­նիսկ մտա­ծել, որ նա «կար­միր» է։ Բայց ե­թե հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը գոր­ծի են անց­նում, նրանց պատ­նեշ չկա։ Այն բո­լոր սուտ ու փուտ գրքե­րը նրանց ձե­ռա­գիրն է...

     Այս­պի­սով, մնում է միայն Ռոն­կալ­լին: Եվ ա­մե­նա­կար­ևոր ար­ժա­նի­քը Վե­նե­տիկ­յան հով­վի ու նրա միջև տա­րի­քի տար­բե­րութ­յունն է։ Բո­լո­րին, ով քվեար­կել է իր օգ­տին, նա պարզ կհաս­կաց­նի՝ ա­ջակ­ցել Ռոն­կալ­լիին։ Իս­կա­պես, ծայ­րա­հե­ղա­կան խմբե­րի կող­մից ար­դեն ա­ռաջ էր մղվում որ­պես փոխ­զի­ջում, Վե­նե­տի­կի տա­րեց պատ­րիարք կար­դի­նալ Ան­ջե­լո Ջու­զեպ­պե Ռոն­կալ­լիի թեկ­նա­ծութ­յու­նը։ Ռոն­կալ­լին հա­մար­վում էր «կար­ճա­ժամ­կետ» կա­տար­յալ հայր: Վե­նե­տիկ­յան կար­դի­նա­լի 77–ամ­յա տա­րի­քը ե­րաշ­խիք էր, որ նրա հով­վա­պե­տութ­յու­նը շատ եր­կար չի տևի։

     Հար­մար­վե­լու իր բա­ցա­ռիկ կա­րո­ղութ­յամբ (ո­րը դրսևո­րել էր ա­վե­լի վաղ գոր­ծու­նեութ­յան ըն­թաց­քում), իր քա­ղա­քա­կան ոչ ներգ­րավ­վա­ծութ­յամբ, ա­վե­լի ճիշտ՝ ձա­խե­րի տար­րե­րի հետ կա­պե­րի բա­ցա­կա­յութ­յամբ, նա ըն­դու­նե­լի դար­ձավ նաև ա­ռա­ջա­դեմ­նե­րի (պրոգ­րե­սիստ­նե­րի) հա­մար: Ին­տեգ­րիստ­նե­րը նույն­պես գոհ էին նրա թեկ­նա­ծութ­յու­նից, քա­նի որ Ռոն­կալ­լին իր աստ­վա­ծա­բա­նա­կան հա­յացք­նե­րում պահ­պա­նո­ղա­կան էր և­ ա­վան­դա­կան։ Պարզ է, որ բևե­ռա­յին ստրա­տեգ­նե­րի ճա­կա­տա­մար­տում միշտ հաղ­թում են նրանք, ով­քեր ա­վե­լի լավ են հար­մար­վում: Եվ, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, Ռոն­կալ­լին իս­կա­կան հոգ­ևոր հո­վիվ էր. նա ան­ձամբ էր այ­ցե­լում իր թե­մի բո­լոր ծխե­րը։

     Այս­պի­սով, կար­դի­նալ­նե­րը դի­մե­ցին Ան­ջե­լո Ռոն­կալ­լիի թեկ­նա­ծութ­յա­նը։ Ռոն­կալ­լին հա­սա­րակ մարդ էր, ու­մից ոչ ոք ո­չինչ կամ գրե­թե ոչ մի վնաս չէր սպա­սում։ Նա, ինչ­պես ա­սա­ցինք, ար­դեն 77 տա­րե­կան էր։ Այս ընտ­րութ­յու­նը, փաս­տո­րեն, հե­տաձգ­վեց (կամ թվում էր, թե հե­տաձգ­վում էր) ժա­մա­նակ տա­լով շունչ քա­շե­լու հա­մար, իսկ հե­տո կա­րող էր ու­ժեղ թեկ­նա­ծու հայտն­վել: Մի­գու­ցե մինչև այդ պա­հը ծի­րա­նի գլխար­կով կար­դի­նա­լը կա­րո­ղա­նա ա­վե­լի պնդել իր դիր­քո­րո­շու­մը: Բայց ամ­բողջ սրտով Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նը հաս­կա­նում էր՝ թեև բաց թողն­ված հնա­րա­վո­րութ­յու­նը կա­րող է վեր­ջի­նը չլի­նել, միշտ չէ, որ շան­սը կրկնվում է...

     Ա­մե­նայն հա­յոց կա­թո­լիկ­նե­րի պատ­րիար­քը կցան­կա­նար (և կա­րող էր) դառ­նալ Հ­ռո­մի պապ. չար­ժե հրա­ժար­վել իշ­խա­նութ­յու­նից, քա­նի դեռ ձիա­վոր ես։ Բայց նա հիա­նա­լի հաս­կա­նում էր, որ ոչ ի­տա­լա­ցի պապ լի­նե­լը դեռ հնա­րա­վոր բան չէ, թե­կուզ այն պատ­ճա­ռով (նա ա­վե­լի ուշ այդ­պես բա­ցատ­րեց), որ իր հո­տը կես մի­լիո­նից էլ քիչ էր, մինչ­դեռ մյուս­նե­րը՝ հռո­մեա­կան կա­թո­լիկ­նե­րը, հար­յու­րա­վոր ան­գամ ա­վե­լի շատ էին։

     Հ­րա­պա­րա­կում հա­զա­րա­վոր մար­դիկ շա­րու­նա­կում էին սպա­սել նոր Պա­պի ան­վան հայ­տա­րա­րութ­յա­նը. Ար­ևը մայր էր մտել մեծ գմբե­թի հետ­ևում, և բա­զի­լի­կը պատ­ված էր մթութ­յան մեջ։ Մ­թութ­յան մեջ էին նաև կենտ­րո­նա­կան պատշ­գամբն ու դրա հետ­ևում գտնվող հսկա­յա­կան սրա­հը։ Սիքս­տին­յան կա­պել­լա­յի պա­տու­հան­նե­րը թաքն­ված էին Վա­տի­կա­նի լո­ջա­յից, և միայն մի քա­նի պա­տու­հան­ներ էին փայ­լում լույ­սե­րով։ Ի՞նչ էր կա­տար­վում այն­տեղ։ Որ­տե՞ղ էր նոր պա­պը: Ո՞վ էր նա։

 

 

 

 

 Գ­լուխ տաս­նե­րե­քե­րորդ

 

 Հին քա­ղա­քը հյու­րա­սեր էր: Բո­լո­րին տա­նիք տվեց, մի բա­ժակ գի­նի բե­րեց,

ա­պա­քի­նեց և բու­ժեց, փո­թոր­կի տակ կռա­ցավ, նրանց պաշտ­պան չդար­ձավ,

աղ­քատ, ան­տուն մնա­ցին... Քո­ռու­փոշ­ման գնա­ցին: Ով փա­խավ՝ նա փրկվեց,

Ով էլ մնաց՝ Աստ­ծո բախ­տին են­թարկ­վեց։

 

 Հին Թիֆ­լի­սի երկն­քում ա­ռա­վոտ էր բաց­վում՝ խոս­տա­նա­լով պարզ և շոգ օր: Լու­սա­բա­ցի մշու­շի մեջ սուզ­ված էր Մ­թած­մին­դա սուրբ լե­ռը։ Շու­կա տա­նող ճա­նա­պար­հին սկսե­ցին եր­բեմն ան­ցորդ­ներ հայտն­վել՝ աս­տի­ճա­նա­բար հա­վաք­վե­լով քա­ղա­քա­յին շու­կա­յի կեղ­տոտ դար­պաս­նե­րի մոտ, ո­րը կոչ­վում էր «հայ­կա­կան»։ Օ­դում ար­դեն իս­կա­կան Թիֆ­լի­սի շու­կա­յի բույ­րերն էին շրջում, ա­խոր­ժակ բա­ցում, քա­ղաքն արթ­նա­նում էր, հետն էլ զարթ­նում էր հռչա­կա­վոր «­Հայ­կա­կան բա­զա­րը»։ Ճա­նա­պար­հորդ­նե­րին զար­մաց­նում էր նախ այն փաս­տը, որ այն բաղ­կա­ցած էր ոչ միայն տար­բեր ապ­րանք­նե­րից, մրգե­րից և տար­բեր պա­րա­գա­նե­րով լի խա­նութ­նե­րից, այն­տեղ կա­յին ա­մեն տե­սա­կի ար­հես­տա­նոց­ներ (ար­ծա­թի խա­նութ­ներ), հա­ցա­բուլ­կե­ղե­նի բա­ժին­ներ, խմե­լու տներ, սրճա­րան­ներ, վար­սա­վի­րա­նոց­ներ, պան­դոկ­ներ (դուք­յան­ներ):

     Սե­ղա­նի և դա­րակ­նե­րի վրա սկու­տեղ­ներ ու բա­ժակ­ներ էին դրված տար­բեր մրգե­րով՝ թարմ և չո­րաց­րած, բան­ջա­րե­ղեն և խո­տա­բույ­սեր՝ սե­զո­նից կախ­ված։ Ա­հա խո­շոր հա­տապ­տուղ­նե­րով բազ­մե­րանգ խա­ղո­ղը, դեղ­ձը, ծի­րա­նը, սա­լո­րը, նու­ռը, խնձո­րը, գա­զա­րը, ո­րը գույ­նով ա­վե­լի նման է ճակն­դե­ղին, կար­տո­ֆի­լը, տար­բեր լո­բի­ներ, ո­լոռ, բու­րա­վետ և կ­ծու խո­տա­բույ­սեր, ա­ռանց ո­րոնց չի լի­նում կով­կաս­յան խո­հա­նոց, թար­խուն, կոն­դա­րի՝ օ­շինդ­րի տե­սակ։ Սա­մի­թի, կո­տե­մի, բող­բոջ­նե­րի և ջոն­ջո­լիի ծա­ղիկ­նե­րի թթու, չա­միչ, մեղր՝ կաթ­սա­նե­րում, օ­սա­կան պան­րի փոքր շրջա­նակ­նե­րը։ Վա­ճա­ռող­նե­րը գո­ռում են՝ չխնա­յե­լով ոչ ի­րենց կո­կոր­դը, ոչ էլ ու­րիշ­նե­րի ա­կանջ­նե­րը։

     Այս­տեղ ա­մեն կող­մից կա­րե­լի է լսել. «Ա՜յ խնձոր, յաբ­լուկ, ա՜յ խա­ղող, ա՜յ դեղձ», այն­տեղ բղա­վում են. «­Պա՜–­պա՜–­պա՜, դյո­շով ա­դամ (այ­սինքն՝ է­ժան կտամ), պա­րո՛ն, գնի՛ր, ա՜խ, կնյա՛զ, սրանք այս­տեղ ա­մե­նա­լավն են»։ Ա­մե­նա­տար­բեր մար­դիկ պտտվում են խա­նութ­նե­րով, և­ եր­բեմն գնորդ­նե­րի կող­քով անց­նում էր ուղ­տե­րի մի քա­րա­վան ու է­շե­րի շա­րան՝ բեռն­ված կա­նա­չու, խա­ղո­ղի, վա­րուն­գի և­ եր­կու կող­մից բեռն­ված տար­բեր կո­ղով­նե­րով։

     Իսկ վա­ճա­ռող­նե­րը շու­կա­յում ապ­րում են ինչ­պես ի­րենց տա­նը. կա­րող են մայ­թի հենց մեջ­տե­ղում մի ման­ղալ դնել, ո­րից խո­րո­վա­ծի ծու­խը կխփի ան­ցորդ­նե­րի աչ­քե­րին, քթին՝ ա­խոր­ժակ բա­ցե­լով։ Իսկ ա­մե­նից հա­ճախ, հենց ի­րենք՝ խա­նութ­նե­րի տե­րե­րը, ցան­կա­նա­լով զրու­ցել ծա­նո­թի հետ, ո­րին պա­տա­հա­բար են հան­դի­պում, դուրս են գա­լիս խա­նութ­նե­րից՝ անզ­գու­շո­րեն հեն­վե­լով ի­րենց սկու­տեղ­նե­րին, փա­կե­լով մայ­թը՝ ար­դեն իսկ խճճված դեռ չբաց­ված տու­փե­րով ու հա­կե­րով, ոչ մի ու­շադ­րութ­յուն չդարձ­նե­լով ան­ցորդ­նե­րին։ Ա­հա ծան­րոր­դը՝ «մու­շան», մեջ­քին բարձ ու­նի՝ բրդով լցոն­ված։

     Ե­թե ​​գլխին գլխարկ կա՝ շրջված գա­վա­թի նման, ա­պա սա «կռո» է, ինչ­պես այս­տեղ ան­վա­նում են Հա­յաս­տա­նից ե­կած­նե­րին։ Մարդ­կանց հոս­քե­րը թա­փան­ցում են բա­զար–­խա­նի մութ շար­քե­րը կամ ծածկ­ված կա­մար­նե­րը, որ­տեղ կան մոս­կով­յան ապ­րանք­ներ վա­ճա­ռող հա­յե­րի խա­նութ­ներ, ինչ­պես նաև գոր­գեր, թա­ղիք ու ֆետր­ներ, կի­րա­ռա­կան ար­վես­տի այլ գոր­ծեր Պարս­կաս­տա­նից և Անդր­կով­կա­սից։

     «­Թիֆ­լի­սի բնակ­չութ­յան մեջ գե­րակշ­ռող տարրն են հա­յե­րը, ո­րոնց հա­ջոր­դում են ռուս­նե­րը, վրա­ցի­նե­րը և­ այլ էթ­նիկ խմբեր։ Գ.Վ.­Վեյ­դեն­բաու­մը իր «­Կով­կա­սի ու­ղե­ցույ­ցում» ա­սում է, որ «Ազ­գագ­րա­կան ի­մաս­տով Թիֆ­լի­սը կա և կար­ծես թե ե­ղել է հին ժա­մա­նակ­նե­րից՝ որ­պես հայ­կա­կան քա­ղաք»։

    Ե­րի­տա­սարդ հայր Ֆ­րան­չես­կոն, աշ­խար­հիկ կյան­քում՝ Ղա­զա­րոս, ա­ռանց կանգ առ­նե­լու ան­ցավ ամ­բողջ շու­կա­յով մեկ և սկ­սեց ա­րագ վեր մագլ­ցել հին Թիֆ­լի­սի չսա­լարկ­ված ծու­ռու­մուռ փո­ղոց­նե­րով՝ հու­սա­լով պա­տա­րա­գից ա­ռաջ հաս­նել այն հի­վանդ տղա­յին, որ վեր­ջերս որբ էր մնա­ցել։ Սայ­լը, ո­րի վրա նրա հայրն ու մայ­րը կա­նա­չե­ղեն էին բե­րում հե­ռա­վոր գյու­ղից, շու­կա­յից քիչ հե­ռու շուռ ե­կավ ու գլոր­վեց ձո­րը։ Մի կա­րե­կից կին­տո, նկա­տե­լով խո­տե­րի մեջ հա­ռա­չող տղա­յին, վերց­րեց նրան և տա­րավ իր տուն:

     Ս­քան­չե­լի է Մ­թած­մին­դան և պարզ օ­րով՝ թե­կուզ թաքն­ված, ինչ­պես այ­սօր՝ մշու­շոտ ծխի մեջ: Հայր Ֆ­րան­չես­կոն հա­յացք է գցում շուր­ջը՝ սի­նա­գո­գի աղ­յու­սե շեն­քը, որ­տեղ հա­վաք­վել էին միայն մի քա­նի ծխա­կան­ներ: Վեր­ջերս այս­տեղ տա­րած­վե­ցին տհաճ լու­րեր, ու հրեա­նե­րը ան­հանգս­տա­ցան։ Ռու­սա­կան ցարն այն­քան էլ չէր սի­րա­շա­հում թե՛ կա­թո­լիկ­նե­րին, թե՛ հրեա­նե­րին, իսկ հի­մա ա­մեն ինչ խառն­վել էր այս նոր Ռու­սաս­տա­նում, որ­տեղ նույ­նիսկ ցար չկար։

     Ֆ­րան­չես­կոն ա­րագ ցատ­կեց կռա­տու­կի բարձր թա­վուտ­նե­րի հետ­ևում թաքն­ված ցած­րիկ տան վեր­ջին աս­տի­ճա­նից և մ­տավ ցած­րա­դիր խրճի­թի կի­սա­խա­վա­րը։ Ե­րեկ տղան ջեր­մութ­յամբ պառ­կած էր, Ազ­գա­նուշ քույ­րի­կը տաք թուրմ էր տվել խմե­լու, իսկ այ­սօր աչ­քե­րում ար­դեն փայլ կա, իսկ այ­տե­րին՝ կարմ­րութ­յուն։ Ե­րե­խա­ներն ա­րագ են վե­րա­կանգն­վում։

 –­Հով­հան­նի՛ս, ու­զու՞մ ես հետս գաս։

 –Ո՞ւր կա­րող եմ ես գնալ, հա՛յր իմ։ Չէ՞ որ ես եղ­բայր էլ ու­նեմ՝ Սե­րի­կոն, նա հի­մա հո­րեղ­բոր մոտ է՝ գյու­ղում։ Ո՞վ է վա­զե­լու նրա հետ­ևից, նա շատ փոքր է ու չա­րաճ­ճի, – տ­ղա­յի աչ­քե­րը նո­րից պղտոր­վե­ցին ար­ցունք­նե­րից։

 –­Հով­հան­նի՛ս, Աստ­ված միշտ քեզ հետ կլի­նի, դու կկա­րո­ղա­նաս սո­վո­րել և­ ա­ղո­թել, քա­հա­նա կդառ­նաս, դու կփրկես մյուս ե­րե­խա­նե­րին...

 Ղա­զա­րո­սը մո­տե­ցավ տղա­յին և­ ա­ռա­ջար­կեց դա­ռը ե­փու­կի մնա­ցորդ­նե­րը, ո­րոնք ե­րե­խան ակն­հայ­տո­րեն չէր ու­զում խմել։ Ազ­գա­նուշ քույ­րի­կը հա­ցը փշրեց լո­բու ա­պու­րի մեջ ու գնաց բակն ավ­լե­լու։

 –­Սու՛րբ հայր, հե­ռո՞ւ ենք գնա­լու: Սե­րի­կո­յին կա­րե­լի՞ է վերց­նել մեզ հետ։

 –­Մեկ­–եր­կու տա­րուց նրան էլ կբե­րեմ, հու­սով եմ՝ քեզ նման խե­լա­ցի է: Խոս­տա­նում եմ, իսկ մինչ այդ խմիր թուր­մը և շուտ ա­ռող­ջա­ցիր:

 Տ­ղան շատ էր ու­զում ա­րագ ա­պա­քին­վել։ Շու­տով լի­նե­լու է Տի­րոջ մարմ­նի օր­վա տո­նը։ Անց­յալ տա­րի նա Թիֆ­լիս էր ե­կել իր բան­ջա­րա­վա­ճառ ծնող­նե­րի հետ հենց այս տո­նի ժա­մա­նակ, երբ գար­նան վերջն էր։ Հան­դի­սա­վոր եր­թը, ո­րը պա­տա­րա­գի ա­վար­տին շարժ­վում էր ե­կե­ղե­ցուց մինչև Սո­լո­լա­կի լան­ջին գտնվող կա­թո­լիկ գե­րեզ­մա­նա­տուն, շատ գու­նեղ էր։

     Եր­թը բաց­վում էր ճեր­մակ հան­դերձ­նե­րով տղա­նե­րի շա­րաս­յու­նով, իսկ գլխա­վոր պադ­րեն հետ­ևում էր այդ ա­մե­նին ամպ­հո­վա­նու տակ։ Հե­տո բո­լո­րը գնում էին գե­րեզ­մա­նա­տուն և կար­դում Ա­վե­տա­րա­նը։ Սկզ­բում՝ լա­տի­նե­րեն, իսկ հե­տո՝ վրա­ցե­րեն, հա­յե­րեն ու լե­հե­րեն։ Հով­հան­նի­սը գրե­թե ա­մեն ինչ հաս­կա­նում էր, և հայ­րի­կը խոս­տա­ցավ այս տա­րի նո­րից մաս­նակ­ցել այդ հրաշք խնջույ­քին։ Տ­ղան նրբո­րեն համ­բու­րեց հայր Ֆ­րան­չես­կո­յի հա­գուս­տի ծայ­րը. այդ­պես էր ա­նում նրա մայ­րը։

     Ղա­զա­րո­սը խնամ­քով ծած­կեց ե­րե­խա­յին, որ տաք լի­նի, և, հրա­ժեշտ տա­լով քույր Ազ­գա­նու­շին, դուրս ե­կավ մութ սեն­յա­կից ու ա­րագ քայ­լեց: Դեռ պետք է այ­ցե­լեր ծեր հո­րեղ­բայր Տա­րիե­լին. ո՞վ գի­տի, թե ին­չու է այդ­քան շտապ կան­չել նրան։ Հավ­լա­բարն ար­դեն լրիվ արթ­նա­ցել էր, դուք­յան­նե­րի ու խա­նութ­նե­րի փեղ­կե­րը, դռներն ու պա­տու­հան­նե­րը թխկո­ցով բաց­վում էին, աշ­խա­տա­սեր ժո­ղո­վուր­դը կա­մաց–­կա­մաց թափ­վում էր Հավ­լա­բա­րի ան­սա­լա­հա­տակ, կու­զիկ ու ծուռ փո­ղոց­նե­րը։

     Քե­ռի Տա­րիե­լը դժվա­րութ­յամբ վեր կա­ցավ բազ­մո­ցից և ծանր շնչե­լով կառ­չեց Ղա­զա­րո­սի ձեռ­քից.

 –­Հա՛յր սուրբ, ես մի քա­նի ոսկ­յա մա­տա­նի ու­նեմ, ա­հա՛, –­ ա­սաց նա՝ դող­դո­ջուն ձեռ­քե­րով բա­նա­լով ծնկնե­րի վրա­յի լա­թե փա­թե­թը։ Բ­ռան մի­ջի ոս­կին փայ­լը կորց­րել էր, բայց քա­րե­րը լույ­սի տակ բո­ցա­վառ­վե­ցին։ Ղա­զա­րո­սը զար­մա­ցած հա­յացքն ուղ­ղեց դե­պի ծե­րու­նին։

 Շուն­չը կտրե­լով քե­ռի Տա­րիե­լը ձեռ­քով թա­փա­հա­րեց.

 –­Պադ­րե, ինձ այլևս դրանք պետք չեն, տար սուրբ ե­կե­ղե­ցի։ Դու ար­ժա­նի ես մեր հայ­րե­րի հա­վատ­քին։ Ես ուղ­ղա­կի ան­հան­գիստ եմ հո­գումս, մար­դիկ ոչ մի լավ բան չեն պատ­մում։ Ա­հա՛ էդ Բա­լիո­զով­նե­րը Խար­կո­վից են ե­կել, ստեղ Եվ­րո­պա­յից գործ­վածք­ներ են վա­ճա­ռում, ա­սում են՝ լավ չեն գոր­ծե­րը, կա՛մ գեր­մա­նա­ցի­ներն են ա­ռաջ շարժ­վում, կա՛մ անգ­լիա­կան զոր­քե­րը. ա­մեն ինչ խառն­վել է, –­ ա­սում էր տա­րեց մարդն՝ ա­ռանց կանգ առ­նե­լու և կի­սա­ձայն ող­բում։

     –­Ռուս­նե­րը կռվում են մե՛կ գեր­մա­նա­ցի­նե­րի հետ, մե՛կ հի­մա ար­դեն ռուսն իր մեջն է մոր­թում ու կա­խում՝­շու­տով մեզ մոտ կհաս­նեն, ոչ ոք հա­յե­րին չի սի­րում։ Լ­սել եմ, որ բո­լոր հո­ղե­րը, որ­տեղ հա­յեր են ապ­րում, ռուս գե­նե­րալ­ներն ու­զում են ա­վե­րել՝ այն հո­ղե­րը, որ­տեղ մենք ապ­րում ենք։ Ա­սում են՝ ու­զում են մեր հողն ա­ռանց հա­յե­րի՝ ամ­բողջ Թիֆ­լի­սը խո­սում է, ինքն ան­ձամբ չի լսել, ես ուր, գե­նե­րալ­ներն ուր, –

ա­ռանց կանգ առ­նե­լու շշնջում էր Տա­րիե­լը։

 –­Պա՛դ­րե, միայն լսես, թե այդ մար­դը Խար­կո­վից ինչ սար­սա­փե­լի բա­ներ է պատ­մում։ Նե­ռե­րը նույ­նիսկ ե­կե­ղե­ցուց չեն վա­խե­նում, Սուրբ Զատ­կի գի­շե­րը նրանց վար­դա­պե­տի աչ­քե­րը հա­նել են, կտրել են լե­զուն ու ա­կանջ­նե­րը և­ ողջ­–ողջ թա­ղել են աղ­բի փո­սի մեջ։ Հե­տո ամ­բողջ գյու­ղին գնդա­կա­հա­րել են: Սու՛րբ կույս Մա­րիամ, փրկի՛ր, մի՛ մո­ռա­ցիր մեր մա­սին, – ծե­րու­նին վշտա­ցած սկսեց ա­ղո­թել:

 –­Քե­ռի՛ Տա­րիել, մեզ միայն ռուս­ներն են սի­րում։ Անգ­լիա­ցիք թա­թար­նե­րին են օգ­նում, հա­վա­տը նրանց չի խան­գա­րում նավ­թը սի­րել, – խա­չակն­քեց Ղա­զա­րո­սը, –­ իսկ ռուս­նե­րը խոս­տա­ցան օգ­նել հա­սա­րակ քրիս­տոն­յա ժո­ղովր­դին, մեզ փոր­ձան­քի մեջ չեն թող­նի։

     Ղա­զա­րո­սը չկա­րո­ղա­ցավ ա­վե­լին ա­սել։ Շա­րու­նա­կե­լու հա­մար նա ստիպ­ված կլի­ներ խա­բել։ Մի կող­մից, ե­թե այն­տեղ՝ Ռու­սաս­տա­նում, ռուս ուղ­ղա­փառ քա­հա­նա­նե­րին սպա­նեն ու կա­խեն, ժո­ղո­վուր­դը, միև­նույն է, պետք է գնա ե­կե­ղե­ցի. կա­թո­լի­կութ­յու­նը կօգ­նի նրանց։ Բայց մյուս կող­մից նա ինքն էր ան­հանգս­տա­ցած իր հայ­րե­նի­քի՝ Ա­խալց­խա­յի ճա­կա­տագ­րով։

 Վ­րաս­տա­նում ան­նա­խա­դեպ, նույ­նիսկ ա­ներ­ևա­կա­յե­լի բա­ներ էին կա­տար­վում, ո­րոն­ցից ե­րի­տա­սարդ քա­հա­նան այն­քան էլ չէր հաս­կա­նում, բայց զգում էր, որ այս պա­տե­րազ­մից լավ բան սպա­սել չի կա­րե­լի։ Բայց ծե­րու­նուն հանգս­տաց­նե­լու հա­մար պետք է ի­րո­ղութ­յու­նը թաքց­նել․․․

     Պադ­րեն ա­րագ անց­նում էր արթ­նա­ցող թա­ղա­մա­սի կող­քով... Առջ­ևում հպարտ Մ­թած­մին­դա­յի վրա բաց­վում էր օ­րը՝ ան­հան­գիստ ու գործ­նա­կան: Դեռ պետք է հասց­ներ մո­րը տես­նել (խոս­տա­ցել էր հա­րա­զա­տի հա­մար դե­ղեր բե­րել), քրոջ՝ ծի­ծաղ­կոտ Լի­զա­յի հետ խա­ղալ... Մայ­րը՝ տի­կին Իս­կու­հին, եր­կար ժա­մա­նակ ապ­րում էր այ­րու դժվա­րին կյան­քով, Հա­րութ­յու­նը շատ շուտ մա­հա­ցավ, և Իս­կու­հին ե­րեք ե­րե­խա­նե­րին միայ­նակ մե­ծաց­րեց։

     Ղա­զա­րո­սի հայրն էլ էր ջա­նա­սեր ծխա­կան, որ­պես ուխ­տա­վոր այ­ցե­լել էլ աշ­խար­հահռ­չակ Լուր­դը և­ այն­տե­ղից բե­րել կույս Մա­րիամ Աստ­վա­ծած­նի եր­կու ար­ձա­նիկ։ Մե­կը նվի­րեց Ա­լաս­տա­նի ե­կե­ղե­ցուն, երկ­րոր­դը՝ Ա­խալց­խա­յի հա­մայն­քին։

Ի­հար­կե, ինչ­–որ տագ­նապ կար հայր Ֆ­րան­չես­կո­յի հո­գում, բայց աստ­վա­ծահ­նա­զանդ մար­դը վտանգն էլ խո­նար­հութ­յամբ է ըն­կա­լում։ Ա­ռօր­յա հոգ­սե­րը նրան հե­ռու էին պա­հում վատ մտքե­րից, իսկ Աստ­ծո ու ծխա­կան­նե­րի հետ շփու­մը ուժ էր տա­լիս։

     Ա­ղա­ջան­յան­նե­րը ծնվել էին ար­դեն Ռու­սա­կան կայս­րութ­յու­նում 1928 թվա­կա­նի ռուս–­թուր­քա­կան պա­տե­րազ­մից հե­տո։ Կորց­նե­լով հի­վանդ­նե­րին, թույ­լե­րին, ե­րե­խա­նե­րին ու ծե­րե­րին՝ գաղ­թա­կան­նե­րի մի շա­րան ձգվեց Կա­րի­նից. այդ­պես էին հա­յերն ի­րենց քա­ղաքն ան­վա­նում հնա­գույն ժա­մա­նակ­նե­րից: Թուր­քերն ան­վա­նա­փո­խե­ցին, դարձ­րին Էրզ­րում... Հենց այս Կա­րին­յան կա­թո­լիկ հա­յե­րից շատ գյու­ղեր են կա­յա­ցել Կայս­րութ­յան կով­կաս­յան ծայ­րա­մա­սե­րի տա­րած­քում։

     Ա­ղա­ջան­յան­նե­րի ա­վագ որ­դին՝ Պետ­րո­սը, լուռ ու հնա­զանդ ե­րե­խա էր, ոչն­չով աչ­քի չէր ընկ­նում: Բայց ա­մե­նա­փոք­րը՝ Ղա­զա­րո­սը, ման­կուց մե­ծե­րին զար­մաց­նում էր ան­կաշ­կանդ խոս­քով։ Տա­սը տա­րե­կա­նում նա տի­րա­պե­տում էր լա­տի­նե­րե­նին։ Հա­մայն­քի ղե­կա­վար Հով­սեփ Սա­րու­խան­յա­նը տղա­յին լսե­լիս հա­ճախ էր հուզ­վում. «­Միայն տե­սեք, թե որ­քան սա­հուն է նա խո­սում»։ Իսկ երբ հով­վա­կան այ­ցով Հ­ռո­մից վար­դա­պետ Տեր Սար­գիս Տեր–Աբ­րամ­յա­նը Ա­խալց­խա ե­կավ՝ ե­րի­տա­սարդ սե­րուն­դը հրա­վի­րե­լու, փոք­րիկ Ղա­զա­րո­սը խճճվել էր նրա փե­շե­րի մեջ և­ ա­ղա­չում էր, որ ի­րեն քա­հա­նա դարձ­նեն։

 –­Դու լսի՛ր, լսի՛ր նրան, մի՛ նա­յիր, որ դեռ ե­րե­խա է, – հպար­տա­նում էր Հով­սեփն իր ա­շա­կեր­տով։

     Նա դեռ ութ տա­րե­կան էլ չկար, երբ մայ­րը նրան տա­րավ Ա­խալց­խա­յի կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցի՝ գրել–­կար­դալ սո­վո­րե­լու։ Տ­ղան ցնցված էր իր տե­սա­ծից։ Ոս­կե­զօծ ե­կե­ղե­ցին, աղ­ջիկ­նե­րի երգ­չախմ­բի հան­դի­սա­վոր եր­գը նրան ամ­բող­ջո­վին գրա­վել էին, և­ երբ ե­կե­ղե­ցին գի­շե­րը փակ­վում էր, ուշ գի­շե­րով նա պա­տու­հա­նից ներս էր մտնում ու մո­մի լույ­սի տակ մտա­պա­հում ա­ղոթք­նե­րը։ Ե­կե­ղե­ցին կանգ­նած էր Ա­խալց­խա­յի կենտ­րո­նում՝ գե­ղե­ցիկ և­ ա­մուր։ Այն կա­ռու­ցել էր Եփ­րեմ Սեթ­յա­նը, երբ ռուս­նե­րը նրան Կա­րի­նից տե­ղա­փո­խե­ցին այս­տեղ։ Խորհր­դա­յին կար­գե­րի օ­րոք այս ե­կե­ղե­ցին ամ­բող­ջո­վին ա­վեր­վել է մինչև վեր­ջին քա­րը, ո­րի փո­խա­րեն կա­ռու­ցե­ցին շենք կու­սակ­ցութ­յան շրջա­նա­յին կո­մի­տեի հա­մար։ Ն­րանք ի­րենց կո­մու­նիզ­մը նույն­պես կրոն էին հա­մա­րում, բայց նույ­նիսկ մեկ դար (և փառք Աստ­ծո) այդ «կրո­նը» չապ­րեց։

     Ղա­զա­րո­սի ե­ռանդն այն­պի­սին էր, որ ա­խալց­խա­ցի­նե­րը հիա­ցած էին փոք­րիկ ծխա­կա­նով, իսկ տեր Հով­սե­փը վա­ղուց էր աչք դրել ժիր, ըն­դու­նակ տղա­յի վրա։ Նա ու­շա­դիր հետ­ևում էր տղա­յին, նրան տա­րավ՝ շա­րու­նա­կե­լու ու­սու­մը և­ ոչ թե ինչ­–որ մի տեղ, այլ կա­թո­լի­կութ­յան մայ­րա­քա­ղաք՝ Հռոմ։ Փո­ղո­ցի բո­լոր հար­ևան­նե­րը, որ­տեղ մինչ օրս դեռ կան­գուն է այն տու­նը, ուր մե­ծա­ցել է Ղա­զա­րո­սը, ան­չափ ու­րա­խա­նում էին տղա­յի հա­մար։ Դե ի­հար­կե, այդ­քան խե­լա­ցի, հնա­զանդ, ջա­նա­սեր ե­րե­խան լավ քա­հա­նա կդառ­նա: Նա կսո­վո­րի և կ­գա ի­րենց մոտ որ­պես քա­հա­նա. հայ­րե­նի­քում կու­նե­նան ի­րենց սե­փա­կա­նը: Հա­վաք­վե­ցին ճա­նա­պար­հե­լու և բեռ­նե­ցին նվեր­նե­րով: Իսկ Ղա­զա­րո­սը, մոր ձեռ­քը սեղ­մած, փոր­ձում էր թաքց­նել ար­ցունք­նե­րը, քա­նի որ պադ­րեն ա­սաց, որ պետք է հինգ տա­րի սո­վո­րի:

     Լ­սող­նե­րը շար­վե­ցին կի­սաշր­ջա­նաձև։ Ղա­զա­րո­սը, սրտա­գո­րով և հու­զիչ ձեռ­քե­րը կրծքի ա­ռաջ ծա­լե­լով, բա­րակ ձայ­նով եր­գում էր «­Սան­տա Մա­րիա», իսկ կես ժամ անց Տեր–Աբ­րամ­յա­նը տղա­յի հա­մար իս­կա­կան քննութ­յուն կազ­մա­կեր­պեց՝ ուղ­ղա­կի ցնցվե­լով նրա կա­րո­ղութ­յուն­նե­րից։ Իս­կա­պես, նա լիո­վին տի­րա­պե­տում էր լա­տի­նե­րե­նին։

 –Ինձ հետ Հ­ռոմ կգա՞ս, –հարց­րեց պադ­րեն Ղա­զա­րո­սին, ո­րը կարմ­րեց գո­վես­տից։

 –Ես կհարց­նեմ մայ­րի­կին՝ նա ինձ թույլ կտա՞, –­ եր­ջան­կութ­յու­նից ձայ­նը դո­ղում էր։

     Եվ չնա­յած կրտսեր որ­դին Իս­կու­հու սի­րե­լին էր, նա մի տե­սակ տխուր ու­րա­խութ­յամբ հա­մա­ձայ­նեց։ Այն օ­րե­րին քա­հա­նան վե­րահս­կում էր հո­տի սիրտն ու միտ­քը, և շատ ծնող­ներ ե­րա­զում էին ի­րենց ե­րե­խա­յին տես­նել քա­հա­նա­յի դեմ­քով: Տե­սու­չը, տես­նե­լով 11–ամ­յա լուրջ դեմ­քով փոք­րիկ ծխա­կա­նին, որ ե­կել էր Ուր­բա­նի մի­ջազ­գա­յին քո­լեջ՝ սո­վո­րե­լու, ժպտա­լով բա­ցա­կան­չեց.

 –Որ­տե՞ղ է նրա մայ­րը: Սա պար­զա­պես ե­րե­խա է: Մենք չենք կա­րող վերցր­նել, թող մե­ծա­նա։

     Բայց Ղա­զա­րոսն ի­րեն իս­կա­կան տղա­մարդ դրսևո­րեց. եր­բեք չխնդրեց տուն գնալ, թեև սկզբում չէր կա­րող ապ­րել ա­ռանց քրոջ՝ ծի­ծաղ­կոտ Լի­զա­յի, Եղ­սա­բե­թի, և, ի­հար­կե, կա­րո­տում էր մո­րը։ Որ­դու հա­մար քա­հա­նա­յի կա­րիե­րա տա­նող ճա­նա­պար­հը միակ ելքն էր Իս­կու­հու հա­մար, ինչ­պես նաև շատ մայ­րե­րի, ով­քեր ե­րա­զում էին, որ ի­րենց ե­րե­խա­նե­րը սո­վո­րեն ու ե­կե­ղե­ցա­կան սպա­սա­վոր դառ­նան:

     Քո­լե­ջում նա ա­մե­նա­փոքրն էր և գու­ցե ա­մե­նազ­վար­ճա­լին։ Երբ Պիոս X պա­պը ե­կավ քո­լեջ, բո­լոր ու­սա­նող­նե­րին բե­րե­ցին Պա­պի մոտ: Փոր­ձե­լով լուրջ և չա­փա­հաս եր­ևալ՝ նրանք հմայ­ված նա­յում էին Հ­ռո­մի պա­պին և մ­յուս կար­դի­նալ­նե­րին։

 –Ո՞վ է այս­տեղ ա­մե­նաե­րի­տա­սար­դը:

 Բո­լո­րը բղա­վե­ցին՝ «­Ղա­զա­րո՜­սը»։

 Տ­ղան ա­մա­չե­լով թաքն­վեց ճե­մա­րա­նա­կան­նե­րի թի­կուն­քում, բայց Սր­բա­զա­նը կոչ ա­րեց.

 – Ղա­զա­րե՛, էկ ար­տաքս (­Ղա­զա­րո՛ս, դու՛րս ա­րի)։

 Այդ­պես ա­սաց Հի­սու­սը, երբ քա­րայ­րից կան­չեց Ղա­զա­րո­սին։

     1908 թվա­կա­նին Ղա­զա­րո­սը 13 տա­րե­կան էր, երբ ու­սա­նող­նե­րը հա­վաք­վե­ցին Ուր­բան­յան ճե­մա­րա­նի 25–ամ­յա­կի ա­վար­տա­կան ​​ա­րա­րո­ղութ­յա­նը։ Ներ­կա էին բո­լոր հայ վար­դա­պետ­նե­րը, ե­պիս­կո­պոս­նե­րը, և հա­յա­սեր հայ­րա­պե­տը հարց­րեց. «­Տես­նենք՝ ձե­զա­նից քա­նի­սը և­ ով­քե­րեն դառ­նա­լու ե­պիս­կո­պոս»։ Փոք­րիկ Ղա­զա­րո­սը քահ–­քահ ծի­ծա­ղեց, իսկ հե­տո Պատ­րիարքն ա­սաց.

 –Այդ դու՞ ես ծի­ծա­ղում: Այ դու՛ էլ կլի­նես։ Մաղ­թում եմ քեզ ոչ միայն ե­պիս­կո­պոս դառ­նալ, այլ նաև պատ­րիարք:

Եվ ի վեր­ջո դար­ձա՜վ։ 17 տա­րե­կա­նում նա ստա­ցավ ի­մաս­տա­սի­րութ­յան (փի­լի­սո­փա­յութ­յան) վար­դա­պե­տի վկա­յա­կան, իսկ 21–ում՝ Աստ­վա­ծա­բա­նութ­յան վար­դա­պե­տի վկա­յա­կան։

 Չ­նա­յած եր­կու վկա­յութ­յուն­նե­րին՝ նրա չա­փա­զանց ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քը ստի­պեց՝ ևս մեկ տա­րի սպա­սե­լու ձեռ­նադ­րութ­յա­նը: Բայց նա ի­զուր ժա­մա­նակ չկորց­րեց. ի­րա­վա­բա­նութ­յուն էր սո­վո­րում Հ­ռո­մի պա­պա­կան Լա­տե­րա­նի հա­մալ­սա­րա­նում։ Եվ­րո­պա­ցի գոր­ծըն­կեր պրակ­տի­կանտ­նե­րը հիա­ցած էին ար­ևել­յան սևա­մո­րուք ու­սա­նո­ղով, ով ար­ժա­նա­ցել էր հա­մալ­սա­րա­նի գրե­թե բո­լոր մրցա­նակ­նե­րին։ Այդ տա­րի նա ստա­ցավ ևս մեկ վկա­յա­կան՝ վար­դա­պետ Եր­կուց Ի­րա­վանց (վար­դա­պե­տա­կան ​​ի­րա­վուն­քի դիպ­լոմ)։

      Գո­յու­նեան ար­քե­պիս­կո­պոսն օ­ծեց ու ձեռ­նադ­րեց Ղա­զա­րո­սին և­ ան­վա­նեց Ֆ­րան­չես­կո։ Պարզ­վեց, որ պետք էր սո­վո­րել ոչ թե հինգ, այլ տա­սը տա­րուց ա­վե­լի։ Պետք է պատ­կե­րաց­նել, թե ինչ­պես էր նա կա­րո­տում Ա­լաս­տա­նից ե­կած տա­տի­կին, մո­րը, ինչ­պես էր ու­զում տես­նել և՛ հա­րա­զատ­նե­րին, և՛ ըն­կեր­նե­րին, ինչ կա­րո­տով էր հի­շում Ա­խալց­խա­յի շրջա­կայ­քի գե­ղե­ցիկ սա­րերն ու լան­ջե­րը... Կա­խար­դա­կան բնութ­յունն այն­տեղ իս­կա­պե՛ս դրախ­տա­յին մի­ջա­վայր էր ստեղ­ծել։ Ե­րի­տա­սարդ քա­հա­նան շատ էր ան­հանգս­տա­նում, թե արդ­յո՞ք ի­րեն կնշա­նա­կեն Ա­խալց­խա­յի վա­նա­հայր։ Բայց Թիֆ­լի­սի և­ այլ գյու­ղե­րի կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցին նույն­պես հա­յոց լե­զուն ի­մա­ցող քա­հա­նա­նե­րի կա­րիք ու­ներ։ Չէ՞ որ ու­նիա­թա­կան ա­րա­րո­ղութ­յու­նը հայ­կա­կան ծե­սով էր, հա­յոց լեզ­վով, և Հ­ռո­մը չէր կա­րող այդ­քան հայ քա­հա­նա մա­տա­կա­րա­րել ։

     1909 թվա­կա­նին ստեղծ­վում է Հայ ծի­սա­կա­տա­րութ­յան կա­թո­լիկ­նե­րի ա­ռա­քե­լա­կան վար­չութ­յու­նը (նստա­վայ­րը՝ Թիֆ­լի­սում)։ Մինչև 1916 թվա­կա­նը վար­չա­կազ­մը բաղ­կա­ցած էր 47 քա­հա­նա­յից՝ 45 ե­կե­ղե­ցուց, 15 մա­տու­ռի և­ ա­վե­լի քան 65000 հա­վա­տաց­յա­լի հա­մար: Այս թվե­րը հի­շենք... Ար­դեն XIX դա­րի կե­սե­րին Հայ­կա­կան ծե­սի կա­թո­լի­կութ­յու­նը դար­ձավ ան­քակ­տե­լի եր­ևույթ, թե՛ Ար­ևել­յան, թե՛ ա­ռա­վե­լա­պես Արևմտ­յան Հա­յաս­տա­նի հա­յե­րի մեջ, թեև, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, նրանց թի­վը չէր գե­րա­զան­ցում ողջ հայ բնակ­չութ­յան   5–6%–ը (նաև՝ այ­սօր)։

     Պետք էր՝ նման զու­գա­դի­պութ­յուն տե­ղի ու­նե­նար. Ղա­զա­րո­սը ձեռ­նադր­վեց հենց այն ճա­կա­տագ­րա­բեր ապս­տամբ տասն­յոթ թվա­կա­նի վեր­ջում, ո­րը տակ­նուվ­րա ա­րեց Ռու­սաս­տանն ու իր հետ ամ­բողջ աշ­խար­հը։ Նա վե­րա­դար­ձավ և հայտն­վեց Թիֆ­լի­սում, այն­տեղ հաս­նե­լով Կ.­Պոլ­սով՝ ծա­ռա­յում էր նաև մո­տա­կա եր­կու գյու­ղե­րի հո­տին։ Կես տա­րի անց Թիֆ­լի­սում՝ Սուրբ Գ­րի­գոր Լու­սա­վո­րիչ Ղա­զա­րոս ե­կե­ղե­ցում, հայր Ֆ­րան­չես­կոն կազ­մա­կեր­պեց Ա­լի­շան­յան դպրո­ցը, ո­րից հե­տո շա­հեց Թիֆ­լի­սի հայ կա­թո­լիկ­նե­րի ողջ հա­մակ­րան­քը։

     Բայց նա չէր մո­ռա­նում հայ­րե­նի տու­նը, հա­ճախ էր ճամ­փոր­դում իր հիաս­քանչ քա­ղա­քը, միշտ գնում էր Սուխ­լի­սի ե­կե­ղե­ցի, ո­րի ծխա­կան­նե­րը սի­րա­հար­վում էին ե­րի­տա­սարդ, կրթված քա­հա­նա­յին։ Այն­տեղ տա­նող ճա­նա­պար­հը հի­շեց­նում էր հռո­մեա­կան և­ ի­տա­լա­կան ճա­նա­պարհ­նե­րը։ Լանդ­շաֆ­տը փոխ­վեց դրախ­տից քա­ղա­քա­յին, քա­ղա­քա­յի­նից՝ դրախ­տա­յին...

     Սուխ­լիս­ցի­նե­րը Էրզ­րու­մից վե­րաբ­նա­կեց­վե­լուց ան­մի­ջա­պես հե­տո՝ 19–րդ դա­րում, կա­ռու­ցե­ցին ա­մուր քա­րե ե­կե­ղե­ցի (գյու­ղից դե­պի ե­կե­ղե­ցին բարձ­րա­նում է նեղ քար­քա­րոտ փո­ղոց)։ Տա­րին մեկ ան­գամ տե­ղի բնա­կիչ­նե­րը՝ գյու­ղի հայ բնակ­չութ­յու­նը, հա­վաք­վում են ա­ղոթ­քի «հարթ տե­ղում», այն ան­վա­նում են «­Վիչ­կին­դուզ» (հարթ տեղ)։ Վիչ­կին­դու­զի փա­ռա­տո­նը հիմ­նա­կա­նում անց­կաց­վում է մա­յի­սին։ Ե­րե­խա­նե­րը, այս օ­րը նշե­լու հա­մար, շշե­րը ջուր էին լցնում, վրան ա­վե­լաց­նում հո­նի կամ բա­լի մու­րա­բա և գ­նում Վիչ­կին­դուզ։

     Եր­կար տա­րի­ներ ոչ ոք չար­գե­լեց մեծ գյու­ղի գե­րեզ­մա­նա­տա­նը մա­տուռ կա­ռու­ցել։ Բայց հենց վեր­ջերս էր, երբ գյու­ղա­ցի­նե­րը ո­րո­շե­ցին մի փոքր ամ­րաց­նել այն և գե­ղե­ցիկ նո­րո­գել, վրա­ցա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը ո­րո­շե­ցին, որ շի­նա­րա­րութ­յու­նը «ա­պօ­րի­նի» է, և Ա­խալց­խա­յի շրջա­նա­յին դա­տա­խա­զութ­յու­նում քրեա­կան գործ հա­րուց­վեց։

 

 

 

Գլուխ տասնչորսերորդ

 

 Վազում են, փախչում են բոլորը, մնում են թույլերը միայն, անհայտ խավարում կկորչեն, ոմանք կդառնան մարդասպան, հրաշքը կփրկի միայն: Բայց դաժան օրենքներ են տիրում, քահանա և հավատ են սպանում, պետության ճանկերում գայլային երախից չեն կարող փրկվել ։ Անօրեն են նրանք համարվում, սարսափով իրենց մահվանն են սպասում...

 

     Գ­լու­խը կախ՝ Ղա­զա­րո­սը լսեց Տա­րիե­լին, ա­պա լա­թի պա­րու­նա­կութ­յու­նը խնամ­քով փա­թա­թե­լով իր թաշ­կի­նա­կի մեջ՝ ջեր­մո­րեն հրա­ժեշտ տվեց ծե­րու­նուն՝ նրան թող­նե­լով մի շիշ նավթ ու նոր ա­ղո­թա­գիրք՝ որ­պես հուշ: Գի­շե­րը Ղա­զա­րո­սի դու­ռը կա­մա­ցուկ թա­կե­ցին։ Գի­շեր­վա ցրտից դո­ղա­լով՝ մի տա­րեց պադ­րե՝ ա­խալ­քա­լաք­ցի քա­հա­նան, հայր Ֆ­րան­չես­կո­յին հրեց դե­պի ներս՝ սեն­յակ, ու ցածր, խռպոտ ձայ­նով խո­սեց.

 –Տ­ղա՛ս, եղ­բա՛յրս, սուրբ հա՛յր, վիշտ ու դժբախ­տութ­յուն է գա­լիս մեր ժո­ղովր­դին, դե­պի մեր հա­վատ­քը, – դո­ղա­ցող ձեռ­քե­րով նա մեկ­նեց օ­րա­թեր­թից ճղած մի էջ՝ ընդգծ­ված տո­ղե­րով, –­ ա­սում են, որ ռուս նոր եկ­վոր­նե­րը Թիֆ­լի­սում զավ­թել են իշ­խա­նութ­յու­նը, նրանք շու­տով այս­տեղ կսկսեն գնդա­կա­հա­րել բո­լոր նրանց, ով­քեր ի­րենց հա­վա­տա­կից չեն: Սու՛րբ Մայր, ո­ղոր­մի՛ր մեզ, ո­ղոր­մի՜ր և պահ­պա­նի՜ր։ Մո­տե­նա­լով խա­չե­լութ­յա­նը՝ ծե­րու­նին շա­րու­նա­կեց ող­բալ։

     Ղա­զա­րո­սը նստեց­րեց պադ­րեին բազ­մո­ցին, բարձ­րաց­րեց լամ­պի պատ­րույ­գը և սկ­սեց կար­դալ։ Այն, ինչ նա լսեց, ապ­շեց­րեց նրան։ Եվ դեռ ա­սում էին` ա­զա­տութ­յուն, ա­զա­տութ­յուն... Երբ Փետր­վար­յան հե­ղա­փո­խութ­յան ժա­մա­նակ ու­սա­նող­նե­րը եր­գում էին՝ «­Մենք կբարձ­րա­նանք եր­կինք, մենք կցրենք բո­լոր աստ­ված­նե­րին», ո՞վ կա­րող էր մտա­ծել, թե ին­չի ա­ռաջ կհան­գեց­նի այս անս­պա­սե­լի ա­զա­տութ­յու­նը...

     Մաշ­ված և դեղ­նած թեր­թում մեծ տա­ռե­րով գրված էր. «­Մա՜հ քա­հա­նա­նե­րին։ Մա՜հ ար­յու­նա­խում­նե­րին»։ Ա­վե­լի ցածր հատ­վա­ծում այս­պես էր աս­վում.«Անխ­նա ի­րա­կա­նաց­նել զանգ­վա­ծա­յին ա­հա­բեկ­չութ­յուն կու­լակ­նե­րի, քա­հա­նա­նե­րի և ս­պի­տակ գվար­դիա­կան­նե­րի դեմ։ Կաս­կա­ծե­լի­նե­րին պետք է փա­կել քա­ղա­քից դուրս գտնվող հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ճամ­բա­րում..... անհ­րա­ժեշտ է ա­պա­հո­վել Խորհր­դա­յին Հան­րա­պե­տութ­յու­նը դա­սա­կար­գա­յին թշնա­մի­նե­րից՝ մե­կու­սաց­նե­լով նրանց հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ճամ­բար­նե­րում»։ Ուլ­յա­նով–­Լե­նին.

Այս թեր­թը հին է, այ­սինքն՝ այն­տեղ ար­դեն ոչն­չաց­րել են բո­լո­րին, հի­մա ե­կել են այս­տեղ։ Պարզ­վում է՝ ծեր Տա­րիե­լը ճշմար­տութ­յուն էր ա­սում։

 –­Սու՛րբ Կույս Մա­րիամ, փրկի՜ր մեզ, –խառն­վե­ցին ե­րի­տա­սարդ պադ­րեի մտքերն ա­ղոթ­քի հետ։

     Բայց ի՞նչ կա­րող էր նա ա­նել։ Փախ­չե՞լ։ Իսկ ե­կե­ղե­ցի՞ն, նրա ծխա­կան­նե՞­րը։ Իսկ ու՞ր փախ­չել: Շուր­ջը ա­վե­րա­ծութ­յուն, ջար­դու­խուրդ ե­ղած ճա­նա­պարհ­ներ, քաղ­ցած զին­վոր­ներ ճա­նա­պարհ­նե­րին, և բո­լո­րը սխալ՝ ուղ­ղա­փառ հա­վատ­քի, ո­րոնց քա­հա­նա­նե­րին նույն­պես մահ էր սպառ­նում: Ե­թե ​​ուղ­ղա­փառ­ներն ի­րենց քա­հա­նա­նե­րի մա­սին են հայ­տա­րա­րում՝ «­Մահ տեր­տեր­նե­րին», ա­պա ի՞նչ էր սպաս­վում նրանց՝ կա­թո­լիկ­նե­րին։

     Հայր Ֆ­րան­չես­կոն խո­նար­հա­բար խա­չակն­քեց՝ ա­մեն ինչ Աստ­ծո ձեռ­քում է։ Նա չի թող­նի իր ծխա­կան­նե­րին, Աստ­ված կգա օգ­նութ­յան: Թուր­քերն էլ ֆռֆռում են աջ ու ձա­խից, նրանք չեն էլ զգու­շաց­նում. մոր­թում են ու վերջ։ Ա­խալց­խա­յում մի տա­րի ա­ռաջ քիչ էր մնում ջարդ ա­նեին. ու­զում էին քա­ղա­քը զավ­թել, բայց լավ է՝ մի խե­լոք դաշ­նակ կար, քա­ղա­քի ղե­կա­վա­րը՝ թիֆ­լիս­ցի խո­րա­մանկ Զո­րի Զոր­յա­նը։ Լե­զու թա­փեց, մոտ 200 թուրք բնա­կիչ բեր­ման են­թար­կեց, պաշտ­պա­նեց քրիս­տոն­յա­նե­րի վրեժխնդ­րութ­յու­նից, իսկ թուր­քե­րը «որ­պես ե­րախ­տա­գի­տութ­յուն» հետ նա­հան­ջե­ցին։

     Ղա­զա­րո­սը իր խղճուկ ընթ­րի­քը կի­սեց ա­խալ­քա­լաք­ցու հետ։ Ն­րանք լուռ կուլ տվե­ցին սննդի մնա­ցորդ­նե­րը և պառ­կե­ցին քնե­լու սա­ռը սեն­յակ­նե­րում։ Ա­ռա­վոտ­յան ուշ ե­լան։ Քա­հա­նա­նե­րից յու­րա­քանչ­յու­րը քայ­լեց դե­պի իր ե­կե­ղե­ցին, ա­ղոթք բարձ­րաց­րեց դե­պի եր­կինք՝ պաշտ­պա­նութ­յան խնդրան­քով: Սկս­վե­ցին սար­սա­փե­լի ժա­մա­նակ­ներ. ո՛չ մի պաշ­տա­մուն­քի սպա­սա­վոր, ո՛չ ուղ­ղա­փառ, ոչ՛ կա­թո­լիկ, ոչ՛ հու­նա­կան ե­կե­ղե­ցի­ներ կամ հրեա­կան սի­նա­գոգ­ներ, ո­րոնք դա­րեր շա­րու­նակ պաշտ­պան­ված էին Աստ­ծո, խա­չի և­ ի­րենց հա­վատ­քի կող­մից, ի­րենց մտքով չէր անց­նում, թե գլխնե­րին ինչ ա­ղետ է պատ­րաստ­վում..

     Այն­պես ա­րագ էր ա­մեն ինչ փոխ­վում և ճիշտ հա­կա­ռակ ուղ­ղութ­յամբ, որ օ­րե­րը կա՛մ շատ ա­րագ էին հո­սում, կա՛մ շատ դան­դաղ՝ ինչ­–որ սար­սա­փե­լի բա­նի ակն­կա­լի­քով: Հ­ռո­մից քե­ռի Տա­րիե­լի ոսկ­յա մա­տա­նի­նե­րի դի­մաց որ­բե­րի ու հի­վանդ­նե­րի հա­մար փող ու­ղար­կե­ցին, շո­րեր ու ոչ մի հու­սադ­րող բան։ Ընդ­հա­կա­ռա­կը, զգու­շաց­րին, որ ի­րենք քիչ մի­ջոց­ներ ու­նեն, ամ­բողջ Ի­տա­լիա­յում սով ու ա­վե­րա­ծութ­յուն­ներ են ե­ղել, բայց նոր բեր­քա­հա­վա­քով, Աստ­ծո օգ­նութ­յամբ, բո­լո­րը հույս ու­նեին ոտ­քի կանգ­նել։ Ի վեր­ջո, Ի­տա­լիան էլ էր հաղ­թող կողմ։

     Ղա­զա­րո­սը ջեր­մե­ռան­դո­րեն ա­ղո­թում էր իր, ծխա­կան­նե­րի, ե­կե­ղե­ցու հա­մար, հա­վա­տում էր, որ Տե­րը հա­վա­տաց­յալ­նե­րի կող­քին է. այլ բան չէր էլ կա­րող մտա­ծել։ Ա­ռա­ջին իսկ հնա­րա­վո­րութ­յամբ Ղա­զա­րոս–Ֆ­րան­չես­կոն Հ­ռոմ ու­ղար­կեց որ­բու­կին՝ փոք­րիկ Իոան­նե­սին և նա­մա­կով խնդրեց հայ­րե­նակ­ցին, որ տղան սո­վո­րի ճե­մա­րա­նում: Լե­զուն չգի­տեր, բայց ար­դեն եր­կու­–ե­րեք ա­միս Ղա­զա­րո­սը գնում էր ի­րենց տուն, ի­տա­լե­րեն ու լա­տի­նե­րեն էր դա­սա­վան­դում, իսկ տղան գրե­թե ա­մեն օր անց­կաց­նում էր ե­կե­ղե­ցում։ Եր­կու ա­միս հե­տո Հ­ռո­մից լուր ե­կավ, որ Իոան­նե­սի մոտ ա­մեն ինչ կար­գին է, տղան խե­լա­ցի է ու ար­դեն ի­րեն լավ է դրսևո­րել։ Միև­նույն ժա­մա­նակ հայ­րե­նա­կի­ցը հայտ­նել էր սար­սա­փե­լի դեպ­քե­րի մա­սին՝ կա­թո­լիկ և հայ եղ­բայր­նե­րի դեմ։

     Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի վեր­ջում թուր­քե­րի կող­մից ի­րա­կա­նաց­ված կո­տո­րա­ծը ա­ռանձ­նա­հա­տուկ դա­ժա­նութ­յամբ վե­րա­բեր­վեց հայ կա­թո­լիկ հա­մայն­քին. զոհ­վե­ցին ա­վե­լի քան 150 ե­պիս­կո­պոս­ներ, քա­հա­նա­ներ, միանձ­նու­հի­ներ և­ ա­վե­լի քան 100 000 աշ­խար­հա­կան­ներ: Թուր­քիա­յում կա­թո­լիկ հա­յեր գրե­թե չմնա­ցին... Ա­ներ­ևա­կա­յե­լի կո­տո­րա­ծի ող­բեր­գութ­յան ար­ձա­գանք­նե­րը հա­սան հին Թիֆ­լիս ու շրջա­կա հայ­կա­կան գյու­ղե­րը, դե­պի ուր հո­սում էին փախս­տա­կան­նե­րի առ­վակ­ներ։

     Մի՞­թե և­ այս­տեղ՝ քրիս­տոն­յա Ռու­սաս­տա­նում, ա­ռա­ջին հեր­թին կա­թո­լիկ­նե­րը դժվա­րութ­յուն­ներ կու­նե­նան։ Ա­մեն օր նո­րութ­յուն­ներ էին հաս­նում։ Աղ­քատ­նե­րին հա­վա­քագ­րում էին գյու­ղե­րից ու տա­նում ռազ­մա­ճա­կատ, ու ոչ ոք չէր հաս­կա­նում, թե ով ում հետ է կռվում՝ կա՛մ՝ թուր­քե­րի հետ, կա՛մ՝ հա­յե­րի, կա՛մ՝ ռուս­նե­րի, հե­տո էլ՝ ի­րար հետ…

     Ֆ­րան­չես­կոն և մ­նա­ցած բո­լոր ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րը շա­րու­նա­կում էին մկրտել, թա­ղել, քա­րո­զել և խոս­տո­վա­նել, բայց նրանց գլխին ամ­պեր էին հա­վաք­վել: Մայ­րը՝ Իս­կու­հին, ա­մեն հան­դիպ­մա­նը նա­յում էր նրա աչ­քե­րի մեջ և­ ա­ղա­չում հե­ռա­նալ։ Ա­մե­նուր սպա­նում էին, ձեր­բա­կա­լում, օ­դում բո­լո­րի գլխին վտանգ էր կախ­ված։ Սա­կայն նա­խախ­նա­մութ­յու­նը այլ ծրագ­րեր ու­ներ՝ Ղա­զա­րոս Ա­ղա­ջան­յա­նի հետ կապ­ված։

Հ­ռո­մում նույն­պես ան­հանգս­տաց­նում էր ի­րենց քրիս­տոն­յա եղ­բայր­նե­րի ճա­կա­տա­գի­րը, ֆրանկ­նե­րի ճա­կա­տա­գի­րը հատ­կա­պես ան­հանգս­տաց­նում էր Լի­բա­նա­նի հայ կա­թո­լիկ­նե­րի պատ­րիարք Բո­ղոս–­Բեդ­րո­սին։ Պատ­րիարքն ա­վե­լի լավ էր պատ­կե­րաց­նում, թե ինչ է կա­տար­վում և­ ինչ դեռ կա­րող էր պա­տա­հել իր հո­տի հետ ռու­սա­կան ցա­րի հո­ղե­րում, ո­րի գա­հից հրա­ժար­վե­լուց հե­տո բո­լո­րը կար­ծես կա­տա­ղել էին։ Եվ Հ­ռո­մի օգ­նա­կան ե­պիս­կո­պոս Սեր­գիոս Տեր–Աբ­րամ­յա­նին ու­րիշ ելք չէր մնում, քան Ղա­զա­րոս–Ֆ­րան­չես­կո­յին Հ­ռոմ կան­չել, մինչև ա­մեն ինչ կկար­գա­վոր­վեր։1921թ. սեպ­տեմ­բե­րի 10–ին Լ­ևոն­յան վար­ժա­րա­նի տե­սուչ գե­րա­պա­տիվ Սար­գիս Տեր–Աբ­րա­համ­յա­նի ա­ռա­ջար­կով Ա­ղա­ջան­յա­նը վե­րա­դառ­նում է Հ­ռոմ և ն­շա­նակ­վում վար­ժա­րա­նի փոխ­տե­սու­չի պաշ­տո­նում, որ­պես­զի օ­ժան­դա­կի իր ու­սուց­չին: Ն­րա ու­սու­ցի­չը վար­ժա­րա­նի հու­շա­մատ­յա­նում Ա­ղա­ջան­յա­նի մա­սին գրել է. «­Բա­րի եւ ու­սեալ է. թող օրհ­նէ Աս­տո­ւած զինք, որ Մե­ծա­ւո­րաց ի­րեն վրա դրած գե­ղե­ցիկ յոյ­սե­րը պսա­կէ»։

     Տա­րեսկզ­բի Սուրբ Ծննդ­յան տո­նե­րից հե­տո Հ­ռո­մում բաց­վեց (թե՞ հա­տուկ բա­ցե­ցին) Հ­ռո­մի հայ կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու Լ­ևոն­յան հոգ­ևոր ճե­մա­րա­նի պրո­ռեկ­տո­րի թա­փուր պաշ­տո­նը։ Ֆ­րան­չես­կոն դի­մադ­րում էր այս գա­ղա­փա­րին, բայց նա ինքն էլ տե­սավ, թե ինչ­պես է օ­ղա­կը սեղմ­վում իր շուր­ջը, և խոս­տում­նա­լից ե­րի­տա­սարդ պադ­րեին բա­ռա­ցիո­րեն «փախց­րին» չե­կիստ մար­դաս­պան­նե­րի քթի տա­կից։

     Ո­րոշ ժա­մա­նակ անց Վ­րաս­տա­նի և Հա­յաս­տա­նի բազ­մա­չար­չար քրիս­տո­նեա­կան հա­մայնք­նե­րը են­թարկ­վե­ցին ան­նա­խա­դեպ բռնաճն­շում­նե­րի։ Բայց մի՞­թե միայն նրանք։ Աներ­ևա­կա­յե­լի դա­ժան սար­սա­փի մի ա­լիք՝ Կար­միր ա­հա­բեկ­չութ­յուն, ո­րը, շրջե­լով խորհր­դայ­նաց­ված երկ­րի բո­լոր քա­ղաք­նե­րով ու գյու­ղե­րով, անխ­նա և­ ամ­բող­ջութ­յամբ ոչն­չաց­րեց Ռու­սաս­տա­նում ու նրա նախ­կին գա­ղութ­նե­րում հսկա­յա­կան թվով ուղ­ղա­փառ և կա­թո­լիկ քա­հա­նա­նե­րի: Միայն պատ­կա­նե­լութ­յան պատ­ճա­ռով...

     Օ­րի­նակ, «­Չե­կա­յի» խորհր­դի ան­դամ Լա­ցի­սը (­Սուդ­րաբ­սը) չե­կիս­տա­կան ​​«­Կար­միր տե­ռոր» շա­բա­թա­թեր­թում տպա­գիր հրա­հանգ է տվել. «­Մի՛ փնտրեք մե­ղադ­րա­կան ա­պա­ցույց­ներ գոր­ծի վե­րա­բեր­յալ՝ զեն­քով թե խոս­քով նա ապս­տամ­բեց Խորհր­դի դեմ։ Ձեր ա­ռա­ջին պար­տա­կա­նութ­յունն է հարց­նել նրան, թե ինչ դա­սի է պատ­կա­նում, ինչ ծա­գում ու­նի, ինչ կրթութ­յուն և­ ինչ մաս­նա­գի­տութ­յուն ու­նի։ Այս հար­ցե­րը պետք է ո­րո­շեն մե­ղադր­յա­լի ճա­կա­տա­գի­րը։ Սա է Կար­միր տե­ռո­րի ի­մաստն ու էութ­յու­նը»։ Հաս­կա­նա­լի և մատ­չե­լի է բա­ցատր­ված էութ­յան մա­սին:

     Ֆ­րան­չես­կոն սկսեց շրջել եվ­րո­պա­կան և­ ո­րոշ ա­րա­բա­կան երկր­նե­րում ու հա­վա­քագ­րել պա­տե­րազ­մից և ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նից փրկված հայ տղա­նե­րի հե­տա­գա կրթութ­յան հա­մար։ Ընտ­րում էր ա­մե­նա­խե­լա­ցի­նե­րին։ Բա­զում որ­բեր հայտն­վե­ցին ման­կատ­նե­րում տե­ղի ու­նե­ցած ջար­դից հե­տո։ «Ե­րե­խա­նե­րը, ո­րոնց վրա լա­տին մի­սիո­ներ­նե­րի ու­շադ­րութ­յունն է հրա­վիր­վում, զրկված են ծնող­նե­րից և չեն ստա­ցել այն­պի­սի դաս­տիա­րա­կութ­յուն, ո­րը ինչ­–որ կերպ կար­մա­տա­վո­րեր ի­րենց հայ­րե­րի ազ­գա­յին մշա­կույթն ու հա­վա­տը։ Ն­րանք ա­մե­նա­հար­մար «նյութն» են «նոր մար­դու տե­սա­կի ձևա­վոր­ման հա­մար»՝ ման­կուց կողմ­նո­րոշ­վե­լով արևմտ­յան ար­ժեք­նե­րի և լա­տի­նա­կան հա­վա­տի կող­մը»։

     Հայտ­նի է, որ ի տար­բե­րութ­յուն ե­նի­չե­րի­նե­րի, բռնութ­յամբ են տա­րել լիա­կա­տար ըն­տա­նիք­նե­րից, բայց նույն գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յամբ։ Ա­վե­լի քան տա­սը տար­վա տքնա­ջան ու բծախն­դիր աշ­խա­տան­քից հե­տո՝ Հ­ռո­մի օգ­նա­կան ե­պիս­կո­պոս Սեր­գիոս Տեր–Աբ­րամ­յա­նը, որ գլխա­վո­րում էր Հ­ռո­մի թե­մի հայ կա­թո­ղի­կե հոգ­ևո­րա­կան­նե­րին, Ֆ­րան­չես­կո­յին օ­ծում է ե­պիս­կո­պո­սութ­յուն։

     Բայց ա­մեն մի նո­րութ­յուն կար­միր բոլշ­ևիկ­յան Ռու­սաս­տա­նից Ֆ­րան­չես­կո­յին մո­տեց­նում էր այն մտքին, որ սա եր­կար ժա­մա­նա­կով է և կար­ծես թե ար­դեն ընդ­միշտ... Այ­սինքն՝ նա եր­բեք չի կա­րո­ղա­նա տես­նել ո՛չ եղ­բո­րը, ո՛չ քրո­ջը, ո՛չ մո­րը…

     1958 թվա­կա­նին Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու Տեր Իոան­նես քա­հա­նան պատ­մում է. «Տ­նօրհ­նե­քի օ­րերն են Սուրբ ծննդյան և Տի­րոջ աստ­վա­ծա­հայտ­նութ­յան նա­խօ­րեին։ Ախալց­խա­յի հա­մայն­քում Սուրբ Զա­տիկն ու Սուրբ ծնուն­դը նշում են տա­րին եր­կու ան­գամ։ Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նի հի­վանդ մայ­րը տա­ռա­պում էր և կա­րո­տում ընդ­միշտ հե­ռա­ցած որ­դուն, ո­րի դի­ման­կա­րը կախ­ված էր պա­տից։ Այդ­պի­սի մի օր մենք նրան այ­ցե­լե­ցինք մահ­վան մահ­ճում։ Ջերմ զրույ­ցի ըն­թաց­քում նա մի փոքր ոգ­ևոր­վեց, խո­սեց, բայց մի քա­նի օր անց մա­հա­ցավ։ Չ­նա­յած նրա մայ­րը նույն­պես կա­թո­լիկ էր, սա­կայն ծե­սը կա­տա­րել եմ Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու կա­նոն­նե­րով...»։

 

 

 

 

 

Գլուխ տասնհինգերորդ

 

 Ընտրությունը դժվար է անել, ընտրելով՝ չընտրել ինքդ քեզ, իմացար, որ արդեն ընտրված չես՝ որոշիր նախապես մերժվել... Լավ է՝ դու այդ գահից հեռանաս, քան տեսնես՝ ոնց են քեզ հեռացնում։

 

     Դա­ռը դի­մա­ծալ­քե­րը մթագ­նում էին կար­դի­նա­լի պարզ ու բա­րի դեմ­քը։

Տասն­յակ ու հար­յուր մի­լիո­նա­վոր կա­թո­լիկ­ներ ամ­բողջ մո­լո­րա­կի վրա և կես մի­լիո­նից մի փոքր ա­վե­լի հայ կա­թո­լիկ­ներ... Ոչ, եր­ևի նա պատ­րաստ չէր գլխապ­տույտ պայ­քա­րել պա­պա­կա­նութ­յան հա­մար։ Իսկ կար­դի­նալ­նե­րը պատ­րաստ չէին ընտ­րել ոչ ի­տա­լա­ցու...

     Սա­կայն աս­տի­ճա­նա­բար նա հստակ հաս­կա­նում էր, որ կա­թո­լի­կութ­յուն ըն­դու­նե­լը բո­լո­րո­վին չի նպաս­տում հա­յա­պահ­պա­նութ­յա­նը։ Ն­րան քաջ հայտ­նի էր լե­հա­հայ կա­թո­լիկ­նե­րի օ­րի­նա­կը, ո­րոնք ան­հե­տա­ցան լեհ եղ­բայր­նե­րի մեջ։ Նա գի­տեր նաև այն հա­յե­րի մա­սին, ո­րոնք, Օս­ման­յան կայս­րութ­յու­նում ընտ­րե­լով կա­թո­լի­կութ­յու­նը, դեռ կո­տոր­վում էին՝ որ­պես Հի­սու­սի ազգ։ Մ­յուս­նե­րը յա­թա­ղա­նի սար­սա­փի տակ ըն­դու­նե­ցին իս­լամ՝ ի­րենց հո­գի­նե­րում խո­րա­պես թաքց­նե­լով ի­րենց ա­նու­նը, լե­զուն և նույ­նիսկ ի­րենց տե­սա­կի հի­շա­տա­կը: Իսկ ո­մանք, ով­քեր պահ­պա­նել են ի­րենց նախ­նի­նե­րի հա­վա­տը, ապ­րում էին Ռու­սաս­տա­նում, ո­րը պե­տութ­յուն էր կոչ­վում, և ն­րանց ե­կե­ղե­ցի­նե­րը կա՛մ քանդ­վում են, կա՛մ զրկվում քա­հա­նա­նե­րից...

Իր ման­կութ­յան ըն­կեր, հա­մագ­յու­ղա­ցի Ս­տե­փան Ե­րո­յա­նը զոհ­վեց, չքա­ցավ Ս­տա­լին­յան ճամ­բար­նե­րում:

     Ն­րան Հ­ռոմ էին բե­րել ա­լաս­տան­ցի հինգ տղա­նե­րի հետ՝ հայ­կա­կան վար­ժա­րա­նում սո­վո­րե­լու Գ­րի­գո­րի գա­լուց եր­կու տա­րի անց։ Ս­տե­փա­նը բո­լո­րից ըն­դու­նակ էր, գի­տեր 7–8 լե­զու, ձեռ­նադր­վե­լուց հե­տո գնաց Ա­լաս­տան՝ իր հայ­րե­նի­քում ծա­ռա­յե­լու։ Որ­պես ա­վագ՝ հայր Ֆ­րան­չես­կոն նրա հետ պա­րա­պում էր կրո­նի և­ ի­րա­վուն­քի պատ­մութ­յուն, իսկ Ս­տե­փա­նը, լի­նե­լով քա­հա­նա, ով սո­վո­րել էր նույն ճե­մա­րա­նում, բա­րեխղ­ճո­րեն գրի էր առ­նում հայր Ֆ­րան­չես­կո­յի բո­լոր հրա­հանգ­նե­րը։

     Բայց բոլշ­ևիկ­նե­րը, ի պա­տաս­խան Հ­ռո­մի պա­պի ա­ռաջ­խա­ղա­ցում­նե­րին, որն ա­ռա­ջի­նը ճա­նա­չեց Ռու­սաս­տա­նը որ­պես խորհր­դա­յին եր­կիր, սկսե­ցին ոչն­չաց­նել կա­թո­լիկ­նե­րին, իսկ Վ­րաս­տա­նում ա­ռա­ջին հեր­թին (ին­չը սպա­սե­լի էր)՝ հայ կա­թո­լիկ­նե­րին։ Գ­յու­ղե­րում շա­տե­րը վա­խից ի­րենց ազ­գա­նուն­նե­րը փո­խում էին վրա­ցա­կա­նի։ Ա­վե­լին, իշ­խա­նութ­յուն­ներն ա­մեն ինչ ա­րե­ցին, որ­պես­զի խրա­խու­սեն թե՛ ազ­գա­նուն­նե­րը փո­խող­նե­րին, թե՛ դրան նպաս­տող­նե­րին։

     Ի՞նչ օ­գուտ բե­րե­ցին կար­միր բոլշ­ևիկ­նե­րը ի­րենց հա­մակ­րոն­նե­րին։ Իսկ հա­յե­րի՞ն։ Իր ըն­տա­նի­քը չի կա­րող գալ Հ­ռոմ՝ ան­գամ տե­սակ­ցե­լու: Նա նույ­նիսկ չհասց­րեց տես­նել մորն իր վեր­ջին ճա­նա­պար­հոր­դութ­յու­նից ա­ռաջ: Ով գնում է ու չի վե­րա­դառ­նում, հա­մար­վում է դա­վա­ճան։ Մ­նա­ցող­նե­րին էլ կա­մաց–­կա­մաց ոչն­չաց­նում են: Եվ միայն քսան տա­րի ա­ռաջ և նույ­նիսկ տա­սը տա­րի ա­ռաջ քա­նի գնդա­կա­հար­ված ու ծեծ­ված, ով­քեր կորց­րին ի­րենց մարդ­կա­յին տես­քը, զոհ­վե­ցին ու կո­րան այս սար­սա­փե­լի երկ­րում:

     Ո՞վ գի­տի, թե ինչ կկրկնվի այն սար­սա­փե­լի անց­յա­լից: Ա­մեն ինչ Աստ­ծու ձեռ­քե­րում է։ Բայց ռուս­նե­րին չի կա­րե­լի մեր­ժել մի բա­նում. նրանք միշտ հիա­նա­լի զգում են, թե ով է ի­րենց ա­տում, գու­ցե այն պատ­ճա­ռով, որ գի­տեն՝ ին­չու։ Կար­դի­նալ Սի­րին էլ չի ու­զում նրանց մա­սին նույ­նիսկ լսել, ամ­բողջ Ար­ևել­յան Եվ­րո­պան ջախ­ջախ­վել ու տրոր­վել է նրանց տակ... Եվ նա էլ է ա­տում ռուս­նե­րին։ Հար­գե­լի կար­դի­նալ­նե­րին Հ­ռոմ թույլ չտվե­ցին գալ, նույ­նիսկ քվեար­կե­լու։

     Իսկ Սուրբ Էջ­միած­նի դեմ պայ­քա­րե­լը պե՞տք է։ Էջ­միա­ծինն էլ ռուս­նե­րի ա­ռաջ կռա­ցել է, գե­րութ­յան մեջ է, նրանց էլ չի կա­րե­լի նա­խան­ձել, ո­րով­հետև Էջ­միա­ծի­նը մեկ ժո­ղովր­դի ե­կե­ղե­ցի է, իսկ Ռու­սաս­տա­նում բո­լոր հա­յե­րին ա­թեիստ են դարձ­րել... Որ­քան էլ Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նը ջա­նում էր հա­մո­զել խաբ­ված հա­յե­րին՝ հայ­րե­նա­դար­ձութ­յան պատր­վա­կի տակ չհե­ռա­նալ և­ ընկ­նել այդ դժոխ­քը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, 100–150 հա­զար հո­գի գնաց։ Ու շատ շու­տով փոշ­մա­նե­ցին: Ն­րանց մեծ մա­սը ե­րա­զում էր դուրս պրծնել...

     Շա­տերն ըն­կան Էն­կա­վե­դեի­–ի ճի­րան­նե­րը, իսկ հե­տո՝ ու­ղիղ Գու­լագ։ Տե­ղի հա­յերն այն­քան էին վա­խե­նում խորհր­դա­յին կար­գե­րից, որ նույ­նիսկ մո­ռա­ցան, թե ինչ հա­վատ ու­նեին։ Ե­թե ​​որ­ևէ մե­կը պահ­պա­նել էր հա­վա­տը Էջ­միած­նի նկատ­մամբ, նա էր, ով կոչ­վում են սփյուռ­քա­հայ՝ սփռված աշ­խար­հով մեկ։ Այն­տե­ղից Էջ­միա­ծի­նը, Ա­րա­րա­տի տե­սա­րա­նով հան­դերձ, թվում էր նրանց միակ սրբա­վայ­րը։ Թե­պետ կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը ա­մեն ինչ ա­րեց Սփ­յուռ­քը Էջ­միած­նի ազ­դե­ցութ­յու­նից պաշտ­պա­նե­լու հա­մար, ո­րով­հետև, ըստ շա­տե­րի, ինքն էլ բոլշ­ևիկ­նե­րի դա­ժան ճնշման տակ էր։ Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիո Վե­հա­փառ Հայ­րա­պե­տը վա­ղուց էր հաս­տատ­վել Լի­բա­նա­նում, «և­ ին­չո՞ւ պետք է Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիո Պատ­րիար­քը են­թարկ­վի Խորհր­դա­յին Էջ­միած­նին», – հար­ցադ­րում էին հոգ­ևոր հայ­րե­րը։

     Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նը հեր­թա­կան ան­գամ թի­կուն­քից զգաց կար­միր­նե­րի շուն­չը։ Հե­տո՝ 1921 թվա­կա­նին, նրանք ար­դեն տա­րա­ծել էին ի­րենց մա­հա­բեր ար­յու­նոտ թևե­րը բո­լոր նրանց վրա, ով­քեր հայտն­վե­ցին ի­րենց տա­րած­քում։ Եվ ի­րենց եր­կար ձեռ­քե­րը հաս­նում էին նրանց, ով­քեր պար­զա­պես վտան­գա­վոր էին թվում կամ պետք էր վրեժ լուծ­վեր նրան­ցից։ Մի՞­թե կո­մու­նիստ­նե­րը թույլ կտան եր­կու հա­յի իշ­խել աշ­խար­հի ճնշող մե­ծա­մաս­նութ­յուն կազ­մող կրո­նի վրա։ Էջ­միած­նի Ա­մե­նայն հա­յոց կա­թո­ղի­կոսն ար­դեն շրջել էր իր հո­տի տա­րածք­նե­րը 40 երկ­րում, դրան գու­մա­րած Հ­ռո­մի պա­պի հար­յուր մի­լիո­նա­վոր կա­թո­լիկ­նե­րը…

     Ի­հար­կե, կար­դի­նա­լը հաս­կա­նում էր, որ ոչ միայն կո­մու­նիստ­ներն են ի­րեն հա­մա­րում ան­հա­հա­պա­տաս­խան թեկ­նա­ծուն։ Ա­ռա­ջին հեր­թին հենց ի­րենք՝ ի­տա­լա­ցի­նե­րը, այ­սօր ո­մանք նրա մո­տից ար­դեն ան­ցել են Ռոն­կալ­լիի կող­մը։ Եվ ո­րո­շու­մը հա­սու­նա­ցավ՝ քա­նի որ ին­քը՝ կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը, պապ չի դառ­նա­լու, ու­րեմն ար­ժե ա­ջակ­ցել Ռոն­կալ­լիին։ Ծե­րուկ Ռոն­կալ­լին դի­վա­նա­գի­տո­րեն ​​էր գոր­ծում և հա­վա­տա­րիմ էր ա­վան­դույ­թին: Մ­նա­ցա­ծից եր­ևի Ռոն­կալ­լին: Հատ­կա­պես որ, տա­րի­քից ել­նե­լով, նրան կա­րե­լի է «ան­ցու­մա­յին» պապ հա­մա­րել։ Բա­ցի այդ, Ա­ղա­ջան­յա­նը բա­վա­կա­նին դրա­կան էր վե­րա­բեր­վում Ռոն­կա­լիի ո­րոշ տե­սա­կետ­նե­րին կա­թո­լի­կա­կան ինք­նա­գի­տակ­ցութ­յան մի շարք ար­մա­տա­ցած դոգ­մա­նե­րի վե­րա­բեր­յալ, ո­րոնք նա նույ­նիսկ չէր էլ մտա­ծում թաքց­նել պապ ընտր­վե­լուց շատ ա­ռաջ։

     Ան­ջե­լո Ռոն­կալ­լին չէր թաքց­նում իր քննա­դա­տա­կան ​​վե­րա­բեր­մունքն այն պնդում­նե­րի հան­դեպ, թե քրիս­տոն­յա­նե­րից միայն մե­կը ա­վան­դույթ­նե­րը (այս դեպ­քում՝ կա­թո­լի­կա­կան) նե­րա­ռում է ճշմար­տութ­յան լիութ­յան մեջ, մինչ­դեռ մնա­ցած բո­լո­րը ոչ այլ ինչ են, քան «հե­րե­տի­կո­սութ­յուն» (­Վե­նե­տի­կի պատ­րիար­քի քա­ղա­քա­կան դա­վա­նան­քի մա­սին շատ բան կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել հետև­յալ օ­րի­նա­կից: Երբ նրան այ­ցե­լել է ֆրան­սիա­ցի կար­դի­նալ Ֆել­տե­նը, հան­դիպ­մա­նը փո­ղա­յին նվա­գա­խում­բը նվա­գել է Մար­սե­լե­զը՝ Ֆ­րան­սիա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան և Ֆ­րան­սիա­կան Հան­րա­պե­տութ­յան օրհ­ներ­գը)։

     Կոնկ­լա­վի ժա­մա­նակ Ռոն­կալ­լիի գլխա­վոր հա­կա­ռա­կոր­դը կար­դի­նալ Յու­ջին Տի­սե­րանն էր։ Տի­սե­րա­նը Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին աշ­խա­տել է Գլխա­վոր շտա­բում, այ­նու­հետև Ֆ­րան­սիա­յի պաշտ­պա­նութ­յան նա­խա­րա­րութ­յու­նում և մաս­նակ­ցել Ար­ևել­յան լե­գեո­նի կազ­մա­վոր­մա­նը՝ աշ­խար­հասփ­յուռ հայ կա­մա­վոր­նե­րի կող­մից։ Ի մի­ջի այ­լոց, այդ լե­գեո­նի մա­սին բևե­ռա­յին տար­բեր կար­ծիք­ներ կան, այն ծա­ռա­յում էր վեր­մախ­տին, սա­կայն կար­ծե­լով, թե Գեր­մա­նիան կա­զա­տի հա­յե­րին Ս­տա­լին–­Բե­րիա­յի ճան­կե­րից։ Հա­յե­րը բո­լո­րին հա­վա­տում են... Սր­բո­րեն հա­վա­տում էին...

     Ա­ղա­ջան­յա­նը Տի­սե­րա­նին հար­գում էր գիտ­նա­կա­նի հան­րա­գի­տա­րա­նա­յին գի­տե­լիք­նե­րի հա­մար, եր­կար տա­րի­ներ ե­ղել էր Ար­ևել­յան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի միա­բա­նութ­յան քար­տու­ղա­րը, ո­րը ղե­կա­վա­րում էր նաև Հայ կա­թո­ղի­կե պատ­րիար­քա­րա­նը, իսկ ին­քը՝ Տի­սե­րա­նը, ամ­բողջ ու­ժով փոր­ձում էր Աղա­ջան­յա­նին բե­րել դե­պի պա­պա­կան ա­թոռ։

     Կար­դի­նա­լի դեմ­քը պայ­ծա­ռա­ցավ, նրա ու­սե­րից, կար­ծես, մի ծանր բեռ ըն­կավ։ Ո­լո­րուն աս­տի­ճան­նե­րով նա վճռա­կան ի­ջավ իր սեն­յակ։ Նա դեռ չգի­տեր, որ նոր պա­պը ի­րեն կնշա­նա­կի կու­րիա­յի ա­մե­նա­կար­ևոր պաշ­տո­նում՝ հա­վա­տի հա­մար Սուրբ միա­բա­նութ­յան կար­դի­նալ–պ­րե­ֆեկտ։ Ինչ­պես նաև Ար­ևել­յան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հար­ցե­րով կոնգ­րե­գա­ցիա­յի խորհր­դա­կան և Հ­ռո­մեա­կան կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու ար­ևել­յան կա­նո­նա­կան ի­րա­վուն­քի կո­դի­ֆի­կա­ցիա­յի հանձ­նա­ժո­ղո­վի ան­դամ:

     Ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ա­վե­տա­րա­նա­կան միա­բա­նութ­յան ղե­կա­վա­րի պաշ­տո­նը հա­մար­վում է բարձ­րա­գույն­նե­րից մե­կը Հ­ռո­մեա­կան կու­րիա­յում, քա­նի որ մի­սիո­նե­րա­կան տա­րածք­նե­րում պրե­ֆեկ­տին պատ­վի­րակ­վել են մի շարք լիա­զո­րութ­յուն­ներ, ո­րոնք աշ­խար­հի մնա­ցած թե­մե­րում բա­ցա­ռա­պես Պա­պի ի­րա­վա­սութ­յունն է։ Եվ 10–12 տա­րի այս բա­ցա­ռիկ միա­բա­նութ­յան պրե­ֆեկ­տը, ո­րը պա­տաս­խա­նա­տու էր կա­թո­լիկ հա­վատ­քի տա­րած­ման հա­մար բո­լոր երկր­նե­րում և մայր­ցա­մաք­նե­րում, հռո­մեա­ցի կար­դի­նալ Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յանն էր։

 

 

Գլուխ տասնվեցերորդ

 

 Ի՛նչ հաճախ է պատահում՝ քայլում ես դաշտով մեկ ու ծաղիկներ հավաքում,

ավելուկ կամ էլ շուշան, և ծաղկեփունջն աճում է, տեղ չի անում ափերում, և հանկարծ դու տեսնում ես այն հրաշքը, որ փնտրել ես ողջ գարուն քո հարազատ սարերում...

Կռանում ես՝ հսկա սունկ դանդաղ կտրում արմատից...

 

 1958 թվա­կա­նի կոնկ­լա­վի նա­խօ­րեին Կա­մեր­լեն­գո կար­դի­նալ Ա­լոի­զի Մա­զել­լա­յին կար­դի­նալ Չել­սո Կոնս­տան­տի­նիի կող­մից ու­ղարկ­ված նա­մա­կը, ո­րում նա խոր­հուրդ է տա­լիս Կար­դի­նալ­նե­րի կո­լե­գիա­յին, որ հայ կար­դի­նալ Գ­րի­գոր–­Պետ­րոս XV Ա­ղա­ջան­յա­նը պետք է ընտր­վի որ­պես Պիոս XII–ի ի­րա­վա­հա­ջորդ. «­Սուրբ Հ­ռո­մեա­կան ե­կե­ղե­ցու Կա­մեր­լեն­գո, Sede vacante (թա­փուր գա­հի) ա­մե­նա­հարգ­ված և մե­ծար­գո կար­դի­նալ Ա­լոի­զի Մա­սել­լա­յին:

Քա­նի որ ա­ռող­ջա­կան լուրջ խնդիր­նե­րի պատ­ճա­ռով չեմ կա­րող մաս­նակ­ցել Կար­դի­նալ­նե­րի ա­մե­նա­պա­տիվ նի­շե­րի ընդ­հա­նուր ժո­ղով­նե­րին, իմ պարտքն եմ հա­մա­րում խո­նար­հա­բար, բայց ան­կեղ­ծո­րեն ա­սել իմ մտքե­րը ա­պա­գա Ինք­նիշ­խան Հայ­րա­պե­տի ընտ­րութ­յան վե­րա­բեր­յալ։

     Որ­պես հով­վա­պետ իր ա­մե­նա­հան­դի­սա­վոր գոր­ծե­րից մե­կը՝ Պիոս XII–ը, մի­ջազ­գա­յին բնույթ է տվել Սբ. Կար­դի­նալ­նե­րի կո­լե­գիա­յին։ Ներ­կա­յումս Սբ. Կոլ­լե­գիան, ո­րը կոչ­ված է ընտ­րել Պիոս XII–ի ի­րա­վա­հա­ջոր­դը, բաղ­կա­ցած է 55 կար­դի­նա­լից՝ 37 օ­տա­րերկ­րա­ցի­նե­րից և 18 ի­տա­լա­ցի­նե­րից: Հետ­ևան­քը, բնա­կա­նա­բար, գե­րա­գույն գա­հին ընտ­րելն է ոչ ի­տա­լա­ցի կար­դի­նա­լի։ (­Փա­կագ­ծե­րում նշում եմ, որ ար­տերկ­րում ար­դեն շատ եմ լսել մե­ղադ­րանք­ներ «de l’italianisation de l’Eglise» («ե­կե­ղե­ցու ի­տա­լա­կա­նաց­ման մեջ»):

    Եվս մեկ շատ կար­ևոր փաստ։ Ե­կե­ղե­ցին ըստ էութ­յան է մի­սիո­նե­րա­կան, բայց գրե­թե 2000 տա­րի անց նա հա­վա­քել է ըն­դա­մե­նը մոտ կես մի­լիարդ կա­թո­լիկ­նե­րի: Ար­ժա­նա­պա­տիվ ըն­կեր կար­դի­նալ­նե­րը կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցում կազ­մում են փոք­րա­մաս­նութ­յուն։ Երբ հինգ ե­րե­խա է ծնվում, նրան­ցից չոր­սը ծնվում են կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցուց դուրս։

     Կար­ծում եմ, որ վե­րը նշված­նե­րից բո­լո­րը կա­րող են մատ­նան­շել մեր ժա­մա­նա­կի հրա­տապ կա­րիք­նե­րը բա­վա­րա­րող թեկ­նա­ծո­ւի, այն է՝ կար­դի­նալ Պետ­րոս XV Ա­ղա­ջան­յա­նը: Իր ձևա­վոր­ման մեջ նա իս­կա­կան հռո­մեա­ցի է, ան­կաս­կած, ոչ պա­կաս հռո­մեա­ցի, քան Սուրբ կո­լե­գիա­յի ցան­կա­ցած այլ ան­դամ: Նա հիա­նա­լի մի­սիո­ներ է, այն­պի­սի տե­սա­կան և գործ­նա­կան պատ­րաստ­վա­ծութ­յամբ, ինչ­պի­սին հա­զիվ թե կա­րե­լի է գտնել որ­ևէ այլ կար­դի­նա­լի մոտ: Նա պո­լիգ­լոտ է, քա­ղա­քա­վա­րի, բո­լո­րի կող­մից սիր­ված և հարգ­ված, գտնվում է է­ներ­գե­տիկ տա­րի­քում։ Ա­վե­լին, այն ներ­կա­յաց­նում է Լա­տի­նա­կան ե­կե­ղե­ցու և Ար­ևել­յան ե­կե­ղե­ցու միաս­նութ­յան սուրբ կա­պե­րը:

 Չ­պետք է մո­ռա­նալ, որ սա նա­խախ­նա­մա­կան փաստ է, ո­րի մա­սին մե­ծա­հո­գա­բար հո­գա­ցել է Պիոս XII–ը։ Ուս­տի, վեր­ջում, ա­հա իմ ձայ­նը. Գե­րա­գույն Հայ­րա­պե­տի ընտ­րութ­յան հա­մար ա­ռա­ջար­կում եմ կար­դի­նալ Պետ­րոս XV Ա­ղա­ջան­յա­նին՝ Ձերդ Սր­բութ­յուն­նե­րի «salvo meliori consilio» (ա­ռանց լա­վա­գույն ո­րո­շու­մը վի­ճար­կե­լու)։

Կար­դի­նալ Չել­սո Կոնս­տան­տի­նի Հ­ռոմ, 12 հոկ­տեմ­բե­րի 1958 թ.
 Ի դեպ, Կոնկ­լա­վին որ­պես պա­պա­բիլ մաս­նակ­ցել է նաև նա­մա­կա­գի­րը՝ Ա­լոի­զո Մա­զել­լան։

 

 Հա­ջորդ ա­ռա­վոտ­յան կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը հեր­թա­կան քվեար­կութ­յու­նից ա­ռաջ ակ­նար­կեց, որ ին­քը պատ­րաստ է քվեար­կել Ռոն­կալ­լիի օգ­տին։ Ֆ­րան­սիա­ցի­նե­րը հա­զիվ նկա­տե­լի գլխի շար­ժու­մով հաս­կաց­րին, որ դա ող­ջա­միտ և ժա­մա­նա­կին ո­րո­շում կլի­նի։ Բայց այդ օ­րը աշ­տա­րա­կի վրա­յի ծու­խը կրկին սևա­ցավ, ըստ եր­ևույ­թին, ոչ բո­լորն էին այդ­քան բա­րե­հաճ ար­ձա­գան­քել Ա­ղա­ջան­յա­նի սառ­չե­լուն  պա­պա­կան գա­հի նկատ­մամբ։

 

4–րդ ք­վեա­թեր­թիկ

 

Ռոն­կալ­լի 20

Օտ­տա­վիա­նի 15

Ռու­ֆի­նի 5

Ա­ղա­ջան­յան 6

Մա­զել­լա 2

     Եվ ե­թե Ռոն­կալ­լին Ա­ղա­ջան­յա­նին ա­սում էր՝ «­Դու ինձ պապ սար­քե­ցիր» կամ մի ան­գամ ա­սել է հայ­կա­կան մի­ջա­վայ­րում. «­Գի­տե՞ք ես և ձեր կար­դի­նա­լը հոկ­տեմ­բե­րի ընտ­րութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ գրե­թե հա­վա­սար էինք, մեր ա­նուն­նե­րը հա­ջոր­դում էին մե­կը մյու­սի հետ­ևից, մե­կը՝ վերև, մյու­սը՝ ներքև՝ ե­ռա­ցող ջրի մեջ գցված սի­սե­ռի նման», ա­պա, ի­հար­կե, նա նկա­տի ու­ներ ա­ռա­ջին քվեա­թեր­թիկ­նե­րը։ Ի դեպ, իր ընտր­վե­լուց ան­մի­ջա­պես հե­տո Ջու­զեպ­պե Ռոն­կալ­լին Ա­ղա­ջան­յա­նին դարձ­րեց «­Կար­միր Պապ», այս­պես է կոչ­վում «De propaganda fide» միա­բա­նութ­յան պրե­ֆեկ­տը, ո­րը Հ­ռո­մեա­կան կու­րիա­յի ա­մե­նաազ­դե­ցիկ դիս­կաս­տե­րիա­նե­րից մեկն է, ո­րը պա­տաս­խա­նա­տու է Ե­կե­ղե­ցու մի­սիո­նե­րա­կան գոր­ծու­նեութ­յան հա­մար:

     Ռոն­կալ­լին՝ ին­քը, քվեար­կել է Ռու­ֆի­նիի օգ­տին ա­ռա­ջին եր­կու նստաշր­ջան­նե­րում (են­թադր­վում է, որ ա­մեն ինչ խիստ գաղտ­նի է, իսկ քվեա­թեր­թիկ­նե­րը հե­տո այր­վում են, բայց ի­րա­կա­նում հայտ­նի է դառ­նում նույ­նիսկ, թե ով ում օգ­տին է քվեար­կել): Բայց երբ տե­սավ, որ գործն իր կողմն է շրջվում, քվեար­կեց Վա­լե­րիի օգ­տին (միակ ձայ­նը, որ ստա­ցել էր), այ­սինքն՝ իր ձայ­նը մի կողմ գցեց։ Վեր­ջին եր­կու քվեա­թեր­թի­կում նա նույն­պես ա­ռանց շան­սի քվեար­կեց Բո­լո­նիա­յի ա­ռա­ջա­դեմ ե­պիս­կո­պոս Լեր­կա­րո­յի օգ­տին։

 

 

 

Գլուխ տասնյոթերորդ

 

 Կարիճի պես խայթելով նոր զոհեր է նա փնտրում։ Չար աչքերը՝ մեզ վրա. կյանք տալ կամ արյուն թափել՝ լոկ իրենք են որոշում...

 

 Փաս­տո­րեն, թե՛ ճա­կա­տագ­րի թե­լադ­րան­քով, թե՛ ին­տո­ւի­տիվ, Գ­րե­գո­ւար Պիե­ռը զգում էր, որ ի­րեն վի­ճակ­ված չէ Հ­ռո­մի պապ դառ­նալ։ Եվ նա կար­ծում էր, որ ե­թե ձայն տա Ռոն­կալ­լիին՝ դրա­նով իսկ կա­ջակ­ցի նրան։ Ի­րա­կա­նում ոչ ոք չէր ննջում՝ ոչ մա­տու­ռում, ոչ էլ նրա պա­տե­րից հե­ռու։

      Նա­խօ­րեին հռո­մեա­կան մի հան­դարտ փո­ղո­ցում, որ­տեղ ի­տա­լա­կան SIFAR հե­տա­խու­զա­կան ծա­ռա­յութ­յան բա­ժան­մունք­նե­րից մե­կի գողտ­րիկ հին շենքն էր, գրա­սեն­յակ­նե­րից մե­կում աշ­խու­ժութ­յուն էր նկատ­վում։ Սե­ղա­նի մոտ նստած էր մի հա­մեստ հե­ռագ­րա­վար (այդ հե­ռագ­րա­վա­րը կո­չու­մով հա­վա­սար էր Ար­ևել­յան Եվ­րո­պա­յի երկր­նե­րից մե­կում գտնվող Ի­տա­լիա­յի ռազ­մա­կան կցոր­դին)։ Իսկ նրա են­թա­կա հե­տա­խույ­զը՝ կա­պի­տա­նը, դես­պա­նա­տան մուտ­քի մոտ աշ­խա­տում էր որ­պես հա­սա­րակ դռնա­պան։ Ա­հա թե ինչ­պես է աշ­խա­տել ի­տա­լա­կան հե­տա­խու­զութ­յու­նը։ Ն­րա աշ­խա­տա­կից­նե­րը չէին պա­հան­ջում բարձր պաշ­տոն­ներ՝ ծածկ­ված դի­վա­նա­գի­տա­կան ​​ան­ձեռնմ­խե­լիութ­յամբ: Ն­րանք աշ­խա­տում էին որ­պես հա­սա­րակ գոր­ծա­վար­ներ, դուրս էին հա­կա­հե­տա­խու­զութ­յան վե­րահս­կո­ղութ­յու­նից և բա­րե­հա­ջող լու­ծում էին ի­րենց առջև դրված խնդիր­նե­րը։

     Այս կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը կոչ­վում էր SIFAR և­ ար­դեն այն ժա­մա­նակ ու­ներ 150.000 դոս­յե պատ­գա­մա­վոր­նե­րի, սե­նա­տոր­նե­րի, արհ­միութ­յուն­նե­րի ակ­տի­վիստ­նե­րի, կու­սակ­ցա­կան ա­ռաջ­նորդ­նե­րի և բո­լոր խա­վե­րի պաշ­տոն­յա­նե­րի վե­րա­բեր­յալ։ Մոտ 4500 հոգ­ևո­րա­կան­ներ և­ ե­պիս­կո­պո­սա­կան տար­բեր կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ են ե­ղել «գոր­ծով հա­րուց­ված­նե­րի» մեջ։

     Տե­ղե­կատ­վութ­յուն հա­վա­քող­նե­րը համն ա­ռել էին, հա­վա­քագր­ված տե­ղե­կատ­վութ­յան բնույ­թը գնա­լով ա­վե­լի ըն­դար­ձակ էր դառ­նում, պե­տա­կան ​​անվ­տան­գութ­յան տե­սանկ­յու­նից հե­տաքրք­րութ­յուն ներ­կա­յաց­նող փաս­տե­րին ա­վե­լա­նում էր ին­տիմ բնույ­թի տե­ղե­կատ­վութ­յուն։ Հա­վա­նա­կան է՝ բո­լոր հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը այդ­պի­սի գայ­թակ­ղիչ ման­րա­մաս­նութ­յուն­նե­րից չեն հրա­ժար­վում։ Կենտ­րո­նա­կան հե­տա­խու­զա­կան վար­չութ­յան հա­տուկ պատ­վեր­նե­րից, ո­րոնց հա­մար գնվել էին թան­կար­ժեք սար­քա­վո­րում­ներ, ի­րա­կա­նաց­րել էր SIFAR–ը, ե­ղել է Հան­րա­պե­տութ­յան նա­խա­գա­հի և Հ­ռո­մի պա­պի անձ­նա­կան խո­սակ­ցութ­յուն­նե­րը լսե­լու և ձայ­նագ­րե­լու տեխ­նի­կա­յի տե­ղադ­րու­մը:

Եվ այդ գրա­սեն­յա­կում այդ օ­րե­րից մե­կում զան­գա­հա­րեց հե­ռա­խո­սը։ Հարց­րին պա­րոն Ջու­զեպ­պե Տ­րա­վի­նիին։

 –­Բարև Ձեզ, Դուք կա­րող եք գալ «Santa Վի­տո­րիո» սրճա­րան, ես սպա­սում եմ, ա­ջից եր­րորդ սե­ղան։

     Cafe Vittorio–ում գաղտ­նալ­սող սարք նրանք չեն ու­նե­ցել։ Տ­րա­վի­նին կապ­վեց հար­ևան բա­ժան­մուն­քի հետ և­ այն­տե­ղից մի քա­նի րո­պե հե­տո հայտ­նե­ցին, որ սրճա­րա­նում կան ռու­սա­կան «жучок»–ներ, բայց «մե­րոնք ին­տեն­սի­վո­րեն վե­րահս­կում են բո­լոր մտնող և­ ել­նող մարդ­կանց»։ Կես ժամ անց շքեղ լի­մու­զի­նը ի­տա­լա­կան հա­կա­հե­տա­խու­զութ­յան վար­չութ­յուն­նե­րից մե­կի պե­տին, ո­րը հա­մա­գոր­ծակ­ցում էր ար­ևել­յան եվ­րո­պա­ցի­նե­րի հետ, տե­ղա­փո­խեց սրճա­րան՝ զար­դար­ված ինչ­պես ար­ևել­յան պա­լատ։

     Եր­րորդ սե­ղա­նի մոտ նստած էր մի սևա­հեր տղա­մարդ, որն իր վառ կեր­պա­րան­քով հի­շեց­նում էր ի­տա­լա­ցու, բայց նրա հա­յաց­քի ու տխուր աչ­քե­րից, խո­սե­լու ձևից Ջու­զեպ­պեն ան­մի­ջա­պես հաս­կա­ցավ, որ նա ռուս է, ա­վե­լի ճիշտ՝ հայ։ Եվ նույ­նիսկ հի­շեց, որ դեմ­քը ծա­նոթ է՝ Ռու­սաս­տա­նից ե­կած բո­լոր պա­րոն­նե­րի վի­զա­ներն ի­րենց բա­ժան­մուն­քի մի­ջո­ցով էին անց­նում։

 –­Մենք ինչ­–որ չա­փով ան­հանգս­տա­ցած ենք, որ դուք այդ­քան ժա­մա­նակ Պապ եք ընտ­րում։ Մենք դա ա­նում ենք ա­րագ՝ նշա­նա­կում են և վերջ, գահն այդ­քան ժա­մա­նակ չի կա­րե­լի ան­տեր թո­ղել, – կա­տա­կեց նա։

     Տ­րա­վի­նին ժպտաց։ Ռուս­նե­րը շատ են վա­խե­նում ի­րենց գա­հի հա­մար, ուս­տի, հնա­րա­վո­րութ­յան դեպ­քում, ցան­կա­ցած ընտ­րութ­յուն փո­խա­րի­նում են նշա­նա­կու­մով։ Բայց կար­ծես Մա­նո­ւել­յանց ներ­կա­յա­ցած տղա­մարդն ան­հանգս­տա­ցած էր այլ բա­նի հա­մար։ Թերևս նույն բա­նի, որն ան­հանգս­տաց­նում էր հար­գար­ժան կա­թո­լիկ Տ­րա­վի­նիին։ Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, դեռ ոչ ոք Հ­ռո­մի պապ ի­տա­լա­ցուց լա­վը չի հո­րի­նել:

 –­Բայց դուք գի­տե՞ք այդ հայ կար­դի­նալ Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նին, նա երկ­րորդ օրն է ա­մե­նա­շատ ձայ­ներն է հա­վա­քում: Ծն­վել է ԽՍՀՄ­–ում, հո­տը դեռ հի­շում է նրան... Թիֆ­լի­սում կամ ոչ հե­ռու մի տեղ ապ­րում են նրա եղ­բայ­րը, քույ­րը, մայ­րը... նա մեր մարդն է, – ծի­ծա­ղեց Մա­նո­ւել­յան­ցը՝ ա­մեն­ևին էլ չա­մա­չե­լով, որ պա­պի ընտ­րութ­յան գաղտ­նի­քը ի­րա­կա­նում յոթ կող­պե­քի տակ էր։

 –­Մենք ան­չափ ու­րախ ենք, որ Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սը նստում է մեզ մոտ, Էջ­միած­նում, գի­տեք, նա ու­նի ան­չափ մեծ հե­ղի­նա­կութ­յուն ամ­բողջ աշ­խար­հում, և հի­մա ես շատ գոհ կլի­նեմ, ե­թե մեր մարդն ու­նե­նանք և Վա­տի­կա­նում, –կեն­սու­րախ ժպտա­լով ա­վե­լաց­րեց ռու­սա­հա­յը։

     Տ­րա­վի­նին եր­բեք իր խե­լամ­տութ­յամբ ա­ռանձ­նա­պես աչ­քի չէր ընկ­նում, բայց այս ան­գամ ա­րագ հաս­կա­ցավ և կողմ­նո­րոշ­վեց: Նա ռուս բոլշ­ևիկ­նե­րին տա­նել չէր կա­րո­ղա­նում, իսկ կո­մու­նիստ­նե­րին, ո­րոնք բազ­մա­ցել էին պա­տե­րազ­մից հե­տո ոչ միայն Ի­տա­լիա­յում, այլև Ֆ­րան­սիա­յում և­ ա­մե­նուր (այդ վա­րա­կը հա­սավ նույ­նիսկ Ա­մե­րի­կա), նա բա­ցար­ձա­կա­պես չէր տա­նում։ Էլ ո՜նց կլի­ներ, հաղ­թել են պա­տե­րազ­մում: Ա­ռանց դաշ­նա­կից­նե­րի նրանք եր­կար չէին գո­յատ­ևի, կե­սը ճամ­բար­նե­րում էին, ով որ­տեղ, եր­կիրն ան­ծայ­րա­ծիր է, մյուս կե­սը կռվել է, իմ հար­գե­լի գոր­ծըն­կե­րը չգի­տի՞ այս մա­սին:

     Իսկ հի­մա այս կո­մու­նիստ­նե­րը խորհր­դա­րանն են ու­զում զավ­թել, իս­կա­կան ժան­տախտ է։ Եվ ինչ­պե՞ս են մար­դիկ հետ­ևում նրանց, – մ­տա­ծեց Տ­րա­վի­նին և­ ան­մի­ջա­պես հո­գոց հա­նեց, հի­շեց, որ ինքն էլ է այդ­քան տա­րի հա­վա­տա­ցել Դու­չեին, վեր­ջում պարզ­վեց, որ նա պար­զա­պես կար­ճա­հա­սակ մարդ է…

 –­Պա­րոն Տ­րա­վի­նի, – մտ­քե­րից դուրս բե­րեց նրան Մա­նո­ւել­յան­ցը, –­ ես միայն մի քա­նի մտա­վա­խութ­յուն ու­նեմ, հան­կարծ ընտ­րութ­յուն­նե­րից հե­տո մեզ հա­մար տհաճ տե­ղե­կութ­յուն­ներ չհայտն­վեն։

 –­Մի ան­հանգս­տա­ցեք, պա­րոն Մա­նո­ւել­յանց, մենք մեր վստա­հե­լի­նե­րին չենք հանձ­նում, – վե­րամ­բարձ ար­տա­սա­նեց Տ­րա­վի­նին, և­ ո­րոշ ժա­մա­նակ անց միայն «Կ­րաս­նա­յա Մոսկ­վա» օ­դե­կո­լո­նի թեթև բույրն էր հի­շեց­նում ա­մե­նուր և լկ­տի զրու­ցակ­ցին։

     Խորհր­դա­յին հա­տուկ ծա­ռա­յո­ղի «­Ֆիատն» ան­ձայն դուրս ե­կավ ու­ղեգ­ծի վրա:

Ոչ, չի կա­րե­լի թույլ տալ՝ այն­տեղ հայ լի­նի, ոչ մի դեպ­քում: Նա­մա­նա­վանդ, ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րը հենց Ա­ղա­ջան­յա­նին էին ցան­կա­նում տես­նել որ­պես Հ­ռո­մի պապ: Ի­րենց կար­ծի­քով՝ Ար­ևելքն ու Արև­մուտ­քը կա­պող ան­հեր­քե­լի բարձր կրթված անձ­նա­վո­րութ­յուն էր և­ ա­մե­նա­կար­ևո­րը՝ մո­լի հա­կա­կո­մու­նիստ։ Մա­նո­ւել­յան­ցը շատ բան թաքց­րեց Տ­րա­վի­նիից, օ­րի­նակ, ինչ­պես է նա մի քա­նի ան­գամ փոր­ձել կար­դի­նա­լին հա­մո­զել հա­մա­գոր­ծակ­ցել իր կազ­մա­կեր­պութ­յան հետ՝ հա­մա­րե­լով, որ հա­յը պետք է հաս­կա­նա հա­յին։

 –­Պինդ ըն­կույզ դուրս ե­կավ, – բո­ղո­քեց նա շատ ա­վե­լի ուշ՝ ըն­կեր­նե­րին, ո­րոնք ե­կել էին Հ­ռոմ՝ զբոս­նե­լու և­ այ­ցե­լե­ցին նրան:

 Մա­նո­ւել­յան­ցը օգ­նեց իր մտե­րիմ ըն­կեր­նե­րին թույլտ­վութ­յուն ստա­նալ՝ այ­ցե­լե­լու Սուրբ Ղա­զա­րո­սի կղզին։ Այ­ցը կղզի, ի­հար­կե, նե­րառ­ված չէր խմբի պաշ­տո­նա­կան եր­թու­ղու մեջ, բայց նույ­նիսկ խմբի ղե­կա­վա­րը՝ «­Վոլ­գա» ավ­տո­մո­բի­լա­յին գոր­ծա­րա­նի ինչ­–որ աշ­խա­տա­կից, ան­գամ Հայ ե­կե­ղե­ցու հար­ցե­րով խորհր­դի նա­խա­գա­հին բա­վա­կա­նին կտրուկ ու վերջ­նա­կա­նո­րեն հրա­ժար­վեց թույլտ­վութ­յուն տալ։ Ե­րե­կո­յան ըն­կեր­ներն անց­կաց­րին ոչ պաշ­տո­նա­կան մի­ջա­վայ­րում՝ Հ­ռո­մի ռես­տո­րան­նե­րից մե­կում։ Ի թիվս այլ հար­ցե­րի, լի­նե­լով հայ, նրանք քննար­կե­ցին նաև կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նի ար­տա­սո­վոր ան­հա­տա­կա­նութ­յու­նը։ Ար­դեն ծանր հի­վանդ լի­նե­լով, վա­ղուց լքե­լով Վա­տի­կա­նի իր բո­լոր բարձր պաշ­տոն­նե­րը՝ կար­դի­նա­լը բնակ­վում էր հայ­րե­նի հայ­կա­կան վար­ժա­րա­նի՝ Լ­ևոն­յա­նի շեն­քում։

 «­Ռե­զի­դեն­տը» պատ­մեց, որ մի քա­նի ան­գամ հան­դի­պել է կար­դի­նա­լի հետ, փոր­ձել նրան օգ­տա­գոր­ծել իր ծա­ռա­յութ­յան շա­հե­րից ել­նե­լով, սա­կայն ա­պարդ­յուն։

 –­Պինդ ըն­կույզ դուրս ե­կավ...

 Նա վստահ էր, որ Ա­ղա­ջան­յա­նի խոս­քե­րը՝ «Աշ­խար­հում հար­յուր մի­լիո­նա­վոր կա­թո­լիկ­ներ կան, և միայն մի քա­նի հար­յուր հա­զար հայ կա­թո­լիկ­ներ, ես չեմ կա­րող ինձ թույլ տալ Հ­ռո­մի պապ լի­նել», –­ ան­կեղծ էին, թեև զար­մա­նա­լի։

 Ա­ռա­վոտ­յան կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը հա­ջորդ քվեար­կութ­յու­նից ա­ռաջ ակ­նար­կեց է, որ ին­քը պատ­րաստ է քվեար­կել Ռոն­կալ­լիի օգ­տին։

 

 

 

 

Գլուխ տասնութերորդ

 

Փառք Տիրոջն ու Մարիամին, Հռոմի պապը ընտրվեց, հրճվում է քաղաքը՝ Հռոմում նոր պապ ընտրվեց։

 

     Սո­վո­րա­կան աշ­խար­հիկ կրքեր էին մո­լեգ­նում Կոնկ­լա­վում... Չա­փա­վոր­նե­րը քվեար­կե­ցին Ա­ղա­ջան­յա­նի օգ­տին, պահ­պա­նո­ղա­կան­նե­րը մնա­ցին Ռու­ֆի­նիի կող­մը։ Ար­դեն 3–րդ ք­վեար­կութ­յու­նից պարզ դար­ձավ, որ նրան­ցից ոչ ոք չի հա­վա­քե­լու ձայ­նե­րի եր­կու եր­րոր­դը։ Այ­նու­հետև պահ­պա­նո­ղա­կան­ներն ան­ցան Օտ­տա­վիա­նիի կող­մը, իսկ չա­փա­վոր­նե­րը՝ Ռոն­կալ­լիին, ֆրան­սիա­ցի­նե­րի 5 վստա­հե­լի ձայ­նով (ա­ռանց ֆրան­սիա­ցի­նե­րի նա մինչև վերջ հա­վակ­նորդ չէր լի­նի): Ա­մեն ինչ ո­րոշ­վեց 5–րդ ք­վեար­կութ­յամբ.

 

5–րդ (եզ­րա­փա­կիչ)

 

 Ռոն­կալ­լի 38

 Օտ­տա­վիա­նի 9

 Ռու­ֆի­նի 1

 Ա­ղա­ջան­յան 1

 Մա­զել­լա 1

 

     Եվ թեթև սպի­տակ ծու­խը տա­րած­վեց աշ­տա­րա­կի գլխի վրա։ Ամ­բո­խը ցնցվեց, բղա­վոց­ներ հնչե­ցին, ո­րոնք սպառ­նում էին ցնծութ­յան վե­րած­վել, բայց սպի­տակ ծու­խը հան­կարծ ան­հե­տա­ցավ, և ն­րա տե­ղում նո­րից սկսեց հո­սել սևը։ Շ­փոթ­ված մար­դիկ տեղ–­տեղ սկսե­ցին հե­կե­կալ։ Ան­հայ­տութ­յու­նը, ա­նո­րո­շութ­յունն ու եր­կար սպա­սե­լու օ­րերն ար­դեն նյար­դաց­րել էին ամ­բո­խին։

     Բո­լո­րը, ո­րոնք տե­սան սպի­տակ ծու­խը, ո­րը փո­խա­րին­վեց սևով, վստահ էին, որ պա­պին ընտ­րել էին, բայց մտա­փոխ­վե­ցին։ «Ի՞նչ պա­տա­հեց: Ին­չո՞ւ մտա­փոխ­վե­ցին։ Ի՞նչ տե­ղի ու­նե­ցավ այն­տեղ։ Եվ ին­չո՞ւ ենք հա­վաք­վել այս­տեղ, ե­թե մեզ հետ կա­տա­կում են»։

     Սա­կայն ոչ ոք չէր էլ պատ­րաստ­վում ցրվել։ Վեր­ջա­պես, մի ո­րոշ ժա­մա­նակ հե­տո, ո­րը թվաց հա­վեր­ժութ­յուն, աշ­տա­րա­կի վեր­ևում հայտն­վեց սպի­տակ ծուխ։ Հ­րա­պա­րա­կը թեթ­ևա­ցած շունչ քա­շեց։

 –­Պապն ընտր­վա՜ծ է, – մար­դիկ սկսե­ցին գրկել և համ­բու­րել միմ­յանց, թեև ամ­բո­խի մեջ դեռ ոչ ոք չգի­տեր նրա ա­նու­նը, բայց Սուրբ Պետ­րո­սի հրա­պա­րա­կում շա­րու­նակ­վում էին ցնծութ­յունն ու բա­ցա­կան­չութ­յուն­նե­րը. «­Պապն ընտր­վե՜ց»։

     Վեր­ջա­պես հայտն­վեց կա­մեր­լեն­գոն, նա ա­ռաջ գնաց դե­պի պատշ­գամբ՝ ար­տա­սա­նե­լու հնա­գույն բա­նաձ­ևը, ո­րը տասն­յակ դա­րեր շա­րու­նակ ազ­դա­րա­րում է նոր պա­պի մա­սին. «Nuntio vоbis Gaudium Magnum. Հա­բե­մուս Պա­պամ (­Ձեզ մեծ ու­րա­խութ­յուն եմ հայտ­նում։ Մենք Պապ ու­նենք)։ Դա կար­դի­նալ Ան­ջե­լո Ռոն­կալ­լին է, և նա ցան­կա­նում է ան­վա­նել ի­րեն Իոան­նես XXIII»։

     Ա­սում են, Ռոն­կալ­լին եր­կար ժա­մա­նակ ա­նուն է ընտ­րել իր հա­մար։ Բայց րո­պե­ներն անց­նում էին ու թվում էր հա­վեր­ժութ­յուն, երբ նա դուրս ե­կավ ժո­ղովր­դի ա­ռաջ։ Պարզ­վեց, որ ու­շաց­մա­նը նպաս­տել է առն­վազն մեկ գործ­նա­կան պատ­ճառ․ նա­խա­պես պատ­րաստ­ված էին տար­բեր չա­փե­րի սպի­տակ զգես­տեր, բայց միև­նույն է, բա­վա­կա­նին գեր պա­պի հա­մար պատ­րաստ­վա­ծը Ռոն­կալ­լիի հա­մար շատ փոքր դուրս ե­կավ։ Պա­պա­կան դեր­ձակ սին­յոր Գամ­մա­րել­լին տե­ղում, հենց կար­միր «լա­ցի սեն­յա­կում» հապ­ճեպ ա­նում էր անհ­նա­րի­նը՝ նո­րըն­տիր թանձ­րա­մար­մին մար­դու հա­մար հար­մար հա­գուստ էր պատ­րաս­տում։

     Իսկ Ռոն­կալ­լին ար­դեն ան­համ­բեր հարց­նում էր. «Ին­չո՞ւ ենք մենք սպա­սում։

Մար­դիկ սպա­սում են։ Աշ­խար­հը սպա­սում է։», – կրկ­նում էր նա ներ­կա­նե­րին։ «Andiamo! Գ­նա­ցի՛նք։ Ես ընտր­վա՛ծ եմ։ Ես հի­մա Պա՛պ եմ: Ես Իոան­նես XXIII–ն­ եմ»: Կար­դի­նալ­նե­րից ոչ մե­կը դեռ չի վա­րա­նել պա­տաս­խա­նել ան­վան­ման հար­ցով, ին­չը նշա­նա­կում է, որ բո­լո­րը շուտ­վա­նից պատ­րաստ­վում էին դրան։ Հե­տո եր­կար ժա­մա­նակ կա­տա­կով ինքն ի­րեն ան­վա­նում էր՝ «Սկս­նակ պապ»։

     Հ­ռո­մեա­ցի­նե­րը, ո­րոնք ի­րենց պա­պե­րին ան­գիր գի­տեին ա­նուն­նե­րով և թ­վով, բուռն կեր­պով տա­րա­կու­սում էին, թե ին­չու է այդ ա­նու­նը ընտ­րել իր հա­մար։ Իոան­նես XXIII՞... Բայց չէ՞ որ նա հա­կա­պապ է ե­ղել։ Ին­չո՞ւ ընտ­րեց հենց Իոան­նես 13–րդին։ Հա­կա­պա­պի անձ­նա­վո­րութ­յունն այն­քան զզվե­լի էր, որ նրա­նից հե­տո՝ գրե­թե 550 տա­րի, ոչ մի պապ չի վերց­րել Իոան­նես ա­նու­նը (մինչ այդ ա­մե­նա­հայտ­նի հռո­մեա­կան պոն­տի­ֆի­կոս­նե­րի շրջա­նում):

     Ո­րոշ ժա­մա­նակ անց Ռոն­կա­լին բա­ցատ­րեց, որ ա­նու­նը Իոան­նես XXIII նա ընտ­րել էր, որ­պես­զի ցույց տար, որ Բալ­թա­սար Կո­սան՝ Իոան­նես 23–րդ պա­պը, օ­րի­նա­կան Պապ չէր... Եր­բեմն նա բա­ցատ­րում էր, որ այս ա­նունն իր հա­մար թանկ է. այդ­պես էր նրա հոր ա­նու­նը: Եվ ընդ­հան­րա­պես, ա­վե­լի վաղ պա­պե­րը սի­րում էին Իոան­նես ա­նու­նը, սա­կայն նախ­քան հա­կա­պա­պը։

     Կենտ­րո­նա­կան պատշ­գամ­բից նոր պա­պը միայն մի քա­նի եր­կար սպաս­ված խոսք ա­սաց, բայց բա­վա­կա­նին վստահ և­ ու­ժեղ։ Դ­րա­նից հե­տո հրա­պա­րա­կում և­ աշ­խար­հում հնչեց նրա ա­ռա­ջին օրհ­նութ­յու­նը «Urbi et Orbi»՝ «­Քա­ղա­քին և­ աշ­խար­հին»:

     Ան­ջե­լո Ռոն­կալ­լիի ընտ­րութ­յու­նը թեր­թերն այս­պես են մեկ­նա­բա­նել. «­Կար­դի­նալ­նե­րի ընտ­րութ­յու­նը ըն­կավ մի շատ ծեր մար­դու վրա, ով հե­ռու էր կու­րիա­յի ներ­սում քա­ղա­քա­կան պայ­քա­րից և Պիոս XII–ի ժա­մա­նակ գտնվում էր ծայ­րա­մա­սում: Կար­դի­նալ­նե­րը, ըստ եր­ևույ­թին, հնա­րա­վոր չէին հա­մա­րում ա­րա­գո­րեն ար­մա­տա­կան ​​փո­փո­խութ­յուն­ներ ի­րա­կա­նաց­նել ե­կե­ղե­ցու քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ, և, հետ­ևա­բար, նրանց ընտ­րութ­յու­նը ըն­կավ Ռոն­կալ­լիի վրա։ Վեր­ջի­նիս տա­րի­քը և­ անց­յա­լը հիմք են տվել՝ դի­տե­լու նրան որ­պես ան­ցու­մա­յին շրջա­նի Պապ, ո­րը կա­րող է հա­լոցք ա­ռա­ջաց­նել՝ միև­նույն ժա­մա­նակ զերծ մնա­լով մեր դա­րաշր­ջա­նի կա­թո­լի­կութ­յան ա­ռաջ քա­շած մեծ խնդիր­նե­րից»։

     Ան­մի­ջա­պես նկա­տենք, որ թե՛ կար­դի­նալ­նե­րը, թե՛ թեր­թե­րը, ո­րոն­ցում կան բո­լոր շեր­տե­րի վեր­լու­ծա­բան­ներ, նոր Պա­պի վե­րա­բեր­յալ ի­րենց կան­խա­տե­սում­նե­րում փոքր­–ինչ սխալ­վե­ցին, ուս­տի պարզ­վեց, որ Ռոն­կալ­լին ի­րենց ի­մա­ցա­ծի լրիվ հա­կա­ռակն էր։ Իոան­նես XXIII–ի կուր­սի հա­կա­ռա­կորդ­նե­րը նրան ան­վա­նում էին «կար­միր Պապ», կողմ­նա­կից­նե­րը՝ «աշ­խար­հի Պապ»։ Բազ­մա­թիվ հի­շո­ղութ­յուն­նե­րի հա­մա­ձայն՝ Պապ Ռոն­կալ­լին ու­շա­դիր, նուրբ, բա­րե­սիրտ, զրու­ցե­լու հա­մար շատ հա­ճե­լի մարդ էր, հու­մո­րի զգա­ցու­մով։ Ն­րա մա­կա­նու­նը «բա­րի պապ» էր։

     Գ­յու­ղա­կան հա­սա­րակ դպրոցն ա­վար­տե­լուց հե­տո ա­պա­գա Պա­պը գի­տեր ուս­ման ողջ բե­ռը, երբ գյու­ղա­ցի ե­րի­տա­սար­դը ստիպ­ված էր մեծ նյու­թա­կան դժվա­րութ­յուն­ներ ապ­րել, և, ըստ էութ­յան, նրա հա­մար բաց էր միայն մեկ ճա­նա­պարհ՝ ե­կե­ղե­ցա­կա­նը: Ս­տա­նա­լով կրթա­թո­շակ՝ նա կա­րո­ղա­ցավ մեկ­նել Հ­ռոմ՝ շա­րու­նա­կե­լու իր հոգ­ևոր կրթութ­յու­նը։ Եվ հատ­կա­պես կար­ևորն այն էր, որ Ռոն­կալ­լին զերծ մնաց ֆա­շիզ­մի հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յու­նից, կու­րիա­յի դաշ­նա­կա­յին ո­գուց:

     Ռոն­կալ­լին, ի­հար­կե, անն­կա­րագ­րե­լի էր. «­Զա­վակ­ներ ջան», – դի­մում էր նա իր ունկն­դիր­նե­րին։ Այս­պի­սով, «կար­ճա­ժամ­կետ պա­պը» շատ խոր հետք թո­ղեց ե­կե­ղե­ցու պատ­մութ­յան մեջ, հնաոճ քա­հա­նան բա­ցեց ճա­նա­պար­հը agiornamento–ի հա­մար. Ա­մե­նա­կար­ևո­րըն այն էր, որ նա ճիշտ մարդ­կանց ընտ­րեց իր հետ աշ­խա­տե­լու հա­մար, ըստ եր­ևույ­թին, լավ էր ճա­նա­չում Հ­ռո­մի կադ­րե­րին։

     Երբ Հ­ռո­մի պապ Giovanni XXIII-ին հարց­րել են, թե քա­նի մարդ է աշ­խա­տում Վա­տի­կա­նում, նա պա­տաս­խա­նել է՝ մոտ կե­սը։ Ե­թե ​​նրան հարց­նեին, թե ինչ­պես են աշ­խա­տում, պա­տաս­խանն ա­վե­լի վատ կլի­ներ։ Իսկ նա ան­մի­ջա­պես գոր­ծի ան­ցավ։

Ա­ռա­ջին բա­նը, որ ա­րեց նոր պա­պը, մի ծրա­գիր էր, ո­րը բո­լո­րի հա­մար կա­տար­յալ ա­նակն­կալ էր։ Գու­ցե դա է պատ­ճա­ռը, որ պա­պին հա­ջող­վեց հար­ցը հասց­նել խորհր­դի գու­մար­ման, որ մինչև վեր­ջին պա­հը կու­րիա­յի կար­դի­նալ­նե­րից ոչ մե­կը նրան լուրջ չըն­դու­նեց։ Բո­լո­րի հա­մար նա էքս­ցենտ­րիկ ծե­րու­նի էր, մի տե­սակ գյու­ղա­կան պադ­րե, ո­րը չէր սի­րում աղ­մուկն ու շքե­ղութ­յու­նը։

      Ընդ­հան­րա­պես, Ջո­վան­նի պա­պը, ե­թե ա­ռաջ ընկ­նենք, շատ նոր բա­ներ մտցրեց։ Նա վե­րաց­րեց ա­վան­դա­կան ծնկա­չո­քը և «ձկնոր­սի մա­տա­նին» համ­բու­րե­լը՝ հրա­մայ­վել է Վա­տի­կա­նի պաշ­տո­նա­կան «Osservatore Romano» բա­ռա­պա­շա­րից հե­ռաց­նել զար­դա­րուն ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րը, ինչ­պի­սիք են «խո­րա­պես հարգ­ված շուր­թե­րը» և «ա­մե­նա­պատ­վե­լի քայ­լե­րը»: Դ­րա փո­խա­րեն նա ա­ռա­ջար­կեց պար­զա­պես գրել. «­Պապն ա­սաց», «­Պապն ա­րեց», «­Պա­պը գնաց»: Պա­պութ­յան մեջ ընտր­վե­լուց հե­տո Ռոն­կալ­լին հանձ­նա­րա­րել է Ա­վագ ուր­բաթ ա­ղոթ­քի տեքս­տից հա­նել «perfidos iudeos» (դա­վա­ճան հրեա­նե­րը) հի­շա­տա­կու­մը, ո­րը վի­րա­վո­րում է հու­դա­յա­կա­նութ­յան հետ­ևորդ­նե­րին: Անգ­նա­հա­տե­լի ա­ռաջ­խա­ղա­ցում։

     Հարկ է հենց հի­մա հի­շել, որ Իոան­նես Պո­ղո­սը (­Վոյ­տի­լա) ա­վե­լի հե­ղա­փո­խա­կան էր և­ ա­վե­լի հե­ռուն գնաց։ Նա ոչն­չաց­րեց գա­հը, թա­գադ­րու­մը, հան­դի­սա­վոր «մենք»–ը, «հով­վա­պե­տա­կան» բա­ռը, պա­պա­կա­նութ­յան ողջ միա­պե­տա­կան ​​ո­ճը։ Վոյ­տի­լան սեղ­մեց Հ­ռո­մի կո­մու­նիստ քա­ղա­քա­պե­տի ձեռ­քը և խոս­տա­ցավ հա­մա­գոր­ծակ­ցել նրա հետ։ Իսկ Հ­ռո­մի պապ Ռոն­կալ­լին գրե­թե ա­ռա­ջի­նը շրջեց Վա­տի­կա­նում ա­ռանց շքախմ­բի, մտավ ար­հես­տա­նոց­ներ բա­ժակ վերց­րեց ար­հես­տա­վոր­նե­րի հետ։ Երբ նրան ա­սում էին, որ իր վա­տա­ռող­ջութ­յամբ չար­ժե այդ­քան հեշ­տութ­յամբ շրջել քա­ղա­քում, նա պա­տաս­խա­նում էր. «Այն­քան շատ մար­դիկ մա­հա­նում են փո­ղոց­նե­րում. Ոչ մի վատ բան չի լի­նի, ե­թե պապն էլ մա­հա­նա փո­ղո­ցում»։ Հատ­կա­պես բո­լո­րի հա­մար ապ­շե­ցու­ցիչ էր, որ, ի տար­բե­րութ­յուն իր նա­խորդ­նե­րի, Իոան­նես XXIII–ը իր բազ­մա­թիվ հա­րա­զատ­նե­րից ոչ մե­կին չի հարս­տաց­րել։ Ըստ եր­ևույ­թին, նրանց հա­վատ­քը խան­գա­րում է թա­թախ­վել կո­ռուպ­ցիա­յի մեջ։ Բայց այդ­քան կար­դի­նալ և պապ որ­տե­ղի՞ց ճա­րել...

     Նա ստիպ­ված էր ըն­դու­նել կար­ևոր մարդ­կանց։ Բայց իր հա­մար այս ցա­վա­լի ա­րա­րո­ղութ­յան մեջ նա եր­բեմն ցու­ցա­բե­րում էր ինք­նա­բու­խութ­յուն և հու­մոր։ Ժակ­լին Քե­նե­դիի այ­ցից ա­ռաջ պա­պին զգու­շաց­րել էին, որ պետք է նրան ան­վա­նել «­Մի­սիս Քե­նե­դի» կամ «­Մա­դամ»։ Կես օր նա այս խոս­քե­րը մրմնջում էր ինքն ի­րեն, որ­պես­զի չմո­ռա­նա, բայց երբ տե­սավ, ու­րախ բա­ցա­կան­չեց՝ Ժակ­լի՜ն։

     Եր­ևի հա­ճույք էր ստա­նում ե­րե­խա­յի պես հի­մա­րաց­նել շրջա­պա­տին, իր շուր­ջը գտնվող­նե­րին և­ ինքն էլ զվար­ճա­նա­լու պա­հեր էր գտնում: Ի վեր­ջո, նա շատ կար­ևոր գործ ա­րեց։ Տիե­զե­րա­կան ժո­ղով: Ա­յո, ա­յո... 1959թ. հուն­վա­րի 25–ին Կոն­սիս­տո­րիա­յում իր ե­լույ­թում Giovanni–Իոան­նես XXIII–ը հայ­տա­րա­րեց իր ծրա­գի­րը և­ ընդ­հա­նուր զար­մանք ա­ռա­ջաց­րեց. 1) Հ­ռո­մի թե­մի սի­նո­դի գու­մա­րում, 2) Տիե­զե­րա­կան ժո­ղո­վի անց­կա­ցում, 3) ե­կե­ղե­ցա­կան ի­րա­վուն­քի բա­րե­փո­խում։ Տիե­զե­րա­կան ժո­ղո­վի հայ­տա­րա­րութ­յու­նը սեն­սա­ցիա­յի պես հնչեց։

     «Agiornamento» նշա­նա­կում էր նո­րաց­ման, ար­դիա­կա­նաց­ման մի­ջո­ցով ե­կե­ղե­ցու միա­ցու­մը ժա­մա­նա­կա­կից աշ­խար­հին։ Ժո­ղո­վում քննարկ­վել են պա­պա­կան ծրագ­րի եր­կու կար­ևո­րա­գույն կե­տե­րը` ե­կե­ղե­ցա­կան կյան­քի վե­րա­կանգ­նու­մը, ո­րը Հ­ռո­մի պապ Իոան­նես XXIII–ն­ ան­վա­նել է «agiornamento» և միա­վոր­վել մյուս­նե­րի հետ: Նույ­նիսկ Պիոս IX–ը, ով քա­ջա­տեղ­յակ էր Տիե­զե­րա­կան ժո­ղո­վի գու­մար­ման ի­րա­վի­ճա­կին, ա­սում էր. «­Յու­րա­քանչ­յուր ժո­ղով բաղ­կա­ցած է ե­րեք շրջա­նից. ա­ռա­ջի­նը, երբ սա­տա­նան փոր­ձում է խառ­նել և շ­փո­թել խա­ղաթղ­թե­րը, երկ­րոր­դը, երբ մարդ ա­վե­լի է ու­ժե­ղաց­նում շփո­թութ­յու­նը, և­ եր­րոր­դը, երբ սուրբ հո­գին պար­զութ­յուն է հա­ղոր­դում ա­մեն ին­չին»:

     Ճիշտ է, Վա­տի­կա­նի դիր­քո­րո­շու­մը հիմ­նա­րար ժխտում է ա­նաստ­ված կո­մու­նիզ­մի գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յու­նը, պահ­պան­վել է և Իոան­նես XXIII–ի հով­վա­պե­տութ­յան օ­րոք։ Մի­սիո­նե­րա­կան հանձ­նա­ժո­ղո­վը, ո­րը ղե­կա­վա­րում էր Հայ կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցու նախ­կին պատ­րիարք, կար­դի­նալ Գ­րի­գոր Պետ­րոս Ա­ղա­ջան­յա­նը, ներ­կա­յաց­րեց յոթ կարճ նա­խա­գիծ մի­սիո­նե­րա­կան աշ­խա­տան­քի նո­րաց­ման և կա­տա­րե­լա­գործ­ման վե­րա­բեր­յալ։ Չորս մո­դե­րա­տոր­նե­րից մե­կին՝ կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նին, վստահ­վել էր նաև նիս­տե­րի ղե­կա­վա­րու­մը։ Մո­դե­րա­տոր­նե­րը կոչ­ված են ղե­կա­վա­րե­լու և կազ­մա­կեր­պե­լու քննար­կու­մը, նրանք ու­սում­նա­սի­րում են հա­մա­գու­մա­րի կող­մից ար­ված ա­ռա­ջարկ­նե­րը և­ ո­րո­շում են դրանց փո­խանց­ման հնա­րա­վո­րութ­յու­նը հա­մա­պա­տաս­խան հանձ­նա­ժո­ղով­նե­րին։

     Այս­պի­սով, մո­դե­րա­տոր­նե­րի ինս­տի­տու­տի դե­րը չա­փա­զանց մեծ է, և, ըստ եր­ևույ­թին, այն ստեղծ­վել է, որ­պես­զի ե­կե­ղե­ցու բարձ­րա­գույն ղե­կա­վա­րութ­յու­նը հնա­րա­վո­րութ­յուն ու­նե­նա ակ­տի­վո­րեն ազ­դե­լու հան­դի­պում­նե­րի ըն­թաց­քի վրա։ «Le Figaro» թեր­թը, մո­դե­րա­տոր­նե­րին ան­վա­նե­լով «խթա­նիչ­ներ», նրանց ա­ռա­ջադ­րանք­նե­րը սահ­մա­նում է այս­պես. «Այն բա­նի հետ մեկ­տեղ, որ մո­դե­րա­տոր­նե­րը կոչ­ված են ազ­դե­լու խորհր­դի տեմ­պե­րի վրա, պետք է հաշ­վի առ­նել նաև հետև­յալ, թերևս ա­մե­նագլ­խա­վոր խնդի­րը, քա­նի որ քսա­նե­րորդ դա­րի վեր­ջում բնա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի ա­ռա­ջըն­թա­ցի հետ կապ­ված մի փոքր այլ բնույ­թի հար­ցեր ի հայտ ե­կան»։

     Խառն­վե­ցին մեկ ընդ­հա­նուր կույ­տի մեջ Աստ­ծունն ու կայս­րի­նը։ Կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցին այժմ պետք է պա­տաս­խան տար նոր հար­ցե­րի, ո­րոնք հու­զում էին հա­զա­րա­վոր հա­վա­տաց­յալ­նե­րի։ Ինչ­պե՞ս վե­րա­բեր­վել գե­նե­տի­կա­կան ին­ժե­նե­րիա­յին և, մաս­նա­վո­րա­պես, կլո­նա­վոր­մա­նը: Արդ­յո՞ք էֆ­թա­նա­զիան թույ­լատ­րե­լի է: Ին­չո՞ւ չի կա­րե­լի ըն­տա­նի­քի պլա­նա­վոր­ման հա­մար օգ­տա­գոր­ծել ժա­մա­նա­կա­կից հա­կա­բեղմ­նա­վո­րիչ մի­ջոց­նե­րը, այլ միայն բիո­ռիթ­մի մե­թո­դը: Ի՞նչն է հա­մար­վում մարմ­նի մահ և­ արդ­յո՞ք բա­րո­յա­կան է մե­ռած մարդ­կանց օր­գան­նե­րի փոխ­պատ­վաս­տու­մը կեն­դա­նի մարդ­կանց։

     Ի­հար­կե, այս բո­լոր հար­ցե­րին տրվել են պա­տաս­խան­ներ, և բո­լո­րը բա­ցա­սա­կան են ե­ղել։ Բայց թվում է՝ այս պա­տաս­խան­նե­րը շատ կա­թո­լիկ­նե­րին հա­մար ըն­դու­նե­լի չեն, քա­նի որ մարդ­կութ­յունն ար­դեն տար­բեր է հի­սուն տա­րի ա­ռաջ­վա­նից։

     Պա­պը Խորհր­դի ա­նու­նը պաշ­տո­նա­պես հաս­տա­տեց II Վա­տի­կա­նա­կան, բաց­ման ամ­սա­թի­վը 1962 թվա­կա­նի հոկ­տեմ­բերն էր, և­ ան­համ­բե­րութ­յամբ շտա­պեց՝ փոր­ձե­լով ա­րա­գաց­նել Խորհր­դի նա­խա­պատ­րաս­տու­մը։ Դ­րա պատ­ճառ­նե­րից մեկն, ան­կաս­կած, այն էր, որ նույ­նիսկ այն ժա­մա­նակ նա ար­դեն ծանր հի­վանդ էր և գի­տեր իր քաղց­կե­ղի մա­սին։ Հի­վան­դութ­յունն ա­րա­գո­րեն զար­գա­նում էր, նա ժո­ղո­վի հան­դի­պում­նե­րին ու­շա­դիր հետ­ևում էր հե­ռուս­տա­տե­սութ­յամբ։

     Դեկ­տեմ­բե­րի 4–ին նա հան­կարծ մի մեծ ե­լույթ ու­նե­ցավ, որ­տեղ դրա­կան գնա­հա­տեց խորհր­դի նիս­տե­րի ըն­թաց­քը՝ դրա­նով իսկ ոգ­ևո­րե­լով ա­ռա­ջա­դեմ­նե­րին։ Միև­նույն ժա­մա­նակ, կար­դի­նալ դարձ­րեց Մի­լա­նի ար­քե­պիս­կո­պոս Մոն­տի­նիին, ո­րը նա­խորդ պա­պութ­յան տա­րի­նե­րին եր­բեք կար­միր գլխարկ չի ստա­ցել։ Եվ Ռոն­կալ­լին այն­քան գնա­հա­տեց նոր կար­դի­նա­լի ար­ժա­նիք­նե­րը, որ նրա մեջ տե­սավ ար­ժա­նի ժա­ռան­գորդ և­ ի­րա­վա­հա­ջորդ։ Միև­նույն ժա­մա­նակ, Իոան­նես XXIII–ը նա­խազ­գու­շաց­րեց կար­դի­նալ Մոն­տի­նիին, որ վեր կանգ­նի քննար­կում­նե­րից և պահ­պա­նի իր ա­նա­չա­ռութ­յու­նը՝ ի շահ ե­կե­ղե­ցու միաս­նութ­յան։

 

 

Գլուխ տասնիններորդ

 

 Հավա՜տ, հավա՜տ, քա՞նի բանակ ու կռիվներ ես ստեղծել։ Դավանանքի մի գրկից մյուսի խորթ գիրկն են ընկել՝ բախտը փորձում են փոխել... Փրկություն են խոստանում: Խոստանում են ու խաբում, էլ ին՞չ զոհեր են ուզում այս անծայրածիր զոհարանում...

 

     Ի­հար­կե, կար­դի­նա­լի ճա­նա­պար­հը լցված է ա­մե­նօր­յա աշ­խա­տան­քով՝ ի փառս կա­թո­լիկ հա­վա­տի: Ի փառս Հ­ռո­մի և Հայ կա­թո­ղի­կե Ե­կե­ղե­ցու։ Իսկ Ա­ղա­ջան­յա­նի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի ծա­վա­լը, ան­թա­քույց, մեծ է։ Կա­թո­լիկ հա­վատ քա­րո­զե­լով՝ նա շրջել է բո­լոր երկր­նե­րով և մայր­ցա­մաք­նե­րով, հիմ­նել նոր ծխեր և­ ա­պաս­տա­րան­ներ, կա­ռու­ցել ե­կե­ղե­ցի­ներ և­ ա­ջակ­ցել ազ­գա­յին հրա­տա­րակ­չա­կան գոր­ծին՝ չմո­ռա­նա­լով աշ­խար­հով մեկ սփռված իր հայ­րե­նա­կից­նե­րին։ Ա­ղա­ջան­յա­նի շնոր­հիվ՝ Լ­ևոն­յան ճե­մա­րա­նը դար­ձավ աշ­խար­հասփ­յուռ հա­յե­րի սո­վո­րե­լու և հան­դի­պե­լու վայր:

     Բեյ­րու­թում, որն այն ժա­մա­նակ հա­մար­վում էր «­Հա­յոց Սփ­յուռ­քի մայ­րա­քա­ղա­քը», պատ­րիարք Իգ­նա­տիոս Պա­տան­յա­նը Ա­ղա­ջան­յա­նի մահ­վա­նից մի քա­նի տա­րի անց (նրա ութ­սու­նամ­յա­կին) այ­ցե­լեց հայ որ­բե­րի դպրո­ցը և­ ա­շա­կերտ­նե­րին հի­շեց­րեց նախ­կին պատ­րիար­քի փա­ռա­վոր գոր­ծե­րը, այս հիմ­նած դպրոց–­ման­կա­տու­նը, ո­րը կրում է նրա ա­նու­նը։ Տար­բեր տա­րի­քի մոտ 90 ա­շա­կերտ՝ ծնո­ղա­զուրկ ե­րե­խա­ներ այս­տեղ նախ­նա­կան կրթութ­յուն են ստա­ցել մայ­րե­նի լեզ­վով, դպրո­ցում գոր­ծել է ե­րաժշ­տա­կան ​​խմբակ, երգ­չա­խումբ, ար­հես­տա­գոր­ծա­կան խմբակ­ներ, ստեղծ­վել է հո­գա­բար­ձու­նե­րի խոր­հուրդ, ո­րը խստո­րեն վե­րահս­կում է դպրո­ցի գոր­ծու­նեութ­յու­նը։ 1940 թվա­կա­նին Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նը Այն­ճա­րում բա­ցել է դպրոց, որ­տեղ սկսեց սո­վո­րել մոտ հար­յուր ու­սա­նող։

     Այ­սօր էլ աշ­խար­հի չորս կող­մե­րում ապ­րող կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նի ու­սա­նող­ներն ու ա­շա­կերտ­նե­րը, ե­պիս­կո­պոս կամ քա­հա­նա, ի­րենց ու­սուց­չի պատ­գամ­ներն են կա­տա­րում։ Ն­րա հայ­րե­նի շրջան­նե­րը կա­րո­ղա­ցավ այ­ցե­լել միայն «­Բազ­մա­վե­պի»–ի գլխա­վոր խմբա­գիր, Մ­խի­թար­յան հայր, ծնուն­դով Ա­լաս­տան գյու­ղից` Ե­ղիա Փե­չիկ­յա­նը: Ջա­վախք մեկ­նե­լու հար­ցում նրան օ­ժան­դա­կել է Վազ­գեն վե­հա­փա­ռը: Տիա­րա­կութ­յու­նը մինչ օրս կրում են ի­րենց մեջ և պար­ծան­քով ա­մեն ան­գամ փաս­տում, որ ի­րենք ա­շա­կեր­տել են եր­ջան­կա­հի­շա­տակ, լու­սա­հո­գի կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նին։

     Շատ զար­գա­ցած երկր­նե­րի կա­ռա­վա­րութ­յուն­նե­րի հետ մեկ­տեղ՝ փոր­ձե­լով աֆ­րիկ­յան մայր­ցա­մա­քի քաղ­ցը հան­դար­տեց­նել, Վա­տի­կա­նը պար­բե­րա­բար իր ան­մի­ջա­կան կա­պե­րը հաս­տա­տեց աֆ­րիկ­յան նոր երկր­նե­րի կա­ռա­վա­րութ­յուն­նե­րի հետ, որ­տեղ Վա­տի­կա­նը ու­ղար­կեց իր է­մի­սար­նե­րին՝ միա­ժա­մա­նակ ներ­կա­յաց­նե­լով և­ իր հա­վա­տը: Այդ նպա­տա­կով 1961 թվա­կա­նի վեր­ջում կար­դի­նալ­ներ Տի­սե­րա­նը և Ա­ղա­ջան­յա­նը մեկ­նե­ցին Աֆ­րի­կա։ Այդ ժա­մա­նակ Ա­ղա­ջան­յա­նը դար­ձել էր «­Հա­վատ­քի միա­բա­նութ­յան» պրե­ֆեկ­տը, ո­րը Կու­րիա­յի ա­մե­նա­կար­ևոր պաշ­տոն­նե­րից մեկն էր:

 Վա­տի­կա­նը մի շարք փոր­ձա­ռու գոր­ծիչ­նե­րի ու­ղար­կեց աֆ­րիկ­յան երկր­ներ մշտա­կան ​​աշ­խա­տան­քի, ա­ռա­ջին հեր­թին քա­րոզ­չա­կան գոր­ծու­նեութ­յուն կազ­մա­կեր­պե­լու հա­մար, ին­չին այ­սօր էլ մեծ նշա­նա­կութ­յուն է տա­լիս։ Պիոս XII–ը նաև հա­տուկ նվի­րել է Վա­տի­կա­նին նոր շրջա­գա­յա­կան «Ա­վե­տա­րա­նի հռչա­կա­գի­րը» Ա­սիա­յում և Աֆ­րի­կա­յում կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցուն «բնի­կաց­նե­լու» անհ­րա­ժեշ­տութ­յան մա­սին, այ­սինքն՝ տե­ղա­կան ծա­գում ու­նե­ցող հոգ­ևո­րա­կան­նե­րի կադ­րեր ստեղ­ծե­լու մա­սին։ Ն­րա նա­խա­ձեռ­նութ­յամբ հիմ­նադր­վել է բժշկա­կան մի­սիո­ներ­նե­րի քո­լեջ Նայ­րո­բիում։

     Եր­կու տա­րի անց՝ 1939 թվա­կա­նին, հայ կա­թո­լիկ­նե­րի պատ­րիար­քը Բեյ­րու­թում կա­ռու­ցեց 1915 թվա­կա­նի զո­հե­րի հու­շար­ձա­նը։ Հու­շար­ձա­նի բաց­ման և­ օրհ­նութ­յան ժա­մա­նակ Ա­ղա­ջան­յա­նը հան­դես ե­կավ հու­զիչ խոս­քով.

 –Այս օ­բե­լիսկ–ս­յու­նը խորհր­դան­շում է մեր ազ­գը, մեր հա­յոց աշ­խար­հը, նույ­նիսկ մեր փշոտ վիշ­տը մեզ հա­մար վարդ է դառ­նում, հայ­րե­նի­քի կա­րո­տը մա­շում է մեր սրտե­րը...

 –Օ՜, հա՛յ ժո­ղո­վուրդ, դի­մում եմ ձեզ, հատ­կա­պես ե­րի­տա­սարդ­նե­րին, դուք ազ­գի ժպիտն ու հույսն եք։ Զո­րաց­րե՛ք ձեր հո­գի­նե­րը, մեր պատ­վի­րան­նե­րը՝ հա­վա­տա­րիմ մնաք ազ­գին ծա­ռա­յե­լու ձեր գա­ղա­փար­նե­րին, դրա հա­մար մենք մեծ զո­հո­ղութ­յուն­ներ ա­րե­ցինք՝ սփռված աշ­խար­հով մեկ, երկ­րից եր­կիր։ Հ­յու­րա­սեր երկ­րում մնա­լով հա­վա­տա­րիմ և­ ե­րախ­տա­պարտ՝ ե­ղեք օ­րի­նա­կե­լի ձեր աշ­խա­տան­քում, մնա­ցեք այս միաս­նութ­յան մեջ փո­խա­դարձ սի­րով և բարձր կրեք քրիս­տո­նեա­կան հա­վա­տի և­ իս­կա­կան հայ­րե­նա­սի­րութ­յան դրո­շը (տար­բե­րութ­յուն կա՞ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու կո­չե­րից)։

 «Սր­բու­թիւնն ու գի­տու­թիւ­նը, ա­հա ճշմա­րիտ ե­կե­ղե­ցա­կա­նի մը կա­րե­ւո­րա­գոյն երկ­սայ­րի զէն­քը», – հե­տա­գա­յում սի­րել է հա­ճախ կրկնել Լ­ևոն­յան վար­ժա­րա­նի սա­նե­րի հա­մար կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը:

     Որ­պես Վա­տի­կա­նի քա­ղա­քա­կա­նութ­յան է­կու­մե­նիկ ուղ­ղութ­յուն­նե­րի մի մաս՝ Ա­ղա­ջան­յա­նը նպաս­տել է 1967 թվա­կա­նին Պո­ղոս VI-ի հան­դիպ­մա­նը Կի­լի­կիո կա­թո­ղի­կոս Խո­րեն Ա-ի և և Սբ. Էջ­միած­նի կա­թո­ղի­կոս Վազ­գեն Ա­ռա­ջի­նի հետ։ Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու պատ­մութ­յան մեջ սա դա­րաշր­ջա­նա­յին, մինչ այդ անհ­նա­րին հան­դի­պում էր։ Վազ­գեն Ա–ն՝ որ­պես Ա­մե­նայն հա­յոց կա­թո­ղի­կոս, ա­ռա­ջինն է ստա­ցել է այս հրա­վե­րը, և հա­յոց կա­թո­ղի­կո­սին ու­ղեկ­ցել են Հայ ե­կե­ղե­ցու գրե­թե բո­լոր բարձ­րաս­տի­ճան վար­դա­պետ­նե­րը, նման բան նախ­կի­նում չի ե­ղել։ Մեր ժո­ղովր­դի հա­մար ա­մե­նադժ­վար տա­րի­նե­րին հայ կա­թո­ղի­կոս­նե­րը դի­մել են Վա­տի­կա­նին, Հ­ռո­մի պա­պին, բայց դար­պաս­նե­րից այն կողմ ոչ մե­կին չեն թո­ղել։

     Այս այ­ցին նպաս­տեց է­կու­մե­նիկ շար­ժու­մը (ե­կե­ղե­ցի­նե­րի մեր­ձեց­ման հռչա­կու­մը), ուս­տի Պապն ու Հա­յոց Կա­թո­ղի­կոսն ա­ռա­ջին ան­գամ հան­դի­պե­ցին Վա­տի­կա­նի ժո­ղո­վում և­ ա­ռա­ջին ան­գամ՝ այդ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի եր­կար պատ­մութ­յան մեջ։ Եվ նրանք հռչա­կե­ցին քրիս­տո­նեա­կան հա­վատ­քի միաս­նութ­յու­նը խա­ղա­ղութ­յան հա­մար պայ­քա­րում։

     Հայ­կա­կան գլխա­վոր և­ ա­մե­նազ­գա­յուն հար­ցի՝ Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան ճա­նաչ­ման վե­րա­բեր­յալ։ Նա ա­ռանձ­նա­հա­տուկ վրդով­մունք հայտ­նեց, երբ թուր­քե­րը ցի­նի­կա­բար գնա­հա­տե­ցին Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը՝ որ­պես օ­րի­նա­կան պա­տաս­խան քայլ հայ հայ­դուկ­նե­րի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի դեմ։ Ա­ղա­ջան­յա­նը մեծ աշ­խա­տանք է կա­տա­րել Հայ կա­թո­ղի­կե, ա­ռա­քե­լա­կան և­ ա­վե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի միջկ­րո­նա­կան միա­ձայ­նութ­յան գոր­ծում։ Այդ իսկ պատ­ճա­ռով կար­դի­նալն իր կյան­քի վեր­ջին տա­րի­նե­րին կազ­մա­կեր­պեց Ա­մե­նայն հա­յոց կա­թո­ղի­կո­սի՝ Վազ­գեն Ա­ռա­ջի­նի պատ­մա­կան հան­դի­պու­մը Հ­ռո­մի պա­պի հետ։ Նա ա­ռի­թը բաց չթո­ղեց իր ներդ­րումն ու­նե­նալ հայ հոգ­ևոր մշա­կույ­թի աս­պա­րե­զում՝ հրա­վի­րել ան­վի­ճե­լի հա­մաշ­խար­հա­յին մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գութ­յուն, պահ­պա­նել, հան­րահռ­չա­կել ու բա­ցա­հայ­տել նրա հոգ­ևոր կա­պը այլ մշա­կույթ­նե­րի հետ։ Հ­նա­րա­վո­րինս ֆի­նան­սա­վո­րել է Վիեն­նա­յի և Վե­նե­տի­կի Մ­խի­թար­յան­նե­րին՝ հայ քա­ղա­քակր­թութ­յան նշա­նա­վոր կենտ­րո­նին, ո­րը դար­ձել է իս­կա­կան գի­տակր­թա­կան կենտ­րոն, որ­տեղ պահ­պան­վել են հա­մաշ­խար­հա­յին մշա­կույ­թի բա­ցա­ռիկ նմուշ­ներ, կա­տար­վել են դա­սա­կան թարգ­մա­նութ­յուն­ներ՝ հրա­տա­րակ­վել է 36 լե­զու­նե­րով, ար­տագր­վել են հազ­վագ­յուտ գրքեր։

Եվ­րո­պա­կան բե­մե­րում «Ս­պար­տակ» բա­լե­տի հաղ­թա­կան ե­լույթ­նե­րի ժա­մա­նակ մեծ կոմ­պո­զի­տո­րը վեր­ջի­նիս խնդրան­քով հան­դի­պել է մի ազ­դե­ցիկ կար­դի­նա­լի հետ։ Ա­րամ Իլ­յիչն ան­թա­քույց հիաց­մուն­քով մեկ­նա­բա­նեց այս հան­դի­պու­մը. «Ես ա­թեիստ եմ, բայց այն մարդ­կանց զա­վակն եմ, ով ա­ռա­ջինն է պաշ­տո­նա­պես ըն­դու­նել քրիս­տո­նեութ­յու­նը, և, հետ­ևա­բար, չէի կա­րող չհան­դի­պել իմ հայտ­նի հայ­րե­նա­կից հոգ­ևո­րա­կա­նի հետ։ Այս ջերմ ըն­դու­նե­լութ­յան ժա­մա­նակ, հի­շում է նա, – մեծ տպա­վո­րութ­յուն թո­ղե­ցին ե­կե­ղե­ցու բարձ­րաս­տի­ճան սպա­սա­վո­րի՝ դա­սա­կան ե­րաժշ­տութ­յան, այդ թվում՝ հայ և ռուս կոմ­պո­զի­տոր­նե­րի գի­տե­լիք­նե­րը։ Նա գո­վես­տի խոս­քեր հայտ­նեց իմ բա­լե­տի մա­սին՝ նկա­տի ու­նե­նա­լով Ս­պար­տա­կի մո­նու­մեն­տալ կեր­պա­րը՝ «ա­զա­տութ­յան հա­մար պայ­քա­րող մեծ ապս­տամ­բը»՝ կա­պե­լով նրան ա­զա­տութ­յան ե­րա­զան­քով ապ­րող մեր ժո­ղովր­դի անց­յա­լի ու ա­պա­գա­յի հետ, նրա հոգ­ևոր, տա­րած­քա­յին ան­կա­խութ­յամբ։ Իր գո­վա­սան­քի մեջ նա ինձ ան­վա­նեց նա­խազ­գայ­նա­կան, քա­նի որ ե­րաժշ­տութ­յան մեջ ես ար­տա­հայ­տել եմ «հայ ազ­գա­յին­–ա­զա­տագ­րա­կան ապ­րում­նե­րը փո­խա­բե­րա­կան ի­մաս­տով վառ ու եվ­րո­պա­կան»։

     Մ­յուս կող­մից, Ա­ղա­ջան­յա­նը ակ­տիվ մաս­նա­կից էր և հա­վա­սա­րա­պես դաշ­նակ­ցա­կան ա­ռաջ­նորդ­նե­րի հետ՝ նույն Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու պա­ռակտ­ման օգ­տին շարժ­ման կու­լի­սա­յին ա­ռաջ­նոր­դը։ Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիո ապս­տամ­բութ­յան պատ­մութ­յու­նը դեռ վերք է մնում Սբ. Էջ­միած­նի հա­մար։ Ան­թի­լիա­սը գրա­վեց հայ­կա­կան սփյուռ­քի հա­մար կար­ևո­րա­գույն թե­մե­րը՝ իբր կո­մու­նիս­տա­կան ​​իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի ար­տա­կարգ խնա­մա­կա­լութ­յու­նից ա­զատ­վե­լուց։ Ա­վե­լին, բո­լոր բեր­ված փաս­տարկ­ներն ան­բա­սիր էին հա­յե­րի հա­մար և կո­մու­նիզ­մի դեմ։

     Իր ա­ռա­քե­լութ­յու­նը յու­րո­վի ըն­կա­լե­լով՝ Ա­ղա­ջան­յա­նը կար­ծում էր՝ քա­նի որ հայ­րե­նի­քում և ն­րա­նից դուրս ապ­րող մեր ժո­ղովր­դի հատ­ված­նե­րը աշ­խար­հագ­րա­կան և­ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան տար­բեր մի­ջա­վայ­րե­րում են, Սփ­յուռ­քը պետք է ու­նե­նա իր կա­թո­ղի­կո­սը, իսկ Էջ­միա­ծի­նը` իր։ Ել­նե­լով ազ­գա­յին–­քա­ղա­քա­կան ռեա­լիզ­մի դիր­քե­րից, այս մար­տա­վա­րա­կան քայ­լը որ­պես պատր­վակ օգ­տա­գոր­ծե­լով՝ շա­տե­րը շտա­պե­ցին ա­նար­դա­րա­ցիո­րեն մե­ղադ­րել նրան Ան­թի­լիա­սի և Էջ­միած­նի միջև պա­ռակ­տու­մը խրա­խու­սե­լու մեջ, հայ­րե­նի­քի և դր­սում ապ­րող­նե­րի միջև։ Սա, բնա­կա­նա­բար, չէր հա­մա­պա­տաս­խա­նում Ա­ղա­ջան­յա­նի ծրագ­րե­րին ու ջան­քե­րին։ Ն­րա ե­պիս­կո­պո­սա­կան կար­գա­խոսն էր «Iustitia et Pax» («Ար­դա­րութ­յուն և խա­ղա­ղութ­յուն»):
     Վա­տի­կա­նի ո­րոշ­մամբ` Ա­ղա­ջան­յա­նի գլխա­վո­րած հե­ղի­նա­կա­վոր պատ­վի­րա­կութ­յու­նը մեկ­նել էր Վիետ­նամ։ Դ­րա նպա­տակն էր գտնել հնա­րա­վոր ել­քեր՝ վերջ դնե­լու ա­մե­րի­կա–­վիետ­նա­մա­կան եր­կարտև ար­յու­նա­լի պա­տե­րազ­մին։ Կեղ­ծե­լով այ­ցի ի­րա­կան խա­ղա­ղա­պահ նպա­տա­կը՝ լրատ­վա­կան գոր­ծա­կա­լութ­յուն­նե­րը լայ­նո­րեն լու­րեր տա­րա­ծե­ցին, այդ թվում՝ Խորհր­դա­յին Միութ­յու­նում և, ի­հար­կե, Հա­յաս­տա­նում, որ կար­դի­նա­լը ժա­մա­նել է ագ­րե­սո­րի դեմ ան­կա­խութ­յան հա­մար կռվող եր­կիր նվա­ճող­նե­րին խրա­խու­սե­լու հա­մար։ Ա­ռա­քե­լութ­յան նպա­տա­կի մա­սին բա­ցա­հայտ ա­պա­տե­ղե­կատ­վութ­յունն այս ան­գամ կի­րառ­վել է նաև Ա­ղա­ջան­յա­նի դեմ։ Հատ­կա­պես հե­տաքր­քիր է կար­դալ նրա հով­վա­կան ու­ղերձ­նե­րը։ Մաս­նա­վո­րա­պես, ԱՄՆ հե­տա­խու­զա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը հայ­տա­րա­րե­ցին, թե ինչ «ոչ դի­վա­նա­գի­տա­կան» լեզ­վով է կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը շփվել ֆա­շիզ­մի պար­տութ­յան գոր­ծում մեծ ներդ­րում ու­նե­ցած ի­րենց երկ­րի բարձ­րաս­տի­ճան զին­վո­րա­կան­նե­րի հետ՝ չխնա­յե­լով նաև «սի­րա­լից» խոս­քե­րը. ուղղ­ված ի­րենց երկ­րին։

 «Ե­կե­ղե­ցի և Հայ­րե­նիք» (1946), «­Հայ ե­կե­ղե­ցու հայ­րե­րը Սբ. Պետ­րո­սի ա­ռաջ­նութ­յան մա­սին» (1949), «­Հայ Կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցի» (1950), «Ար­ևել­յան ե­կե­ղե­ցու հայ­րե­րը Սուրբ հա­ղոր­դութ­յան մա­սին» (1951), «­Հայ Ե­կե­ղե­ցու հայ­րե­րը Աստ­վա­ծած­նի մա­սին» (1954): Եվ դժվար է ձեր­բա­զատ­վել այն մտքից, որ սուրբ կո­չում­նե­րի տա­ռի մա­սին գի­տե­լիք­նե­րով չծան­րա­բեռն­ված հա­սա­րակ մար­դու հա­մար այս խոս­քե­րը քիչ են տար­բեր­վում ա­ռա­քե­լա­կան կամ նույն ուղ­ղա­փառ հա­վատ­քի ե­կե­ղե­ցում հնչած քա­րոզ­նե­րից: Իս­կա­պես, քրիս­տո­նեա­կան հա­վա­տը մար­դա­սի­րա­կան է և հա­մա­մարդ­կա­յին... Այլ հարց է, թե որ­քա­նով է այն ի կա­տար ած­վում:

     Փնտ­րե­լով այս ու­ղերձ­նե­րը (ո­րոնք Ռու­սաս­տա­նի հայ կա­թո­լիկ հա­մայն­քի նախ­կին հո­վի­վը սի­րով ինձ հա­մար ու­ղար­կեց Վա­տի­կա­նից) և կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նի մա­սին որ­ևէ գրա­կա­նութ­յուն, եր­կար փնտրտուք­նե­րից հե­տո Եր­ևա­նի գրա­դա­րան­նե­րում հայտ­նա­բե­րե­ցի ըն­դա­մե­նը եր­կու գրքույկ՝ «Շ­նո­րա­զարդ վար­դա­պետ» Բեյ­րու­թի Ա­ղա­ջան­յան ման­կա­տան–դպ­րո­ցի և 1951թ «­Բառ հեր­քող» նույն Դե­րե­նիկ ար­քե­պիս­կո­պո­սի (այն, որ հետ­ևում էր Ա­ղա­ջան­յա­նին և մեր­կաց­նում նրան իր գրքույ­կում), ի դեպ, վե­ցե­րորդ հրա­տա­րա­կութ­յու­նը։ Հե­տաքր­քիր էր կար­դալ, թե ինչ է գրում կար­դի­նալն իր ու­ղերձ­նե­րում, և ն­րա աշ­խար­հա­յաց­քի որ կար­ևոր կող­մերն են հերք­վում (պետք է խոս­տո­վա­նել, միան­գա­մայն տե­ղին և ս­րա­միտ):

     Կար­դի­նա­լը մե­ղադր­վում է Հ­ռո­մեա­կան ե­կե­ղե­ցուն կա­թո­լիկ ան­վա­նե­լու մեջ, նա ճիշտ չէ. կա­թո­լիկ նշա­նա­կում է տիե­զե­րա­կան, և­ ան­սահ­ման տա­րա­ծութ­յան այս յու­րա­ցու­մը սար­սա­փե­լի է հատ­կա­պես ոչ կա­թո­լիկ­նե­րի և Դե­րե­նիկ ար­քե­պիս­կո­պո­սի հա­մար: «Իմ եղ­բայր ծի­րա­նի գլխար­կով», –­ ա­նընդ­հատ բա­ցա­կան­չում է Դե­րե­նի­կը իր բա­ցա­հայ­տում­նե­րում՝ ըստ եր­ևույ­թին խիստ դժգոհ լի­նե­լով, որ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու կող­մից մեծ հար­գանք վա­յե­լող Մ­խի­թար­յան հայ­րե­րը չա­փա­զանց ա­ռա­տա­ձեռն են ե­ղել ծի­րա­նա­գույն կար­դի­նա­լի գլխար­կի նման նվեր շնոր­հե­լով։

     Դե­րե­նի­կը հաս­տա­տա­պես և­ ան­վե­րա­պա­հո­րեն հա­մոզ­ված էր հայ կա­թո­ղի­կե պատ­րիար­քի գա­հի ա­նօ­րի­նա­կա­նութ­յան մեջ, ո­րի ա­ռաջ­նորդն այն ժա­մա­նակ Գ­րի­գոր Պետ­րոսն էր։ Բայց պարզ­վում է, որ «միա­վո­րում» ա­սե­լով հռո­մեա­ցի կու­րա­տո­րը հաս­կա­ցել է բո­լոր ա­ռա­քե­լա­կան հա­վա­տաց­յալ­նե­րի՝ ըստ եր­ևույ­թին քա­հա­նա­նե­րի հետ միա­սին ըն­դու­նե­լութ­յու­նը հռո­մեա­կան ե­կե­ղե­ցու գրկում։ Եվ Մ­խի­թար Սե­բաս­տա­ցու օ­րի­նա­կը ցույց տվեց, որ սա կա­րող է օ­գուտ բե­րել հա­յութ­յա­նը։

     Դե, բա­վա­կան ակ­տիվ, հար­ձա­կո­ղա­կան դա­վա­նա­փո­խութ­յուն, այն­քան բնո­րոշ կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցուն, ո­րը փոր­ձում էր իր դոգ­մա­նե­րը քա­րո­զել նույ­նիսկ այն ա­ռա­քե­լա­կան հայ­րե­նա­կից­նե­րի շրջա­նում, ով­քեր ըն­դու­նել էին քրիս­տո­նեութ­յան լույ­սը Հ­ռո­մից ա­ռաջ։ Թ­վում էր, թե հա­յե­րը կա­թո­լիկ դառ­նա­լով ինք­նա­բե­րա­բար կդառ­նան «բարձր մշա­կույ­թով» արևմտ­յան քա­ղա­քակր­թութ­յան մաս՝ ընկ­նե­լով նրա խնա­մա­կա­լութ­յան և պաշտ­պա­նութ­յան տակ։ Բայց այս բո­լոր ե­րաշ­խիք­նե­րը, ինչ­պես միշտ, կեղծ էին, թեև դրանք նպաս­տե­ցին «ֆրանկ­նե­րի» մե­կու­սաց­մանն ի­րենց ա­ռա­քե­լա­կան բա­րե­կամ­նե­րից։ Եվ ո­րոշ դեպ­քե­րում (ինչ­պես լեհ հա­յե­րի դեպ­քում), դրանք հան­գեց­րին ազ­գի ամ­բող­ջա­կան կազ­մա­լուծ­մա­նը։

     Մ­տո­վի ո­րո­նե­լով ու­նիատ­նե­րի հա­վատ­քի հետ «մեր­ձեց­ման» հնա­րա­վոր ու­ղի­նե­րը, ի վեր­ջո, չգտնե­լով ա­վե­լի լավ բան, քան ու­նիատ­նե­րի վե­րա­դար­ձը Մայր հա­վատ­քի ծո­ցը, ո­րը ես հա­մա­րում եմ Սուրբ Էջ­միա­ծինն է, սա եր­կուս­տեք «ցան­կա­լի» «մեր­ձե­ցում» է, գու­ցե պետք է հե­տաձգ­վի մինչև ա­վե­լի լավ ժա­մա­նակ­ներ։

     Ա­խալց­խա­յում գտա մի կնոջ, ո­րը խնա­մում էր Ա­ղա­ջան­յա­նի մոր՝ Իս­կու­հի Յանջ­յա­նի գե­րեզ­մա­նը։ Մոխ­րե­բից էր մո­րա­քույր Լու­սի­կը։ Նա հարց­րեց՝ այ­ցե­լե՞լ եմ այն ​​տու­նը, որ­տեղ ծնվել է Ա­ղա­ջան­յա­նը։

 –Վ­րա­ցի­նե­րը չթո­ղե­ցին, որ այդ տան պա­տից ցու­ցա­նակ կա­խեն, սուխ­լիս­ցի­նե­րը ի­րենց մոտ են կա­խել։ Իսկ քիչ հե­ռու՝ կող­քի փո­ղո­ցում, շրջկո­մի տե­ղում, ա­ռաջ ե­կե­ղե­ցի կար, հայր Եփ­րեմ Սեթ­յանն էր կա­ռու­ցել։ Ե­կե­ղե­ցին շատ գե­ղե­ցիկ էր։ Այս ե­կե­ղե­ցում դպրոց կար, շատ ե­րե­խա­նե­րով, այն­տեղ սո­վո­րեց նաև Իս­կու­հու որ­դին։ Եվ բո­լոր նրանք, ով­քեր ե­կե­ղե­ցին քան­դե­ցին դեռ պա­տե­րազ­մից ա­ռաջ, բո­լո­րը ժա­մա­նա­կից շուտ մա­հա­ցան, այն էլ ող­բեր­գա­կան մա­հով, խալ­խը գի­տի, – ցածր ձայ­նով ու վի­րա­վոր­ված ա­սում է Լու­սիկ մո­րա­քույ­րը։

     Մոխ­րե­բում 10 օր ա­ռաջ օծ­վեց կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցին, և­ աստ­վա­ծա­սեր կի­նը եր­կու ե­կե­ղե­ցոմ էլ ազն­վո­րեն և հա­վա­տար­մո­րեն ծա­ռա­յում է (զար­մա­նա­լի բան)։

 –Աստ­ված բո­լո­րիս հա­մար նույնն է, – քա­րա­ցած ա­թո­ռին ա­սում է Լու­սիկ մո­րա­քույ­րը, – դուստ­րը մա­զերն էր կար­ճաց­նում։

     Իսկ դուստ­րը նրան բա­վա­կա­նին նո­րաձև սանր­վածք ա­րեց: Ա­մուս­նուն 1949 թվա­կա­նին ա­ռանց պատ­ճա­ռի քշել են Սի­բիր, և թեև Լու­սի­կը մոտ 90 տա­րե­կան է, եր­կար տա­րի­ներ խնա­մում է Ա­ղա­ջան­յա­նի մոր՝ Իս­կու­հու գե­րեզ­մա­նը։ Լու­սիկ մո­րա­քույրն ա­նընդ­հատ նշում­ներ է ա­նում, վե­րա­շա­րադ­րում, շատ է սի­րում մեջ­բե­րել 1902 թվա­կա­նին լույս տե­սած «Բ­նաշ­խա­րիկ» բա­ռա­րա­նը։ Շա­պի­կի մա­սին ա­սում է՝ Ա­նին է նկար­ված, այն­քան գե­ղե­ցիկ է...

 –­Հիմ­նա­կան խալ­խը հե­ռա­ցավ, –­ ար­դա­րաց­նում է նա բնակ­չութ­յան քչութ­յու­նը ե­կե­ղե­ցում, –­ ես կա­թո­լիկ եմ, կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու բա­նա­լին ու­նեմ, այն­տեղ հան­դի­պում ենք, գնում եմ, մաք­րում, մո­մեր եմ գնում, վա­ռում, ա­ղո­թում։ Հե­տո գնում եմ Լու­սա­վո­րիչ, Էջ­միած­նի ե­կե­ղե­ցի է, եր­կու ե­կե­ղե­ցի­ներն էլ գնում եմ, – պար­զասր­տո­րեն բա­ցատ­րում է կի­նը, –­ ես սի­րում եմ իմ Աստ­ծուն. չէ՞ որ նա միակն է։ Իսկ վեր­ջում լրիվ շշմեց­րեց.

 –Վ­րաց կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցի էլ եմ գնում, մոմ վա­ռում։

 Այս­տեղ շա­տերն անց­նում են հետև­յալ փու­լե­րը՝ հայ–­կա­թո­լիկ, վրաց–­կա­թո­լիկ, վրաց­–ուղ­ղա­փառ...

 –Ա­ղա­ջան­յա­նի մա­սին կա­րե­լի է շատ եր­կար խո­սել ու թվար­կել իր գոր­ծե­րը, – բա­րե­գութ ար­տա­հայ­տութ­յամբ շա­րու­նա­կում է Լու­սիկ մո­րա­քույ­րը։

     Բայց թերևս դժվար է թվար­կել բո­լոր նրա գոր­ծե­րը, ե­թե ո­րո­շա­կիո­րեն հայտ­նի է, որ ԽՍՀՄ իշ­խա­նութ­յան ձեռ­քում գտնվող այն Հա­յաս­տա­նի հա­մար նա ո­չինչ չի ա­րել և նույ­նիսկ հետ­ևո­ղա­կա­նո­րեն ի­րա­վունք է պաշտ­պա­նել այն ա­մե­նին խան­գա­րե­լու, ին­չը մեծ մա­սամբ ա­ռա­քե­լա­կան հա­մոզ­մուն­քով հա­յե­րը անհ­րա­ժեշտ են հա­մա­րել երկ­րի՝ ի­րենց հայ­րե­նի­քի հե­տա­գա բար­գա­վաճ­ման հա­մար։ Չ­նա­յած այն բա­նին, որ ու­րիշ հա­յութ­յուն էլ կա աշ­խար­հում...

     Հայտ­նի է Ալ­բերտ Թե­միր­յա­նի գաղտ­նի նա­մա­կը Վազ­գեն Ա­ռա­ջի­նին, որ­տեղ աս­վում է, որ Հայ ե­կե­ղե­ցու պա­ռակտ­մանն ուղղ­ված բո­լոր գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի հետ­ևում կանգ­նած է Հայ կա­թո­ղի­կե պատ­րիարք, կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը։ Սա­կայն վեր­ջինս հրա­պա­րա­կայ­նո­րեն է պաշտ­պա­նել Ան­թի­լիաս–Էջ­միած­նի միջև պա­ռակ­տու­մը։ Իսկ Կի­լի­կիո Տան ա­ռաջ­նոր­դի ընտ­րութ­յա­նը ներ­կա էր Ա­ղա­ջան­յա­նի անձ­նա­կան ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը։ Հայ կա­թո­ղի­կե պատ­րիար­քը գտնում էր, որ Սփ­յուռ­քը պետք է ու­նե­նա իր կա­թո­ղի­կո­սը, իսկ Էջ­միա­ծի­նը, գտնվե­լով բոլշ­ևիկ­նե­րի ազ­դե­ցութ­յան և ճնշ­ման տակ, պետք է բա­վա­րար­վի խորհր­դա­յին հո­տով։

     Սուրբ Ա­թո­ռում Մեծ Բ­րի­տա­նիա­յի դես­պա­նը գրել է, որ Ա­ղա­ջան­յա­նը «կար­ծում է, որ ա­մե­նա­լավ բա­նը, որ կա­րող են ա­նել արևմտ­յան տե­րութ­յուն­նե­րը, կառ­չած մնալն է, պա­տե­րազ­մից խու­սա­փե­լը, և­ որ­քան ու­ժեղ են նրանք զին­ված ու միա­վոր­ված, այն­քան քիչ է վտան­գը, որ Ռու­սաս­տա­նը կհա­մար­ձակ­վի պա­տե­րազ­մել։ Իսկ Ռու­սաս­տա­նի ներ­սում պետք է ակն­կա­լել տրանս­ֆոր­մա­ցիա­ներ, ո­րոնք, նրա կար­ծի­քով, վաղ թե ուշ կլի­նեն»։ Միև­նույն ժա­մա­նակ, խորհր­դա­յին իշ­խա­նութ­յան ան­հաշտ հա­կա­ռա­կորդ Ա­ղա­ջան­յա­նը 1959 թվա­կա­նին Ավստ­րա­լիա կա­տա­րած այ­ցի ժա­մա­նակ կոչ ա­րեց «հե­րո­սա­կան քրիս­տո­նեա­կան» պայ­քար մղել կո­մու­նիզ­մի դեմ։ Ի՞նչ կա­րե­լի է ա­վե­լաց­նել։ Նա կռա­հեց ԽՍՀՄ փլու­զու­մը, բայց այ­սօր գործ­նա­կա­նում ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղութ­յուն­ներ են կա­տար­վում, Արև­մուտ­քը հա­մախմբ­ված է, բայց արդ­յուն­քը խղճուկ է...

     «Այս Պիոս XII սի­րե­լի կար­դի­նա­լը բա­ցա­հայ­տո­րեն ընդ­դի­մա­նում է հայ­րե­նա­դար­ձութ­յա­նը և Թուր­քիա­յի կող­մից գրավ­ված հայ­կա­կան վի­լա­յեթ­նե­րը ՀԽՍՀ­–ին վե­րա­միա­վո­րե­լու մեծ և մար­դա­սի­րա­կան գոր­ծին։ Հո­գե­պես քայ­քա­յել ու ազ­գո­վին անձ­նա­վո­րել թա­փա­ռաշր­ջիկ հա­յե­րին, ո­րոնք այդ­քան տեն­չում են՝ վե­րա­դառ­նալ սի­րե­լի հայ­րե­նիք, որն իր դռնե­րը լայն բա­ցեց ար­յու­նակ­ցա­կան ու մշա­կու­թա­յին եղ­բայր­նե­րի ա­ռաջ, այս­պի­սին է Ա­ղա­ջան­յա­նի մար­տա­վա­րութ­յու­նը»…

     Ի­րա­վի­ճա­կը Երկ­րորդ հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մից հե­տո պա­հան­ջել է հան­րա­պե­տութ­յան բնա­կե­ցու­մը։ Եվ միան­գա­մայն ի­րա­գոր­ծե­լի էր թվում արևմ­տա­հայ հո­ղե­րի միա­ցու­մը։ Ա­րա­րա­տի այս կող­մում ապ­րող հա­յութ­յու­նը կանգ­նած էր իր դա­րա­վոր ե­րա­զան­քի ի­րա­կա­նաց­ման շե­մին։ Եվ հան­կարծ հռո­մեա­կան կար­դի­նա­լը դեմ է հայ­րե­նա­դար­ձութ­յա­նը։ Ի­հար­կե, այն հա­յե­րի հա­մար, ո­րոնք հա­մար­յա ա­ռանց բա­ցա­ռութ­յան ինչ­պես ե­կան, այն­պես էլ հե­ռա­ցան, նա ճիշտ էր։ Հայ­րե­նա­դարձ­նե­րի առն­մա­նում չի ե­ղել՝ շնոր­հիվ ստա­լին­յան վար­չա­կար­գի, որն ի­րենց հայ­րե­նիք Հա­յաս­տան ե­կած­նե­րի հսկա­յա­կան թվով քշեց հե­ռա­վոր Սի­բիր։

     Բայց ե­թե այ­սօր հե­տաքրքր­վենք Բաք­վից և Ադր­բե­ջա­նա­կան ԽՍՀ­–ից հայ փախս­տա­կան­նե­րի ճա­կա­տագ­րով, ով­քեր շտա­պե­ցին փրկվել Հա­յաս­տա­նում, կա­րո՞ղ ենք վստա­հո­րեն պնդել, որ նրանք միա­ձուլ­վել են ի­րենց հայ­րե­նա­կից­նե­րի մեջ։

Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու հոգ­ևո­րա­կան­նե­րը շատ կոշտ էին հա­կադր­վում կա­թո­լիկ հայ­րե­նա­կից­նե­րին, հատ­կա­պես նրանց հո­վիվ­–ա­ռաջ­նոր­դին։ Սր­բա­զան Դե­րե­նի­կը գրել է. «­Հինգ տա­րի ա­ռաջ Ա­ղա­ջան­յա­նը գնաց Աֆ­րի­կա և­ ի­րեն հռչա­կեց Հա­յոց պատ­րիարք։ Ես հետ­ևել եմ նրան ու հոդ­ված­ներ գրել ար­տա­սահ­ման­յան մա­մու­լում, որ­պես­զի չե­զո­քաց­նեմ նրան»։ Զ­բաղ­մո՞ւնք էր, թե՞ ի­դեա ֆիքս։

     Իսկ կա­թո­լի­կա­կան մա­մու­լում նրա մա­սին գրե­ցին. «­Մի Դե­րե­նիկ կար, իբր քա­հա­նա, բայց մատ­նիչ։ Ուս­տի նա, տա­պա­նա­քա­րե­րի հե­տա­զո­տո­ղի ան­վան տակ, հետ­ևում էր Ա­ղա­ջան­յա­նին, ուր որ նա ճա­նա­պար­հոր­դում էր իր հա­վատ­քի գոր­ծե­րով։ Պոր­տու­գա­լիա­յում լույս է տե­սել մի գիրք, որ­տեղ հե­ղի­նա­կը, ա­ռանց հա­կա­հե­տա­խու­զութ­յան ա­նուն­ներ տա­լու, պատ­մում է, թե ինչ­պես 60–ա­կան­նե­րի սկզբին հե­ռաց­վեց Գ­րի­գո­րի Ա­ղա­ջան­յա­նին հա­լա­ծող մի հայ՝ Գ­րի­գոր­յան ե­պիս­կո­պոս»։

      Ա­ղա­ջան­յա­նը յու­րո­վի էր հաս­կա­նում իր ազ­գա­յին ա­ռա­քե­լութ­յու­նը։

Բայց կան ոչ միայն հա­վեր­ժա­կան ճշմար­տութ­յուն­ներ, այլև հա­վեր­ժա­կան սխալ­ներ:

Իր ար­մատ­նե­րից ու հո­ղից զրկված՝ նա եր­բեք չկա­րո­ղա­ցավ դառ­նալ ո՛չ ա­ռաջ­նորդ, ո՛չ փրկիչ։ Այս ա­մե­նով հան­դերձ, հա­յութ­յու­նը, ան­կախ իր դա­վա­նան­քա­յին պատ­կա­նե­լութ­յու­նից, ճա­նա­չում է կար­դի­նալ Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նի գործ­չի նշա­նա­կութ­յու­նը ազ­գա­յին պատ­մութ­յան մեջ։

     Կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը քաջ գի­տակ­ցում էր ռա­դիո­յի կար­ևո­րութ­յու­նը։

Ե­կե­ղե­ցու ա­վե­տա­րան­չա­կան ա­ռա­քե­լութ­յան ծա­ռա­յութ­յան մեջ հա­ղոր­դակց­ման մի­ջոց­նե­րը, ըստ Պիոս XII պա­պի, «հե­ռար­ձա­կում են ամ­բողջ կա­թո­լիկ աշ­խար­հին»։ Որ­պես Հա­վատ­քի տա­րած­ման միա­բա­նութ­յան (այժմ՝ Ազ­գե­րի ա­վե­տա­րա­նա­կան միա­բա­նութ­յան) ղե­կա­վար՝ նա­խա­ձեռ­նել է Վա­տի­կա­նի ռա­դիո­յի հայ­կա­կան բաժ­նի հիմ­նադ­րու­մը։

     Հայ­կա­կան խմբագ­րութ­յու­նը գոր­ծել է եր­կար տաս­նամ­յակ­ներ, և Ա­ղա­ջան­յա­նը մինչև կյան­քի վեր­ջին օրն ա­ջակ­ցել է այս բաժ­նին։ Պատ­մում են, որ երբ 1971 թվա­կա­նին կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նի հայ­րե­նի Վ­րաս­տա­նից մի խումբ հայ ուխ­տա­վոր­ներ ժա­մա­նել են Հ­ռոմ, նրա հետ հան­դիպ­ման ժա­մա­նակ ուխ­տա­վոր­նե­րից մե­կը քնքշան­քով պատ­մել է, որ Վ­րաս­տա­նում բազ­մա­թիվ հա­վա­տաց­յալ­ներ ծնկի են իջ­նում ​​պա­տա­րա­գը հայ­կա­կան ծե­սով Վա­տի­կա­նից լսե­լու ժա­մա­նակ։ Հե­տաքր­քիր է, որ միա­ժա­մա­նակ այդ տա­րի­նե­րին հայ­կա­կան ռա­դիո­յի կա­տակ­նե­րի գա­գաթ­նա­կետ է ե­ղել։ Բայց դա ուղ­ղա­կի պա­տա­հա­կա­նութ­յուն է:

     Բա­ցի Վա­տի­կա­նի ռա­դիո­յից, հա­յե­րի հա­մար լի­նե­լով Պա­պա­կան ա­ռանձ­նա­հա­տուկ պատ­վի­րակ՝ Ա­ղա­ջան­յա­նը կա­րո­ղա­ցավ այն ժա­մա­նակ­վա դաշ­նա­յին կանց­լեր Կոն­րադ Ա­դե­նաո­ւե­րի հա­վա­նութ­յամբ, ընդ­հա­նուր առ­մամբ 13,5 մի­լիոն DM հատ­կաց­նել Մա­նի­լա­յում ե­կե­ղե­ցու «Radio Veritas» կա­յան հիմ­նե­լու հա­մար: Վա­տի­կա­նի պա­տաս­խանն ակն­թար­թա­յին է, նա լավ գի­տի իր գոր­ծը։ Մա­նի­լա­յում «Radio Veritas» հիմ­նե­լու ո­րո­շու­մը ա­նուղ­ղա­կի պա­տաս­խան էր կո­մու­նիզ­մի սպառ­նա­լի­քին, որն այ­նու­հետև տա­րած­վեց տա­րա­ծաշր­ջա­նում (ա­սիա­կան երկր­նե­րում, ինչ­պի­սիք են Չի­նաս­տա­նը, Հ­յու­սի­սա­յին Կո­րեան, Բիր­ման և Հ­յու­սի­սա­յին Վիետ­նա­մը):

     Լի­բա­նա­նում Ա­ղա­ջան­յա­նի պատ­րիար­քութ­յան սկիզ­բը հա­մըն­կավ Թուր­քիա­յի կող­մից հա­մեղ տա­րածք­նե­րի հեր­թա­կան զավթ­ման ող­բեր­գա­կան է­ջի հետ։ Օգտ­վե­լով (ինչ­պես միշտ) նա­խա­պա­տե­րազ­մա­կան մթնո­լոր­տից՝ Թուր­քիան հա­վակ­նում էր 40 տո­կոս թուր­քե­րով բնա­կեց­ված սահ­մա­նա­յին Ա­լեք­սանդ­րե­տա սան­ջա­կին։ Մեծ Բ­րի­տա­նիան, ինչ­պես ըն­դուն­ված էր անգ­լո–­թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ողջ պատ­մութ­յան ըն­թաց­քում, պաշտ­պա­նում էր թուր­քա­կան հա­վակ­նութ­յուն­նե­րը Ազ­գե­րի լի­գա­յում, ֆրան­սիա­կան կա­ռա­վա­րութ­յու­նը, ին­չը ևս պա­տա­հա­կան չէր, զի­ջում­նե­րի գնաց, և նույն Ազ­գե­րի լի­գա­յի ո­րոշ­մամբ՝ Ա­լեք­սանդ­րե­տա սան­ջա­կը հանձն­վեց ֆրան­կո–­թուր­քա­կան հա­մա­տեղ վե­րահս­կո­ղութ­յա­նը, ձևա­վոր­վեց «­Հա­թա­յի ան­կախ պե­տութ­յուն»՝ պաշ­տո­նա­պես Սի­րիա­յի ինք­նիշ­խա­նութ­յան ներ­քո, և Ֆ­րան­սիա­յի հետ այս պայ­մա­նագ­րով Ա­լեք­սանդ­րե­տա­յի սի­րիա­կան սան­ջա­կը մտավ Թուր­քիա­յի կազ­մի մեջ։

     Ա­մե­նից շատ սա ծանր հար­ված էր Սի­րիա­յի հայ սփյուռ­քին և հան­գեց­րեց հայ բնակ­չութ­յան զանգ­վա­ծա­յին ար­տա­գաղ­թի՝ ա­վե­լի քան 35000 մար­դու։ Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիո ար­քե­պիս­կո­պոս Խադ Ա­ջա­փախ­յա­նը դի­մել է պատ­կան մար­մին­նե­րին և­ ա­պա­հո­վել այն­տեղ բնակ­վող գրե­թե 30.000 հա­յե­րի վե­րաբ­նա­կե­ցու­մը Սի­րիա և Լի­բա­նան՝ լի­նե­լով վեր­ջին­նե­րից մե­կը, ո­րը լքել է սան­ջա­կի տա­րած­քը։ Հա­յե­րը ստիպ­ված ե­ղան լքել ի­րենց տե­ղե­րը պատ­մա­կան բնա­կութ­յան հաս­տատ­վել նոր տա­րածք­նե­րում։ Դ­րա կազ­մա­կերպ­մա­նը նպաս­տել է նաև Հայ կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցու պատ­րիար­քը, որ գահ էր բարձ­րա­ցել եր­կու տա­րի ա­ռաջ։

     Արդ­յուն­քում այս տա­րած­քում գտնվող հա­յաբ­նակ գյու­ղե­րից մե­կը, որն ան­վան­վում է օրհն­ված Քե­սաբ հող, հրաշ­քով վե­րագ­րավ­վել է, թեև մնա­ցել է Հա­թա­յա–Իս­կան­դե­րու­նի հետ միա­սին Թուր­քիա­յի և Սի­րիա­յի միջև, մինչ օրս վե­ճի ա­ռար­կա է և­ այժմ գտնվում է Թուր­քիա­յի հետ Սի­րիա­յի սահ­մա­նին, 200–300 մետր հե­ռա­վո­րութ­յան վրա (ինչ­պի­սի՛ հա­վեր­ժա­կան ճա­կա­տա­գիր հար­ևա­նի հետ): Վեր­ջին ի­րա­դար­ձութ­յուն­ներն էլ ա­վե­լի ող­բեր­գա­կան են։ Սի­րիա­հա­յե­րը, չնա­յած այն հան­գա­ման­քին, որ հա­յե­րը պե­տութ­յուն ու­նեն, նրանք գնա­լու տեղ չու­նեն։ Թ­վում է, թե սի­րիա­հա­յե­րը չեն ցան­կա­նում մնալ աղ­քատ, ներ­քին և­ ար­տա­քին կռիվ­նե­րով քայ­քայ­ված Հա­յաս­տա­նում, բայց ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ, ե­թե իս­լա­միստ­նե­րը հաղ­թեն, ա­պա 60.000 սի­րիա­հա­յեր ստիպ­ված կլի­նեն լքել ի­րենց դա­րա­վոր ա­պաս­տա­րան­նե­րը անվ­տան­գութ­յուն փնտրե­լու հա­մար:

 

Գլուխ քսաներորդ

 

 Չար աչքն է հետևում է ամեն քայլի, ամեն շնչի, ով դուրները չի գալիս, բանտ է նետվում ու լալիս։ Շուրջբոլորը՝ նահատակ, զրպարտությունը՝ փեշակ... Նույնիսկ սուտ և հերյուրանք, ողջ երկիրը՝ մի Գուլագ...

 

 Մեր վա­ղե­մի ըն­կեր, գնդա­պետ Տ­րա­վի­նիի «եր­կա­րա­կե­ցութ­յու­նը» պա­տա­հա­կան չէր։ Եր­կա­րատև էր և ն­րա ղե­կա­վա­րի պաշ­տո­նա­կա­տա­րութ­յու­նը CIFAR–ի ղե­կա­վա­րի դե­րում՝ հա­ջո­ղակ ծա­ռա­յող, գե­նե­րալ Դե Լո­րեն­ցոն: Ին­չը մե­ծա­պես ա­պա­հով­վել է ան­հիմն, բայց հմտո­րեն բե­մադր­ված և ս­նուց­ված գաղտ­նի ծա­ռա­յութ­յան մի­ջո­ցով Ի­տա­լիա­յի նա­խա­գա­հի ղե­կա­վա­րին իբր գո­յութ­յուն ու­նե­ցող սպա­նե­լու դա­վադ­րութ­յան մա­սին լու­րե­րի մի­ջո­ցով։

     Նա­խա­գա­հին մո­տա­լուտ «մար­դաս­պա­նից» «պաշտ­պա­նե­լու» հա­մար աստ­ղա­բաշ­խա­կան գու­մար­ներ են պա­հանջ­վել, տրա­մադր­վել և ծախս­վել, ռազ­մա­կան հե­տա­խու­զութ­յու­նը ա­վե­լի քան «գե­րա­զան­ցել» է ի­րենց ի­րա­կան պար­տա­կա­նութ­յուն­նե­րը։ Պե­տութ­յան անվ­տան­գութ­յա­նը միայն հսկե­լու փո­խա­րեն ի­րա­կա­նում ստեղծ­վեց ի­րենց սե­փա­կան գաղտ­նի քա­ղա­քա­կան ոս­տի­կա­նութ­յու­նը։

     Նույ­նիսկ ե­պիս­կո­պոս­նե­րը, ա­ռաջ­նորդ­ներն ու քա­հա­նա­նե­րը, պատ­գա­մա­վոր­նե­րը, սե­նա­տոր­նե­րը, արդ­յու­նա­բե­րող­նե­րը և­ ար­վես­տա­գետ­նե­րը լրտես­վե­ցին, և ն­րանց անձ­նա­կան կյան­քը բիզ­նե­սի, ար­տաա­մուս­նա­կան կա­պե­րի, ա­նօ­րի­նա­կան ե­րե­խա­նե­րի և սե­ռա­կան սո­վո­րութ­յուն­նե­րի մա­սին տե­ղե­կութ­յուն­նե­րով դար­ձավ ա­վե­լի մեծ հսկո­ղութ­յան ա­ռար­կա: Այս աշ­խա­տան­քի սկզբուն­քը հստակ ձևա­կերպ­ված է՝ «Ի­մա­նալ ա­մեն ինչ բո­լո­րի մա­սին»...

     Սահ­ման­վել էր կապ հա­մա­րել բո­լոր հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը՝ թե՛ անձ­նա­կան, թե՛ ըն­կե­րա­կան, թե՛ վե­րը նշված ո­լորտ­նե­րում գոր­ծու­նեութ­յու­նից բխող, այ­սինքն՝ քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան, մտա­վոր շրջա­նակ­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ, ինչ­պես նաև ազ­գա­յին շա­հե­րի հա­մար կաս­կա­ծե­լի կամ վտան­գա­վոր ան­ձանց հետ: Սա­կայն Ա­ղա­ջան­յա­նի դեպ­քում...

     Ի՞նչ նշա­նա­կութ­յուն ու­նի, որ 1968 թվա­կա­նին զին­վո­րա­կան­նե­րի և հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի գոր­ծո­ղութ­յուն­ներն ու­սում­նա­սի­րող հանձ­նա­ժո­ղո­վը եզ­րա­կաց­րել է, որ «մի շարք դեպ­քե­րում տե­ղե­կատ­վութ­յան հա­վա­քագ­րումն ի­րա­կա­նաց­վել է վնաս պատ­ճա­ռե­լու նպա­տա­կով. կոնկ­րետ անձ և ծա­ռա­յե­լով որ­պես ա­հա­բեկ­ման մի­ջոց»։ Բայց ինչ­պես ա­սում են՝ գնացքն ար­դեն գնա­ցել է...

     Ռազ­մա­կան հե­տա­խու­զութ­յան գաղտ­նի փաս­տաթղ­թե­րում օ­րե­ցօր ուռ­չում էր «Gregoire Piero Agagianian» թղթա­պա­նա­կը։ Իսկ Ա­ղա­ջան­յա­նի մոր մահ­վա­նից ո­րոշ ժա­մա­նակ անց ո­րո­շե­ցին բա­ցել նոր թղթա­պա­նակ, «Է­լի­զա­բեթ Ա­ղա­խան­յան»։ Լի­զան՝ քույ­րը, շուտ­վա­նից փոր­ձել է գնալ եղ­բոր մոտ: Ս­րա հա­մար այն­քան խո­չըն­դոտ­ներ կա­յին իր իսկ հայ­րե­նի­քում՝ Վ­րա­ցա­կան ԽՍՀ Ա­խալց­խա­յում, որ ի­տա­լա­կան կող­մը պար­զա­պես վստահ էր, որ թղթա­պա­նա­կը կա­րող է դա­տարկ մնալ։ Լի­զան՝ Ե­ղի­սա­բեթ Ա­ղա­ջան­յա­նը (­Պա­պի­կո­վա՝ ա­մուս­նու ազ­գա­նու­նով), ե­րե­խա չու­ներ։ Երկ­րորդ եղ­բայ­րը՝ Պետ­րո­սը, նույն­պես ե­րե­խա չու­ներ։ Մոր և­ ա­մուս­նու մահ­վա­նից հե­տո Լի­զա–Ե­ղի­սա­բե­թը տա­նը մե­նակ էր մնում և­ ա­վե­լի ու ա­վե­լի հա­ճախ էր ա­ղո­թում անկ­յու­նում՝ գաղ­տա­գո­ղի նա­յե­լով եղ­բոր դի­ման­կա­րին։ Մի՞­թե այդ­քան մեծ տղա­մար­դը չէր կա­րող օգ­նել նրան՝ գնա­լու հե­ռա­վոր Ի­տա­լիա, Հ­ռոմ։ Վեր­ջա­պես, նա չի­կա­րո­ղան՞ ա տես­նել նրան... Այն տա­րի­նե­րին դա գրե­թե անհ­նար էր հա­սա­րակ կնոջ հա­մար, հատ­կա­պես, Վ­րա­ցա­կան ԽՍՀ­–ի հայ­կա­կան փոք­րիկ քա­ղա­քից։

     Մի­գու­ցե դրա հա­մար էլ նրան օգ­նում էր բա­րե­կա­մու­հին՝ մի գրա­գետ կին, տե­ղի ԶԱԳՍ­–ի աշ­խա­տող Գո­հար Ա­ղա­ջան­յա­նը՝ փաս­տաթղ­թեր էր կազ­մում՝ փոր­ձե­լով խու­սա­փել հրա­պա­րա­կայ­նութ­յու­նից։ Բայց ար­տեր­կիր մեկ­նե­լու նման դեպ­քում հրա­պա­րա­կայ­նութ­յուն պետք էլ չէ, դրա մա­սին ում պետք է, ա­ռա­ջի­նը կի­մա­նա։ Լի­զա­յին ան­մի­ջա­պես սկսե­ցին խո­չըն­դո­տել, մշա­կել իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լու հա­մար։ Ն­րան հա­մո­զում էին, ինչ­–որ բան ակ­նար­կում: Թե ինչ էին ու­զում, Լի­զան վա­խե­նում էր պատ­մել նույ­նիսկ իր բա­րե­կա­մու­հի Գո­հա­րին, իսկ ա­վե­լի ուշ՝ և հա­րա­զատ եղ­բո­րը։ Հ­նա­րա­վոր է, որ վա­խե­ցած կի­նը գե­րեզ­ման է տա­րել այս գաղտ­նի­քը։

     Վաթ­սու­նա­կան­նե­րի սկզբին Նա­խա­րար­նե­րի խորհր­դի նա­խա­գա­հի տե­ղա­կալ Ա­նաս­տաս Մի­կո­յա­նը կար­ճատև պաշ­տո­նա­կան այ­ցով Ի­տա­լիա­յում էր։ Այն­տեղ նա բա­նակ­ցել է թեթև արդ­յու­նա­բե­րութ­յան հա­մար ի­տա­լա­կան սար­քա­վո­րում­նե­րի խորհր­դա­յին առևտ­րա­յին գնում­նե­րի շուրջ։ Միա­ժա­մա­նակ ծրա­գի­րը նե­րա­ռում էր շատ կար­ևոր հան­դի­պում Հ­ռո­մի պա­պի հետ։ Մի­կո­յա­նը խորթ չէր ե­կե­ղե­ցու եղ­բայր­նե­րին, քա­նի որ նա ինքն էլ ու­սու­մը սկսել է Թիֆ­լի­սի հոգ­ևոր ճե­մա­րա­նում, այ­նու­հետ ըն­դուն­վել Էջ­միած­նի հոգ­ևոր ճե­մա­րան։ Ճիշտ է, այս ճե­մա­րան­նե­րից, չգի­տես ին­չու, քա­հա­նա­նե­րի փո­խա­րեն հա­ճախ հե­ղա­փո­խա­կան­ներ էին դուրս գա­լիս։

     Ա­վար­տե­լով բո­լոր գոր­ծե­րը՝ նա գնաց Վա­տի­կան՝ հար­գան­քի տուրք մա­տու­ցե­լու Հ­ռո­մի պա­պին։ Թեև ով գի­տի, գու­ցե պա­պի հետ ազ­գա­յին նշա­նա­կութ­յան տնտե­սա­կան գոր­ծեր էլ է ու­նե­ցել։ Ի վեր­ջո, աշ­խար­հում հռչակ­ված էին խա­ղաղ գո­յակ­ցութ­յան սկզբունք­նե­րը, և­ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հա­մա­կե­ցութ­յու­նը նույն­պես պետք էր կազ­մա­կերպ­վեր պե­տա­կան ​​մա­կար­դա­կով։ Հ­ռո­մի Պապն ար­դեն հայ­տա­րա­րել էր իր Խա­ղա­ղութ­յան կոնգ­րես­նե­րը, ո­րոնք կոչ­վում են Նոր խոր­հուրդ, ուս­տի Վա­տի­կա­նը հայ­տա­րա­րել է խա­ղա­ղութ­յան և խա­ղաղ գո­յակ­ցութ­յան նոր ստրա­տե­գիա­յի մա­սին: Հ­ռո­մի պապն ու Մի­կո­յա­նը հան­դի­պել են, բայց հան­դիպ­մա­նը մաս­նակ­ցել է Վա­տի­կա­նի ա­մե­նա­կար­ևոր ան­ձը Հ­ռո­մի պա­պից հե­տո՝ կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը, ով այդ ժա­մա­նակ դար­ձավ Հա­վատ­քի քա­րոզ­չութ­յան միա­բա­նութ­յան պրե­ֆեկտ։

     Կար­դի­նալ Գ­րե­գո­ւար Պիե­ռը՝ կա­թո­լիկ հա­գուս­տով, կար­դի­նա­լի կեր­պա­րան­քով, կա­մա­ցուկ զրու­ցում էր Մի­կո­յա­նի հետ, ո­րը, ի­հար­կե, չէր էլ կռա­հում, որ դի­մա­ցի­նը իր հայ­րե­նա­կիցն է։ Ի դեպ, Ա­նաս­տաս Ի­վա­նո­վի­չը նույն­պես ծնվել է 1895 թվա­կա­նին՝ կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նից ըն­դա­մե­նը մեկ ա­միս ուշ։ Հայ տղա­նե­րի ճա­կա­տագ­րե­րը սկզբում նման էին, աղ­քատ մար­դիկ հա­ճախ էին ի­րենց ե­րե­խա­նե­րին ու­ղար­կում ե­կե­ղե­ցի՝ ծա­ռա­յե­լու:

     Եվ ոչ միայն հա­յերն էին փոր­ձում ի­րենց ե­րե­խա­նե­րին քա­հա­նա­յի ա­պա­գա դա­սա­վո­րել։ Տա­րեց Քեթ­ևա­նը՝ Ս­տա­լի­նի մայ­րը, որ­դուն ուղ­ղա­փառ ճե­մա­րան է տա­րել, երբ նա 8 տա­րե­կան էր, մի կերպ կե­րակ­րե­լու հա­մար, և մի օր խեղճ կի­նը ա­սել է. «Ա­վե­լի լավ կլի­ներ, ե­թե նա քա­հա­նա դառ­նար»: Բայց ու­ղի­նե­րը բո­լո­րի հա­մար տար­բեր ե­ղան: Ա­նաս­տա­սը 9 տա­րե­կա­նում ու­ղարկ­վել է Թիֆ­լի­սի ճե­մա­րան։ Ն­րա հայ­րը՝ Ի­վան–Իոան­նես Մի­կո­յա­նը, գյու­ղի անգ­րա­գետ ա­տաղ­ձա­գոր­ծը, ե­պիս­կո­պո­սին խնդրեց, որ տղան ըն­դուն­վի Թիֆ­լի­սի Ներ­սիս­յան հոգ­ևոր ա­կա­դե­միա, որ­տեղ Մի­կո­յա­նը գաղտ­նի կեր­պով սկսեց մարք­սիս­տա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յուն ու­սում­նա­սի­րել...

     Հան­կարծ կար­դի­նալ Գ­րե­գո­ւար Պիե­ռը ժպտա­լով դի­մեց խորհր­դա­յին ա­ռաջ­նոր­դին՝ խնդրան­քով.

 –­Պա­րո՛ն նա­խա­րար, Ա­խալց­խա­յում, որ­տե­ղի ծնունդ եմ, ապ­րում է քույրս՝ Լի­զան։ Ես խնդրում եմ Ձեզ՝ ա­ջակ­ցել և­ օգ­նել նրան գա­լու ինձ մոտ, այն­քան եր­կար ժա­մա­նակ չենք տե­սել ի­րար: Ի դեպ, քա­ռա­սուն տա­րին մի դար է մար­դու կյան­քում, դժվար չէր մո­ռա­նալ ի­րար...

     Կա­րե­լի է միայն պատ­կե­րաց­նել Մի­կո­յա­նի զար­ման­քը՝ լսե­լով պա­պա­կան պատ­գա­մա­վո­րից նման խնդրանք, այն էլ հա­յե­րեն։ Ն­րանք ջեր­մո­րեն հրա­ժեշտ տվե­ցին ի­րար՝ եր­կու հայ, եր­կուսն էլ հրաշ­քով փրկված ան­խու­սա­փե­լի մահ­վա­նից. Չէ՞ որ Մի­կո­յա­նը կռվել է, մեկ ան­գամ չէ, որ վի­րա­վոր­վել, ապ­րել ու գոր­ծել է Ս­տա­լի­նի օ­րոք՝ հրաշ­քով ողջ մնա­լով, իսկ ին­քը՝ Ա­ղա­ջան­յա­նը, նույն­պես չի մո­ռա­ցել, թե ինչ հան­գա­մանք­նե­րում է այն հե­ռա­վոր քսան­մե­կե­րորդ տա­րում մեկ­նել Հ­ռոմ, ո­րը փրկեց նրան։

     Եր­կու հայ՝ թշնա­մա­կան եր­կու գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յուն­ներ կրող։ Եվ քա­նի– քա­նի՜ նմա­նա­տիպ հա­յեր կանգ­նած էին միմ­յանց դի­մաց՝ քրիս­տոն­յա­ներ, բայց ա­ղո­թում էին տար­բեր ե­կե­ղե­ցի­նե­րում, կար­միր­ներ, կո­մու­նիստ­ներ, ա­թեիստ­ներ, սփյուռ­քա­հա­յեր, խո­սում էին տար­բեր լե­զու­նե­րով, սի­րե­լով տար­բեր ուղ­ղութ­յուն­նե­րի բա­նաս­տեղծ­նե­րի և­ ե­րա­ժիշտ­նե­րի՝ եր­բեմն նույ­նիսկ չլսե­լով մայ­րե­նի լե­զուն: Սա­կայն մտո­վի գնա­հա­տե­լով, թե քա­նի տա­րի է, որ եղ­բայրն ու քույ­րը միմ­յանց չեն տե­սել՝ մեկ­նե­լով Մոսկ­վա, Մի­կո­յա­նը չմո­ռա­ցավ հայ կար­դի­նա­լի ան­սո­վոր խնդրան­քը...

     Եվ այս­պես, Լի­զան՝ Ե­ղի­սա­բեթ Ա­ղա­ջան­յան–­Պա­պի­կո­վան հայտն­վեց Ի­տա­լիա­յում, Հ­ռո­մում՝ աղ­քա­տութ­յու­նից ու չքա­վո­րութ­յու­նից ան­մի­ջա­պես ընկ­նե­լով շքե­ղութ­յան մեջ, նրա հա­մար լրիվ ան­սո­վոր ու նոր պայ­ման­նե­րում։ Խեղճ կի­նը բա­վա­կա­նին հա­ճույ­քով շրջում էր մե­քե­նա­յով, ո­րը կյան­քում գրե­թե եր­բեք չէր էլ նստել կամ օգտ­վել։ Եր­բեմն եղ­բոր հետ այ­ցե­լում էր Հ­ռո­մի գե­ղե­ցիկ պա­լատ­ներն ու տա­ճար­նե­րը։ Ե­ղի­սա­բե­թը մի քա­նի ան­գամ գնա­ցել է դես­պա­նա­տուն. այն­տեղ ստու­գում էին մնա­լու ժամ­կե­տը և­ ո­րոշ ժա­մա­նա­կով եր­կա­րաց­նում էին։

     Բայց միայն նրա հա­րա­զատ դես­պա­նա­տու­նը չէր ստու­գում։ Ե­ղի­սա­պետ Պա­պի­կո­վա­յի ա­նու­նով թղթա­պա­նա­կը սկսեց լցվել նրա «շփում­նե­րի» մա­սին տե­ղե­կութ­յուն­նե­րով։ Ք­րոջ յու­րա­քանչ­յուր քայ­լի հա­մար սահ­ման­վել էր հսկո­ղութ­յուն, ԽՍՀՄ­–ից ե­կած կնոջ յու­րա­քանչ­յուր շար­ժում հայտն­վում էր դի­տորդ­նե­րի զե­կույց­նե­րում և­ ու­ղարկ­վում գլխա­վոր վար­չութ­յուն։ Ս­րանք այն հա­ղոր­դում­ներն են, ո­րոնք լցրել են թղթա­պա­նա­կը՝ ո­չինչ չկռա­հող Լի­զա­յի մա­սին, որն ու­րա­խա­նում էր իր նոր կյան­քով և հ­պար­տա­նում եղ­բո­րով։

 «6–ին, 7–ին, 8–ին նա չի լքել հայ­կա­կան ճե­մա­րա­նը».

 «­Ցե­րե­կը 8–ին «­Ռո­մա 282950» պետ­հա­մա­րա­նի­շով «­Ֆիատ 1400» մակ­նի­շի ավ­տո­մե­քե­նա­յով նրան այ­ցե­լել է եղ­բայ­րը՝ կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը։ Պատ­կա­նե­լութ­յու­նը նույ­նիսկ ո­րոշ­վեց՝ «­Մե­ցա­նու­բե Ջոր­ջիո ըն­կե­րութ­յան սե­փա­կա­նա­տի­րո­ջը», ծնված 1929 թվա­կա­նի ապ­րի­լի 1–ին: Հ­ռո­մում, հաս­ցեն՝ Via Cuatro Venti 96 ... »: Ինչ­պի­սի՛ ման­րա­մաս­նութ­յուն­ներ պե­ղե­լու հա­մար է վճա­րում հար­կա­տուն ա­մեն երկ­րում...

     Կոն­տակտ­նե­րը նույն­պես հսկո­ղութ­յան ա­ռար­կա էին դար­ձել։ Մի հայ բժիշկ՝ Է­լի­զա­բեթ Պա­պի­կո­վա­յի մտե­րիմ Մկր­տի­չը ան­մի­ջա­պես հայտն­վեց հե­տա­խույզ­նե­րի ու­շադ­րութ­յան կենտ­րո­նում։ «Մկր­տիչ Ե­փո­յա­նը ծնվել է Ս­տամ­բու­լում և 1935թ.­–ից ապ­րում է Հ­ռո­մում։ Նա ու­նի կլի­նի­կա և լա­բո­րա­տո­րիա, ինչ­պես նաև մեծ թվով այ­ցե­լու­ներ։ Չ­նա­յած նրան, որ նա չի ցու­ցա­բե­րում իր քա­ղա­քա­կան հա­մակ­րան­քը, հա­մար­վում է իշ­խա­նա­մետ կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի հա­մակ­րող», –­ աս­վում է գաղտ­նի զե­կույց­նե­րից մե­կում։ Ցույց չի տա­լիս, բայց հա­մար­վում է։ Ի­րոք, բո­լոր հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը նման են միմ­յանց ...

     Հու­նի­սի 9–ին պոլ­սա­հայ բժիշկ Մկր­տիչ Ե­փո­յա­նը այ­ցե­լում է Է­լի­զա­բե­թին և հ­րա­վի­րում նրան իր ըն­տա­նի­քի հետ քա­ղա­քից դուրս՝ զբո­սան­քի։ Գաղտ­նի գոր­ծա­կալ­նե­րի հսկո­ղութ­յան և լավ աշ­խա­տան­քի արդ­յուն­քում այդ օ­րը ձեռք է բեր­վել ի­նը լու­սան­կար, ո­րոնք կցվում են «գոր­ծին»։ Որ­քան ջանք, գու­մար և մարդ­կա­յին ռե­սուրս­ներ են ծախ­սել CIFAR–ի աշ­խա­տա­կից­նե­րը միայն մեկ գծի հա­մար. «­Հայ կար­դի­նա­լի քույ­րը գնա­ցել է Լա­տի­նա փոք­րիկ գյուղ՝ զբոս­նե­լու Սան­տո դի Ֆոն­տո քա­ղա­քի մեր­ձա­կայ­քում՝ Lancia Appia մե­քե­նա­յով, հա­մա­րա­նի­շը՝ Roma 277976».

     Հա­ջորդ օ­րը՝ «մոտ ժա­մը 4–ին Է­լի­զա­բե­թին», որն ապ­րում էր հայ­կա­կան ճե­մա­րա­նում, «այ­ցե­լել է Խորհր­դա­յին Միութ­յան դես­պա­նա­տան ա­ռա­ջին քար­տու­ղար Գուր­գեն Ա­ղա­յան­ցը», որն ինչ­–ինչ պատ­ճառ­նե­րով վե­րան­վան­վել է Ա­գեն Գոր­գեն։ Ա՛յ «Ա­գեն Գոր­գե­նը» մեծ ձուկ էր։ Գաղտ­նի ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րին նա լավ հայտ­նի էր որ­պես Ի­տա­լիա­յում ռու­սա­կան հե­տա­խու­զութ­յան խմբի աշ­խա­տա­կից, նրանք աշ­խա­տում էին դես­պա­նա­տան քո­ղի տակ։ «­Ռե­զի­դեն­տը ճե­մա­րան է ժա­մա­նել շքեղ (այն ժա­մա­նակ) Fiat 1400–PE մե­քե­նա­յով՝ իր ա­նու­նով գրանց­ված Roma 346519 հա­մա­րով»։ Ոս­տի­կա­նութ­յու­նը նաև նշել է, որ «մնա­լով ճե­մա­րա­նում մոտ մեկ ժամ՝ հե­ռա­նա­լուց հե­տո Գուր­գե­նը զան­գա­հա­րեց Սան Նի­կո­լա դե Տո­լան­տի­նո փո­ղո­ցում գտնվող վճա­րո­վի հե­ռա­խո­սով, այ­նու­հետև նույն մե­քե­նա­յով դուրս ե­կավ Վիա Վե­նետ­տո ուղ­ղութ­յամբ»։

     Հե­տա­գա­յում եր­կար տա­րի­ներ անց հայ­կա­կան մա­մու­լում այդ մա­սին ա­ռա­ջին ան­գամ գրել է փոր­ձա­գետ բա­նա­սեր Ա­նի Ե­սա­յա­նը։ Ո­րոշ տա­րա­կու­սան­քով նա հարց­նում է. «­Կա­րո՞ղ էր Է­լի­զա­բեթ Պա­պի­կո­վան ՊԱԿ­–ի գոր­ծա­կալ լի­նել։ Ի­հար­կե ո՛չ»։ Իսկ ես կար­ծում եմ, որ ա­մեն ինչ կա­րող էր լի­նել: Սո­վե­տա­կան ​​հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յան աշ­խա­տա­կից Գուր­գեն Ա­ղա­յա­նը ի­զուր չէր գա­լիս ճե­մա­րան։ Եվ ոչ էլ՝ պա­տա­հա­կան։ Թերևս հենց իր «օբ­յեկ­տի» վրա ստվեր գցե­լու հա­մար։ Միա­միտ կնո­ջից դժվար չի տե­ղե­կութ­յուն­ներ հա­վա­քել․․․ Չէ՞ որ խորհր­դա­յին հե­տա­խույ­զը քա­ջա­տեղ­յակ էր SIFAR ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի գաղտ­նի հսկո­ղութ­յա­նը։ Եվ երբ նա վեր­ջերս կար­դաց ի­տա­լե­րեն մի գիրք, ո­րը նրան նվի­րե­ցին ծա­նոթ լրագ­րող­նե­րը, նա, լավ ի­մա­նա­լով ներ­կա վի­ճա­կը, գո­հու­նա­կութ­յամբ ժպտաց և­ ընդգ­ծեց մի պար­բե­րութ­յուն՝ ակն­հայ­տո­րեն հաս­կա­նա­լով գրվա­ծի ան­հե­թե­թութ­յու­նը.

     «Ուկ­րաի­նա­յում այլ հա­լա­ծանք­նե­րից և հ­րեա­նե­րի ար­տաք­սու­մից... Տխ­րահռ­չակ է նաև այն փաքս­տը, որ Ս­տա­լի­նի օ­րոք տասն­յակ մի­լիո­նա­վոր մար­դիկ են մա­հա­ցել ոչ ի­րենց մա­հով։ Բայց քչե­րը գի­տեն, որ ոչ այլ ոք, քան կա­թո­լիկ կար­դի­նալ Գ­րի­գո­րի Ա­ղա­ջան­յա­նը՝ Ս­տա­լի­նի նախ­կին դա­սըն­կե­րը, Թիֆ­լի­սի ճիզ­վի­տա­կան ​​ճե­մա­րա­նում ա­պա­գա կար­դի­նալ Գ­րի­գոր Պետ­րո­սը (Գ­րե­գո­ւար–­Պիեռ) Ա­ղա­ջան­յա­նը ղե­կա­վա­րել է Սի­բի­րում մահ­վան ճամ­բար­նե­րը և տասն­յակ մի­լիո­նա­վոր մարդ­կանց։ Սի­բի­րում նրանց կող­մից ողջ­–ողջ այր­վել են մար­դիկ»։

     Կար­դա­լով այս անգ­րա­գետ տո­ղե­րը, Գուր­գե­նը մի լավ և­ եր­կար ծի­ծա­ղեց։ Ա­նիծ­յալ հի­շա­տա­կով Ս­տա­լի­նը՝ Կո­բան, Իո­սիֆ Ջու­գաշ­վի­լին 1894 թվա­կա­նին ըն­դուն­վել էր Թիֆ­լի­սի աստ­վա­ծա­բա­նա­կան ճե­մա­րան, իսկ ուս­ման վեր­ջին տա­րում՝ 1899 թվա­կա­նին, հե­ռաց­վել ճե­մա­րա­նից՝ «ան­հայտ պատ­ճա­ռով քննութ­յուն­նե­րին չներ­կա­յա­նա­լու» պատ­ճա­ռով։ «­Դա­սըն­կեր» Ա­ղա­ջան­յա­նը ծնվեց այս ա­մե­նից ու­ղիղ մեկ տա­րի անց։ Եվ երբ սի­րե­լի ա­ռաջ­նորդն ու ու­սու­ցի­չը ար­դեն վտար­ված էր ճե­մա­րա­նից (ոչ թե ճիզ­վի­տա­կան, այլ ուղ­ղա­փառ), նա ըն­դա­մե­նը չորս տա­րե­կան էր։ Ա­յո, ով­–ով, բայց խորհր­դա­յին մար­դը լավ պատ­կե­րաց­նում էր՝ մի­լիո­նա­վոր մարդ­կանց ով քշեց Սի­բիր...

     Պա­պի կյան­քի ըն­թաց­քում ար­գել­վում է հա­ջորդ պա­պին ընտ­րե­լու ընտ­րար­շա­վը, բայց ի­հար­կե ա­նուղ­ղա­կի։ «­Պա­պա­բիլ­նե­րը» շատ են ճա­նա­պար­հոր­դում, հան­դի­պում այլ կար­դի­նալ­նե­րի հետ։ Ա­ղա­ջան­յա­նը չա­փա­զանց շատ է ճամ­փոր­դել, մո­լո­րա­կի վրա նման անկ­յուն չկար, որ­տեղ նա չայ­ցե­լեր և շատ կոնկ­րետ նպա­տակ­նե­րով։ Մի խումբ պա­պա­կան կար­դի­նալ­ներ նրան տես­նում էին որ­պես պա­պա­բիլ, շատ մեծ շան­սե­րով և­ ա­մեն կերպ ա­ջակ­ցում էին։ Ն­րա տա­րի­քը «ծե­րա­ցավ» ևս հինգ տա­րով։ Չ­գի­տես ին­չու, այս ան­գամ նա վստահ էր, որ վեր­ջա­պես ե­կել է այն տա­րի­քը, երբ կա­րող է հա­վակ­նել, և­ ի­րեն չեն նա­խա­տե­լու, որ ե­րի­տա­սարդ է։ Բայց հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի դեմ Վա­տի­կա­նը միշտ ձեռն­պահ է ե­ղել։ Կար­միր ի­րա­րան­ցու­մը ընդ­հա­նուր թշնա­մի էր։

Հայտ­նի է, որ ընտ­րար­շավ­նե­րի կար­ևոր ձևե­րից մե­կը բա­ցա­սա­կանն է. «­Կար­դի­նալ այ­սինչն այն­քան հիա­նա­լի մարդ է, նա այն­քան ջա­նա­սի­րա­բար աշ­խա­տում է, բայց...», կամ. «Ի՞նչ է, դուք չե՞ք լսել, որ անց­յալ տա­րի նրա մա­սին ինչ­–որ բան գրվեց թեր­թե­րում: Ճիշտ է, ինչ­պես հե­տո պարզ­վեց, ա­մեն ինչ սուտ դուրս ե­կավ, բայց կար­միր­նե­րից միշտ պետք է վա­խե­նալ, նույ­նիսկ ե­թե ի­րենք ա­տում են ռուս­նե­րին, այդ­պես չէ՞»։

Այս դեպ­քում, ինչ­պես նաև մի քա­նի տա­րի ա­ռաջ, ի­տա­լա­կան հե­տա­խու­զութ­յան շա­հե­րը կրկին հա­մըն­կել են խորհր­դա­յին հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի շա­հե­րի հետ, ո­րոնք ի­րենց վե­րահս­կո­ղութ­յու­նից դուրս գտնվող կա­ռույց­նե­րի ճամ­բա­րում ոչ մի շար­ժում բաց չեն թո­ղել։ Ի վեր­ջո, ծե­րա­ցած պա­պը գահ բարձ­րա­ցավ ար­դեն բա­վա­կա­նին մի­ջին տա­րի­քի, և­ այս պա­պը ըն­կալ­վեց որ­պես «ան­ցու­մա­յին» պապ ոչ միայն նրան ընտ­րած կար­դի­նալ­նե­րի, այլև բո­լոր նրանց կող­մից, ով­քեր ի­րենց հե­տաքրք­րութ­յուն­նե­րի դաշ­տում խա­ղա­քա­րեր էին տե­ղա­փո­խում։ Հայ Ա­ղա­ջան­յա­նի վե­րել­քի վտան­գը կրկին եր­ևաց հո­րի­զո­նում...

Բայց այս ան­գամ նրանք սկսե­ցին նա­խա­պես պատ­րաստ­վել։ Ա­մե­նից զվար­ճա­լին այն է, որ ե­թե խորհր­դա­յին գաղտ­նի ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը չէին կա­րող Ռու­սաս­տա­նում ծնված հա­յին թույլ տալ պա­պա­կան գա­հին տի­րե­լու, Հ­ռո­մի հա­մա­պա­տաս­խան ու­ժե­րը չէին կա­րող թույլ տալ, որ «ռուս» Ա­ղա­ջան­յա­նը լի­նի Վա­տի­կա­նի պա­պա­կան գա­հին։ Բայց միև­նույն է, 1963 թվա­կա­նին Հ­ռո­մի պապ Ռոն­կալ­լիի մա­հից հե­տո Ա­ղա­ջան­յա­նի ա­նու­նը կրկին հայտն­վեց թեր­թե­րի և­ ե­կե­ղե­ցա­կան փոր­ձա­գետ­նե­րի կող­մից կազմ­ված պա­պա­բիլ­նե­րի ցու­ցա­կում։ Ա­ղա­ջան­յանն այս ան­գամ ֆա­վո­րիտ­նե­րի խմբում է հայտն­վել հենց իր «ռու­սա­կան» ծագ­ման պատ­ճա­ռով։

Այդ ժա­մա­նակ Կ­րեմ­լի և Վա­տի­կա­նի հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում ո­րո­շա­կի տե­ղա­շար­ժեր ե­ղան, լար­վա­ծութ­յան թու­լաց­ման փխրուն շրջան էր սկսվել։ Եվ 1963 թվա­կա­նին Խ­րուշ­չո­վի դստեր և ն­րա ա­մուս­նու՝ Ա­լեք­սեյ Ա­ջու­բե­յի՝ Վա­տի­կան այ­ցե­լութ­յու­նից հե­տո, ո­րոնց ըն­դու­նեց ան­ձամբ Իոան­նես XXIII–ը, Վա­տի­կա­նի շատ բարձ­րաս­տի­ճան պաշ­տոն­յա­ներ սկսե­ցին հա­վա­տալ, որ այն­պի­սի անձ­նա­վո­րութ­յուն, ինչ­պի­սին Ա­ղա­ջան­յանն է՝ ար­ևե­լաեվ­րո­պա­կան ար­մատ­նե­րով, խո­սում է ռու­սե­րեն և ծա­նոթ լի­նե­լով կո­մու­նիզ­մի գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յա­նը և գոր­ծե­լա­կեր­պին՝ կա­րող է օգ­տա­կար լի­նել ԽՍՀՄ­–ի հետ երկ­խո­սութ­յա­նը դեռևս անշ­նորհք փոր­ձե­րում:

Միև­նույն ժա­մա­նակ, Ի­տա­լիա­յի և Վա­տի­կա­նի ո­րոշ ե­կե­ղե­ցա­կան և քա­ղա­քա­կան շրջա­նակ­նե­րում Ա­ղա­ջան­յա­նի ծա­գու­մը դի­տում էին որ­պես չա­փա­զանց լուրջ «ա­ռա­ջին մեղք» և վա­խե­նում էին, որ նա «վտան­գա­վոր» կապ կհաս­տա­տի կո­մու­նիստ­նե­րի կամ, ա­վե­լի վատ, Վա­տի­կա­նի վրա խորհր­դա­յին ազ­դե­ցութ­յուն կհաս­տատ­վի: Եվ այս­տեղ էր, որ ակ­տի­վա­ցան ի­տա­լա­կան հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը։ Իր հե­տաքն­նութ­յան մեջ կա­թո­լի­կա­կան «Trenta giorni» ամ­սա­գի­րը ի­տա­լա­ցի հայտ­նի քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ Ջու­լիո Անդ­րեոտ­տիի հսկո­ղութ­յամբ գրում է, որ SIFAR–ը կազ­մա­կեր­պել է «­Կոնկ­լավ» գոր­ծո­ղութ­յու­նը, ո­րի նպա­տակն էր կան­խել 70–ամ­յա Ա­ղա­ջան­յա­նի ընտ­րութ­յու­նը Սուրբ Պետ­րո­սի գա­հին։ Պարզ հա­վա­քա­ծու՝ կոմպ­րո­մատ­նե­րի հա­վա­քում և տա­րա­ծում: «­Ռու­սա­կան ազ­գա­նու­նով՝ Պա­պի­կո­վա ռուս տղա­մար­դու այ­րին էր»։

Վեր­ջի­վեր­ջո ազ­գա­նուն­վան վեր­ջա­վո­րութ­յու­նը «մա­քուր» ռու­սա­կան է՞ հե­տո ինչ, որ Պա­պիկ­յան­ներ են ե­ղել։ «Trenta giorni» հրա­պա­րա­կել է «գոր­ծո­ղութ­յան» բո­լոր ման­րա­մաս­նե­րը՝ ուղ­ղա­կիո­րեն վերց­ված CIFAR–ի սկզբնա­կան դոս­յեից՝ 1963 թվա­կա­նի հու­նի­սին տար­բեր օ­րեր թվագր­ված չորս զե­կույց­ներ: Գոր­ծը պաշտ­պան­ված է Է­ջի­դիո Վի­ջիա­նիի ստո­րագ­րութ­յամբ, ով մինչ այդ փո­խա­րի­նել էր դե Լո­րեն­ցո­յին CIFAR–ի ղե­կա­վա­րի պաշ­տո­նում: (դե Լո­րեն­ցոն նախ­կի­նում մե­ղադր­վել էր պե­տա­կան ​​հե­ղաշրջ­ման փոր­ձի մեջ):

Խ­նամ­քով պատ­րաստ­ված փաս­տա­թուղ­թը հա­սել է Վա­տի­կան՝ տա­րած­վե­լով կար­դի­նալ­նե­րի շրջա­նում։ Հոգ­ևո­րա­կան­նե­րը, ո­րոնք մա­հու չափ վա­խե­ցած էին կո­մու­նիզ­մի ուր­վա­կա­նից և չէին ցան­կա­նում թույլ տալ, որ կեղ­տոտ ձեռ­քեր դիպ­չեն սիքս­տին­յան սրբութ­յուն­նե­րին, այս­պի­սով ար­դեն պատ­րաստ էին դա­դա­րեց­նել ՊԱԿ­–ի «գրե­թե գոր­ծա­կա­լի» Սուրբ Պետ­րո­սի գա­հին կանգ­նեց­նե­լը։

Մ­նում էր միայն կռա­հել, թե ինչ փո­թո­րիկ­ներ են մո­լեգ­նել հեզ սուրբ հոր հո­գում։ Այդ­պես ա­տել կո­մու­նիստ­նե­րին, ա­տել ռուս­նե­րին ի­րենց «­Կա­Ժե­Բե»–ի հետ միա­սին, ինչ­պես նա էր ա­տում, և­ ի­րեն կաս­կա­ծե՞լ նրանց հետ կա­պեր ու­նե­նա­լու մեջ: Ինչ­ևի­ցե, հա­ջորդ պապ Մոն­տի­նիի ընտ­րութ­յու­նը 1963 թվա­կա­նին այն­քան էլ հեշտ չէր։ 80 ընտ­րող­նե­րից 29–ը ի­տա­լա­ցի­ներ էին, դա բա­վա­կան էր ընտ­րութ­յուն­նե­րը վե­րահս­կե­լու հա­մար։ Մոն­տի­նին ֆա­վո­րիտ էր, բայց դրա հա­մար պա­հանջ­վեց վեց քվեա­թեր­թիկ։ Ընդ­դի­մութ­յու­նը գլխա­վո­րում էին դեռևս «չհնա­ցած» Սի­րին՝ Վա­տի­կա­նի խորհր­դում պահ­պա­նո­ղա­կան­նե­րի ա­ռաջ­նոր­դը և Օտ­տա­վիա­նին, ով ցան­կա­նում էր վերջ տալ Իոան­նես XXIII–ի սան­ձա­զեր­ծած խե­լա­գա­րութ­յա­նը։

Բո­լո­նիա­յից ա­ռա­ջա­դեմ Լեր­կա­րո­յի կողմ­նա­կից­նե­րը նույն­պես հա­վա­քե­ցին 20 ձայն: Չ­նա­յած այս ձայ­նե­րը ան­ցան Մոն­տի­նիին, բայց դեռ մի քա­նի ձայն պա­կա­սում էր։ Այս ան­գամ «ընտ­րա­կան հանձ­նա­ժո­ղո­վի» ան­դամ էր կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նը, վե­ցե­րորդ քվեար­կութ­յու­նից հե­տո «գտնվե­ցին» պա­կա­սող ձայ­նե­րը, և կա­տար­վեց այն աշ­խարհ մեկ­նած Հ­ռո­մի պապ Իոան­նես XXIII–ի կամ­քը։ Ի դեպ, վեր­ջերս ես մի փաս­տագ­րա­կան ֆիլ­մի մա­սին հի­շա­տա­կում պե­ղե­ցի։ ֆիլ­մը Պո­ղոս VI–ի ընտ­րութ­յան մա­սին էր։ Մի սյու­ժե կար, որ­տեղ ի­տա­լա­ցի լրագ­րո­ղը Սուրբ Պետ­րո­սի հրա­պա­րա­կում նստած­նե­րին հարց­նում է. «Ու՞մ կցան­կա­նա­յիք տես­նել Հ­ռո­մի պա­պի պաշ­տո­նում»: Եվ հարց­նում էր հիմ­նա­կա­նում տա­րեց ի­տա­լու­հի­նե­րին, Ա­ղա­ջան­յա­նի ազ­գա­նունն էլ աս­վել է ա­վե­լին, քան Մոն­տի­նիի ա­նու­նը։ Այս կոնկ­լա­վի սպի­նե­րը մնա­ցին ողջ պոն­տի­ֆի­կա­տի պատ­մութ­յան մեջ։ Պո­ղոս VI–ը վա­խե­նում էր Սի­րիի խմբակ­ցութ­յու­նից: Ընդ­հան­րա­պես, ընտ­րութ­յան մե­խա­նիզ­մը դժվար է կան­խա­տե­սել, և թեև հաղ­թում է փոխ­զի­ջու­մա­յին թեկ­նա­ծուն, բայց շատ հա­ճախ նա զար­մաց­նում է ի­րեն քվեար­կած­նե­րին։

Մոն­տի­նին՝ Պո­ղոս VI–ը, չար­դա­րաց­րեց իր վրա դրված հույ­սե­րից ոչ մե­կը: Թե­կուզ նրա թույլտ­վութ­յու­նը այն նպա­տա­կով, որ քա­հա­նան կա­տա­րի պա­տա­րա­գը դեմ­քով դե­պի ժո­ղո­վուր­դը... Մոն­տի­նին իր ծխա­կան­նե­րին հատ­կա­պես ու­րա­խաց­րեց, երբ Ալ­դո Մո­րոն սպան­վեց «կար­միր բրի­գադ­նե­րի» կող­մից, և­ երբ նա դեռ պա­տանդ էր, պոն­տի­ֆի­կոսն ի­րեն ա­ռա­ջար­կեց պա­տան­դի փո­խա­րեն։ Եվ, թերևս, Պո­ղոս VI–ի դա­րա­կազ­միկ նվա­ճում­նե­րից մե­կը Կոս­տանդ­նու­պոլ­սի ուղ­ղա­փառ պատ­րիարք Ա­թե­նո­գո­րա­սի հետ հան­դի­պումն էր, երբ նրանք փո­խա­դարձ ա­նա­թեմ­ներ հա­նե­ցին։

«Dal Vaticano, 19 հոկ­տեմ­բե­րի 1970, anno ottavo del Nostro Pontificato.

Նա­մակ Նո­րին սրբութ­յուն Պո­ղոս VI Պա­պից

Մեր սի­րե­լի կար­դի­նալ Գ­րի­գոր Պետ­րոս Ա­ղա­ջա­նեա­նի հա­մար

 

Ձերդ Սր­բա­զան,

Լ­րիվ ըմբռ­նու­մով մենք դի­տար­կել ենք այն պատ­ճառ­նե­րը, որ հու­շեց այս գոր­ծո­ղութ­յու­նը՝­հաս­կա­նա­լով ձեր բարձրզ­գաց­մուն­քա­յին ար­ձա­գան­քը վա­վե­րա­կա­նութ­յուն։ Դա, ան­շուշտ, վեհ ժես­տէ: Հար­գան­քից դրդված Ձեր ա­ռող­ջութ­յա­նը, մենք, թեև ափ­սո­սան­քով, ո­րո­շել ենք ըն­դու­նել Ձեր պնդու­մը»։

     Կար­դի­նալ Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նը ծանր հի­վանդ էր և մա­հա­ցավ 1971 թվա­կա­նի մա­յի­սի 16–ին Հ­ռո­մի հայ­րե­նի Լևոն­յան ճե­մա­րա­նում քաղց­կե­ղից։

Ն­րա աճ­յու­նը, որ­պես բա­ցա­ռութ­յուն, հանգ­չում է Վա­տի­կա­նում՝ Սուրբ Պետ­րո­սի բա­զի­լի­կի հանգս­տա­րա­նում։ Հո­յա­կապ հու­ղար­կա­վո­րութ­յուն, մեծ պա­տիվ ինչ­պես կյան­քի ըն­թաց­քում, այն­պես էլ մա­հից հե­տո: Ն­րա մա­հից կես դար անց գոր­ծում է Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յա­նի կայ­քը. «Cardinale Gregorio Pietro XV Agagianian Կար­տի­նալ Գ­րի­գոր Պետ­րոս ԺԵ Ա­ղա­ճա­նեան».

     Հու­ղար­կա­վո­րութ­յան ա­րա­րո­ղութ­յան բազ­մա­հա­զար մաս­նա­կից­նե­րի թվում էին հայտ­նի քա­ղա­քա­կան ու հոգ­ևոր գոր­ծիչ­ներ։ Եվ, ի­հար­կե, մեծ թվով հայ­րե­նա­կից­ներ։ Հա­յաս­տա­նում այս մա­սին բա­վա­կա­նին ուշ ի­մա­ցան, այն էլ քչե­րը։ Քա­նի որ Ա­ղա­ջան­յա­նը Վա­տի­կա­նի երկ­րորդ ժո­ղո­վից ա­ռաջ և հե­տո մի քա­նի տաս­նամ­յակ մեծ դեր է ու­նե­ցել Հ­ռո­մի ե­կե­ղե­ցու գոր­ծե­րում, հայ կա­թո­լիկ ե­պիս­կո­պոս­նե­րը Հ­ռո­մում ի­րենց սի­նո­դում օրհ­նել են կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նի սրբա­դաս­ման գոր­ծըն­թա­ցը, ով ծա­ռա­յում էր որ­պես պրե­ֆեկտ։ Հա­վատ­քի դա­վա­նան­քի միա­բա­նութ­յու­նը 1960–1970 թթ.

     Գոր­ծըն­թա­ցը օրհն­վել է Կի­լի­կիա­յի Հա­յոց պատ­րիար­քա­կան ե­կե­ղե­ցու ե­պիս­կո­պոս­նե­րի կող­մից, ով­քեր Հ­ռո­մում Սի­նոդ են անց­կաց­րել Հայ­րա­պե­տա­կան ​​հայ­կա­կան վար­ժա­րա­նում։ Միա­ժա­մա­նակ, ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­ներ են կա­տար­վում կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նի կյան­քի մա­սին՝ նա­խա­պատ­րաս­տե­լու կար­դի­նա­լի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րը վե­րաքն­նիչ դա­տա­րա­նում ու­սում­նա­սի­րե­լու հա­մար։ Ըստ ու­սում­նա­սի­րութ­յան արդ­յունք­նե­րի՝ պետք է պաշ­տո­նա­կան դի­մում ներ­կա­յաց­վեր Սր­բե­րի գոր­ծե­րով միա­բա­նութ­յուն՝ սրբա­դաս­ման գոր­ծըն­թա­ցը սկսե­լու հա­մար:

      Կ­յան­քը ա­ռեղծ­ված է։ Ինչ­պե՞ս նա փրկվեց բոլշ­ևիկ­յան ջար­դե­րից։ Ինչ­պե՞ս նրան հա­ջող­վեց հաս­նել Վա­տի­կա­նի կու­րիալ բար­ձունք­նե­րին: Ինչ­պե՞ս է վե­րա­բեր­վել իր հայ­րե­նի­քին, ըն­տա­նի­քին՝ այդ­քան շուտ բա­ժան­ված լի­նե­լով մո­րից, կա­րո­տե՞լ է արդ­յոք, թե՞ Աստ­ծու կող­մից սահ­ման­ված կյան­քը միշտ ա­ռեղծ­ված է...

 

ԷՊԻԼՈԳ

 

Այս թվի Հոկ­տեմ­բե­րի 28-ին կա­յա­ցավ ե­րա­նաց­ման և սր­բա­դաս­ման դա­տի բաց­ման ա­րա­րո­ղու­թիւ­նը, ո­րին ներ­կա էին կար­դի­նալ­ներ, ե­պիս­կո­պոս­ներ, քա­հա­նա­ներ, դես­պան­ներ, դի­վա­նա­գի­տա­կան մարմ­նի ան­դամ­ներ, լրագ­րող­ներ, Ի­տա­լիա­յի ու այլ եր­կիր­նե­րի ժա­մա­նած հա­յոր­դի­ներ ու հա­վա­տաց­յալ­ներ։

Օ­րա­կար­գը սկիզբ ա­ռավ հայ­րեն լե­զո­ւով` Հայր մեր ա­ղոթ­քի եր­գե­ցո­ղութ­յամբ, հե­տո նո­տա­րը կար­դաց օ­րագ­րութ­յու­նը ու տե­ղի ու­նե­ցավ Թե­մա­կան Դա­տա­րա­նի ան­դամ­նե­րի եւ Խնդ­րար­կո­ւին հա­վա­տար­մու­թեան ու գաղտ­նա­պա­հութ­յան երդ­ման ա­րա­րո­ղութ­յու­նը։

 

Ա­մե­նա­պա­տիվ Հոգ­ևոր Տե­րը ա­ռաջ հի­շեց­րեց հայ Ե­կե­ղե­ցոյ ե­րա­նե­լի­նե­րին` Ե­րա­նե­լի Կո­մի­տա­սը, Աստ­ծոյ ծա­ռա­ներ Սե­բաս­տա­ցի Մ­խի­թա­րը ու 1915–ի ցե­ղաս­պա­նութ­յան բո­լոր լռել­յար մար­տի­րոս­նե­րին, հա­վա­տաց­յալ­նե­րին խնդրեց ա­ղոթք­ներ` որ­պես­զի «այս ընտ­րեալ հո­գին, հաս­նի խո­րան­նե­րին»։ Ա­մե­նա­պա­տիվ Հոգ­ևոր Տի­րոջ խոս­քից հե­տո բո­լոր ներ­կա­նե­րը միա­սին ար­տա­սա­նե­ցին Աս­տու­ծոյ Ծա­ռայ Կար­դի­նալ Ա­ղա­ջան­յա­նին նվի­րո­ւած բա­րե­խո­սա­կան ա­ղոթ­քը, ո­րից հե­տո Լա­տե­րա­նի Սուրբ Յով­հան­նէս մա­տու­ռի մեջ հնչեց եր­ջան­կա­հի­շա­տակ հա­յոց մե­ծա­նուն հայ­րա­պե­տի շատ սի­րե­լի «­Կի­լի­կիա» եր­գը։

 

ՏԱՍԸ  ՏԱՐԻ  ԱՆՑ  ԱՍՏԾՈՒ  ԿՈՂՄԻՑ  ՄՈՌԱՑՎԱԾ  ԵՐԿՐՈՒՄ

 

Գլուխ քսանմեկերորդ

 

 Պետ­րո­սը կար­ծես ան­միտ նա­յում էր պա­տու­հա­նից՝ սպա­սե­լով իր պատ­վի­րած գրքե­րին։ Գ­րա­դա­րա­նը դար­ձել էր նրա կյան­քի ռիթ­մի մե­ծա­գույն մա­սը՝ ժա­մա­նակ չթող­նե­լով ոչ հան­րա­կա­ցա­րա­նա­յին ե­րե­կույթ­նե­րին, ոչ էլ ու­սա­նո­ղա­կան ու­րա­խութ­յուն­նե­րին։

      Նա ապ­րում էր բա­րե­կամ­նե­րի մոտ, բայց հան­րա­կա­ցա­րա­նում ա­վե­լի շատ ու­րախ բա­ներ կա­յին: Եր­բեմն պոկ­վում էր, ընկղմ­վում այն­տեղ աղմ­կոտ, ան­պա­տաս­խա­նա­տու շչո­ցի մեջ՝ մի թե­մա­յից մյու­սը, մի դա­րից մյուս դա­րը... Ա­նուն­ներ, թա­գա­վոր­ներ, հրա­մա­նա­տար­ներ... Պատ­մա­բան­նե­րը բա­նա­սեր­նե­րի հետ ու­սա­նող–­բա­նաս­տեղծ Բար­թու­խի սեն­յա­կում հա­վաք­վում ու գո­ռա­լուց խռպոտ ձայ­նե­րով վի­ճում էին հին ժա­մա­նակ­նե­րի պար­տութ­յուն­նե­րի պատ­ճառ­նե­րի մա­սին, քննար­կում էին այ­սօր­վա դեպ­քե­րը, նո­րից սա­հում էին դա­րե­րի խոր­քե­րը՝ փոր­ձե­լով հին տա­րի­նե­րի խա­վա­րի մեջ գտնել հա­յոց ճա­կա­տագ­րի ա­ռեղծ­վա­ծը...

     Ան­շուշտ, Պետ­րո­սին այս ա­մե­նը պետք էր ու անհ­րա­ժեշտ, բայց ըն­դա­մե­նը ե­րեք ա­միս անց պե­տա­կան ​​քննութ­յուն­ներն են, և Պետ­րո­սը, հան­դար­տեց­նե­լով կա­րոտն ու հո­գու կան­չը, կա­մաց–­կա­մաց գրքե­րի կույ­տե­րը քարշ տվեց իր գրա­սե­ղա­նի մոտ։

 Նա պետք է գե­րա­զանց ա­վար­տի հա­մալ­սա­րա­նը, բո­լոր տա­րի­նե­րին նա գե­րա­զանց ու­սա­նող էր, և բո­լոր տա­րի­նե­րին սո­վո­րել է հեշտ և­ ու­րա­խութ­յամբ։

     Բայց գար­նանն ա­վե­լի մոտ, հենց տա­րին ա­վար­տե­լուց ա­ռաջ, նրա հա­մար ա­վե­լի ու ա­վե­լի դժվար էր ստաց­վում զսպել ա­զա­տութ­յան կան­չը։ Եվ աշ­խա­տանքն էլ դեռ չո­րոշ­վեց, չնա­յած ար­դեն մեկ տա­րի է՝ կես դրույ­քով աշ­խա­տում էր Ա­կա­դե­միա­յում: Չէր հմայ­վում այս թե­մա­նե­րով: Նա նեղ­վում էր մե­կընդ­միշտ ընտր­ված ուղ­ղութ­յուն­նե­րից, թեև ինքն էլ չգի­տեր, թե ինչ է ու­զում։ Ն­րան գրա­վում էին անց­յա­լը, հնա­գույն ժա­մա­նակ­նե­րը, ա­կունք­նե­րը։ Դա ու­սում­նա­սի­րե­լիս ա­պա­գա­յի նկատ­մամբ վստա­հութ­յուն էր ձևա­վոր­վում: Պատ­մութ­յան ինս­տի­տու­տի գիտ­քար­տու­ղա­րը, ի պա­տաս­խան նրա խնդրան­քի, թոթ­վեց ու­սե­րը.

 –­Կի­լի­կիան աղ­յուս առ աղ­յուս բա­ժա­նե­ցին, ո­չինչ չի մնա­ցել։

 Պարզ­վեց, որ և՛ վե­ցե­րորդ դա­րը, և՛ հին­գե­րոր­դը ՝ բո­լո­րը մեկ–­մեկ վեց­րել են։

Խորհր­դա­յին ռե­ժի­մի օ­րոք խո­րա­մանկ պատ­մա­բան­նե­րը խորն էին փո­րում,

խո­րա­նում, միայն այդ կերպ էր հնա­րա­վոր հաս­կա­նալ ներ­կան ու ի­րեն­ցից

«անն­կատ» ինչ­–որ բան զար­գաց­նել ու կար­գին միտք շա­րադ­րել։ Ա­յո, և կու­սակ­ցութ­յա­նը հար­մար էր՝ չար­գե­լել փորփ­րել հնա­գույն դա­րե­րը, որ­պես­զի չդիպ­չեն այ­սօր­վա ե­ռու­զե­ռին, ինչն իս­կի ի­րենք դեռ այն­քան էլ չէին հաս­կա­նում։

Լավ, ամ­ռա­նը տուն կգնա, սա­րե­րում` մա­քուր օ­դին, ա­վե­լի հեշտ է մտա­ծել։ Բարձր սա­րե­րում բարձր մտքեր են գա­լիս...

 Դա­սըն­կեր­ներն ի­րար ետ­ևից դուրս էին գա­լիս լսա­րա­նից, իսկ Պետ­րո­սը դեռ շա­րու­նա­կում էր գրել ու ուղ­ղել։ Տա­րեց դո­ցեն­տը ամ­բիո­նի վա­րի­չի հետ ան­համ­բեր

ու զվարթ նա­յում էր գե­րա­զան­ցիկ ու­սա­նո­ղին, ա­սես ու­զում էին հարց­նել` արդ­յոք դի­սեր­տա­ցիա չի՞ ո­րո­շել գրել քննութ­յան ժա­մա­նակ։ Վեր­ջա­պես, Պետ­րո­սը վեր կա­ցավ սե­ղա­նից։

 –­Պատ­րաստ եմ պա­տաս­խա­նել, բայց ու­զում եմ զգու­շաց­նել, որ դա­սագր­քի նման չեմ մտա­ծում։

 Դո­ցեն­տը տնքտնքա­լով բարձ­րա­ցավ իր տե­ղից և գ­նաց դե­պի դու­ռը.

 –Ս­պա­սիր, ես օգ­նութ­յուն կան­չեմ։

 Մի քա­նի րո­պե անց բո­լո­րը, ում նա գտավ դե­կա­նա­տում, նստե­ցին սե­ղա­նի շուրջ և ժ­պի­տով աչ­քե­րը հա­ռե­ցին նի­հար, ա­մաչ­կոտ եր­կա­րա­քիթ տղա­յին։

 –Սկ­սեմ եր­րորդ հար­ցից։ Պ­րո­ֆե­սոր Պիոն­յա­նը կար­ծում է, որ ապս­տամ­բութ­յան պատ­ճառ­ներն են, – նա սկսեց թվար­կել ապս­տամ­բութ­յան պատ­ճառ­նե­րը, – բայց կար­ծում եմ, որ ի­րա­կա­նում շար­ժիչ ուժն ըն­դա­մե­նը ա­ռիթն էր։ Պատ­ճառ­նե­րը միշտ ե­ղել են շատ ու տար­բեր, և դ­րանք պայ­մա­նա­վոր­ված են հա­մա­կար­գով։ Պայթ­յու­նի պատ­ճա­ռը պայ­թու­ցիկ նյութն է։ Բայց դրա հա­մար կայծ է պետք։

     Ամ­բիո­նի վա­րի­չը հե­տաքրք­րութ­յամբ ու­սում­նա­սի­րում էր իր ձեռ­քե­րը՝ թփթփաց­նե­լով սե­ղա­նին. Երբ ու­սա­նո­ղը դա­դա­րեց խո­սել, բո­լո­րը ծի­ծա­ղե­ցին։

 –­Դու գո­նե տե­սե՞լ ես այդ պրո­ֆե­սո­րին: Նա մեզ դաս է տվել, ձեր ժա­մա­նակ նա այլևս չկար... Դե, հա­ջորդ եր­կու հար­ցե­րը կա­րող ես չսկսել, կա­րող ես գնալ, – մ­յուս­նե­րը, հա­յացք­ներ փո­խա­նա­կե­լով, գլխով ա­րե­ցին։

 –Ոչ, ոչ, ես ու­զում եմ պա­տաս­խա­նել։ Այս­տեղ կան ևս հե­տաքր­քիր կե­տեր, –

պ­րո­ֆե­սո­րը բարձ­րաց­րեց ձեռ­քը.

 –­Բա­վա­կան է։ Իսկ քննութ­յուն­նե­րից հե­տո կգաս մեր ամ­բիոն։

Պետ­րո­սը տա­րա­կու­սած և դժ­գոհ ար­տա­հայ­տութ­յամբ դուրս ե­կավ ու­սա­նող­նե­րով լցված մի­ջանցք։ Հենց այս ամ­բիոնն էր նա ե­րա­զում ըն­դուն­վել ա­վար­տե­լուց հե­տո, բայց ո՞վ գի­տի, թե ին­չու են նրան կան­չում։ Գու­ցե վի­ճար­կե՞ն նրա եզ­րա­կա­ցութ­յուն­նե­րը։

 Բայց տա­րեց պրո­ֆե­սո­րը, նստեց­նե­լով Պետ­րո­սին ցածր սե­ղա­նի մոտ, չգի­տես ին­չու հարցն­րեց, թե նա ո՛ր գյու­ղից է։

 –­Դուք Ջա­վախ­քից եք։ Ո՞ր գյու­ղից։

 –Ա­լաս­տա­նից եմ... Դա մեծ գյուղ է։

 –­Գի­տեմ, որ մեծ է: Ես ինքս Ա­խալց­խա­յից եմ, բայց մե­րոնք տե­ղա­փոխ­վել են,

երբ ես դեռ չէի ծնվել: Մե­րոն­ցից բո­լո­րը գնա­ցին Ռու­սաս­տան։ Ի­հար­կե, կա­թո­լի՞կ ես:

 –­Հըմ... ճիշտն ա­սած, ա­թեիստ եմ: Բայց ծնող­ներս կա­թո­լիկ են, մեր ամ­բողջ գյու­ղը կա­թո­լիկ է։

 –Ա­յո, շատ գյու­ղեր կան Կառ­նո երկ­րից ե­կած, նրանք կա­թո­լիկ­ներ են։ Բայց շատ խնդիր­ներ կան կու­տակ­ված ու մի օր ա­մե­նաս­տոր ձևով ա­մեն ինչ դուրս է գա­լու։ Լավ թե­մա կա, վա­ղուց սպա­սում է իր հե­տա­զո­տո­ղին է, բայց... ե­ղել են հան­գա­մանք­ներ,

հան­գա­մանք­նե­րը շատ են, ինչ­պես միշտ, խան­գա­րող... Ես ու­զում եմ, որ ջա­վախք­ցին ա­նի այս գոր­ծը։ Դու հար­մար թեկ­նա­ծու ես։ Հա­մա­ձա՞յն ես։

 –Ի­հա՛ր­կե: Եվ ե՞րբ սկսել:

 –Ար­ձա­կուրդ­նե­րից հե­տո ա­րի ու սկսի։ Մինչ այդ այս­տեղ դու կա­րող ես նյու­թեր

հա­վա­քել: «­Հայ կա­թո­լիկ­նե­րը վրա­ցա­կան նոր ի­րա­կա­նութ­յան մեջ». սա դեռ

վերջ­նա­կան վեր­նա­գի­րը չէ, հե­տո մի­գու­ցե մի քիչ այն կողմ անց­նենք, օ­րի­նակ՝ Թուր­քիա։ Կամ գու­ցե պար­զա­պես հա­մե­մա­տենք... Լավ, մինչ հան­դի­պում սեպ­տեմ­բե­րին:

Պետ­րո­սը, ո­րին զար­ման­քից թվում էր, թե ամ­բող­ջո­վին փայ­տա­ցել է, վեր կա­ցավ ա­թո­ռից և հան­կարծ ծի­ծա­ղեց։

 –Ես չգի­տեմ՝ ինչ եմ ստա­ցել, ստու­գար­քի գրքույ­կը մնաց լսա­րա­նում:

      Ջար­դո­տած մե­քե­նան ցատ­կում էր կի­սա­քանդ ճա­նա­պար­հով՝ շրջան­ցե­լով գե­ղե­ցիկ կիր­ճը: Սկս­վեց Վ­րաս­տա­նը, ան­մի­ջա­պես Ա­շոց­քից հե­տո փոխ­վե­ցին թե՛ գույ­նե­րը, թե՛ ռե­լիե­ֆը, և­ իր հա­րա­զատ վայ­րե­րի ակն­կա­լի­քով սիր­տը ա­նուշ կծկվեց։

Մաք­սա­կե­տում թե՛ տե­ղա­ցի­նե­րը, թե՛ վրա­ցի­նե­րը եր­կար ժա­մա­նակ բծախնդ­րո­րեն քրքրում էին անձ­նա­կան ի­րե­րը, բայց, փառք Աստ­ծու, ոչ մի բա­նում մեղք չգտան։ Մի քա­նի մետր անց ճա­նա­պար­հը փա­կեց մի հաստ պա­րան։ Նր­բա­տախ­տա­կի վրա, խո­շոր, ծու­ռու­մուռ տա­ռե­րով գրված էր՝ «КАПЕРАТИВНИЯ ТАМОЖНИЯ»: Բայց, է­լի փառք Աստ­ծու, պար­զա­պես հաշ­վե­ցին բո­լոր ուղ­ևոր­նե­րին, վե­րա­հաշ­վե­ցին, հաշ­վե­ցին տուր­քը, վերց­րին ու բաց թո­ղե­ցին։ Սկս­վեց վրա­ցա­կան ի­րա­կա­նութ­յու­նը։ Չ­նա­յած նման բան կա­րե­լի էր գտնել և տա­նը՝ Հա­յաս­տա­նում։

     Ձախ կող­մում մի անն­ման կիրճ է ստեղ­ծել Փոց­խով գե­տը՝ Կու­րի վտա­կը։ Կա՛մ ո­լոր­վում է օ­ձան­ման ճա­նա­պար­հին զու­գա­հեռ, թե ճա­նա­պարհն է կրկնում գե­տի ո­լո­րան­նե­րը, ա­փե­րը հրա­շա­լի կեր­պով զար­դար­ված են փար­թամ կա­նա­չով և բար­դի­նե­րի մո­մե­րով։ Եվ ա­հա եր­ևաց Ա­լաս­տան տա­նող ճա­նա­պար­հը... Քար­քա­րոտ փո­սե­րի վրա թեթև ցատ­կե­լով՝ եր­թու­ղա­յին տաք­սին է­ժան գնով քշեց դե­պի ծայ­րա­մաս, այն­տե­ղից ճա­նա­պարհն ա­վե­լի վատն էր։ Մի քա­նի րո­պե անց Պետ­րոսն ար­դեն քայ­լում էր մա­մի­կի տուն տա­նող նեղ ա­րա­հե­տով։ Մա­մի­կը, շատ տա­րեց ա­լաս­տան­ցի­նե­րի նման, մնա­ցել էր իր տուն–­տե­ղը հսկե­լու՝ պա­հա­կի պես։

     Հի­մա, մայ­րա­քա­ղա­քից հե­տո տա­տի տնա­կը թվում էր ա­վե­լի կծկված և նախ­նա­դար­յան, բայց դա դրսից էր։ Ներ­սում տի­րում էին սի­րե­լի հո­տե­րը, մա­մի­կի փա­փուկ ան­կո­ղին­ներն ու այն ա­ռանձ­նա­հա­տուկ խա­ղա­ղութ­յան զգա­ցու­մը, որ լի­նում է միայն ման­կութ­յան հո­տերն ու ձայ­նե­րը պա­հող պա­պա­կան տա­նը։

     Մի քա­նի րո­պեից հե­տո դուռն էլ չէր փակ­վում։ Բազ­մա­թիվ հա­րա­զատ­ներ ու բա­րե­կամ­ներ վա­զե­լով գա­լիս էին, հա­վաք­վում Մեծ տա­տի տուն, հյու­րա­սեն­յա­կում աղմ­կում էին, տա­տը խառն­ված էր խո­հա­նո­ցում, իսկ հո­րեղ­բոր տղան, կամ գու­ցե ա­վե­լի հե­ռու բա­րե­կա­մի տղան համ­բե­րա­տար բա­ցատ­րում էր տա­րեց իր հա­մագ­յու­ղա­ցուն, թե ին­չով են տար­բեր­վում կա­պույտ և կար­միր դիպ­լոմ­նե­րը։

 –­Խոս­քը շա­պի­կի գույ­նի մա­սին չէ: Նա կյան­քում այլ գնա­հա­տա­կան ​​չի ստա­ցել... Մեր ըն­տա­նի­քում բո­լո­րը լավ են սո­վո­րել, ա­լաս­տան­ցիք ուս­ման գիժ են, – հ­պար­տութ­յամբ հայ­տա­րա­րեց զար­մի­կը։

     Ա­ռա­վոտ­յան Պետ­րո­սը դուրս ե­կավ բակ և մի ան­գամ էլ նրան թվաց, թե ու­զում է

գրկել լեռ­նե­րի այս հա­րա­զատ ուր­վագ­ծե­րը, լան­ջե­րի կա­նաչն ու երկն­քի կա­պույ­տը։

Եվ կրկին այն­քան մոտ զգաց, թե ինչն է պա­կա­սում իր կյան­քի ա­ռօր­յա­յում։ Ա­հա, այս ա­մե­նը, ինչ այժմ շրջա­պա­տում է ի­րեն։

     Մայ­րաա­ղա­քը, որ­տեղ Պետ­րոսն այժմ ապ­րում էր, նրա անհ­րա­ժեշ­տութ­յունն էր, բայց դեռ հա­րա­զատ տուն չէր դար­ձել։ Բազ­մաբ­նա­կա­րան շեն­քե­րը բնա­կեց­ված էին ան­հայտ ծագ­ման, ան­ծա­նոթ պատ­մութ­յուն­նե­րով, ա­ռեղծ­վա­ծա­յին, ան­ծա­նոթ ըն­տա­նիք­նե­րով ի­րենց ան­հայտ գաղտ­նիք­նե­րով: Իսկ գյու­ղը...­Պարզ չէ՞, որ գյուղն ու­րիշ է... Ա­մեն, գրե­թե ա­մեն տա­նը ապ­րում են հա­րա­զատ կամ շատ մտե­րիմ մար­դիկ։ Ե՛վ ին­քը, և՛ ա­լաս­տան­ցիք ա­մեն ինչ գի­տեին բո­լո­րի մա­սին մինչև տաս­նին­նե­րորդ դա­րի գաղ­թը և նույ­նիսկ ա­վե­լի վաղ: Դր­սից կամ օ­տար այս­տեղ չկար։

     Մեծ առ­վից այն կողմ՝ դե­պի սար, ձգվում են բա­կե­րը, այն հո­ղա­մա­սե­րը, որ դեռ Հայ­րե­նա­կան պա­տե­րազ­մից ա­ռաջ հատ­կաց­րին դպրո­ցի աշ­խա­տող­նե­րին։ Այ­սօր նա գնա­լու է այն կողմ, պետք է այ­ցե­լել բո­լոր ու­սու­ցիչ­նե­րին։

 –­Մա­մի՛կ, է­սօր պա­պի սնդու­կը պետք է դա­սա­վո­րեմ։

 Մա­մի­կը ձեռ­քե­րը բարձ­րաց­րեց և խ­փեց ի­րար.

 –Անց­յալ ան­գամ մե­ջից դուրս չէիր գա­լիս, ին­չո՞ւ ես ա­նընդ­հատ քրքրում: Թող տե­ղը մնան ի­րա թղթե­րը, հի­շո­ղութ­յուն է...

 –Ի՞նչ ես ա­սում, մա­մի՛կ, ես պետք է ին­վեն­տա­րի­զա­ցիա ա­նեմ սնդու­կի մե­ջի ե­ղա­ծը:

Եր­կար և­ ան­հաս­կա­նա­լի բա­ռը տա­տը բաց թո­ղեց ա­կանջ­նե­րի կող­քով և­ ո­րո­շեց տե­ղում տես­նել, թե դա ինչ բան է։

     Պետ­րո­սը մի­ջանց­քից մի նրբա­տախ­տա­կի կտոր բե­րեց, հա­տա­կին թերթ փռեց և սն­դու­կից սկսեց զգու­շո­րեն տե­ղա­փո­խել նո­թա­տետ­րեր, թեր­թիկ­ներ, թղթա­պա­նակ­ներ և դեղ­նած գրքե­րի ու ամ­սագ­րե­րի սյու­նակ­ներ՝ հա­մա­րա­կա­լե­լով և գ­րան­ցե­լով իր հաստ նո­թա­տետ­րում։ Մա­մի­կի եղ­բոր գրած դեղ­նած թեր­թիկ­ներն ու նրա գրա­ռում­նե­րով տետ­րերն էին:

      Տա­տը պատ­մում էր, որ ձեր­բա­կա­լութ­յան գի­շե­րը ա­նաստ­ված­նե­րը հրաշ­քով չէին բարձ­րաց­րել այս հարթ, ցածր սնդու­կը, վրան օ­ժի­տի ան­կո­ղին­նե­րի սար է ե­ղել, ա­մեն ինչ քրքրել են, այս մե­կը ոնց է ե­ղել՝ չեն նկա­տել...

      Ամ­բողջ ար­խի­վը նա խնամ­քով դրեց տախ­տա­կի վրա և սկ­սեց յու­րա­քանչ­յուր ի­րը

փա­թա­թել թղթե տոպ­րա­կի մեջ և պի­տա­կա­վո­րել, իսկ հե­տո, նույն­քան զգու­շութ­յամբ հա­նեց մի քա­նի ճամ­փոր­դա­կան պա­յու­սակ ու զգու­շո­րեն սկսեց դրանք դար­սել պա­յու­սակ­նե­րի մեջ:

Մա­մի­կի ննջա­սեն­յա­կում նա շար­ժեց մահ­ճա­կալ­նե­րից մե­կը՝ դար­սած բրդյա ներք­նակ­նե­րով ու վեր­մակ­նե­րով, պա­յու­սակ­նե­րը դրեց պա­տի տակ, հրեց մահ­ճա­կալն իր տե­ղը և մա­մի­կի ու­շա­դիր հա­յաց­քի տակ զե­կու­ցեց.

–­Վերջ, հի­մա Ս­տե­փան պա­պի հո­գին կա­րող է հանգս­տա­նալ։ Ար­խիվ կու­նե­նամ, մի տոն­նա վեր­լու­ծե­լու բան կա։ Ինձ ա­ռա­ջար­կե­ցին ու­սումս շա­րու­նա­կել ամ­բիո­նում։

 –Ե­կե­ղե­ցի գնա­յիր, Պե­տո ջան, դու քա­ղա­քում չես գնում, մար­դիկ ինչ կա­սեն, – և ա­ռանց հա­պա­ղե­լու իս­կույն ա­վե­լաց­րեց.

 –­Լավ աղ­ջիկ չկա՞ կող–­կուշտդ, նա­յեիր, ժա­մա­նակն է կյան­քի ի­մաս­տը ո­րո­նել, ծո­ռիս վախտն է.

 –­Մամ, ի՞նչ աղ­ջիկ: Ոչ տուն, ոչ աշ­խա­տա­վարձ դեռ չու­նեմ...

 –­Մենք կջո­կենք, մենք շատ լավ աղ­ջիկ­ներ ու­նենք, իսկ էդ քա­ղա­քի բնա­կիչ­նե­րին լավ ենք ճա­նա­չում, – մա­մի­կը գյու­ղից ոչ մի տեղ գնա­ցած չկար, բայց պա­խա­րա­կող տեսք ըն­դու­նեց և սեղ­մեց շրթունք­նե­րը:

      Սա նշա­նա­կում էր, որ Պե­տո­յի ե­կե­ղե­ցի գնալ–չգ­նա­լը ար­դեն նշա­նա­կութ­յուն չու­նի, բայց կյան­քի ըն­կե­րու­հուն պետք է ընտ­րել միայն ֆրանկ­նե­րից։

 Պե­տոն հո­գոց քա­շեց։ Քա­ղա­քում ոչ ոք ի­րա­կա­նում ո­չինչ չգի­տի ֆրանկ­նե­րի մա­սին, ի­հար­կե, լսել են, բայց նրանք կար­ծում են, որ դա կա­տա­կի բնույ­թի մա­կա­նուն է։ Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, դա այդ­պես է, բայց կա­տա­կա­յին չէ: Մի ան­գամ, ա­ռա­ջին կուր­սում, նա ու­շադ­րութ­յուն դարձ­րեց մի գան­գուր մա­զե­րով դա­սըն­կե­րու­հու վրա։ Ա­վե­լի ճիշտ, նախ նրա հսկա­յա­կան ոս­կե խա­չի վրա՝ հարթ և փո­րագ­րութ­յամբ զար­դար­ված։

 –­Գե­ղե­ցիկ է, չէ՞, – հա­յաց­քը բռնե­լով՝ ծլվլաց գանգ­րա­հեր աղ­ջի­կը, – սա մեր ծա­նոթ ոս­կե­րի­չի գործն է, միայն խա­չեր է սար­քում։

 –Իս­կա­պես գե­ղե­ցիկ է... Բայց ին­չո՞ւ խա­չե­լութ­յուն չէ, – մե­կից հարց ա­ռա­ջա­ցավ Պե­տո­յի մոտ։

 Գան­գուր աղ­ջի­կը կկո­ցեց աչ­քե­րը.

 –Ի՞նչ է դա նշա­նա­կում:

 –­Դե, Ք­րիս­տո­սին խա­չել են:

 –Օ՜, բայց դա ար­տա­սահ­մա­նում է, այն­տեղ են բո­լո­րը կա­թո­լիկ­նեն, ես կի­նո­յում եմ տե­սել.

 –Իսկ դու... Էջ­միած­նի՞ հայ ես:

 –Իսկ դու ո՞վ ես: Հայ չես՞, –­ աղ­ջի­կը ծի­ծա­ղեց։

 –­Դե... ես ի­րա­կա­նում ա­թեիստ եմ: Չ­գի­տեմ, բայց մի քիչ ան­հա­վատ եմ: Պար­զա­պես տա­նը սո­վոր եմ տես­նել խա­չե­լութ­յուն: Մենք կա­թո­լիկ­ներ ենք։

 –Ինչ­պե՞ս թե կա­թո­լիկ­ներ եք: Դուք դրսի՞ց եք: Ախ­պար ե՞ք: Բայց արդ­յո՞ք հա­յե­րը լի­նում են կա­թո­լիկ։

      Նույ­նիսկ ան­փորձ Պետ­րո­սը գի­տեր, որ գե­ղե­ցիկ աղ­ջիկ­նե­րը եր­բեք չեն վա­խե­նում հի­մա­րութ­յուն­ներ դուրս տալ։ Բայց նման հի­մա­րութ­յու­նը պետք էր թաքց­նել։ Նա զար­մա­ցած նա­յեց աղջ­կան, հե­տո, աչ­քե­րը խա­չից չկտրե­լով, հարց­րեց.

 –Մկրտ­վե՞լ ես:

 –Չ­գի­տեմ, մի­գու­ցե չեմ հի­շում, ի վեր­ջո, մկրտվում են մա­նուկ հա­սա­կում:

 –­Դե, ես էլ չեմ հի­շում։ Ե­կե­ղե­ցի­նե­րը տար­բեր են, նույ­նիսկ երբ կանգ­նած են ի­րար կողք։ Այն­տեղ, որ­տեղ ծնող­ներս են մկրտվել, այն­տեղ միայն կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցի կար։ Եվ ամ­բողջ գյուղն է այդ­պի­սին։ Ո­մանք թա­քուն, ո­մանք բա­ցա­հայտ, բայց աշ­խա­տում էին ան­պայ­ման մկրտել։ Իսկ ե­կե­ղե­ցին, երբ Էրզ­րու­մից տե­ղա­փոխ­վե­ցին, կա­ռուց­վեց կա­թո­լիկ­նե­րի հա­մար։ Այն էրզ­րում­ցի­նե­րը, ո­րոնք տե­ղա­փոխ­վե­ցին, հետ­ևե­ցին Կա­րա­պետ Բագ­րա­տու­նուն: Գ­րե­թե բո­լո­րը կա­թո­լիկ­ներ էին։ Քա­նի որ նրանք հա­վա­տում էին մի­սիո­ներ­նե­րին՝ կա՛մ ֆրան­սիա­ցի, կա՛մ Վա­տի­կա­նի: Բայց այն հար­ցը, թե Հ­ռո­մը արդ­յոք փրկե՞ց նրանց, թե ընդ­հա­կա­ռա­կը, թո­ղեց ան­տեր, այդ­պես էլ բաց մնաց։ Եվ ոչ ոք այդ հար­ցը ոչ ո­քին չի էլ տա­լիս, պա­տաս­խա­նը պարզ է, իսկ հա­վատ­քը մնաց ու ժա­ռանգ­վեց...

 ...Աղ­ջի­կը թոթ­վեց ու­սե­րը։ Իսկ նրա նուրբ աղջ­կա­կան պա­րա­նո­ցին կարմ­րա­դեղ­նա­վուն ոս­կով փայ­լա­տա­կում ու նախ­շե­րի ե­րես­նե­րով շող­շո­ղում էր խա­չը։ Խաչ, ո­րը հա­վա­տով չէր ա­պա­հով­ված: Գան­գուր մա­զե­րով աղ­ջի­կը վա­ղուց նշան­վել է, կուր­սի բո­լոր աղ­ջիկ­նե­րը հիմ­նա­կա­նում ա­մուս­նա­նում էին, եր­բեմն նրան­ցից մե­կը դուր էր գա­լիս Պետ­րո­սին, բայց տա­սը–­տասն­հինգ րո­պե խո­սե­լուց հե­տո նա զգում էր մի ան­բա­ցատ­րե­լի օ­տա­րութ­յուն, թեև տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում այն հալ­չում էր, նրանք տար­բեր շրջան­նե­րից էին ե­կել մայ­րա­քա­ղաք՝ սո­վո­րե­լու, բայց սի­րում էին նույն կուռ­քե­րին։ Իսկ դա կա­րող է միա­վո­րել նույ­նիսկ թշնա­մի­նե­րին: Ա­յո, ա­յո, թշնա­մի­նե­րին հա­մախմ­բում է ընդ­հա­նուր թշնա­մին, իսկ օ­տար­նե­րին՝ ընդ­հա­նուր կուռ­քը։ Այս­տեղ, ի վեր­ջո, ոչ թե թշնա­մի­ներ էին, այլ տար­բեր մար­դիկ՝ տար­բեր հիմ­քե­րով, սո­վո­րութ­յուն­նե­րով, ա­վան­դույթ­նե­րով, նրանք սի­րում էին տար­բեր ու­տե­լիք­ներ, մի խոս­քով օ­տար­ներ էին։ Միա­վոր­ված՝ մեկ հայ­րե­նի­քով, մեկ գրա­կան լեզ­վով։ Ու­նեին մեկ անց­յալ և մեկ օր­վա ե­րա­զանք, սա­կայն, եր­բեմն նաև ե­րա­զանք­ներն էլ էին մի փոքր տար­բեր…

Մի քա­նի ժամ անց, իր հետ վերց­նե­լով եր­ևա­նաբ­նակ նոր, բայց ու­շագ­րավ հե­ղի­նակ­նե­րի բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րի մի քա­նի ժո­ղո­վա­ծու­ներ, նա ար­դեն քայ­լում էր դե­պի ու­սու­ցիչ­նե­րի թա­ղա­մաս՝ ան­համ­բեր հու­սա­լով, որ մինչև մութն ընկ­նե­լը կհասց­նի ինչ­–որ բան ար­տագ­րել հաս­տա­փոր տետ­րից, ո­րը մա­կագ­րել էր. «­Ծա­նո­թագ­րութ­յուն­ներ հայր Ֆ­րան­չես­կո­յի քա­րոզ­նե­րից».

 

 

 

 

Գլուխ քսաներկուերորդ

 

 Սկզ­բից լու­րե­րը հաս­նում էին գյուղ, մե­կու­մեջ քննար­կում էին, հե­տո գա­լիս էին թեր­թե­րը, սկսում էին ծայ­րից ծայր թեր­թը կար­դալ, հատ­կա­պես, երբ լու­րե­րը մտա­հո­գիչ էին, ար­դեն թերթն էին քննար­կում։ Գոր­բա­չո­վից հե­տո բո­լոր լու­րե­րը մտա­հո­գիչ ու տագ­նա­պա­լի դար­ձան։

Հար­ևան Ադր­բե­ջա­նում ան­հա­վա­նա­կան բա­ներ էին կա­տար­վում, մոր­թում ու այ­րում էին ճիշտ այն­պես, ինչ­պես դա­րասկզ­բին Բաք­վում։ Ղա­րա­բաղ­ցի­նե­րը ոտ­քի կանգ­նե­ցին, ադր­բե­ջան­ցի­նե­րը, ո­րոնք այն­տեղ ա­վե­լի քիչ էին, քան այս­տե­ղի վրա­ցի­նե­րը, փա­խան Ղա­րա­բա­ղից՝ գրա­վե­լով հա­յե­րի թո­ղած տնե­րը Բաք­վում և Գ­յան­ջա­յում։ Հե­տո նույ­նը կա­տար­վեց այն­տեղ... Եվ հա­մար­յա բո­լոր հա­յե­րը հե­ռա­ցան այն­տե­ղից:

Աբ­խա­զիա­յում սար­սա­փե­լի պա­տե­րազմ էր սկվել, վրա­ցի­նե­րը կար­ծես կա­տա­ղել էին, թեև միայն վրա­ցի­նե՞­րը կա­տա­ղե­ցին եր­բեմ­նի ըն­կե­րա­կան ըն­տա­նի­քում: Թ­բի­լի­սիում Շ­ևարդ­նա­ձեին գա­հըն­կեց ա­րե­ցին։ Նոր փո­փո­խութ­յուն­նե­րի ա­լիք­ներն ու այն ա­մե­նը, ինչ տե­ղի ու­նե­ցավ քա­ղա­քում, մայ­րա­քա­ղա­քում, խեղ­ված ու միայն ա­ղետ­նե­րի տես­քով, հա­սան նրանց աստ­վա­ծա­մո­ռաց Ա­խալ­քա­լաք։

Ա­մեն ինչ սկսվեց նրա­նից, որ հե­ռա­վոր, Ուզ­բեկս­տա­նի աշ­խար­հագ­րութ­յան դա­սե­րից ընդ­միշտ մո­ռաց­ված, միշտ հան­գիստ և հ­յու­րըն­կալ Ֆեր­գա­նա հով­տի ար­յու­նա­հե­ղութ­յուն տե­ղի ու­նե­ցավ։

Չ­գի­տես ին­չու. մինչ այդ բա­րի ուզ­բեկ­նե­րը ապս­տամ­բե­ցին մես­խեթ­ցի թուր­քե­րի դեմ։ Ինք­նա­թիռ­նե­րը օդ էին բարձ­րա­նում ու տա­նում դե­պի Վ­րաս­տան ծեծ­ված ու վտար­ված (ո­րե­րորդ ան­գա՜մ) մես­խեթ­ցի թուր­քե­րին։ Ի դեպ, տե­ղա­վո­րում հայ­կա­կան գյու­ղե­րի մեջ...

Շա­տե­րը, վե­րապ­րե­լով աք­սո­րի սար­սափ­նե­րը, ապ­րե­լով աղ­քա­տութ­յան մեջ օ­տար երկ­րում, լսե­լով նոր ժա­մա­նակ­նե­րի մա­սին, ցան­կա­նում էին վե­րա­դառ­նալ ի­րենց հին տնե­րը, ո­րոնք վա­ղուց զբաղ­ված էին չաք­սոր­ված­նե­րի կող­մից: Եվ շա­տե­րին ու­ղար­կե­ցին Ջա­վախ­քում ապ­րե­լու հա­յե­րի հետ, ո­րոնք սոս­կում էին ար­դեն «թուր­քեր» բա­ռից։ Մես­խեթ­ցի թուր­քե­րը, ո­րոնք եր­կու­–ե­րեք ան­գամ վե­րաբ­նակ­վել էին ստա­լին­յան վե­րաշտ­կում­նե­րի օ­րոք, թող­նե­լով ի­րենց ձեռք բե­րա­ծը՝ երկ­չոտ պտտվում էին հայ­րե­նի թա­ղա­մա­սե­րի շուր­ջը։ Ն­րան­ցից 90.000–ին վտա­րել էին ժա­մա­նա­կին, տա­րի­ներ անց 250.000–ը վե­րա­դար­ձել էր ա­նօթ­ևան, թշվառ. Բայց սա այ­սօր է։

Իսկ վա՞­ղը...

 Աբ­խազ­նե­րը, որ դեռ ե­րեկ եղ­բայր­ներ էին վրա­ցի­նե­րի հետ, հան­կարծ հաս­կա­ցան, որ ե­թե ոչ հի­մա, ա­պա՝ եր­բեք։ Ն­րանք հռչա­կե­ցին ի­րենց ան­կա­խութ­յու­նը: Կ­ռիվ­նե­րը սկսվե­ցին նախ խորհր­դա­րա­նում։

Իսկ հե­տո՞... Իսկ հե­տո այն ա­մե­նը, ին­չը չլուծ­վեց գրա­սեն­յակ­նե­րում, «լցվեց» փո­ղոց­ներ։ Ապ­րի­լի 9–ի ցի­նիկ ող­բեր­գութ­յու­նից հե­տո վրաց ժո­ղո­վուր­դը կար­ծես խե­լա­գար­վել էր։ Իսկ հա­յաբ­նակ լեռ­նա­յին գյու­ղե­րում ե­րե­կո­յան՝ ծանր օր­վա­նից հե­տո, ծե­րե­րը բարձ­րա­ձայն կար­դում էին ե­րեկ­վա թեր­թերն ու փոր­ձում էին գու­շա­կել, թե ինչ՞ է լի­նե­լու ի­րենց հետ։

Պա­պե­րից ե­կած հի­շո­ղութ­յու­նը հու­շում էր, որ ոչ մի լավ բան սպա­սել չի կա­րե­լի։ Չ­նա­յած, ե­թե վերց­նենք, ին­չո՞վ են նրանք պա­կաս աբ­խազ­նե­րից։ Կով­կա­սում, և մի­գու­ցե ողջ ԽՍՀՄ­–ում Հա­յաս­տա­նը միակ հան­րա­պե­տութ­յունն էր, ո­րի տիտ­ղո­սա­կիր բնիկ էթ­նիկ խմբի բնա­կութ­յան սահ­ման­նե­րը 50–100 կմ–ը դուրս էր վար­չա­կան սահ­ման­նե­րից։

 Կավբ­յու­րոն լա՛վ պոկռ­տեց հա­յի հո­ղից...

  Ջա­վախ­քը միշտ էլ հայ­կա­կան շրջան է ե­ղել, բայց նույ­նիսկ ինք­նա­վա­րութ­յան չեն կա­րո­ղա­ցել հաս­նել։ Վ­րա­ցի­նե­րը գրա­գետ և հետ­ևո­ղա­կա­նո­րեն, նույ­նիսկ խորհր­դա­յին իշ­խա­նութ­յան օ­րոք և­ ան­կա­խութ­յուն ձեռք բե­րե­լուց հե­տո ջնջե­ցին հա­յի հի­շո­ղութ­յու­նը ի­րենց երկ­րի ե­րե­սից՝ նախ փո­խե­լով ազ­գա­նուն­նե­րը, ա­պա զրկե­լով ե­կե­ղե­ցի­նե­րից՝ դրա­նով իսկ մղե­լով նրանց սե­փա­կան ուղ­ղա­փառ­նե­րի գիր­կը։

Մինչ­դեռ Հա­յաս­տա­նում ապ­րե­լու մեկ «կյան­քի ճա­նա­պարհ» էր մնա­ցել՝ Վ­րաս­տա­նով։ Հա­յե­րը բո­լոր կող­մե­րից սեղմ­ված են։ Եվ նո­րից, նո­րից հաս­տա­տա­կամ էին՝  ինչ­–որ կերպ փախ­չել և ... հե­ռա­նալ: Ջա­վախ­քի ո­րոշ գյու­ղեր գրե­թե ա­մա­յի են, այն­տեղ միայն ծե­րերն են ապ­րում։ Բայց դե նրանք էլ կմա­հա­նան... Ո՞վ կվե­րա­դառ­նա այն­տեղ: Եվ դա­տարկ­ված տնե­րը կբնա­կեց­նեն ... ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ, մես­խեթ­ցի թուր­քե­րով։

 Պետ­րո­սը միայն այդ մտքից ի­րե­նից ան­կախ գլուխն օ­րո­րեց։ Բո­լո­րի աչ­քի ա­ռաջ «ի՞նչ ա­նել» հա­վեր­ժա­կան հարցն էր: Հար­ցեր չու­նեին միայն ի­րենց իշ­խա­նութ­յուն կո­չող­նե­րը։ Հա­յե­րի խնդի­րը լուծ­վում էր, ինչ­պես միշտ, աղմ­կոտ, բայց պարզ ե­ղա­նա­կով։ Ն­րանք պար­զա­պես պետք է դա­դա­րեն ապ­րել ի­րենց տա­րած­քում։ Չ­նա­յած հա­ճախ այս տա­րած­քը սկզբում հա­յե­րի ծաղ­կեց­րած հողն էր:

 Ծա­նոթ ել­ևէջ­ներ։ Եվ միշտ՝ այս­պես։

  Պետ­րո­սը աշ­խա­տան­քը բա­ժա­նեց «Ն­պա­տակ», «­Նո­րութ­յուն» գլուխ­նե­րի, իսկ շե­ֆը թեր­թի­կի վրա խոր­հուրդ­ներ գրեց՝ ժա­մա­նա­կա­յին ընդ­մի­ջու­մով, նա­խազ­գու­շաց­րեց.

 –­Նա­խորդ տա­րի­նե­րի մեջ մի լավ փոր­փո­րեք և­ ու­շա­դիր հետ­ևեք վեր­ջի տա­րի­նե­րին, միայն դրա­նից հե­տո կա­րող եք սկսել ինք­նու­րույն մտա­ծել:

 Քա­նի՞ «նա­խորդ տա­րի­ներ» նկա­տի ու­ներ շե­ֆը։ Ի­հար­կե, նա նկա­տի ու­ներ նա­խորդ դա­րե­րը։ Աս­պի­րան­տու­րա­յում սո­վո­րե­լիս ի­րենք էլ են հաս­կա­նում, որ ինք­նու­րույն սկսում ես մտա­ծել մեկ­–եր­կու տա­րուց ոչ շուտ: Ինչ վե­րա­բե­րում է ինք­նու­րույ­նութ­յա­նը, ա­պա դա գա­լիս է տա­րի­նե­րի հետ, ե­թե, ի­հար­կե, մտա­ծել գի­տես։

Պետ­րո­սը վա­ղուց, դեռևս հա­մալ­սա­րա­նում սո­վո­րե­լու վեր­ջին տա­րի­նե­րին, սկսեց հա­վա­տալ, որ պատ­մութ­յունն ա­վե­լի վատ չի հաս­կա­նում, քան իր ու­սու­ցիչ­նե­րը, բայց, ինչ­պես պարզ­վեց, շատ քիչ բան գի­տեր ման­րա­մաս­նութ­յուն­նե­րից։ Եվ հենց նրանք էին թաքն­ված ժո­ղո­վուրդ­նե­րի այս­պես կոչ­ված «բա­րե­կա­մութ­յան» յոթ կող­պե­քի տակ։ Ի­րա­կա­նում եր­բեք «բա­րե­կա­մութ­յուն» չի ե­ղել: Եր­բեք չեմ մո­ռա­նա, թե ինչ­պես 1964 թվա­կա­նի դեկ­տեմ­բե­րին հա­սա Թ­բի­լի­սի, կար­ծեմ, Բա­թու­մի էի գնում։ Կա­յա­րա­նում մի գեր բե­ղա­վոր մարդ օ­շա­րա­կով գա­զա­վոր­ված ըմ­պե­լիք էր վա­ճա­ռում, հի­շու՞մ եք՝ բա­ժա­կը ե­րեք կո­պեկ։ Ծո­րա­կից բա­լի կամ ե­լա­կի օ­շա­րակ էր լցնում ու բա­ժա­կը դնում գա­զա­վոր­ված ջրի ծո­րա­կի տակ։ Երբ հերթս հա­սավ, խնդրե­ցի բա­լի օ­շա­րա­կով։ Ի զար­մանս ինձ, նա բա­ժա­կը պա­հեց ծո­րա­կի տակ, բայց ոչ մի կա­թիլ օ­շա­րակ չթա­փեց։ Հե­տո միայն գա­զա­վոր­ված ջու­րը լցրեց ու քմծի­ծա­ղով բա­ժա­կը շար­ժեց դե­պի ինձ։ Զար­մա­ցած հարց­րի, թե ին­չու այդ­պես, ա­ռանց օ­շա­րա­կի։

 –Ո­րով­հետև սո­մե­խի ես, – կարճ և վի­րա­վո­րա­կան քրքջաց վրա­ցին։ Սո­վե­տա­կան միութ­յան փլու­զու­մից հե­տո պարզ­վեց, որ նման «բա­րե­կա­մութ­յու­նը» խո­րա­պես ար­մա­տա­վոր­ված էր և՛ նրանց, և՛ մեր մյուս հար­ևան­նե­րի մեջ։ Դե ա­րի բա­ցատ­րի, թե ին­չու...

Իսկ «վերև­նե­րում» կիրթ ու գրա­գետ էին աշ­խա­տում։ Գ­րե­թե ոչ մի հայ չէր կա­րող որ­ևե պաշ­տոն ստա­նա­լու հետ կապ­ված հույս ու­նե­նալ, ե­թե ազ­գա­նու­նը վրա­ցա­կան չէր։ Ի վեր­ջո, ի՞նչ է նշա­նա­կում «ա­ռա­ջար­կել ա­նու­նը փո­խել»։ Նախ ազ­գա­նունն էր փոխ­վում, հե­տո նրանց հու­շում էին՝ պետք է մկրտվել ուղ­ղա­փառ ե­կե­ղե­ցում, գրե­թե տար­բե­րութ­յուն չկա, բայց այն­տեղ ա­վե­լի լավ է։

Եվ հե­տո գա­լիս էր մշա­կու­թա­յին վրա­ցա­կա­նաց­ման հեր­թը՝ վրա­ցա­կան դպրոց, քա­նի որ հա­մալ­սա­րան­նե­րը վրա­ցե­րեն են։ Հա­յաբ­նակ գյու­ղե­րի ե­րի­տա­սարդ­նե­րի մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը մեկ­նում էր Եր­ևա­նի բու­հեր ըն­դուն­վե­լու և գե­րա­դա­սում էր մնալ Հա­յաս­տա­նում։ Հե­տո ըն­տա­նի­քի մնա­ցած մասն էր տե­ղա­փոխ­վում՝ դա­տար­կե­լով տա­րած­քը։ Թ­բի­լի­սա­հա­յերն այն­քան էլ պատ­րաստ չէին բա­ժան­վե­լու հա­րա­զատ ու գե­ղե­ցիկ քա­ղա­քից, ի վեր­ջո, մայ­րա­քա­ղա­քից, մի փոքր այլ մի­ջա­վայ­րից և­ այլ պայ­ման­նե­րից, իսկ շրջան­նե­րից ե­կած­նե­րը, հատ­կա­պես գե­րա­զան­ցիկ ու­սա­նող­նե­րը, հայտն­վում էին միայն Եր­ևա­նում։

Պետ­րոսն ու­շա­դիր զննում էր Թ­բի­լի­սիից ման­կութ­յան վա­ղե­մի ըն­կե­րոջ ու­ղար­կած թղթե­րը, նո­րից ու նո­րից կար­դում պատ­ճեն­նե­րը և չէր հա­վա­տում իր աչ­քե­րին: Վ­րա­ցի հնա­գե­տը, ա­ռանց ա­մա­չե­լու պատ­մում էր, թե ինչ­պես է շրջա­նա­յին կու­սակ­ցա­կան կո­մի­տեի և մար­զա­յին իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի օգ­նութ­յամբ կա­րո­ղա­ցել կազ­մա­կեր­պել 200.000 հա­յե­րի վրա­ցա­կա­նա­ցու­մը՝ նոր ազ­գութ­յամբ ու ազ­գա­նու­նով նոր անձ­նագ­րեր տրա­մադ­րե­լով։ Միև­նույն ժա­մա­նակ ող­բա­լով, որ նույ­նը չհա­ջող­վեց ա­նել Աբ­խա­զիա­յում։

Հե­տաքր­քիր է` ին­չու աբ­խազ­նե­րի հետ չստաց­վեց։ Կամ օ­սե­րի… Հոդ­վա­ծի հե­ղի­նա­կը վստա­հեց­նում էր, որ Ա­խալ­քա­լա­քի հա­յերն ի­րա­կա­նում վրա­ցի­ներ են՝ «բռնի կեր­պով» հա­յա­փոխ­ված։ «­Մինչև սեպ­տեմ­բեր ին­տեն­սի­վո­րեն աշ­խա­տե­ցի խնդրի վրա, փորփ­րե­ցի ար­խիվ­նե­րը, ծա­նո­թա­ցա հա­տուկ գրա­կա­նութ­յա­նը և... պարզ­վեց, որ Քարթ­լի–­Կա­խե­թի բնակ­չութ­յան կե­սը հայ են գրված: Դ­մա­նի­սիի շրջա­նում մի քա­նի գյու­ղե­րում՝ Մա­շա­վե­րա, Վար­դի­սու­բա­նի, Դի­դի Դ­մա­նի­սի, Ու­կան­գո­րա և Բոս­լե­բի, կա բնակ­չութ­յուն, ո­րոնց ծա­գու­մը, լե­զուն, մշա­կույ­թը, մտա­ծե­լա­կերպն ու ապ­րե­լա­կեր­պը վրա­ցա­կան է, և­ այս­տեղ վրա­ցի­ներն են, սա­կայն պատ­մա­կան դժբախ­տութ­յուն­նե­րի ու դժվա­րութ­յուն­նե­րի պատ­ճա­ռով գրանց­ված են որ­պես հա­յեր։ Ար­դեն մի քա­նի տաս­նամ­յակ է, ինչ այս ժո­ղո­վուր­դը պայ­քա­րում է վրա­ցա­կան ազ­գա­նուն­նե­րի, ազ­գութ­յան վե­րա­կանգն­ման հա­մար, սա­կայն մինչ օրս ոչ մի հնա­րա­վո­րութ­յուն չի ըն­ձեռն­վել, ուս­տի բնակ­չութ­յունն ան­հանգս­տա­ցած է», –­ ա­ռանց խղճի խայ­թի գրել է Ջում­բեր Կո­պա­լիա­նին։

Պետ­րոսն ար­դեն գի­տեր՝ որ­տե­ղից սկսել։ Ի­հար­կե, պետք է սկսել հա­յե­րի պատ­մութ­յու­նից՝ Ա­խալ­քա­լա­քում և Ա­խալց­խա­յում։ Նա դան­դաղ ու մե­թո­դա­բար վե­րաս­տեղ­ծեց տա­րա­ծաշր­ջա­նի պատ­մութ­յու­նը դար առ դար։ «Ինչ­պես նկա­րագ­րել է Մով­սես Խո­րե­նա­ցին իր «­Հա­յոց պատ­մութ­յան» մեջ այն մա­սում, ո­րը վե­րա­բե­րում է Մեծ Հայ­քի Վա­ղար­շակ թա­գա­վո­րի վար­չա­քա­ղա­քա­կան վե­րա­փո­խում­նե­րին. իսկ Գու­շա­րը Շա­ռի որ­դի­նե­րից ժա­ռան­գեց Մ­թին լե­ռը, որ կոչ­վում է Կան­գարք, և Ջա­վա­խի կե­սը, Կոխ­բը, Ծո­բը, Ձո­րը, մինչև Ու­նա­րա­կեր­տի բեր­դը», – մ­տա­ծեց և­ ա­վե­լաց­րեց Թու­ման­յա­նի տո­ղե­րը՝ «Բարձ­րա­գահ Ա­բուլ ու Մ­թին սա­րեր»...

 Տ­պա­գիր հա­տա­կագ­ծի սա­կավ տո­ղե­րը փա­րո­սի պես վառ­վում էին իր առջև, գրգռում իր ողջ էութ­յու­նը, ի­զուր է մա­մի­կը կար­ծում, որ կյան­քի միակ ի­մաս­տը լավ աղ­ջիկն է: Չ­նա­յած, ե­թե այդ­պի­սի աղ­ջիկ կա, մի՞­թե դեմ կլի­նի: Ի վեր­ջո, ըն­տա­նիքն է ա­մե­նա­կար­ևոր ի­մաս­տը…

Այս սրճա­րա­նի սե­ղան­նե­րը եր­կար պատ­մութ­յուն ու­նեն։ Ե­թե ​​նրանք խո­սել ի­մա­նա­յին, կամ գո­նե եր­բեմն գրի առն­վեր այն ա­մե­նը, ինչ աս­վել ու գո­ռաց­վել է այս սե­ղա­նի շուրջ, նո­րա­գույն պատ­մա­բան­նե­րը ստիպ­ված չէին լի­նի քրքրել հին թեր­թե­րը։ Կր­քոտ վե­ճե­րի տակ սառ­չում էր տաք սուր­ճը, է­ժա­նա­գին ծխա­խո­տի ծու­խը ցրվում էր միայն ա­ռա­վոտ­յան կողմ։ Յու­րա­քանչ­յուր ոք, ով հե­տաքրքր­ված էր լսել և հայտ­նել իր կար­ծի­քը կամ գո­նե մի բառ, կա­րող էր նստել սե­ղա­նի շուրջ։ Իս­կա­կան հա­յը տար­բեր­վում է ա­ռա­ջին հեր­թին նրա­նով, որ միշտ ու­նի իր կար­ծի­քը ցան­կա­ցած հար­ցում։

Պետ­րո­սը եր­բեմն մնում էր այն­տեղ իր մտե­րիմ ըն­կե­րոջ՝ բա­նա­վի­ճող Շե­րա­մի հետ, ո­րը հար­ևան գյու­ղից էր, նույն­պես պատ­մա­բան, գյու­ղի ա­ռա­քե­լա­կան քա­հա­նա­յի թո­ռը։ Շե­րա­մը հա­վա­նել էր պատ­գա­մա­վո­րի ա­թո­ռը և ձգ­տում էր միայն ա­թո­ռին տի­րել։ Նա ան­գիր գի­տեր ցան­կա­ցած թե­մա­յով բո­լոր ե­լույթ­նե­րը և միշտ ու­ներ իր շատ հիմ­նա­վոր­ված կար­ծի­քը։

Սա­կայն ոչ մի կար­ծիք, թե­կուզ շատ հիմ­նա­վոր, եր­բեք չի կա­րող փո­խել իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի կար­ծի­քը, ա­ռա­վել ևս, ե­թե այն սպառ­նում է ի­րեն՝ իշ­խա­նա­վո­րին։ Պետ­րոսն ինչ­–որ կերպ ան­մի­ջա­պես գնա­հա­տեց ցան­կա­ցած տար­բե­րա­կի ան­հույս լի­նե­լը, ուս­տի վե­ճե­րը հիմ­նա­կա­նում տե­ղի էին ու­նե­նում միա­կող­մա­նի խա­ղի տես­քով։

Վերց­նում էին ինչ­–որ նո­րաս­տեղծ վրա­ցի պատ­մա­բա­նի հոդ­վա­ծը, ջար­դուփ­շուր ա­նում, հե­ղի­նա­կի «փե­տուր­նե­րը պո­կում», բայց ոչ ոք չէր կա­րող այդ գրա­ռում­նե­րը հրա­պա­րա­կել այն­տեղ՝ Վ­րաս­տա­նում, միայն այս­տեղ, սե­փա­կան մա­մու­լում։

Կո­լեկ­տիվ նա­մակ­ներ ու­ղարկ­վե­ցին վրա­ցի­նե­րին, վեր­լուծ­վե­ցին նա­մակ­նե­րով ու նա­խա­դա­սութ­յուն­նե­րով՝ ար­խի­վա­յին և­ ընդ­հա­նուր առ­մամբ ճա­նաչ­ված նյու­թե­րի

Ներգ­րավ­մամբ: Կա՛մ չե­ղան պա­տաս­խան­ներ, կա՛մ ե­ղան ան­հե­թեթ հեր­քում­ներ...

Նույ­նիսկ ի­րենց ար­խիվ­նե­րը գործ­նա­կա­նում փակ էին հա­յե­րի հա­մար։

Վեր­ջա­պես Պետ­րո­սը ո­րո­շեց ոչ մե­կի հետ չվի­ճել մինչև չգրի իր նե­րա­ծութ­յան գո­նե ա­ռա­ջին մա­սը։ Սո­վո­րա­բար, հենց նե­րա­ծութ­յունն է, որ լայն գի­տե­լիք­նե­րի ու ճիշտ ստույգ տվյալ­նե­րի կա­րիք ու­նի։ Ղե­կա­վա­րը հա­մա­ձայ­նեց, բայց խնդրեց խոր­հոր­դի դի­մել միայն ա­մեն գլխի վեր­ջին նա­խա­դա­սութ­յան վեր­ջա­կե­տից հե­տո: Թե՛ կա­թո­լիկ­նե­րի, թե՛ հայ կա­թո­լիկ­նե­րի պատ­մութ­յու­նը, կա­րե­լի է ա­սել, վեր ու վար է ու­սում­նա­սիր­վել։

Եվ, միև­նույն ժա­մա­նակ, տե­ղի հայ բնակ­չութ­յան լայն շրջա­նա­կին դա այն­քան էլ հայտ­նի չէ։ Սա­կայն Վ­րաս­տան տե­ղա­փոխ­վե­լու պատ­մութ­յու­նը նկա­րագր­ված էր բազ­մա­թիվ փաս­տաթղ­թե­րում, և­ այս ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նից հե­տո կա­թո­լիկ վրա­ցի­նե­րի և  նոր ժա­մա­նած հայ կա­թո­լիկ­նե­րի նույ­նաց­ման հետ կապ­ված խնդիր­ներ ա­ռա­ջա­ցան։ Եր­կուսն էլ եր­կար ժա­մա­նակ ապ­րել են այս բնա­կա­վայ­րում. հիմ­նա­կա­նում ուղ­ղա­փառ­ներ էին, կա­յին նաև կա­թո­լիկ­ներ, բայց ժա­մա­նող­նե­րը բնա­կութ­յուն են հաս­տա­տել մո­տա­կայ­քում՝ ըստ էթ­նի­կա­կան կամ կրո­նա­կան պատ­կա­նե­լութ­յան։ Վ­րա­ցի­նե­րը պնդում էին, որ այս տա­րածք­նե­րի բո­լոր հա­յե­րը հա­յա­ցած վրա­ցի­ներ են: Ապ­շած հա­յե­րը վրդով­ված կուրծք են ծե­ծում՝ վկա­յա­կո­չե­լով հար­յու­րա­վոր փաս­տաթղ­թեր ու ա­պա­ցույց­ներ ճիշտ հա­կա­ռա­կի մա­սին։

Քար­տե­զի վրա՝ գե­ղե­ցիկ գծագր­ված մեծ թղթի վրա, գու­նա­վոր մա­տիտ­նե­րով գու­նա­վոր­ված և հայ­կա­կան շրջան­նե­րի պատ­մա­կան ա­նուն­նե­րի վրա սի­րով գրված, բա­րակ սլաք­նե­րով՝ Պետ­րո­սը ցույց էր տա­լիս գաղ­թի դժվա­րին ճա­նա­պարհ­նե­րը... Իսկ դա­սըն­կեր Շե­րա­մը փոք­րիկ դրոշ­ներ էր փակց­նում կող­քի պա­տի քար­տե­զի վրա՝ նշե­լով Ղա­րա­բա­ղի գյու­ղե­րը։ Եվ քար­տե­զի վրա խնամ­քով եզ­րագ­ծում վե­րագ­րավ­ված տա­րած­քը՝ ներ­կե­լով Հա­յաս­տա­նի գույ­նով։

Պետ­րո­սը իր քար­տե­զը նախ կա­խեց հան­րա­կա­ցա­րա­նի պա­տին՝ Մեծ Հայ­քի քար­տե­զի կող­քին։ Կենտ­րո­նում կախ­ված էր Ղա­րա­բա­ղի քար­տե­զը, ու­սա­նող­նե­րի ողջ ու­շադ­րութ­յու­նը կենտ­րո­նա­ցած էր այս քար­տե­զի վրա։

 Տե­ղա­փոխ­վե­լով վար­ձով բնա­կա­րան՝ Պետ­րո­սը ե­րեքն էլ նո­րից նկա­րեց և կա­խեց իր գրա­սե­ղա­նի վեր­ևում։

Ծ­նող­ներն ար­դեն ե­կել էին «խո­պան­նե­րից» և պատ­րաստ­վում էին լավ և հար­մար տուն գնել Եր­ևա­նի ծայ­րա­մա­սում։ Նրանք զար­մա­ցած լսում էին ռազ­մա­ճա­կատ­նե­րից վեր­ջին լու­րե­րը և չ­գի­տեին՝ ափ­սո­սե՞լ, թե՞ ոչ, որ ե­կել են։ Ի վեր­ջո, այն­տեղ միշտ հո­սանք կար, ջուր, գազ։ Իսկ այս­տեղ այն ա­մե­նը, ինչ ձեզ անհ­րա­ժեշտ է նոր­մալ կյան­քի հա­մար, ան­ջա­տած էր, ճա­նա­պարհ­ներն էլ՝ փակ:

Պետ­րոսն ու իր եղ­բայ­րը քա­ջա­լե­րում էին թե՛ ի­րենց, թե՛ ի­րենց ըն­տա­նիք­նե­րին, շուր­ջը պտտվում էր մի նոր ի­րա­կա­նութ­յուն…

Կուր­սից շեֆն ա­ռա­ջար­կեց Շե­րա­մին աս­պի­րան­տու­րա։ Շե­րա­մը հրա­շա­լի եր­գում էր՝ ին­չի հա­մար էլ նրան Շե­րամ մա­կա­նունն էր կպել։ Ի­րա­կա­նում նա շատ կար­դա­ցած ու­սա­նող էր՝ «լցոն­ված» փաս­տե­րով, թվե­րով ու ա­սույթ­նե­րով՝ ա­մե­նա­տար­բեր հե­ղի­նակ­նե­րի և­ ա­մե­նա­տար­բեր թե­մա­նե­րով: Իր եր­գե­լու պատ­ճա­ռով նրան ըն­կա­լում էին որ­պես լավ, բայց ոչ կենտ­րո­նա­ցած ու­սա­նո­ղի։ Սա­կայն սե­ղա­նի վրա թմբկա­հա­րե­լու ժա­մա­նակ շե­ֆը զգաց նրա մար­տի­կի ո­գին և­ ա­ռա­ջար­կեց նրան թե­մա­տիկ շա­րադ­րութ­յուն գրել. «­Ջա­վախք և Ղա­րա­բաղ։ Ինչ ա­նել»։

Շե­րա­մը կուլ տվեց ակն­հայտ վի­րա­վո­րան­քը. մե­կին ա­տե­նա­խո­սութ­յան թե­ման, մյու­սին էլ՝ հա­սա­րակ զե­կույ­ցի: Բայց լուռ տանջ­վում էր իր եզ­րա­կա­ցութ­յուն­նե­րի վրա: Դե, նրա հա­մար միայն մեկ եզ­րա­կա­ցութ­յուն կար՝ ա­ռանձ­նա­ցում, ինք­նո­րո­շում.

 –­Բայց ո՞վ քեզ կթող­նի, – հոր­դո­րում էր ֆլեգ­մա­տիկ Պետ­րո­սը։

 –Այդ դեպ­քում խորհր­դա­րա­նա­կան մե­թոդ­նե­րը.

 –­Բայց ո՞վ կընտ­րի, – Պետ­րո­սը հո­գոց էր քա­շում։

 –­Բո­լո­րը վա­զում են, ա­մե­նուր կրա­կում են։ Իշ­խա­նութ­յու­նը եր­բեք չի հանձն­վում, նրան պար­զա­պես ոչն­չաց­նում են, – բար­կա­նում էր Շե­րա­մը։

 –­Բայց ո՞վ թույլ կտա քեզ՝ հենց այդ ու­ժը ոչն­չաց­նես: Դու դեռ պետք է մեզ մոտ ընտ­րես այն, ինչ մեզ հար­կա­վոր է, – Պետ­րո­սը, բո­լո­րո­վին հու­սա­հատ­ված, Շե­րա­մի թույլ տե­ղին էր հար­վա­ծում։

Մի խոս­քով, զե­կույ­ցի վե­րա­բեր­յալ սե­մի­նա­րի արդ­յուն­քում տե­ղի ու­նե­ցավ մի քա­նի խորհր­դա­րան­նե­րի և գլ­խա­վոր շտաբ­նե­րի հան­դի­պու­մը, ո­րոնք տե­ղա­կայ­ված էին հան­րա­կա­ցա­րան­նե­րի մահ­ճա­կալ­նե­րի վրա: Բո­լորն ա­ռա­ջար­կում էին մի բան, ո­րը թվում էր հաս­կա­նա­լի, բայց ան­մի­ջա­պես հերք­վում ի­րա­կա­նութ­յան կող­մից։ Երբ ա­լե­հեր շե­ֆը ոտ­քի կանգ­նեց՝ ամ­փո­փե­լու իր լսա­ծը, նա մի էքս­կուր­սիա կա­տա­րեց դե­պի անց­յալ և բո­լո­րը ա­ռանց շեշ­տե­լու հաս­կա­ցան, որ միայն ար­յու­նը կա­րող է մո­տեց­նել ե­րա­զան­քը։ Բայց ոչ ոք ար­յուն չէր ու­զում, ա­ռանց այն էլ այն­քան քիչ հայ էր մնա­ցել, թե՛ այս­տեղ, թե՛ այն­տեղ... Ու թեև շե­ֆը՝ ըստ իր կար­գա­վի­ճա­կի, քո­ղարկ­ված մեջ­բե­րում­ներ էր ա­նում՝ բո­լո­րո­վին շփո­թեց­նե­լով ու­սա­նող­նե­րին, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, բո­լո­րը հաս­կա­ցան, թե ինչ է պետք ա­նել։

Ա­մեն օր մեկն ու մե­կը 2–3 ամ­սով ան­հե­տա­նում էր, հե­տո նրան փո­խա­րի­նում էին, վե­րա­դառ­նում էր, ու­սու­մը շա­րու­նա­կում։ Ղա­րա­բա­ղում պա­տե­րազմ էր, և­ ոչ թե կյան­քի, այլ մահ­վան հա­մար, խա­ղաա­սե­ղա­նին դրված էր Եր­ևա­նը։ Եվ ե­րի­տա­սարդ­նե­րից ոչ մե­կը չցան­կա­ցավ հե­ռու մնալ: Պետ­րո­սը նույն­պես եր­կու ան­գամ ան­հե­տա­ցել էր։ Եվ նույ­նիսկ «պատ­վա­վոր» վերք ստա­ցել։ Ն­րա կող­քին արկ է պայ­թել՝ սպա­նե­լով միան­գա­մից ե­րե­քին։ Այդ ժա­մա­նակ Պետ­րո­սը խրա­մա­տում ման էր գա­լիս, կո­շի­կի կա­պերն էր կա­պում։

Եվ նրան հա­ջող­վեց միայն ու­ղե­ղի թեթև ցնցում ստա­նալ։ Ն­րա հի­շո­ղութ­յան մեջ ընդ­միշտ դաջ­վե­ցին ըն­կեր­նե­րի դեմ­քե­րը, կախ ըն­կած մար­մին­նե­րը խրա­մա­տում և հ­րա­մա­նա­տա­րի զուսպ ար­ցունք­նե­րը։ Վե­րա­դար­ձին նա եր­կար թա­փա­ռում էր հա­մալ­սա­րա­նի մի­ջանցք­նե­րով՝ կա­րո­ղա­ցավ կապ­վել թուր­քա­գետ­նե­րի հետ։ Ան­գիր էր ա­նում լե­զուն և մտ­քում կա­տա­ղո­րեն ոչն­չաց­նում էր լե­զուն կրող­նե­րին։

Պետ­րոսն ար­դեն ա­վար­տում էր «­Ճա­նա­պարհ» գլու­խը, նկա­րագ­րութ­յու­նը, թե ինչ­պես են հա­յե­րը հա­սել Ա­խալ­քա­լաք, և­ ինչ­պես են կա­թո­լիկ­նե­րը հայտն­վել այս հո­ղի վրա: Շե­րա­մը սկզբից ընտ­րեց թե­ման՝ «Իս­րա­յել Օ­րի», նույ­նիսկ բալ­լադ էր հո­րի­նել նրա մա­սին ու եր­գում հան­րա­կա­ցա­րա­նում։ Մի օր պարզ­ված դեմ­քով հայտ­նեց սեն­յա­կի տղա­նե­րին, որ «Իս­րա­յել Օ­րին բե­րեց մեզ էս օ­րին», պետք է Եվ­րո­պա­յի փե­շից բռներ։ Ո­րոշ ժա­մա­նակ անց ինչ­–ինչ պատ­ճառ­նե­րով Իս­րա­յե­լի նկատ­մամբ հե­տաքրք­րութ­յու­նը կորց­րեց և սկ­սեց ա­ղա­չել շե­ֆին, որ թույլ տա վեր­լու­ծել հա­յե­րի և պար­սիկ­նե­րի պատ­մութ­յու­նը։

Պարս­կաս­տա­նի թե­ման նրան գրա­վում էր Պարթ­ևաս­տա­նով, ո­րը հա­յե­րին Գ­րի­գոր Լու­սա­վո­րիչ է տվել և­ ո­րին Շե­րա­մը բա­ռա­ցիո­րեն պաշ­տում էր՝ ա­ռանձ­նա­պես բա­րե­պաշտ չլի­նե­լով, նու­նիսկ պա­տա­րա­գի եր­բեք չի գնա­ցել, ար­դա­րա­նա­լով, որ «պա­պը միշտ գնա­ցել է»։ Հե­տո նա մի տե­սակ սա­ռավ պար­սիկ­նե­րի նկատ­մամբ։ Ո­րո­շեց ա­տե­նա­խո­սութ­յուն գրել ա­մե­նաակ­տո­ւալ թե­մա­յով՝ Ղա­րա­բա­ղի մա­սին, 19–րդ դա­րի վեր­ջից մինչև 20–րդի վեր­ջը։ Պետ­րո­սը նույ­նիսկ մի քիչ նա­խան­ձում էր, թե­ման անհ­րա­ժեշտ էր, ու շատ էր անհ­րա­ժեշտ:

Նույ­նիսկ ղա­րա­բաղ­յան հո­ղում ապ­րող­նե­րը, այդ թվում՝ եկ­վոր­նե­րը, և­ ան­հի­շե­լի ժա­մա­նակ­նե­րից ապ­րող­նե­րը այն­քան էլ չէին հաս­կա­նում, թե ինչ­պես ա­պա­ցու­ցեն ի­րենց ինք­նա­վա­րութ­յու­նը սե­փա­կան՝ ղա­րա­բաղ­յան հո­ղում։ Ա­վե­լի շուտ, ա­պա­ցույց­նե­րը շատ էին, բայց հար­ևան­նե­րը վա­ղուց էին ձևա­փո­խում ու ստեղ­ծում պատ­մութ­յու­նը, իսկ հի­մա ստի ու խար­դա­խութ­յան տաշ­տե­րը թափ­վե­ցին հա­յե­րի գլխնե­րին բո­լոր կող­մե­րից, բո­լոր հնա­րա­վոր ուղ­ղութ­յուն­նե­րով. Խեղճ Շե­րա­մը, երբ խո­րա­ցավ, նույ­նիսկ եր­գե­լը թար­գեց։

 –Եղ­բայր, ի՜նչ երգ, նման ի­րա­վի­ճա­կում ինձ միայն է եր­գելն էր մնա­ցել։

Մի ան­գամ, ի վեր­ջո, ան­ծա­նոթ երգ է եր­գել՝ ինչ­–որ մե­կի նշա­նադ­րութ­յան ա­ռի­թով։ Պարզ­վեց, որ տղան այն­քան է ըն­տե­լա­ցել է իր ա­տե­նա­խո­սութ­յան թե­մա­յին, որ սո­վո­րել է տասն­յակ եր­գեր այդ տա­րա­ծաշր­ջա­նից և ջա­նա­սի­րա­բար սո­վո­րել նրանց բար­բա­ռը, ո­րը բա­ցար­ձա­կա­պես ան­հաս­կա­նա­լի էր տե­ղա­ցի տղա­նե­րի հա­մար։ Նա շտա­պում էր ռազ­մա­ճա­կատ, մի քա­նի ա­միս անց այն­տե­ղից վե­րա­դար­ձավ ոտ­քը կոտ­րած, սկսեց կա­ղալ, ան­մի­ջա­պես բաժ­նում եր­կու կաղ աս­պի­րանտ­ներ հայտն­վե­ցին։

Վ­նաս­ված­քը միայն խթա­նեց Շե­րա­մին: Նա սկսեց ան­հե­տա­նալ հան­րա­հա­վաք­նե­րում, ու մի օր բո­լորն ի­մա­ցան, որ Ներ­սիս­յան Շե­րա­մը պատ­գա­մա­վոր է դար­ձել։ Հան­րա­հա­վաք­նե­րի ակ­տի­վիստ­նե­րը գնում էին խորհր­դա­րան։ Ըն­կեր­ներն օգ­նե­ցին Շե­րա­մին՝ գա­ղա­փար­ներ հու­շե­լով քա­ղա­քա­կան տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի մա­սին, բայց նա ինքն էլ այն­քան բոր­բոք­ված խո­սեց ընտ­րող­նե­րի հետ հան­դի­պում­նե­րի ժա­մա­նակ, որ սկսեց հրա­պա­րա­կավ կա­տա­կով ափ­սո­սալ, որ չի ա­ռա­ջադր­վել նա­խա­գա­հի պաշ­տո­նում:

Մա­յի­սին ընդ­հա­նուր ցնծութ­յան ներ­քո քար­տե­զի վրա Շու­շիում դրոշ հայտն­վեց, իսկ հու­նի­սին Պետ­րո­սը հանձ­նեց եր­կու հոդ­ված՝ ա­վար­տե­լով ա­ռա­ջին տա­րին բա­վա­կա­նին բեղմ­նա­վոր։ Շե­ֆը շատ գոհ էր, տես­քի հա­մար ընդգ­ծեց ա­ռա­ջին մի քա­նի է­ջե­րը, հե­տո կար­դաց շա­րու­նա­կութ­յու­նը՝ գո­հու­նակ տես­քով։ Հե­տո նա խոս­տո­վա­նեց.

 –Կր­թա­կան նպա­տակ­նե­րով հե­տա­զո­տութ­յուն­նե­րը հա­ճախ լի­նում են ա­վե­լի կար­ևոր է, քան գի­տութ­յան մեջ։ Այս տեքս­տով պետք է դա­սա­խո­սութ­յուն­ներ կար­դալ ե­րեք–­չորս լե­զու­նե­րով և ճա­նա­պար­հոր­դել աշ­խար­հով մեկ։ Սո­վո­րե՛ք, սո­վո­րե՛ք անգ­լե­րեն։

 –Պ­րո­ֆե­սոր, ես վա­ղուց եմ խո­սում անգ­լե­րեն, և նույ­նիսկ ար­դեն տի­րա­պե­տում եմ թուր­քե­րե­նին, խո­սում եմ մեծ մորս հետ։ Ցա­վոք, պետք է խոս­տո­վա­նեմ, շատ գե­ղե­ցիկ և­ ար­տա­հայ­տիչ լե­զու է:

 –Իսկ... իսկ հա­յե­րե­նը, – պ­րո­ֆե­սո­րը կա­տա­կով հեգ­նեց.

 –­Հա­յե­րե­նը չի մաս­նակ­ցում մրցույ­թին. Նա ա­ռա­ջինն է բո­լո­րից։

 Տա­նը նստեց մոր կող­քը և սկ­սեց հոդ­ված­նե­րից հատ­ված­ներ կար­դալ նրա հա­մար։

 –­Մայ­րիկ, միայն տես, պրո­ֆե­սորն այս­տեղ ընդ­հան­րա­պես ո­չինչ չի ուղ­ղել։

 Մայ­րը ձեռ­քե­րը բարձ­րաց­րեց.

 –­Կա­րո՞ղ ես ինքդ դա­սա­վան­դել:

 –Լ­սի՛ր, լսի՛ր։

 Ըստ այդ տվյալ­նե­րի՝ հա­յե­րը՝ ներ­կա­յիս Ա­խալ­քա­լա­քի բնա­կիչ­նե­րը, Կա­րին (Էրզ­րում) քա­ղա­քից գաղ­թա­կան­նե­րի ժա­ռանգ­ներն են, իսկ քա­ղա­քի հա­րա­կից գյու­ղե­րի բնա­կիչ­նե­րը Ար­դա­հա­նի և Խ­նու­սի շրջան­նե­րի գաղ­թա­կան­ներ են։ Էրզ­րու­մի սան­ջակ, Էրզ­րու­մի վի­լա­յեթ։

 –Ա­հա, լսե՛ք, –­ ան­հաս­կա­նա­լի է մնում թյուր­քա­խոս հա­յե­րի՝ Բավ­րա, Քար­դի­գամ, Խուր­գում գյու­ղե­րի բնա­կիչ­նե­րի ծա­գու­մը, կա­թո­լիկ հա­յե­րի, ո­րոնք փաս­տա­ցի ֆրանկ­ներն են։ Մենք չենք պար­զել, թե արդ­յոք հետև­յալ եր­կու գյու­ղե­րի ֆրանկ­նե­րը թյուր­քա­խոս են՝ Ա­լաս­տա­նի և Վար­ևա­նի։ Տուրց­խի (ֆրանկ) գյու­ղի բնա­կիչ­նե­րը երկ­լե­զու են՝ վարժ տի­րա­պե­տում են հա­յոց լեզ­վի Էրզ­րու­մի բար­բա­ռին և թուր­քե­րե­նին։

Ա­խալ­քա­լա­քի շրջա­նում ֆրանկ­ներն ապ­րում են հե­տև­յալ գյու­ղե­րում՝ Ա­լաս­տան, Բավ­րա, Վար­ևան, Կար­դի­գամ, Տուրց­խի, Խուր­գում։

 –­Պետ­րոս ջան, սրանք բո­լո­րը մեր գյու­ղերն են։ Չէ՞ որ մեր մայ­րը թուր­քե­րեն է խո­սում, ինչ­քան ա­սաց­վածք­ներ գի­տի։ Ա­լաս­տան­ցիք բո­լո­րը թուր­քե­րեն գի­տեին։ Իսկ ֆրանկ «մշե­ցի­նե­րը» Բոգ­դա­նով­կա­յի թա­ղա­մա­սում են, Բավ­րա­յի, Կար­դի­գա­մի, Խուր­գու­մի հա­յե­րի թուր­քա­խոս ֆրանկ­ներն են, ո­րոնց «գբո» ենք ա­սում։

 –­Դե, հա՜։ Բայց նրանք պահ­պա­նե­ցին հայ­կա­կան էթ­նիկ ինք­նա­գի­տակ­ցութ­յու­նը և կա­թո­լիկ դա­վա­նան­քը (այս վար­կա­ծը հաս­տատ­վում է նաև «գբո­նե­րի» հայ­տա­րա­րութ­յուն­նե­րով, որ ի­րենց նախ­նի­նե­րը նա­խընտ­րել են փո­խել հա­ղոր­դակ­ցութ­յան լե­զուն, քան Ք­րիս­տո­սի հա­վա­տը): Հի­շիր, մա­միկն էլ այդ­պես ա­սաց։ Ես ու­զում եմ, որ մար­դիկ մո­ռա­նան «ֆրանկ» բա­ռը։ Ն­րանք բո­լո­րը հայ են։ Ին­չո՞ւ ա­սել «ֆրանկ», ե­թե Հա­յաս­տա­նում են սո­վո­րում, աշ­խա­տում են մեզ հետ և­ ազ­գութ­յամբ ազ­գութ­յու­նը հայ են, իսկ մեր Ջա­վախք երկ­րի որ­դի­նե­րի մա­սին ա­սե­լիք չկա՝ ինչ ա­նուն­ներ ու­նե՜նք: Միայն Տեր­յա­նը ինչ ա­սես ար­ժե։

 –­Ղա­զա­րոս Ա­ղա­յանն էլ... Ջի­վա­նին... հըմ..., – հի­շեց­րեց մայ­րը:

 –Եվ նրանց ֆրանգ են ա­սում, – դժ­գոհ շա­րու­նա­կեց կար­դալ Պետ­րո­սը, – Իսկ «գբո­նե­րի» մա­սին... Բայց ո­մանք կար­ծում են, որ հնա­րա­վոր է նաև, որ «գբո» ֆրանկ­նե­րը (­Բավ­րա, Կար­դի­գամ և Խուր­գում գյու­ղե­րի բնա­կիչ­նե­րը) թուր­քեր են, ով­քեր ըն­դու­նել են կա­թո­լի­կութ­յուն և սկ­սել են հայ կոչ­վել և­ ի­րենց հա­մա­րում են հայ (ինչ­պես դա ե­ղել է կա­թո­լիկ վրա­ցի­նե­րի դեպ­քում): Հե­տաքր­քիր է, որ սկզբում «գբո» ֆրանգ­նե­րի ազ­գա­նուն­նե­րը վեր­ջա­նում էին ով­–ով, և­ ոչ թե՝ օղ­լու–­մօղ­լու։

 –­Պե­տո ջան, նրանք՝ ի՞նչ թուրք, – մայ­րը ան­հա­վա­տութ­յամբ գլու­խը տա­րավ–­բե­րեց ու գնաց բար­ձերն ար­ևին տա­լու։
Նա գի­տեր, որ ֆրանկ­նե­րը՝ Բոգ­դա­նով­կա­յի «գբո»–նե­րը և տե­ղի գյու­ղե­րի ֆրանկ­նե­րը ՝ «մշե­ցի­նե­րը» բա­րե­կա­մութ­յուն չեն ա­նում, նույ­նիսկ թշնա­մա­կան են ի­րար վե­րա­բեր­վում: Չգի­տես ին­չու, դա տար­բեր­վում է ու­րում­նե­րի դեպ­քում, հա­ճախ նույ­նիսկ ա­մուս­նա­նում են միմ­յանց հետ: Չէ՛, չէ՛, ոչ մի թուրք էլ չեն, պար­զա­պես տա­նը ի­րար մեջ են թուր­քե­րեն խո­սում, հատ­կա­պես մե­ծե­րը։ Իսկ տե­ղի ադր­բե­ջան­ցի­նե­րը նրանց լավ են հաս­կա­նում, ե­րի­տա­սարդ­ներն ա­վե­լի շատ հա­յե­րեն գի­տեն։

 –­Պետ­րոսս իս­կա­պես խե­լա­ցի է, – ժպ­տաց մայ­րը, բայց բարձ­րա­ձայն չվի­ճեց, գիտ­նա­կան­նե­րին ուղ­ղե­լը կնոջ գոր­ծը չէ:

Ա­մա­ռը կա­մաց–­կա­մաց իր տե­ղը զի­ջեց թեժ աշ­նա­նը, քա­ղա­քը կրկին լցվեց ու­սա­նող­նե­րով։ Գ­րա­դա­րա­նում ո­րոշ ժա­մա­նակ ա­ռաջ Պետ­րո­սը նկա­տել էր մի բարձ­րա­հա­սակ աղջ­կա, նա ըն­կե­րու­հու հետ կա­մա­ցուկ զրու­ցում էր գյում­րե­ցու բար­բա­ռով։ Աղ­ջի­կը գե­ղե­ցիկ էր, բայց ա­վե­լի գե­ղե­ցիկ էր նրա խոս­քը, ո­րը կար­ծես նուրբ ար­ծաթ­յա զանգ լի­ներ։ Գ­յումր­վա այս­պի­սի գե­ղե­ցիկ ու քնքուշ խո­սե­լը նա ա­ռա­ջին ան­գամ էր լսում, կուր­սում սո­վո­րում էին եր­կու գյում­րե­ցի­ներ, կո­պիտ ա­ռո­գա­նութ­յու­նը ոչ միայն խան­գա­րում էր նրանց՝ լավ տպա­վո­րութ­յուն թող­նել, այլև սկզբում նրանց նույ­նիսկ բա­ցա­հայտ նկա­տո­ղութ­յուն էին ա­նում՝ խոր­հուրդ տա­լով շու­տա­փույթ ա­զատ­վել բար­բա­ռից։

Ընդ­հան­րա­պես, բար­բառ­նե­րի հարցն դեռևս պարզ չէր։ Մե՛կ դրանք ու­սում­նա­սի­րում էին կող­քի բա­նա­սի­րութ­յան ամ­բիո­նում, նույ­նիսկ ող­բա­լով, որ բար­բառ­նե­րի ո­րոշ խո­սող­ներ կա՛մ մա­րել են, կա՛մ այլևս չեն հի­շում ի­րենց մայ­րե­նի ա­ռո­գա­նութ­յու­նը։ Եվ միա­ժա­մա­նակ ա­ռա­ջար­կում էին հա­մալ­սա­րա­նի պա­տե­րում խո­սել «մա­քուր» հա­յե­րեն գրա­կան լեզ­վով։

Նույ­նիսկ արևմ­տա­հա­յե­րե­նը՝ գրա­կան լեզ­վի լիար­ժեք ճյու­ղը, գրա­բա­րի ժա­ռան­գոր­դը, ո­մանցց հա­մար գրե­թե բար­բառ էր։ Պետ­րո­սը, ինչ­պես բո­լոր շրջան­նե­րից ե­կած­նե­րը, խո­սում էր իր բար­բա­ռով, տնից դուրս՝ միայն գրա­կան, բնա­կա­նա­բար, ջա­վախ­յան ար­տա­սա­նութ­յամբ։ Իսկ մա­մի­կի հետ պա­րա­պում էր բա­նա­վոր թուր­քե­րեն։

Իսկ այս գյում­րե­ցի աղ­ջի­կը հան­գիստ ինչ­–որ բան էր բա­ցատ­րում ըն­կե­րու­հուն գյում­րե­ցու գե­ղե­ցիկ և մե­ղե­դիա­կան բար­բա­ռով։ Պետ­րո­սը մի քա­նի օր չէր կա­րո­ղա­նում ուշ­քի գալ, նույ­նիսկ տա­նը նա կար­ծես լսում էր այդ մեղմ ձայ­նը, գրա­դա­րա­նում անն­կատ փնտրում էր նրան և տես­նե­լով՝ հանգս­տա­նում։ Կամ, ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ, ընդ­հա­կա­ռա­կը, ան­հա­վա­նա­կան լար­վա­ծութ­յու­նից վե­րած­վում է ձգված պա­րա­նի։

Հաս­կա­նա­լով, որ այդ­պես մեկ ամ­սում չի կա­րո­ղա­նա նույ­նիսկ կես գլուխ ա­վար­տել, մի օր նա պատ­մեց իր տան­ջանք­նե­րի մա­սին ա­վե­լի հա­մար­ձակ և կա­տա­կա­սեր Շե­րա­մին։ Ըն­կեր­նե­րը վճռա­կա­նո­րեն մո­տե­ցան աղ­ջիկ­նե­րին և­ ա­մաչ­կոտ ժպտա­լով ա­ռա­ջար­կե­ցին գրա­դա­րա­նից հե­տո միա­սին «իջ­նել»՝ նկա­տի ու­նե­նա­լով դե­պի հրա­պա­րակ իջ­նող Աբով­յան փո­ղո­ցը։

Ա­բով­յան փո­ղո­ցը, ո­րը քա­ղա­քի ա­մե­նա­գե­ղե­ցիկ կենտ­րո­նա­կան փո­ղոց­նե­րից մեկն է, խո­սակ­ցա­կան լեզ­վում վա­ղուց հա­մար­վում է Եր­ևա­նում «զբոս­նե­լու» վայր, «իջ­նել». պար­զա­պես քայ­լել՝ ո­րո­շա­կի ի­մաստ ու­ներ։ Ան­հա­վա­տա­լի է, բայց, օրի­նակ, ե­թե իջ­նում ​​էին զու­գա­հեռ Տեր­յան փո­ղո­ցով, այս ի­մաստն այլևս չէր են­թադր­վում։ Եր­կուսն էլ փնթփնթա­ցին, բայց լրջո­րեն հարց­րին.

 –Երևն­ցիկ մինչև մետ­րո էքս­կուր­սիա­յի կա­ռա­ջար­գեն, – և իս­կույն ծի­ծա­ղե­ցին, բայց նրանց դեմ­քե­րը փայ­լե­ցին հա­ճույ­քից:

Պարզ­վեց, որ աղ­ջիկ­նե­րը շատ մոտ են ապ­րում՝ սեն­յակ են վար­ձում հե­ռա­վոր ազ­գա­կան­նե­րի մոտ։ Տետ­րե­րը տուն տա­րան, մի փոքր ու­շա­ցու­մից հե­տո հայտն­վե­ցին հուզ­ված ըն­կեր­նե­րի առջև՝ ա­ներ­ևա­կա­յե­լի ա­վե­լի գե­ղե­ցիկ և զսպ­ված։

     Սա­կայն ողջ ճա­նա­պար­հին Շե­րա­մը գյում­րե­ցի­նե­րից ոչ պա­կաս կա­տակ­ներ էր ա­նում, ա­նեկ­դոտ­ներ պատ­մում, իսկ աղ­ջիկ­նե­րը, զսպված քրքջա­լով, մի քա­նի րո­պեից հե­տո ար­դեն ի­րենք էին կա­տա­կում Շե­րա­մի վրա։ Պետ­րո­սը ու­շա­դիր նա­յում էր «իր» աղջ­կան, նա էլ մեկ–­մեկ աչք էր գցում ու ան­մի­ջա­պես ի­ջեց­նում աչ­քե­րը։ Գե­ղե­ցիկ, ոչ հայ­կա­կան ա­նուն ու­ներ ՝ Գալ­յա։

     Մի քա­նի օր անց Պետ­րոսն ու Գալ­յան դուրս էին գա­լիս գրա­դա­րա­նից, Ա­բով­յան փո­ղո­ցով, հրա­պա­րա­կով, ցայ­տաղբ­յու­րի մոտ գտնվող սրճա­րա­նով, հե­տո նո­րից Ա­բով­յա­նով բարձ­րա­նում, Պետ­րոսն ու­ղեկ­ցում էր նրան մինչև տան անկ­յուն, իսկ մի քա­նի օր անց Պետ­րո­սը սկսեց նրան հրա­վի­րել (ոչ հա­ճախ) ժա­մադ­րութ­յուն­նե­րի։

Գալ­յան էլ էր շատ զբաղ­ված, նույն­պես սո­վո­րում էր աս­պի­րան­տու­րա­յում՝ ա­նաս­նա­բու­ժա­կան ինս­տի­տու­տում, ար­ձա­կուրդ­նե­րից ա­ռաջ ու­զում էր հասց­նել իր թե­մա­յով ռե­ֆե­րատ ներ­կա­յաց­նել։ Թե­ման Պետ­րո­սին տա­րօ­րի­նակ, ան­հաս­կա­նա­լի ու ա­վե­լորդ էր թվում՝ ինչ­–որ խո­զի որ­դե­րի մա­սին։ Պետ­րո­սը փոր­ձեց լուրջ եր­ևալ, բայց ծի­ծա­ղը հա­զիվ էր զսպում, երբ Գալ­յան պատ­մեց, թե ինչ­պես է նկա­րում այս որ­դե­րին, որ­պես­զի տար­բե­րի աղջ­կան կամ տղա­յիմ։ Եվ ման­րա­դի­տա­կի տակ երբ ու­նե­լիով դժվա­րութ­յամբ վերց­նում է, հան­կարծ պարզ­վում է, որ դա ճկուն «տղա» է, քնքշո­րեն խո­սում է.

 –­Ծո', ը­դիկ դու ի՞նչ կե­նես աղ­ջիկ­նե­րու մեջ։

 Շե­րամն է­լի էր ան­հե­տա­ցել, այս ան­գամ՝ խորհր­դա­րա­նի նիս­տե­րում, որ նոր էր սո­վո­րում աշ­խա­տել։ Նիս­տե­րը ցու­ցադր­վում էին հե­ռուս­տա­տե­սութ­յամբ, ապ­շած մար­դիկ հար­բել էին իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի հետ հա­ղոր­դակց­վե­լուց, հա­մար­յա մաս­նա­կից էին ի­րենց զգում և ժա­մե­րով հեր­թա­պա­հում էին էկ­րան­նե­րի մոտ։ Մի քա­նի ժա­մով գրա­դա­րան վա­զե­լով՝ նա ըն­կե­րո­ջը հապ­ճեպ պատ­մում էր վեր­ջին նո­րութ­յուն­նե­րի մա­սին՝ չհասց­նե­լով դա պատ­շաճ քննար­կել, ան­մի­ջա­պես նստում գրքե­րը մշա­կե­լու կամ թեր­թեր կար­դա­լու, ո­րոնք վա­ղուց ընդ­հա­տում­նե­րով էին հաս­նում Եր­ևան։

Իսկ Վ­րաս­տա­նում բա­ցար­ձա­կա­պես ան­հա­վա­տա­լի բա­ներ էին տե­ղի ու­նե­նում։

Եվ ինչ­պես միշտ, այն ա­մե­նը, ինչ տե­ղի էր ու­նե­նում այս երկն­քի տակ, չար ճա­կա­տա­գիր էր դառ­նում հա­յի հա­մար։ Իշ­խա­նութ­յան ե­կավ այ­լա­խոհ Գամ­սա­խուր­դիան, ով հայ­տա­րա­րեց՝ «Վ­րաս­տա­նը վրա­ցի­նե­րի հա­մար»։ Ի­հար­կե, հե­տո, ուշ­քի գա­լով, ու­զում էր, որ մտա­ծեն, թե նկա­տի ու­նի Ռու­սաս­տա­նը և ռուս­նե­րին, ա­տե­լի ռուս կո­մու­նիստ­նե­րին։ Բայց ի­րա­կա­նում և­ այս վրա­ցին էլ իր հո­գու խոր­քում տես­նում էր Ջա­վախ­քը՝ ազատ... հա­յե­րից:

«­Պետք է վերջ տալ օ­տար ազ­գի ժո­ղովր­դագ­րա­կան էքս­պան­սիա­յին Վ­րաս­տա­նում, իսկ չար, ոչ վրա­ցի­նե­րին վռնդել Վ­րաս­տա­նից», – հայ­տա­րա­րեց նոր ղե­կա­վա­րը։ Վ­րա­ցի մեծ բա­նաս­տեղ­ծի թո­ռը, իր կար­գա­խոսն ար­դա­րաց­նե­լու հա­մար, զար­մա­ցած հայ­տա­րա­րեց.

 –Ոչ վրա­ցա­կան բնակ­չութ­յու­նը ա­ղե­տա­լիո­րեն տեմ­պե­րով է բազ­մա­նում։

Ջա­վախք­ցի­նե­րի հա­մար դժվար ժա­մա­նակ­ներ ե­կան։ Վեր­ջերս ան­կա­խա­ցած պե­տութ­յան աղ­քա­տութ­յունն ու թշվա­ռութ­յունն աչ­քի է ընկ­նում հատ­կա­պես այն գյու­ղե­րում, որ­տեղ հիմ­նա­կա­նում ապ­րում է ոչ տիտ­ղո­սա­կիր ժո­ղո­վուրդ։ Թիֆ­լի­սում բո­լո­րո­վին այլ էր, այն­տե­ղի եր­բեմ­նի հա­րուստ հա­յերն էլ էին վե­րա­նում, բայց այլ կեր­պով։ Ջա­վախ­քը սկսեց դա­տարկ­վել. Դր­սում աշ­խա­տող­նե­րը հե­ռա­նում էին գյու­ղե­րով, տնե­րը աս­տի­ճա­նա­բար փլուզ­վում էին, շա­տե­րում մնա­ցին միայն ծե­րե­րը։ Տար­բեր տե­ղե­րից ե­կած թուր­քե­րը սկսե­ցին բնա­կութ­յուն հաս­տա­տել հար­ևան գյու­ղե­րում։

Հատ­կա­պես «անսկզ­բուն­քա­յին­նե­րին» կամ հարս­տա­ցած­նե­րին տուն–­տե­ղով, ըն­տա­նիք­նե­րով տա­նում էին ի­րենց մոտ, մնա­ցած­նե­րի ապ­րուս­տը գա­լիս էր մայր­ցա­մա­քից: Բայց ինչ­–ինչ պատ­ճառ­նե­րով ապս­տամ­բութ­յուն չե­ղավ։ «­Նույ­նիսկ Ջա­վախ­քում Գամ­սա­խուր­դիա­յի նա­խա­գա­հութ­յան օ­րոք ան­ջա­տո­ղա­կան մի­տում­ներ չեն նկատ­վել, ինք­նա­վա­րութ­յան խնդիր ոչ ոք չի բարձ­րաց­րել», – գ­րում էր Պետ­րո­սը, իսկ Շե­րա­մը գրել էր այլ բան. «Վ­րա­ցա­կան շո­վի­նիզ­մի պատ­մութ­յու­նը ցույց է տա­լիս, որ Ջա­վախ­քը պետք է պայ­քա­րի լայն ինք­նա­վա­րութ­յան հա­մար. հա­կա­ռակ դեպ­քում այն­տեղ հայ չի մնա»։

Այս­պի­սով, եր­կու ըն­կեր­ներ, ով­քեր մե­ծա­ցել էին նույն հո­ղի վրա, սո­վո­րել էին նույն ու­սու­ցիչ­նե­րը մոտ, նա­յում էին նույն կե­տին, տես­նում էին բո­լո­րո­վին այլ ա­վարտ: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, նրանք միա­կար­ծիք էին մի բա­նում՝ պետք է փրկենք լե­զուն։

Պետ­րո­սը տա­րին եր­կու­–ե­րեք ան­գամ գնում էր Ա­լաս­տան, ա­տե­նա­խո­սութ­յու­նը շարժ­վում էր դան­դաղ, բայց հաս­տա­տուն: Հար­կա­վոր էր շրջել բո­լոր գյու­ղե­րով, իսկ այն­տեղ հան­դի­պել բո­լոր հնաբ­նակ­նե­րի հետ։ Նա եր­կար շրջում էր ու հար­ցեր տա­լիս՝ բա­ռի բուն ի­մաս­տով ա­մեն ին­չի մա­սին։ Նույ­նիսկ դա­սըն­կե­րու­հու հա­մար հե­քիաթ­ներ էր հա­վա­քում։ Ն­յու­թը հա­վաք­վում էր ա­մառ­վա ըն­թաց­քում բա­վա­կա­նին ծա­վա­լուն, ձմռա­նը նա մշա­կում էր հա­վաք­վա­ծը։ Բայց ե­թե ա­տե­նա­խո­սութ­յու­նը հնա­րա­վոր էր ձգձգել, ա­պա Գալ­յա­յի հետ կապ­ված հար­ցե­րը շատ ա­վե­լի բարդ էին։

Մի քա­նի ա­միս անց աղ­ջի­կը վճռա­կա­նո­րեն հաս­կաց­րեց, որ պար­զա­պես չի պատ­րաստ­վում «հենց էն­պես ման գալ», թող գա Գ­յում­րի՝ խոսք ու­զե­լու, ե­թե իր մտադ­րութ­յուն­նե­րը լուրջ են։ Ծ­նող­ներն ի­մա­նան՝ նույ­նը կա­սեն: Մար­դիկ կտես­նեն, որ ման են գա­լիս, բայց տղան դեռ չի գնա­ցել աղջ­կա տուն, չի հան­դի­պել աղջ­կա ծնող­նե­րին, ի՞նչ կա­սեն: Գ­յումր­վա օ­րենք­նե­րը նույնն են, բայց կա­տար­վում են։

Ին­քը՝ Պետ­րո­սը, չէր շտա­պում՝ խնա­մա­խո­սութ­յու­նը կա­պե­լով տուն գնե­լու հետ։ Բայց մտո­րե­լով՝ նույ­նիսկ ու­րա­խա­ցավ։ Այս աղջ­կան չի կա­րե­լի բաց թող­նել։

Ծ­նող­նե­րը եր­կար նստե­ցին Գ­յում­րու տան պատշ­գամ­բի սե­ղա­նի շուրջ։ Յու­րա­քանչ­յուր կողմ ա­ռաջ քա­շեց իր պայ­ման­ներն ու ժամ­կետ­նե­րը, քննար­կե­ցին ա­մեն ինչ, խա­ղաղ խմե­լով թե­յը մու­րա­բա­յով, ի՞նչ ե­րե­կո պատշ­գամ­բում ա­ռանց մու­րա­բա­յի: Բայց չհա­մար­ձակ­վե­ցին սկսել քննար­կել ա­մե­նա­կար­ևոր հար­ցը։ Դա «ո՞ր ե­կե­ղե­ցում եք ա­մուս­նա­նում» հարցն էր: Թերևս գյում­րե­ցի­նե­րը դա հա­մա­րում էին որ­պես ա­վե­լորդ, բայց գու­նեղ շքե­ղութ­յուն, բայց Պետ­րո­սի ծնող­ներն ի­րենց բո­լոր ար­մատ­ներն ու ի­րենց ար­մատ­նե­րի հի­շո­ղութ­յու­նը կա­պե­ցին հար­սա­նի­քի ու ե­կե­ղե­ցու հետ։

     Ա­լաս­տա­նի ե­կե­ղե­ցին ի­րենցն էր՝ հայ–­կա­թո­լիկ, ընդգ­ծում էր նրանց հայ­կա­կա­նութ­յու­նը, պահ­պան­վում էր սե­րունդ­նե­րով, այդ կա­թո­լիկ լի­նե­լը նույ­նիսկ ո­րոշ չա­փով նպաս­տում էր դրան՝ նրանց բա­ժա­նե­լով ուղ­ղա­փառ տիտ­ղո­սա­վոր ազ­գից հռո­մեա­կան կրո­նին առն­վազն հե­ռա­վոր և վա­ղան­ցիկ պատ­կա­նե­լութ­յամբ:

Վեր­ջա­պես, Պետ­րո­սի հայ­րը, ջղուտ, ար­ևից թխա­ցած թո­շա­կա­ռու տղա­մարդ, վճռա­կա­նո­րեն շար­ժեց բա­ժա­կը և, նա­յե­լով հա­տա­կին, խուլ ձայ­նով հարց­րեց.

 –Որ­տե՞ղ են պսակ­վե­լու:

 Լ­ռութ­յուն տի­րեց, ո­րը հա­վերժ կլի­ներ, ե­թե Պետ­րո­սը, որ գաղտ­նալ­սում էր, սեն­յակ չմտներ։

 –Ե­րե­խա­յից հե­տո կպսակ­վենք, ա­ռայժմ՝ միայն ԶԱԳՍ։

 Հիա­նա­լի ի­մա­նա­լով, որ ե­րե­խա­յից հե­տո նոր հարց է ա­ռա­ջա­նա­լու՝ որ­տեղ  մկրտե՞նք։

Եր­կու ե­կե­ղե­ցի­ներն էլ մո­տա­կայ­քում էին, թե Գ­յում­րիում, թե Ա­լաս­տա­նում, եր­կու­սում էլ մկրտել և պ­սա­կել­–ա­մուս­նաց­րել են հա­յե­րե­նով, ծխա­կան­նե­րը ե­ղել են ըն­կեր­ներ ու հար­ևան­ներ, աշ­խա­տել են միա­սին, միայն շա­բաթ–­կի­րա­կի օ­րե­րին տար­բեր հոս­քե­րով գնա­ցել են ի­րենց ե­կե­ղե­ցի­նե­րը: Մեկ էլ փողն էին տա­նում տար­բեր քա­հա­նա­նե­րին։ Մա­տե­րիա­լիստ Պետ­րո­սը վա­ղուց նրանց մեջ մեծ տար­բե­րութ­յուն չէր տես­նում, բայց հար­գում էր ծնո­ղա­կան հար­ցը և­ ո­րո­շեց մի փոքր հե­տաձ­գել այդ­քան սպաս­ված ո­րո­շու­մը։

Հար­սա­նիքն ա­րե­ցին ե­րեք փու­լով, իսկ մեկ ա­միս անց ծնող­նե­րը գնե­ցին ըն­դար­ձակ երկ­հար­կա­նի տուն Է­րե­բու­նիում։ Պետ­րո­սը մա­մի­կի տա­նից բո­լոր սնդուկ­նե­րը տե­ղա­փո­խեց նոր տուն, հե­տո ի­րենք էլ տե­ղա­փո­խե­ցին, ինչն ա­վե­լի դժվար էր, քան տուն գնե­լը։ Մա­մի­կը չէր ու­զում հե­ռա­նալ իր տնից, գեշ թե սի­րուն, այն­տեղ նա ապ­րել էր այդ­քան տա­րի­ներ: Հար­ևա­նը տե­ղա­փոխ­վեց այն­տեղ՝ խոս­տա­նա­լով ա­մեն ինչ պա­հել այն­պես, ինչ­պես կա։

Դուր­սը նա­խա­գահ­ներ էին փոխ­վում, իսկ Պետ­րո­սի տա­նը եր­կու փոք­րիկ «տղա­մար­դիկ» ար­դեն վազվ­զում էին: Գալ­յան ի­րեն լավ դրսևո­րեց, միան­գա­մից՝ եր­կու երկ­վոր­յակ։ Ե­րե­խա­նե­րը դեռ չէին մկրտվել, սպաս­վում էր ա­տե­նա­խո­սութ­յան պաշտ­պա­նութ­յու­նը: Թեև այդ խո­սակ­ցութ­յունն այլևս չէր քննարկ­վում, Պետ­րո­սը ներ­քին դի­մադ­րութ­յուն էր զգում՝ թե՛ իր, թե՛ ծնող­նե­րի կող­մից։ Ե­թե ​​դա նշա­նա­կութ­յուն չու­նի, ին­չո՞ւ փոխ­վել:

Մի ան­գամ Ա­լաս­տա­նից զան­գե­ցին, դպրո­ցա­կան ըն­կե­րը հուզ­ված էր, ա­սաց, որ հեր­թա­կան հան­րա­հա­վա­քից հե­տո տղեր­քը բեր­ման են են­թարկ­վել, ձեր­բա­կա­լութ­յուն­ներ են ե­ղել։ Պետ­րո­սը չէր կա­րո­ղա­նում հան­դարտ­վել։ Հե­տո մի այ­ցե­լած ազ­գա­կա­նի մի­ջո­ցով նա­մակ ստա­ցավ։ Դպ­րո­ցա­կան ըն­կե­րը գրում էր.

 «... Պե­տո, հի­շու՞մ ես Գ­ևորգ Չա­լո­յա­նին, մի դա­սա­րան ցածր էր սո­վո­րում, մի տա­րի ու­թե­րորդ դա­սա­րա­նում ֆի­զի­կա­յի հա­մավ­րա­ցա­կան օ­լիմ­պիա­դա­յում ա­ռա­ջին տեղն էր գրա­վել ու տե­ղա­փոխ­վել Ա­խալ­քա­լա­քի դպրոց։ Ն­րան են դա­տել: Նա մեզ մոտ դար­ձել է ակ­տի­վիստ, հան­րա­հա­վաք­ներ էր հա­վա­քում, ինք­նա­վա­րութ­յուն պա­հան­ջում կամ նույ­նիսկ ան­ջա­տում, ե­թե ինք­նա­վա­րութ­յուն չտրա­մադր­վի։ Իսկ վրա­ցա­կան բան­տում դու ինքդ գի­տես, թե ինչ են ա­նում հա­յե­րի հետ, հատ­կա­պես նման հոդ­վա­ծի տակ։ Այն­տեղ նրա մա­սին հար­ցը բարձ­րաց­րե՛ք, թող սա­տա­րեն, ախր մենք էլ ենք հայ...»:

 Գալ­յան, նկա­տե­լով, թե ինչ­պես Պետ­րո­սի դեմ­քը փոխ­վեց, նստեց նրա կող­քին և դառ­նո­րեն ա­սաց.

 –Աստ­ված իմ, Գ­յում­րիում էլ պար­կեշտ մարդ­կանց ա­մեն տե­ղից դեն են շպրտում, ինչ­–որ մա­ֆիոզ­ներ են տի­րում։ Բո­լո­րը դար­ձել են կու­սակ­ցա­կան, փաս­տո­րեն, ուղ­ղա­կի փողն են տնօ­րի­նում, ինչ կու­սակ­ցութ­յուն­ներ, պար­զա­պես հա­վաք­վում են կույ­տե­րով։

 Պետ­րո­սը ժպտաց։ Տե­սե՛ք, մո­ռա­ցել է, որ որ­դե­րին դղրդաց­նում էր ման­րա­դի­տա­կի տակ, քա­ղա­քա­կան մեկ­նա­բան է դար­ձել։ Նա հպար­տո­րեն նա­յեց կնո­ջը։

 –Ա­ճում ես, Գալ­յա ջան: Դոկ­տո­րա­կա­նի ժա­մա­նակն է, այս­պի­սի մի թե­մա­յի շուրջ՝ «Որ­դե­րի է­վոլ­յու­ցիան ան­կա­խութ­յան պայ­ման­նե­րում»։ Շու­տով դու ինքդ սե­փա­կան կու­սակ­ցութ­յուն կստեղ­ծես։

 –Ոչ, ոչ, որր­դե­րիս բան չա­սես: Ե­թե «­Պետ­րո­սի որ­դի­ներ» կու­սակ­ցութ­յուն լի­նի, կան­դա­մակ­ցեմ։

Պետ­րո­սը չգի­տեր ինչ ա­սեր ըն­կե­րո­ջը։ Նա դեռ չգի­տեր, որ դա­սըն­կե­րո­ջը բանտ են նստեց­րել հենց իր շրջա­պա­տի օգ­նութ­յամբ։ Այ­սինքն՝ այս­տեղ ոչ ոք ո­չինչ չի ա­նի Գ­ևոր­գի հա­մար։ Ու­րիշ գոր­ծե­րով են զբաղ­ված: Դե մի փոք­րա­քա­նակ մի­տինգ, լավ, մեկ­–եր­կու նյութ տե­ղա­վո­րել թեր­թե­րում։ Բայց սա օգ­նել չի։ Ան­գամ իշ­խա­նութ­յան մա­կար­դա­կով նման հար­ցե­րը չեն կա­րող լուծ­վել, այն­տեղ գո­յատև­ման սա­կար­կում է գնում։ Իսկ մի­ջազ­գա­յին բո­ղոք­ներն այս­տեղ չեն աշ­խա­տի, Վ­րաս­տա­նը «ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան ճա­նա­պար­հին է», ոչ ոք մա­տը չի շար­ժի…

     Շե­րա­մը խորհր­դա­րա­նում զայ­րա­ցած ու մե­ղադ­րա­կա­նով ե­լույթ ու­նե­ցավ։ Պատ­գա­մա­վոր­նե­րը գլուխ­ներն օ­րո­րե­ցին. Չէ՞ որ վրա­ցի­նե­րը, փա­կա­նի վրա նստած, օդ էին թող­նում Հա­յաս­տան, հա­ղոր­դակ­ցութ­յան կյանք տվող օ­դը, այն­քան ար­ժե­քա­վոր շրջա­փակ­ման ժա­մա­նակ... նրանց հետ չի կա­րե­լի վի­ճել։ Հե­տո նա ա­մա­չե­լով խոս­տո­վա­նեց ըն­կե­րո­ջը.

 –­Պետ, մեր Չա­լո­յա­նին ձեռ­քից ձեռք հանձ­նե­ցին... Իսկ եր­կու ճա­կա­տով ես ի վի­ճա­կի չեմ...

Պետ­րոսն աշ­խա­տում էր ա­տե­նա­խո­սութ­յան վրա, բայց մտքե­րը փախ­չում էին։ Հա­յե­րը ինչ ա­սեն–­չա­սեն, հար­ևան­նե­րին դուր չի գա­լիս։ Ադր­բե­ջան­ցի­նե­րը վե­րահս­կում են յու­րա­քանչ­յուր բառ՝ ցան­կա­ցած ծա­գու­մով, ե­թե խոս­քը հա­յե­րի մա­սին է, թուր­քե­րը նույնն են ա­նում։ Վ­րա­ցի­նե­րը ոչ մե­կից հետ չեն մնում։ Հի­մա վրա­ցի­նե­րը մո­լեգ­նած վե­րա­նա­յում են ի­րենց՝ ա­ռանց այն էլ հա­րուստ պատ­մութ­յու­նը։ Բայց պետք է ձեր­բա­զատ­վել «ա­վե­լորդ» տար­րե­րից: Նույ­նիսկ ե­կե­ղե­ցի­նե­րը սկսե­ցին նո­րո­վի դա­սա­վոր­վել։ Պատ­րիար­քը հան­կարծ հայտ­նա­բե­րեց, որ ի սկզբա­նե հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­ներն ի­րա­կա­նում վրա­ցա­կան են, և չա­փա­զանց ա­ղա­ղա­կող ի­րենց հայ­կա­կան ծագ­ման մա­սին ե­կե­ղե­ցի­նե­րում սկսե­ցին գի­շե­րը և նույ­նիսկ օ­րը ցե­րե­կով պա­տե­րը մաք­րել ար­ձա­նագ­րութ­յուն­նե­րից ու խաչ­քա­րե­րից…

Թ­վում էր, թե դա­րա­վոր եղ­բայ­րա­կան բա­րե­կա­մութ­յու­նը, դրսից փա­թաթ­ված ու սոսնձ­ված թղթով ու լա­քա­պատ, կա­րե­րի վրա­յով բաց­վում էր ա­մեն քայ­լա­փո­խին՝ կա­պի­տա­լիզ­մի ճա­նա­պար­հով։ Վ­րա­ցի­ներն ի­րենք էլ չէին կա­րո­ղա­նում հաս­կա­նալ, թե ուր են գնում՝ կա՛մ դե­մոկ­րա­տիա, կա՛մ ուղ­ղա­կի ու­ժեղ հո­վա­նա­վո­րի գիր­կը, որ­տեղ կրթութ­յուն է ստա­ցել ի­րենց նա­խա­գա­հը: Նույնն ա­րե­ցին հա­յե­րը, բայց ի­րենց ա­ռաջ­նոր­դի կրթութ­յան պա­կա­սի պատ­ճա­ռով միայն հին հո­վա­նա­վո­րի հետ կա­րո­ղա­ցան հույս կա­պել...

     Իսկ թե ինչ­պես ձևա­կեր­պել վա­ղուց պատ­րաստ ա­տե­նա­խո­սութ­յան եզ­րա­կա­ցութ­յուն­նե­րը, Պետ­րո­սը չէր հա­մար­ձակ­վում ցույց տալ վեր­ջերս մռայլ ու միշտ վրդով­ված շե­ֆին։Եվ, լի­նե­լով ոչ կոնֆ­լիկ­տա­յին անձ­նա­վո­րութ­յուն, նա հիմ­նա­կան ուղ­ղութ­յու­նը թե­քեց դե­պի նկա­րագ­րա­կան և վի­ճա­կագ­րա­կան հե­տա­զո­տութ­յուն­նե­րը։ Քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն մտնել չէր ձգտում՝ ի­րա­վա­ցիո­րեն կար­ծե­լով, որ ե­թե նույ­նիսկ ի­մաս­տուն լի­ներ, կհայտն­վեր ո­րոշ այլ գոր­ծըն­թաց­նե­րի ազ­դե­ցութ­յան տակ, ո­րոնց վրա ոչ ոք իշ­խա­նութ­յուն չու­նի…

     Մի ան­գամ Պետ­րո­սին ու Գալ­յա­յին հրա­վի­րել էին հա­րա­զատ­նե­րի հետ հար­սա­նի­քի Գալ­յա­յի բա­րե­կամ­նե­րից մի հա­ջո­ղակ շի­նա­րար, պսա­կադ­րու­մը պատ­վի­րել Էջ­միած­նում։ Պետ­րո­սը եր­բեք այն­տեղ չէր ե­ղել։

     Վեր­ևում երգ­չա­խումբ էր եր­գում, քա­հա­նա­նե­րը ոս­կի ու մե­տաքս էին հա­գած, իսկ շուր­ջը բազ­մա­թիվ օ­տա­րերկր­յա հյու­րեր էին՝ հան­դի­սա­վոր դեմ­քե­րով։ Ցան­կա­ցած կե­տից Ա­րա­րա­տի սպի­տակ գա­գաթ­ներն էին եր­ևում, նրանց ֆո­նին՝ մի գողտ­րիկ ե­կե­ղե­ցու զուսպ ու գե­ղե­ցիկ ուր­վագ­ծե­րը։ Պետ­րո­սը չէր կա­րո­ղա­նում կշտա­նալ իր տե­սա­ծի գե­ղեց­կութ­յու­նից ու շքե­ղութ­յու­նից։ Ու հո­գու խոր­քում մտա­ծում էր. «Ի՞նչ տար­բե­րութ­յուն, ե­կե­ղե­ցին ե­կե­ղե­ցի է։ Ես ապ­րե­լու եմ այս երկ­րում և­ իմ ե­րե­խա­նե­րը՝ նույն­պես: Ին­չո՞ւ չմկրտել ե­րե­խա­նե­րին այս ե­կե­ղե­ցում: Փաս­տո­րեն, ե­թե խո­րա­նանք, Էջ­միա­ծի­նը փրկեց հա­յե­րին որ­պես ազգ, Հ­ռո­մը ոչ մե­կին տեր չկանգ­նեց» – դառ­նութ­յամբ նտա­ծում էր նա:  Գալ­յան կար­ծես կռա­հում էր ա­մուս­նուն տան­ջող մտքե­րը։ Նա բռնեց նրա ձեռ­քը և շշն­ջաց.

–Այ­դու­հան­դերձ, Էջ­միա­ծի­նը մերն է, մենք էլ Էջ­միա­ծի­նինն ենք։ Մեր Կո­մի­տասն այս­տեղ է եր­գել, Ի­սա­հակ­յա­նը, Սար­յանն ու Դե­միրճ­յա­նը գա­լիս էին այս­տեղ՝ ա­ղո­թե­լու... Ե՛վ Կո­մի­տա­սը, և՛ Ի­սա­հակ­յա­նը, և՛ Սար­յա­նը ա­խալ­քա­լաք­ցի Դե­միրճ­յա­նի հետ ընդ­հա­նուր գա­գաթ­ներ էին բո­լո­րի հա­մար, – Գալ­յան գի­տեր, թե ինչ խոս­քեր են պետք ա­մուս­նու սրտին...

     Տա­նը Պետ­րո­սը ծնող­նե­րին պատ­մեց Էջ­միած­նի շքե­ղութ­յան մա­սին ու ակ­նար­կեց, որ Էջ­միած­նի ե­կե­ղե­ցի­ներն ա­մե­նուր են, այն­տեղ էլ քա­հա­նա­ներ են պատ­րաս­տում՝ բո­լո­րը հա­յեր են, ոչ թե լեհ։ Ծ­նող­նե­րը գլուխ­նե­րը խո­նար­հե­ցին ու ու­սե­րը թոթ­վե­ցին՝ ա­ռանց որ­ևէ բառ ա­սե­լու։ Ի­րենք էլ էին տես­նում, որ տար­բե­րութ­յուն հա­մար­յա չկա, հա­վա­տը խոմ հայ­կա­կան է, թուր­քա­կան չէ։ Ջա­վախ­քի գյու­ղե­րում քա­հա­նա չկա... բնա­կիչ չկա...

     Բայց դե չգի­տեին՝ ինչ­պես բա­ցատ­րել բազ­մա­թիվ հա­րա­զատ­նե­րին, ծա­նոթ­նե­րին ու հա­մագ­յու­ղա­ցի­նե­րին, որ որ­դին կա­յաց­րել է սե­փա­կան ո­րո­շու­մը, այ­սինքն՝ չի են­թարկ­վել։ Ս­տաց­վում է, որ ծնող­նե­րը դրա հետ կապ չու­նեն։ Իսկ օ­րեն­քը պար­տադ­րում է ծնող­նե­րին՝ դեմ չգնալ... Ծե­րե­րը լուռ նստե­ցին սե­ղա­նի շուրջ, Բագ­րա­տը կա­մա­ցուկ, ոչ մե­կին չուղ­ղե­լով իր խոս­քը, ա­սաց.

 –Ի՞նչ տար­բե­րութ­յուն, է­լի մեր հա­վատն է, է­լի հա­յի, ոչ թե ու­րի­շի:

 Նա­պո­լեո­նը՝ հար­ևա­նը և ն­րա կի­նը, նույն­պես ֆրանկ­ներ, ո­րոնք հրա­վիր­վել էին որ­պես վկա, նա­յե­ցին միմ­յանց։ Ո՞վ կա­րող է ինչ­–որ մե­կին մե­ղա­վոր հա­նել։ Բայց նրանց ե­րե­խա­նե­րը նույ­նիսկ ե­կե­ղե­ցի չեն գնում։ Ոչ ոք... Դպ­րո­ցում և հա­մալ­սա­րա­նում վա­ղուց սո­վո­րեց­նում էին, որ Աստ­ված չկա, և փոք­րուց սկսե­ցին հա­վա­տալ ոչ թե Աստ­ծուն, այլ ինչ­–որ հե­ղա­փո­խա­կա­նի կամ պաշ­տոն­յա­յի։ Խեղճ Բագ­րա­տին՝ Պետ­րո­սի հո­րը, չես նա­խան­ձի, որ­դու մա­սին է մտա­ծում, մյուս կող­մից, գոր­ծը դրան է գնում...­Վաղն ար­դեն բո­լո­րը կգնան Էջ­միա­ծին, Աստ­ված սի­րես, այն­տեղ ե­րե­խա­ներ են մկրտե­լու, բայց որ ի­րենք նույ­նիսկ սե­փա­կան քա­հա­նա չու­նեն...

     Գ­յու­ղա­ցի­նե­րը քիչ է մնում լաց լի­նեն, մարդ չու­նեն, ի­րենց տա­րած­քում հազ­վագ­յուտ քա­հա­նա է ծա­ռա­յում, այ­ցե­լում են ա­մի­սը, եր­կու ա­մի­սը՝ մեկ։ Մի քա­նի մա­նուկ կհա­վա­քեն ու կմկրտեն։ Իսկ ի՞նչ կա­սեք մա­հա­ցած­նե­րի մա­սին: Կսպա­սեն, չէ՞։ Գ­յու­ղում շա­տերն են ա­ղա­ղա­կում՝ գո­նե Էջ­միած­նի հո­վի­վին բե­րեք, մեզ ի՞նչ տար­բե­րութ­յուն, աշ­խար­հում ա­մեն ինչ ար­դեն խառն­վել է։ Մի՞­թե ձեր լիտ­վա­ցին կամ լե­հը, ո­րոնց ու­ղար­կում եք, ա­վե­լի հա­րա­զատ են, քան մեր հայ տեր­տե­րը։ Ա­հա թե ինչ­պես են ի­րենք ի­րենց հա­մո­զում նախ­կին ա­խալ­քա­լաք­ցի հար­ևան­նե­րը...

 Ե­րի­տա­սարդ Ն­շան քա­հա­նան կի­սա­փակ աչ­քե­րով լսում էր Պետ­րո­սին.

 –140 գյուղն ըն­դա­մե­նը հինգ քա­հա­նա ու­նի։ Ան­հա­վա­նա­կան է։ Ե­կե­ղե­ցին բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րում պա­հել է լե­զուն ու հա­վա­տը։ Մեր Էջ­միա­ծի­նը նրանց մո­ռա­ցավ, մո­ռա­ցավ..., – տխուր թվար­կում էր Պետ­րո­սը։

 –­Պե­տա­կան հարց է, մենք չենք կա­րող ոտք դնել ֆրանկ­նե­րի տա­րածք, սա մեր ե­կե­ղե­ցին չէ, հռո­մեա­կանն է, թե­կուզ ու­նիաթ է, կա­նոն կա, բան կա, Պետ­րոս ջան, –­ ար­դա­րա­նում էր տեր Ն­շանր։

 –Այս­տեղ սուխ­լիս­ցի­նե­րը վեր­ջերս Գ­յում­րի էին ե­կել, նույն բանն էին խնդրում, սուրբ հայ­րը միայն զար­մա­ցավ նրանց միամ­տութ­յան վրա։

 –­Հա­վա­տաց­յալ մար­դը միշտ միա­միտ է, տեր Ն­շան։ Բայց հենց պե­տա­կան ​​մա­կար­դա­կով է անհ­րա­ժեշտ, – տա­քար­յուն կեր­պով սկսեց հա­մո­զել Պետ­րո­սը, –­ իմ Ջա­վախ­քի գյու­ղում այժմ ամ­բող­ջո­վին Վ­րաս­տան է։ Մենք այն­տեղ ցավ ու­նենք։ Կա­ռա­վա­րիչ­նե­րը ինչ­–որ հա­ջող չեն... Լույս չեն տա­լիս, հա­վա­նա­բար, որ­պես­զի մար­դիկ բո­լո­րը հե­ռա­նան։ Իսկ վեր­ջերս վրա­ցի պատ­մա­բան­նե­րը գյու­ղի բո­լոր հու­շար­ձան­նե­րը հայ­տա­րա­րե­ցին վրա­ցա­կան՝ դրա­նից բխող բո­լոր հետ­ևանք­նե­րով։

 –­Թուր­քե­րը սկսե­ցին բնակ­վել Ա­խալց­խա­յում և տ­ներ գնել։ Վա­ղը մեր ե­կե­ղե­ցի­նե­րի տե­ղում մզկիթ­ներ են կա­ռուց­վե­լու… Պետք է ինչ­–որ բան ա­նել: Իսկ ով ձայն է հա­նում, ան­մի­ջա­պես բանտ են նստեց­նում։ Վ­րաս­տա­նում կար­գերն ի­րենց հա­մար գու­ցե և լավ են, բայց բո­լո­րիս բռնութ­յան տակ են ա­ռել, դպրոց­նե­րը փա­կեն, ի՞նչ ենք ա­նե­լու։

Իսկ ե­թե հո­տում քա­հա­նա չկա, ե­կե­ղե­ցին պար­զա­պես շի­նութ­յան է վե­րած­վում։

 –­Տե­րը մեզ հետ է, Պետ­րոս, Աստ­ծո օգ­նութ­յամբ ա­վե­լի լավ կլի­նի, – տ­խուր ա­սաց տեր Ն­շա­նը։ Նա եր­բեք էլ հույ­սը չի դրել այլ օգ­նութ­յան վրա՝ թա­քուն կաս­կա­ծե­լով, որ քա­նի որ Տե­րը բո­լո­րի հետ է, նա ա­ռանձ­նա­պես ի­րա­րից չի էլ տար­բե­րում:

Շե­րա­մը հուզ­ված քայ­լում էր մեծ գրա­սեն­յա­կի անկ­յու­նից անկ­յուն։ Ն­րա ե­լույ­թը ցնցեց նույ­նիսկ նրանց, ով­քեր ա­ռանձ­նա­պես չէին խո­րա­նում ի­րենց հա­մար բո­լո­րո­վին ան­հե­տաքր­քիր թե­մա­յի մեջ: Ս­րա պատ­ճառ­նե­րը տար­բեր էին, նույ­նիսկ կար­ևոր, բայց Շե­րա­մը, կար­ծես, շղթա­յա­կա­պից կտրած լի­ներ։ Նա հեր­թով խա­րա­նեց և խիստ դա­տա­պար­տեց բո­լո­րին, կոչ ա­րեց պատ­ժա­մի­ջոց­ներ կի­րա­ռել, դի­մեց հա­մաշ­խար­հա­յին հան­րութ­յա­նը, թափ էր տա­լիս փաս­տե­րով, թվե­րով և կան­խա­տե­սում­ներ ա­նում։

Ինքն էլ էր հաս­կա­նում, որ ի­րա­վի­ճա­կի բա­րե­լավ­ման հնա­րա­վո­րութ­յուն չկա և­ ոչ էլ կլի­նի ու խե­լա­գար­վում էր հենց այդ մտքից: Ն­ման վի­ճա­կում ըն­կե­րո­ջը Պետ­րո­սը եր­բեք չէր տե­սել, բայց նույ­նիսկ մղձա­վան­ջի մեջ նրանք եր­կուսն էլ չէին կա­րող պատ­կե­րաց­նել հա­ջորդ գի­շեր­վա ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը։ Շե­րա­մի հո­րը` Հայ­րե­նա­կան պա­տե­րազ­մի հաշ­ման­դամ, ուշ ե­րե­կո­յան տա­րել էին թաղ­մաս։ Շե­րա­մը հա­ռա­չում էր վի­րա­վոր կեն­դա­նու պես ու մռնչում՝ պատ­կե­րաց­նե­լով, թե ինչ­պես է այդ ա­մե­նը ե­ղել։

 – Հայրս վի­րա­հա­տութ­յու­նից հե­տո չի կա­րող տե­ղա­փոխ­վել մե­քե­նա­յով, փսխում է հենց ար­դեն նստե­լուց: Եվ այս հրեշ­նե­րը ութ­սու­նամ­յա ծե­րու­նուն տա­րել էին թաղ­մաս ջարդ­ված ճա­նա­պար­հով, ու­րիշ ճա­նա­պարհ այն­տեղ պար­զա­պես չկա։ Ա­սա­ցին, որ կպա­հեն, մինչև տես­նենք՝ տղան էլ ինչ կա­սի։ Ի՜նչ ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յուն, ի՜նչ բան... Իսկ Սա­հա­կին սի­րա­հար­վել են ռուս լի­բե­րալ­նե­րը։ Եր­կիրն այդ­պես է տա­նում դե­պի մեծ ա­պա­գա, ա­պա ինչ­պե՞ս։ Ժ­վա­նիա­յին ո՞վ սպա­նեց։ Ին­չու՞ սպա­նեց։ Նույ­նիսկ Թ­բի­լի­սիում դեռ ոչ ոք չգի­տի, որ նրանք հան­ցա­գործ են։ Ճա­նա­պարհ­ներ են կա­ռու­ցում։ Բայց ինչ զգու­շո­րեն են ընտ­րում, թե որ գյու­ղի ճամ­փեն սկզբից սար­քել։ Հա­յի՞ն։ Ա­սում են՝ թող ձեր օ­լի­գարխ­նե­րը կա­ռու­ցեն, Ռու­սաս­տա­նում դրանք լիքն են, – Շե­րա­մը շա­րու­նա­կում էր վրդով­վել՝ վրա­ցա­կան նոր կար­գե­րը «այլ» խոս­քե­րով հի­շե­լով։ Ինք­նա­վա­րութ­յու­նը մեզ կփրկի: Ինք­նա­վա­րութ­յու­նը գո­նե պաշտ­պա­նա­կան մե­խա­նիզմ ու­նի, կա­րող է ե­րաշ­խա­վո­րել ինչ­–որ անվ­տան­գութ­յուն և, ի վեր­ջո, ա­պա­հո­վել մարդ­կա­յին նոր­մալ գո­յութ­յուն։ Ա­տում են Չա­լո­յա­նին, ու­զում են բան­տում փտի: Ե­թե ​​կա­րող են ա­մեն ինչ կեղ­ծել, ու­րեմն ինք­նա­վա­րութ­յու­նը նրանց հա­մար վտանգ է, իսկ Չա­լո­յա­նը՝ քա­ղա­քա­կան հան­ցա­գործ ու ա­հա­վոր թշնա­մի: Եվ ես՝ հորս հետ նույն­պես։

Չեն թող­նում գնամ էն­տեղ՝ ծնող­նե­րիս մոտ, իմ տուն։ Նոր դրա­մաշ­նորհ­ներ է ստա­ցել, նոր ճա­նա­պարհ­ներ է կա­ռու­ցե­լու... Նա պար­ծե­նում է նոր պաշ­տոն­յա­նե­րով, իբր թե ան­կա­շառ։ Նոր պաշ­տոնյ­՞ա։ Միև­նույն է, գո­ղա­նում են․․․

Հա­յաբ­նակ գյու­ղե­րի բնա­կիչ­նե­րի աղ­քա­տութ­յունն ու չքա­վո­րութ­յու­նը նրանց հետզ­հե­տե տա­նում էին դե­պի ա­վե­րա­ծութ­յուն­ներ, գյու­ղե­րը կա­մաց–­կա­մաց դա­տարկ­վուն են... Սա­կայն ինչ­պես Հա­յաս­տա­նում, այն­պես էլ ողջ նախ­կին ԽՍՀՄ­–ում։ Դե­պի մեծ քա­ղաք­ներ են ձգվում ճամ­փա­նե­րը կե­րա­կուր հայ­թայ­թե­լու հա­մար...

 Պետ­րո­սը հազ­վա­դեպ էր տես­նում ըն­կե­րո­ջը։ Դառ­նա­լով պատ­գա­մա­վոր՝ ան­հե­տա­նում էր ու տար­բեր կար­ևոր գոր­ծեր գլուխ բե­րում, բջջա­յին հե­ռա­խո­սը ձեռ­քից բաց չէր թող­նում, եր­բեմն հայտն­վում ամ­բիո­նում, որ­տեղ պատ­մութ­յուն էր դա­սա­վան­դում։ Շե­րա­մը շրջում էր թան­կար­ժեք կոստ­յու­մով, ո­րը ոչ ոք եր­բեք մինչ այդ չէր տե­սել նրա հա­գին։ Վեր­նա­շա­պիկ­նե­րը նույն­պես թանկ էին, Պետ­րո­սը փող­կապ­նե­րից ո­չինչ չէր հաս­կա­նում, բայց են­թադ­րեց, որ հա­մա­պա­տաս­խա­նութ­յան կա­նո­նը գոր­ծում է։

 Մի ան­գամ Շե­րա­մը բռնեց նրա հա­յաց­քը և քմ­ծի­ծա­ղե­լով բա­ցատ­րեց.

 –­Պե­տո, պետք է են­թարկ­վել, այ­լա­պես նրանց մեջ հնա­րա­վոր չէ, չես կա­րող, ա­ռանց այն էլ վեր­ևից են նա­յում, երբ պետ­քա­կան կա­պեր չու­նես։

 –Ա­յո, ճիշտ ես, բայց ես ուղ­ղա­կի կար­ծում եմ, որ թան­կար­ժեք կոստ­յումն իս­կա­պես մար­դուն լավ է սա­զում: Հենց սա էլ կպատ­վի­րեմ հար­սա­նի­քիս, նկար­վե­լու ենք, լավ կլի­նի կար­գին բան հա­գած լի­նես, որ հա­մա­պա­տաս­խա­նի... Գալ­յան էլ է պնդում. Բայց դե ջին­սից լավ բան մինչ այժմ չի հո­րին­վել:

Իսկ Շե­րա­մը ա­վե­լի ու ա­վե­լի էր հա­մա­պա­տաս­խա­նում:

Կա­պերն ա­մե­նաանս­պա­սե­լի ձևով ի հայտ ե­կան ու կու­տակ­վե­ցին՝ ու­սա­նող­նե­րը, նրանց հա­րա­զատ­նե­րը, պատ­գա­մա­վոր­նե­րը, նրան­ցից կախ­ված օգ­տա­կար մար­դիկ... Դա­դա­րեց ա­ռաջ­վա հյու­րե­րին ըն­դու­նել և­ ինքն էլ դա­դա­րեց այ­ցե­լել հին ըն­կեր­նե­րին։ Արդ­յո՞ք ըն­կե­րութ­յուն է, երբ կինդ և մայրդ խո­հա­նո­ցում ե­ռու­զե­ռի մեջ չեն, ըն­կե­րոջդ առջև չեն շփոթ­վում, ու­զում են ա­ռոք–­փա­ռոք ըն­դու­նել նրան: Քա­ղա­քից դուրս մայ­րա­քա­ղա­քի սահ­մա­նի եր­կայն­քով ռես­տո­րան­նե­րի փակ տնակ­նե­րում՝ ար­դեն կա­ռուց­ված էին ան­հա­մար թվով, սկսվե­ցին հան­դի­պում­ներ ճիշտ մարդ­կանց հետ։ Զ­րույ­ցի ըն­թաց­քում նրա խոս­քի մեջ սկսե­ցին սայ­թա­քել ինչ­–որ իշ­խա­նա­կան նրբե­րանգ­ներ, Պետ­րոսն ին­քը վա­ղուց էր դա նկա­տել, այս մտքե­րը քշում էր ի­րե­նից, բայց Գալ­յա­յին չես կա­րող խա­բել։

Եվ վեր­ջա­պես Պետ­րո­սին հա­սան խո­սակ­ցութ­յուն­ներ, որ Շե­րամն ինչ­–որ գոր­ծեր է սար­քում, տնտե­սութ­յան հետ կապ­ված ո­րոշ բիզ­նես­ներ։ Նա ուղ­ղա­կիո­րեն հարց­նե­լու հա­մա­ռութ­յուն չու­ներ, սկզբում հրա­ժար­վում էր հա­վա­տա­լուց։ Մինչև Շե­րա­մը գնեց շքեղ Մեր­սե­դես, վիլ­լա, երկ­րորդ բնա­կա­րան... Պարզ թվա­բա­նութ­յու­նը պա­տաս­խա­նեց բո­լոր հար­ցե­րին: Իր հեր­թին Շե­րա­մը սկսեց Պետ­րո­սին մատ­նան­շել իր պա­սի­վութ­յու­նը ջա­վախ­յան վե­ճե­րում։

Իսկ ա­տե­նա­խո­սութ­յու­նը թեև շարժ­վում էր, բայց շատ դան­դաղ։ Պետ­րո­սը ստա­ցավ պե­տա­կան ​​դրա­մաշ­նորհ և զու­գա­հե­ռա­բար սկսեց մեկ այլ թե­մա մշա­կել. Հան­րա­հա­վաք­նե­րում ե­լույթ ու­նե­նա­լը, հատ­կա­պես պատ­գա­մա­վոր­նե­րի մոտ գնա­լը նրան այն­քան էլ չէր գրա­վում, նա չէր կա­րող կի­սատ թող­նել գոր­ծե­րը և հ­րա­պա­րա­կավ ընդ­դի­մա­նալ կա­ռա­վա­րութ­յան մի շարք քայ­լե­րին, Պետ­րո­սի հա­մար ամ­բիոն չկար։ Ի­մաս­տուն և զ­գու­շա­վոր գիտ­ղե­կա­վա­րը ա­վե­լի շատ լռում էր, ե­լույթ­ներ չէր ու­նե­նում։ Իսկ Շե­րա­մը, անց­յալ ժա­մա­նակ­նե­րի հի­շո­ղութ­յուն­նե­րից ել­նե­լով, սա դա­վա­ճա­նութ­յուն ան­վա­նեց։ Թեև հայտ­նի էր, որ խորհր­դա­րա­նի պա­տե­րի ներ­սում գտնվող խմբակ­ցութ­յուն­ներն ի­րենց հետ հստակ ինչ­–որ բա­նում պայ­մա­նա­վոր­վում էին։ Քա­ղա­քը փոքր է, ո­չինչ չի կա­րե­լի թաքց­նել։ Աս­տի­ճա­նա­բար ըն­կեր­նե­րի միջև ան­տե­սա­նե­լի պատ ա­ռա­ջա­ցավ։

Ա­վե­լին, նոր զվար­ճանք գտնվեց՝ Պետ­րո­սը գու­մար էր կու­տա­կում Հ­ռոմ մեկ­նե­լու հա­մար։ Մա­միկն իր պա­տա­նե­կութ­յան տա­րի­նե­րին շատ էր կար­դում այն սնդու­կի պա­րու­նա­կութ­յու­նից։ Չէ՞ որ Ս­տե­փան Ե­րո­յանն իր եղ­բայրն էր, ոչ միայն խոս­տո­վա­նա­հայ­րը։ Եվ նա հույ­սե­րը կա­պում էր թո­ռան հետ, ով ու­սում­նա­սի­րում էր Ս­տե­փա­նի գրած­նե­րը։ Բայց գի­տուն թո­ռը ոչ մի կրո­նա­կա­նութ­յուն չէր ցու­ցա­բե­րում, ծեր կի­նը դրա­նից շատ էր ընկճ­վում։ Եվ մի քա­նի ան­գամ տխուր նա­յե­լով սնդու­կին՝ հի­շեց­րեց՝ մի՛ ​​մո­ռա­ցիր Ս­տե­փա­նին։ Չհասց­րեց քեզ պապ դառ­նալ, կա­յեն­նե­րը չթո­ղե­ցին։ Ս­տե­փա­նի տետ­րե­րը ու­շա­դիր կար­դա։. Նա պոե­զիա­յի սի­րա­հար էր, շատ բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­ներ էր կար­դում ծխա­կան­նե­րի հա­մար։ Ա­սաց, որ գրքերն այն­տեղ են մնա­ցել, ու­զում էր ա­մե­նը տե­ղա­փո­խել, բայց չհասց­րեց... Գ­նաս Հ­ռոմ, կխո­նարհ­վես Ղա­զա­րո­սի գե­րեզ­մա­նին էլ, նա էլ մերն է, քո հա­րա­զատ­նե­րից է։

 Հ­ռո­մը նրան թվում էր հայ կա­թո­լի­կի ցան­կութ­յուն­նե­րի գա­գաթ­նա­կե­տը... Մա­մի­կի մտքով ան­գամ չէր կա­րող անց­նել, որ Պետ­րո­սը կդառ­նա այլ ե­կե­ղե­ցու ծխա­կան, մնա­լով աթեիստ: Ուղ­ևո­րութ­յուն­նե­րը վա­ղուց ար­դեն հնա­րա­վոր են դար­ձել, նույ­նիսկ Թուր­քիա են ճար­պիկ Nissan–նե­րով տա­նում հա­յե­րին՝ ի­րենց պատ­մա­կան տա­րածք­նե­րը տես­նե­լու: Բայց, վարժ տի­րա­պե­տե­լով թուր­քե­րե­նին, այժմ Պետ­րո­սը չէր կա­րող ի­րեն թույլ տալ նման ճա­նա­պար­հոր­դութ­յուն։ Գու­ցե ա­վե­լի ուշ, գու­ցե որ­պես ու­ղե­վար: Ն­րան ձգում էր եվ­րո­պա­կան Հռո­մը, և նա սկսեց մի կողմ դնել իր երկ­րորդ աշ­խա­տա­վար­ձը դպրո­ցում՝ ձմե­ռա­յին կո­շիկ­նե­րի տա­կից մի մեծ տու­փի մեջ ։ Գալ­յան ար­դեն աշ­խա­տում էր, կու­տա­կելն ա­վե­լի հեշ­տա­ցավ։

 Բայց Ջա­վախ­քում ի­րա­վի­ճակն, ի­րոք, շատ վատ էր։ Ամ­ռա­նը Պետ­րո­սը մի կերպ մի ա­զատ շա­բաթ գտավ և գ­նաց Ալաս­տան՝ տես­նե­լու հին ըն­կեր­նե­րին: Ն­րանք նստե­ցին ծխա­խո­տի ծխով լցված սեն­յա­կում և խամ­րած լամ­պի լույ­սի տակ՝ մե՛րթ ու­րախ ծի­ծա­ղում էին հա­ջորդ կա­տա­կի վրա, մե՛րթ կենտ­րո­նա­ցած լռում էին։

 –­Նոր ժո­ղովր­դա­վար­նե­րը Վ­րաս­տա­նում սկսե­ցին պայ­քա­րել նույ­նիսկ ման­կա­պար­տեզ­նե­րի հետ։ Չ­կա դա­սա­գիրք, չկա գրա­կա­նութ­յուն, չկան հա­յե­րեն թեր­թեր, փակ­վել է այն ա­մե­նը, ինչ հնա­րա­վոր է։ Իսկ ե­կե­ղե­ցու մա­սին ար­դեն ա­սե­լու բան չկա... Պար­զա­պես քաոս է տի­րում: Ի վեր­ջո, այս հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րը մերն են, գո­նե վե­րա­դարձ­րեք, այն­տեղ գրա­դա­րան­ներ կամ թատ­րոն­ներ կկազ­մա­կեր­պենք,–զայ­րա­նում էր Վա­րազ­դա­տը, – կամ թույլ տվեք այն փո­խան­ցել Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցուն: Ո՛չ ի­րենք են վե­րա­կանգ­նում, ո՛չ հա­յե­րին են տա­լիս…

Բայց միայն ե­կե­ղե­ցի­նե՞­րը։ Ադր­բե­ջան­ցի­նե­րը հո­ղի հետ են հա­վա­սա­րեց­րել մեր խաչ­քա­րե­րը, տիե­զեր­քից նկա­րա­հա­նել են։ Իսկ սրանք մուր­ճե­րով մաք­րում են պա­տե­րի վրա­յի գրերն ու նախ­շե­րը: Նույ­նիսկ Թ­բի­լի­սիում բո­լո­րո­վին կորց­րել են ի­րենց խիղ­ճը։

 –­Պետ­րոս ջան, ես այս­տեղ եմ ծնվել, իմ Հայ­րե­նիքն այս սա­րերն են, այս Հողր։ Ոչ մի ու­րիշ տեղ ես չեմ ու­զում գնալ։ Բայց վրա­ցի են միայն վար­ձում, լա­վա­գույն դեպ­քում ինձ բեռ­նող են վերց­նում մի քա­նի լա­րիով։ Գ­նում ես Ռու­սաս­տան, չնա­յած մեր եղ­բո­րը գցում են այն­տեղ, ես մեկ ա­միս կաշ­խա­տեմ աս­ֆալ­տի վրա, կես տա­րի կե­րակ­րե­լու եմ իմ ըն­տա­նի­քին: Շու­տով անձ­նա­գիրս ստա­նամ...

 –Իսկ պաշ­տոն եր­բեք չեն տա, մտիցդ հա­նի, –­ ար­ձա­գան­քե­ցին մնա­ցած­նե­րը, –­ ե­րի­տա­սարդ­նե­րի հա­մար հե­ռան­կար չկա... Դ­րա հա­մար էլ բո­լո­րը հե­ռա­նում են...

 Դա­սա­րա­նի ա­մե­նաու­ժե­ղը՝ Թոր­գո­մը, վա­ղուց թո­ղել էր սպոր­տը և հի­մա հա­զիվ էր կե­րակ­րում իր ըն­տա­նիքն ու եր­կու ու­սա­նող ե­րե­խա՝ քա­ղա­քում:

 –Անվ­ճար հի­մունք­նե­րով գե­րա­զան­ցիկ ու­սա­նող­ներ են, –­ ան­թա­քույց հպար­տութ­յամբ նա գլխով ա­րեց, երբ հարց­րին իր որ­դի­նե­րի մա­սին:

 Կա­րե­լի է մտա­ծել՝ Թոր­գո­մին են քա­շել, այն­պես նա հպար­տո­րեն ուղղ­վեց։ Գ­նաց հին հա­մա­կարգ­չի մոտ և միաց­րեց սկա­վա­ռա­կը: Սեն­յա­կը լցվեց տխուր ե­րաժշ­տութ­յամբ։

 « ... Ձմ­ռան նման կու­գան ու կեր­թան», եր­գում էր հա­ճե­լի, բայց ան­սո­վոր մի ձայն։

Պետ­րո­սը ճա­նա­չում էր այս երգ­չին, ա­ռաջ էստ­րա­դա­յին եր­գեր էր եր­գում, եր­ևի կար­ծում էր, որ ա­շու­ղա­կան կա­տար­մա­նը ա­վե­լի հեշտ է տի­րա­պե­տել:

     Թ­վում էր՝ բո­լոր օ­րե­րը, որ իր ժո­ղո­վուր­դը պի­տի ապ­րի, Ա­խալ­քա­լա­քի մեծ ա­շու­ղը նա­խօ­րոք գի­տեր.

 

 Ձա­խորդ օ­րե­րը ձմռան նման կու­գան ու կեր­թան,

 Վ­հա­տե­լու չէ, վերջ կու­նե­նան, կու­գան ու կեր­թան...

 

 Ըն­կեր­նե­րը լուռ լսում էին Ջի­վա­նու եր­գի խոս­քե­րը, որոնք ան­գիր գի­տեին, ինչ­պես և ն­րա բո­լոր եր­գե­րը, ու­շա­դիր հետ­ևում եր­գի կա­տար­ման ո­րա­կին, գլուխ­նե­րը թա­փա­հա­րում, ե­թե ե­րի­տա­սարդ կա­տա­րո­ղը ինչ­–որ տեղ սխալ էր ար­տա­բե­րում մե­ղե­դին: Ի­մաս­տուն ա­շու­ղը կար­ծես անց­յալ դա­րի խոր­քից խո­սեց նրանց հետ՝ կգան ու կգնան...

 

 Եր­կի­րը ուս­յալ զա­վա­կին է փայ­փա­յում մոր պես,

 Ան­կիրթ ցե­ղե­րը թա­փա­ռա­կան կու­գան ու կեր­թան.

 Աշ­խար­հը հյու­րա­նոց է, Ջի­վան, մար­դի­կը հյուր են,

 Այս­պես է կա­նո­նը բնա­կան, կու­գան ու կեր­թան։

 

    – Կար­զա­խում գրե­թե ոչ ոք չի մնա­ցել, – կա­մա­ցուկ ասաց Թոր­գո­մը, – մեծ մա­սը դուրսն ա, ո­րը՝ սո­վո­րե­լու, ո­րը՝ Ռու­սաս­տան... Դպ­րո­ցը եր­ևի փա­կեն... հի­շում եք, թե ի՜նչ գյուղ էր, ի՜նչ մեծ դպրոց էր, եր­կու հեր­թա­փո­խով էին սո­վո­րում... Կինս այն­տե­ղից է... դա­սա­վան­դում էր... Բայց ե­կե­ղե­ցին վա­ղուց լքված է, քա­հա­նա­յի հա­մար էլ մարդ չի հե­րի­քում, – տխուր ծի­ծա­ղեց նա:

–Բժշ­կի, ոս­տի­կա­նի հա­մար էլ մար­դանց թի­վը բա­վա­րար չէր, կենտ­րոնն այդ­պես ո­րո­շեց։ Թեև, բա­րե­բախ­տա­բար, Կար­զա­խում իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի հետ խնդիր չկա, բայց չէ՞ որ մո­տա­կայ­քում պետք է և՛ բժիշկ, և՛ քա­հա­նա լի­նի...

     Պետ­րո­սը պա­հել էր գլուխն ա­փե­րի մեջ և մ­խի­թա­րե­լու խոս­քեր չէր գտնում դա­սըն­կեր­նե­րի հա­մար։ Այն­տեղ՝ Եր­ևա­նում, գրե­թե նույն խնդիր­ներն են... Եվ նույ­նիսկ ա­վե­լի վատ՝ Ջա­վախ­քը հա­ճախ չեն էլ հի­շում՝ չեն ու­զում վի­ճել Վ­րաս­տա­նի հետ, ի վեր­ջո, մինչ այժմ միակ ճա­նա­պարհն է անց­նում... Այս­տեղ, ի վեր­ջո, կար­տո­ֆի­լի դաշ­տը գո­նե կե­րակ­րում է։ Իսկ քա­ղա­քի բնա­կա­րան­նե­րում ա­ռանց աշ­խա­տան­քի ո՞վ կա­րող է ապ­րել...

     Մթն­շա­ղը միան­գա­մից ի­ջավ, հա­րա­վում այդ­պես է, Պետ­րո­սը ծափ տվեց

սե­ղա­նի եզ­րին.

 –Տ­ղա­ներ, Լի­վեր­պուլն ու «­Բար­սե­լո­նան» հինգ րո­պեից կսկսվի, գնա­ցինք, նա­խա­պատ­րաստ­վենք:

«­Նա­խա­պատ­րաս­տութ­յու­նից» հե­տո կուշտ, մի քիչ հար­բած դի­տե­ցին հան­դի­պու­մը՝ պայ­թե­լով, գո­ռա­լով ու թխկ­թխկաց­նե­լով: Պետ­րո­սը վաղ ա­ռա­վոտ­յան մեկ­նեց տուն՝ տա­նը չհա­մար­ձակ­վեց պատ­մել Էջ­միած­նի հետ իր ձեռ­նարկ­ման մա­սին։ Չա­փա­զանց կար­ևոր հար­ցեր էին կախ­ված օդում, հրա­տապ, բայց չլուծ­ված...

     Պետ­րո­սը ծան­րա­ցած սրտով էր վե­րա­դառ­նում։ Գ­յու­ղի ճա­նա­պար­հը փլուզ­վել էր, ա­սում էին, որ շատ են «կե­րել» այս ճա­նա­պար­հի շի­նա­րա­րութ­յան մի­ջոց­նե­րից, պարզ չէ, թե որ­տեղ ինչ է գնա­ցել։ Մա­նա­վանդ հայ­կա­կան գյու­ղե­րի ճամ­փե­քի հա­մար չեն կա­ռուց­վել։ Մի կերպ դուրս գա­լով մայ­րու­ղի՝ նա ընկճ­ված նա­յեց պա­տու­հա­նից դուրս փայ­լա­տա­կող ձանձ­րա­լի դաշ­տե­րին ու բլուր­նե­րին և մ­տա­ծեց հա­վեր­ժա­կան հայ­կա­կան մտքի մա­սին, երբ վեր­ջա­պես հա­յը կկա­րո­ղա­նա լավ ապ­րել իր տա­նը…

Մո­տե­նում էին ա­տե­նա­խո­սութ­յան պաշտ­պա­նութ­յան ու ո­րո­շում կա­յաց­նե­լու օ­րե­րը. չէ՞ որ Պետ­րո­սը խոս­տա­ցել էր պաշտ­պա­նութ­յու­նից հե­տո ո­րոշ ժա­մա­նա­կով հե­տաձգ­ված բո­լոր հար­ցե­րը լու­ծել:     

     Հայ­րը նյար­դա­ցած քայ­լում էր անկ­յու­նից անկ­յուն և ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ փնթփնթում էր.

 –Ու­րեմն մենք ոչ մե­կին չենք հրա­վի­րի մկրտութ­յան: Ո՛չ ես, ո՛չ մայրդ չենք ու­զում խայ­տա­ռակ­վել։

 –­Հայ­րիկ, ի՞նչ ա­մո­թի մա­սին ես խո­սում»: Գո­նե մեկ ան­գամ գնա Էջ­միա­ծին։ Ն­րա նման այլ ե­կե­ղե­ցի չկա։ Ին­քը՝ Գ­րի­գոր Լու­սա­վո­րիչն է այն­տեղ ե­կե­ղե­ցի կա­ռու­ցել։ Մար­դիկ գա­լիս են աշ­խար­հի տար­բեր մա­սե­րից, քա­րերն են համ­բու­րում, դո­լար­ներ են ծախ­սում այս­տեղ մկրտվե­լու հա­մար։ Ի՞ն­չը կա­րող է ա­մոթ լի­նել։

 –Ամ­բողջ աշ­խար­հից, ամ­բողջ աշ­խար­հից: Իսկ ինձ հա­մար իմ գյուղն է ամ­բողջ աշ­խար­հը։ Ն­րանք բո­լո­րը ինձ այն­տեղ ճա­նա­չում են: Ես պետք է նրանց պա­տաս­խան տամ, – բռբռ­թաց հայ­րը։

     Մայ­րը լուռ նստած էր, նա իս­կա­կան ֆրան­կի կին էր՝ ա­մուս­նու մոտ լռում էր։

Ֆ­րան­կի կա­նայք մինչև հի­մա ի­դեա­լա­կան կա­նանց օ­րի­նակ կա­րող են ծա­ռա­յել։ Ըն­տա­նե­կան օ­ջա­խը խնա­մող կնոջ հրա­շա­լի օ­րի­նակ։ Հան­գիստ, լուռ, ի­րենց խո­հե­մութ­յունն ու բո­ղոք­նե­րը նրանք ա­ռան­ձին ցույց կտան, իսկ հի­մա բար­կա­նա­լու ժա­մա­նա­կը չէ ու լավ գի­տեն ի­րենց տե­ղը։ Ի­րա­կա­նում հենց նրանց վրա է տու­նը հեն­վում։

 –­Լավ, մի՛ ող­բա, կար­ծես թա­ղում է, ոչ թե մկրտութ­յուն. Ես ինքս էլ եմ պա­տաս­խա­նա­տու գյու­ղա­ցի­նե­րի ա­ռաջ և կպա­տաս­խա­նեմ։

 –Ա­վե­լի լավ է չաղմ­կել, ին­չո՞ւ խառ­նենք գյուղն ի­րար, – հայ­րը հա­զիվ ի­րեն զսպեց, որ­պես­զի չար­տա­սա­նի «խայ­տա­ռակ» և «ա­մոթ» բա­ռե­րը։ Բայց ներք­ևում շու­նը հա­չեց և պա­տու­հա­նից նա­յե­լով՝ տե­սան խնա­մի Օ­նի­կին։ Նա մի հսկա­յա­կան կա­պոց էր պա­հել թևի տակ, իսկ կի­նը մանր քայ­լե­րով  գա­լիս էր նրա հետ­ևից։

 –Այ քեզ բան, մի «էջ­միած­նե­ցի» էլ՝ գլխիս, – սրտ­նեղ­ված  շշնջաց Բագ­րա­տը։

 –­Լե­նի­նա­կան­ցի է նա, կվի­րա­վոր­վի, հին գյում­րե­ցի­նե­րից է։

 Պետ­րո­սը ծի­ծա­ղեց՝ պատ­կե­րաց­նե­լով ա­նե­րոջ ար­ձա­գան­քը, ո­րին էջ­միած­նե­ցի ան­վա­նե­ցին։

 Բ­նիկ գյում­րե­ցին կնո­ջից ա­ռաջ մտավ ու բա­ցա­կան­չեց.

–Ու՞ր­դեղ են քնած թոռ­ներս։ Ա­հա, մա­շի­նեք էին ու­զել էն ան­գամ:

 –Ա՛յ խնա­մի ջան, տեղ չկա մե­քե­նա դնե­լու, ավ­տոտ­նա­կը լիքն է ի­րենց մե­քե­նա­նե­րով, մե­րը չենք կա­րող դնել, – հա­ռա­չեց Բագ­րա­տը նոր փոր­ձան­քի ա­ռաջ։

– Ծո, տեղ չկա՝ թազ­զա գա­ռաժ սար­քե, տուն չէ, օր թանգ էղ­նի, – թեթև ժպի­տով կա­տա­կեց գյում­րե­ցի խնա­մին, նստեց բազ­կա­թո­ռին և կաս­կա­ծա­միտ նա­յեց բա­րե­կամ­նե­րին։ Ոչ մի գյում­րե­ցի չի կա­րող խոս­քի մեջ չկծել ինչ­–որ մե­կին, ա­ռա­վել ևս՝ խնա­մուն, այն էլ՝ ոչ գյում­րե­ցի։

– Ծո, էս ինչղ էլ թթված եք նստել, օր ես էր­թամ ձեր սուրբ հոր մոտ: Հենց նոր էլ նշա­նա­կել են։ Ես կեր­թամ, բայց ոտ­քերս չեն էր­թա, –­ ան­կեղ­ծո­րեն զգու­շաց­րեց խնա­մին և մ­տա­խոհ հա­յաց­քը հա­ռեց թոռ­նե­րին բե­րած նվե­րին:

– Պետ­րո՛ս, Գալ­յան ըս­տե՞ղ է:

 –Գ­նաց փոք­րի­կի հետ­ևից, հի­մա կգա։

 –­Հայ­րի՛կ, ա­րի այս­պես ա­նենք, հենց վա­ղը կգնանք, բայց ոչ թե Էջ­միա­ծին, այլ քա­ղա­քում` շու­կա­յից ոչ հե­ռու, մի փոք­րիկ ե­կե­ղե­ցի կա։ Տե­ղը շատ մարդ չի տա­նի, հա­մագ­յու­ղա­ցի­նե­րին չենք կան­չի, հե­տո մի կերպ կկար­գա­վո­րենք, – Պետ­րո­սը հորն էլ չա­սաց, որ այդ փոք­րիկ ե­կե­ղե­ցում հերթ է, և­ որ մեկ ա­միս ա­ռաջ խո­սել ու պայ­մա­նա­վոր­վել է Տեր Ն­շա­նի հետ։

     Գալ­յան ներս մտավ ՝ այ­տե­րին ժպտա­ցող փո­սիկ­նե­րով, նոր սանր­ված­քով, նոր զգես­տով, և, տես­նե­լով սի­րե­լի հար­սի­կին, Բագ­րա­տը չկա­րո­ղա­ցավ բար­կա­նալ։ Ան­մի­ջա­պես լռեց, իսկ խնա­մին շա­րու­նա­կեց իր՝ գյում­րե­ցուն բնո­րոշ կա­տակ­նե­րը:

Բայց հար­սա­նի­քը հե­տաձգ­վեց։ Բագ­րա­տը գի­շե­րը հի­վան­դա­ցավ սրտի կաթ­վա­ծով՝ ո­րո­շե­ցին հե­տաձ­գել հար­սա­նի­քը։ Պետ­րո­սը վազվ­զում էր հոր և բժշ­կի շուր­ջը, մայ­րը ան­սպա­սե­լի ա­րա­գութ­յամբ շփում էր ա­մուս­նու ձեռ­քե­րը ու շշնջում.

 –­Հան­գիստ, հան­գիստ, ա­մեն ինչ Աստ­ծու ձեռ­քում է, –­ առանց նշե­լու, թե որ դա­վա­նան­քի Աստ­ծուն նա ու­նի մտքում:

     Դ­րա­նից հե­տո խնա­մի­նե­րը դա­դա­րե­ցին հան­դի­պել, չվի­ճե­ցին, բայց նաև սա­ռեց­րին գնալ–­գա­լը, Գ­յում­րին հո ջրի ճա­նա­պա՞րհ չէ: Ծեր Բագ­րա­տը հա­ճախ չէր կա­րո­ղա­նում հե­ռա­նալ քա­ղա­քից, իսկ գյում­րե­ցի խնա­մին իր հա­րա­զատ­նե­րի ա­ռաջ ու­սե­րը վի­րա­վոր­ված թոթ­վեց.

–Ընձ­նից աղ­ջիկ ու­զե­լու ե­կե՞լ են: Ճամ­փի տեղն ի­մա­ցել են: Ըն­ձի հա­մար իմ թոռ­ներս սա­ղին կփո­խա­րի­նեն։

 Հար­սա­նիք­նե­րի ու կնունք­նե­րի մա­սին այլևս խո­սակ­ցութ­յուն չկար, բայց Պետ­րո­սը մի ան­գամ լսեց, ինչ­պես էր Բագ­րա­տը խո­հա­նո­ցում հոր­դո­րում մո­րը.

 –Ի՞նչ է, կար­ծում եք, ես դե՞մ եմ դրան: Ֆ­րանկն էլ հայ է, կա­րո՞ղ է, ես այդ­քան չեմ հաս­կա­նում: Պա­տա­հում է, ինչ­–որ հի­մար խփում է իր կրծքին ու ա­սում ՝ ֆրանկ եմ, ֆրանկ եմ, հայ չեմ։ Անգ­րա­գետ մար­դիկ միշտ հան­դի­պում են, չե՞մ հաս­կա­նում, որ հա­յի հա­մար գլխա­վո­րը ըն­տա­նիքն է, ե­րե­խա­ներն ու ե­կե­ղե­ցին, մեզ հետ մեր լեզ­վով խո­սե­լը։ Մենք դեռ միայն մեկ Աստ­ված ու­նենք, – Բագ­րա­տը կանգ ա­ռավ՝ ա­սես յու­րաց­նե­լով իր աս­վա­ծը և­ ա­վե­լաց­րեց, – բայց տե­սա՞ր: Խ­նա­մին այն­պես հաղ­թա­կան տեսք էր ըն­դու­նել, կար­ծես որ­դու հայ­րը նա լի­ներ, ոչ թե ես: Այս­տեղ էր, որ ես հուզ­վե­ցի։ Պետ­րո­սին էլ եմ խղճում, հա­սուն տղա է, շու­տով պրո­ֆե­սոր է դառ­նա­լու, բո­լոր ֆրանկ­նե­րի պատ­մութ­յու­նը մեզ­նից լավ գի­տի։

 –­Մեկ է, ո­րո­շել է... Ա­սա, թող նշա­նա­կի օ­րը, էն Ն­շա­նը միայն կու­րա­խա­նա, չի մեր­ժի։ Հի­մա ե­կե­ղե­ցում է սկսել թա­ղու­մը կազ­մա­կեր­պել, էլ տնե­րում չեն ա­նում, հա­մա փող են աշ­խա­տում, լրիվ հպար­տա­ցել են, – հա­ռա­չեց Բագ­րա­տը, ու այն­պես չէ, որ ոտ­քե­րի տա­կից հողն էր գնում, կամ շատ էր ուզում պայ­քա­րել իր հռո­մեա­կան հա­վատ­քի հա­մար:

 Փորձ­ված և­ ի­մաս­տա­ցած՝ նա վա­ղուց սկսեց հաս­կա­նալ, որ այս ամ­բողջ ընդ­դի­մութ­յու­նը ա­նօ­գուտ է։ Այն­տեղ փա­րա­ջա­յով վի­ճում են ոչ այն­քան պարզ լեզ­վով ու ան­հաս­կա­նա­լի տեր­մին­նե­րով, իսկ մար­դիկ է­լի ի­րար դեմ–­դի­մաց են մնում։ Մի Աստ­ված է, նույն պատ­վի­րան­նե­րը, տար­բե­րութ­յուն չկա, –­ եր­կար մտա­ծե­լուց հե­տո ո­րո­շեց ծե­րու­նին, մա­նա­վանդ հաս­կա­նում էր, որ ի­րա­կա­նում ա­թեիս­տի հայր է...

Բագ­րա­տի խնա­մին նստած էր իր բա­կում, գյում­րե­ցի­նե­րով շրջա­պատ­ված, նար­դի էր խա­ղում հար­ևա­նի հետ ու վրդով­ված պատ­մում էր.

 –­Ծո, գիժ են ը­դոնք, երդ­վիմ գը: Ժա­մա­նակն է, օր է­րե­խե­քըը դպրոց էր­թան, իսկ ը­դոնք հա կձգձգեն կնունք­նե­րը, Աստ­ված ի­րանց հետ, ե­թե պսակ­ված չեն։ Ով կի­մա­նա է, վրես կխնդա: Կա­րո՞ղ է, Հ­ռո­մի պա­պից թույլտ­վութ­յուն կսպա­սեն։

 Հար­ևա­նը նե­տեց զա­ռը և նր­բան­կա­տո­րեն հարց­րեց.

 –Ի՞նչ կսե փե­սեն։ Ըս­տեղ հոր, բայց փե­սեն էլ խոսք ու­նի, չի մաս­նակց­՞ե։

 –Ես չեմ ու­զե փե­սիս քաշք­շել, աղ­ջիկս ի­րանց հետ կապ­րի, մեկ–­մեկ կմտա­ծեմ, թե վայ­տե կո­մու­նիստ է փե­սեն ու կվա­խե­նա խոս­տո­վա­նե...

 – Ծո, կո­մու­նիս­տը հի­մի ու­րիշ է։ Դու շեշ... Ը­լը դու՛ սա, կեր­թա­յի՞ր ի­րանց, էն Դ­հոլ Վա­րո­սի տան եդ­ևի ժա­մը։ Կեր­թա­յի՞ր։
 –­Ծո, ի՞նչ կսես։ Ի՞նչ եմ կորց­րել ըն­դոնց ժա­մի մեջ։ Ես թա­մամ ի­միս մեջ­տա­րին մե ան­գամ չեմ էր­թա...

 –Այ քու խնա­միդ էլ կվա­խե­նա: Ու­րիշ ժամ է, մե­զի հմար մի­նու­ճարն է հա­րա­զատ, բայց ի­րանց հա­մար խորթ է: Շեշ բեշ...

 –Է հե­դո՞։ Թոռ­ներս մար­դա­վա­րի բդի կնքվին, – գ­րե­թե տնքաց Օ­նի­կը՝ զա­ռե­րը կա­տա­ղած խփե­լով նար­դու տախ­տա­կին։

     Հայ ազ­գի մի քա­նի ե­կե­ղե­ցի­նե­րի պատ­մութ­յու­նը ար­դեն ձանձ­րաց­րել է նրան։ Լավ է, որ Աստ­ված փրկեց, ա­ղան­դա­վոր չեն։ Ո՞վ կա­րող էր մտա­ծել սո­վե­տա­կան ​​կար­գե­րի օ­րոք նման ան­հե­թե­թութ­յան մա­սին: Հե­տաքր­քիր է, թե սո­վետ­նե­րի օ­րոք խնա­մի­նե­րը ինչ­պե՞ս էին ճնշե­լու ի­րենց հռո­մեա­կան հա­վա­տով: Բո­լորն ա­թեիստ էին ձևա­նում։ Իսկ հի­մա բո­լո­րը ձևա­նում են հա­վա­տաց­յալ ու ի­րենց ի­րա­վունք­ներն են դեմ տա­լիս: Ի­րա­կա­նում նա ո­չինչ չէր պնդում՝ չհաս­կա­նա­լով դա­վա­նան­քա­յին հար­բե­րութ­յուն­նե­րի էութ­յու­նը, ո­րից կի­սաա­թեիս­տա­կան ​​դաս­տիա­րա­կութ­յան պատ­ճա­ռով շատ հե­ռու էր։

 Բայց պար­զեց­նե­լու հա­մար նրա կի­նը, ո­րը գրե­թե բարձ­րա­գույն կրթութ­յուն ու­ներ, բա­ցատ­րեց նրան, որ հենց այս էութ­յու­նը փոք­րում է. ֆրանկ­նե­րի պե­տը Հ­ռո­մի Պապն է, և ն­րան չես կա­րող հաս­նել, շատ հե­ռու է, իսկ մեր պետն ա­վե­լի բարձր է, նա Ա­մե­նայն հա­յոց կա­թո­ղի­կոսն է, ու կա­թո­ղի­կո­սի մոտ տա­նող ճա­նա­պար­հը ըն­դա­մե­նը մինչև Եր­ևան է։ Իսկ նա՝ Լե­նի­նա­կա­նի դե­պո­յի հին բան­վո­րը, որ­տեղ, հա­վա­նա­բար, Լե­նի­նա­կա­նի բո­լոր տղա­մար­դիկ էին աշ­խա­տում, քա­ջա­տեղ­յակ էր պե­տե­րի գե­րա­կա­յութ­յա­նը։ Դա ինչ­պես գնաց­քի պետն ու կա­յա­րա­նի պե­տը լի­նեն: Հետ­ևա­բար նրան բո­լո­րո­վին դուր չէր գա­լիս խնա­մու գա­ղա­փա­րը՝ ե­րե­խա­նե­րին կա­թո­լիկ ծխում մկրտել՝ զուտ պրագ­մա­տիկ նկա­տա­ռում­նե­րից ել­նե­լով։

     Օ­նիկն ար­դեն ո­րո­շել է հանձն­վել, թող գնան ի­րենց Վրաս­տա­նում մկրտվեն,

ինչ ու­զում են, թող ա­նեն, խա­չը նույնն է, ինչ տար­բե­րութ­յուն... Թե­պետ հո­գու խոր­քում նրան դուր չէր գա­լիս նրանց խա­չը՝ խաչ­ված Հի­սու­սի պատ­կե­րով։ Ա­ռանց այն էլ մեղք է ու, շատ կնե­րեք, ա­մեն օր խաչ­ված մարդ տես­նելն էլ մի բան չէ...

     Բայց ե­րե­կո­յան Գալ­յան զան­գա­հա­րեց և­ ու­րա­խութ­յամբ կան­չեց բո­լոր հա­րա­զատ­նե­րին Էջ­միա­ծին։

 –­Հայ­րիկ, կա­րո՞ղ ես մի քիչ գու­մար հետդ բե­րել: Շատ հյու­րեր ենք կան­չել...

 Օ­նի­կը դան­դաղ հաշ­վում էր ճմռթված թղթադ­րամ­նե­րը և­ ի­րե­նից ան­կախ մտա­ծում, որ այն­քան քա­շին–­քաշք­շին ու ձգե­ցին, յոթ տա­րի ա­ռաջ հաս­տատ ա­վե­լի է­ժան կնստեր վրա­նե­րը...

 

 

 

 

 

 

ՀԱՎԵԼՎԱԾ

 

ՓԱՍՏԱԹՈՒՂԹ 1

Հիմ­քե­րը, ո­րոնք ստի­պում էին Հա­յաս­տա­նի ժո­ղովր­դա­կան կո­մի­սար­նե­րի խորհր­դին ա­ռա­վել նպա­տա­կա­հար­մար հա­մա­րել Ա­խալ­քա­լա­քի շրջա­նը ԽՍՀՄ սահ­ման­նե­րում նե­րա­ռե­լը։ Հա­յաս­տա­նը հետև­յալն է.

1. Վար­չաշր­ջա­նի բնակ­չութ­յան էթ­նիկ բնա­կա­վայր.

1917 թվա­կա­նի կով­կաս­յան օ­րա­ցույ­ցի վի­ճա­կագ­րութ­յան հա­մա­ձայն Ա­խալ­քա­լա­քի թա­ղա­մա­սում ապ­րել են.

Հա­յեր 82 775

Վ­րա­ցի­ներ՝ 10305, ո­րից վրա­ցի մահ­մե­դա­կան­ներ՝ 2877

մու­սուլ­ման­ներ՝ 6335, ո­րից քրդեր՝ 904

Ռուս­ներ 7 542

Տար­բեր, եվ­րո­պա­կան ազ­գա­յին 3

Հ­րեա­նե­րը 204

2 Օգ­տա­գործ­ման հեշ­տութ­յուն

Ա­խալ­քա­լա­քի շրջա­նի վար­չա­կազմն ա­վե­լի հար­մար է Հա­յաս­տա­նին, քան Վ­րաս­տա­նին։ Ա­խալ­քա­լա­քը Հա­յաս­տա­նի հետ կա­պող ճա­նա­պար­հը (Ա­խալ­քա­լաք – Բոգ­դա­նով­կա – Եր­մո­լով­կա – Կը­զըլ Գոչ – Ա­լեք­սանդ­րա­պոլ) ամ­բողջ ձմե­ռը բաց է մնում, մինչ­դեռ դե­պի Վ­րաս­տան տա­նող ճա­նա­պար­հը հա­ճախ փակ է դառ­նում ձյան հոս­քե­րի պատ­ճա­ռով.

3. Ա­խալ­քա­լա­քի թա­ղա­մա­սում զգա­լի քա­նա­կութ­յամբ խաբ­ված հո­ղե­րի առ­կա­յութ­յու­նը հնա­րա­վո­րութ­յուն է տա­լիս հայ փախս­տա­կան­նե­րի կա­րիք­նե­րի հա­մար հո­ղա­յին ֆոնդ ստեղ­ծել։

Հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի հետ­ևան­քով Ա­խալ­քա­լա­քի շրջա­նի հայ բնակ­չութ­յու­նը կորց­րեց իր կազ­մի գրե­թե կե­սը և­ այժմ կազ­մում է 45–50 հա­զար հո­գի։

Անվ­ճար հո­ղե­րը կա­րող են օգ­տա­գործ­վել Թուր­քիա­յից, Կար­սի մար­զից և­ այլ շրջան­նե­րից հայ փախս­տա­կան­նե­րի վե­րաբ­նա­կեց­ման հա­մար։

4. Ա­խալ­քա­լա­քի ու­յեզ­դը, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, հա­մար­վում էր վի­ճե­լի և 1919 թվա­կա­նի հուն­վա­րի 9–ից 17–ի պայ­մա­նագ­րով և հանձն­վեց միայն Վ­րաս­տա­նի ժա­մա­նա­կա­վոր կա­ռա­վար­մա­նը՝ մինչև հար­ցի վերջ­նա­կան լու­ծու­մը։

Ա­խալ­քա­լա­քի շրջա­նի ծայ­րա­հեղ հյու­սի­սա­յին հատ­վա­ծը, ո­րը բնա­կեց­ված է հիմ­նա­կա­նում վրա­ցի­նե­րով, բնա­կա­նա­բար, են­թադր­վում է, որ չի մտնում ԽՍՀՄ կազ­մում։ Հա­յաս­տան.

 

ՓԱՍՏԱԹՈՒՂԹ 2

Ար­ձա­նագ­րութ­յուն թիվ 13

Զաս. Կով­կաս­յան բյու­րո­յի պլե­նում 7. VII.1921 թ

Ս­տա­լին, Օր­ջո­նի­կի­ձե, Մա­խա­րա­ձե, Կի­րով, Նա­րի­մա­նով, Մաս­նի­կով, Նա­զա­րեթ­յան, Օ­րա­խե­լաշ­վի­լի, Ֆի­գատ­ներ, Գ.Ս­վա­նի­ձե, Ա.Մ­ռավ­յան

1. Վ­րաս­տա­նին կամ Հա­յաս­տա­նին չե­զոք գո­տու միա­նա­լու մա­սին.
2. Ամ­բողջ չե­զոք գո­տին Հա­յաս­տա­նի ԽՍՀ կազ­մում է (կողմ՝ 6, ձեռն­պահ՝ 1)
3. Ա­խալ­քալ­կա­յի և Խ­րա­մի շրջան­նե­րը Հա­յաս­տա­նին միաց­նե­լու մա­սին։
4. Ներ­կա­յաց­նել Վ­րաս­տա­նի Կենտ­րո­նա­կան կո­մի­տեի քննարկ­մա­նը, ո­րի եզ­րա­կա­ցութ­յուն­նե­րը կներ­կա­յաց­վեն հա­ջորդ պլե­նու­մին։

 

ՓԱՍՏԱԹՈՒՂԹ 3

Ար­ձա­նագ­րութ­յուն թիվ 1

ՎԿԿ Կենտ­կո­մի քաղբ­յու­րո­յի ժո­ղով­ներ 16.VII.1921թ

Ներ­կա՝ Մա­խա­րա­ձե Ֆ., Մ­դի­վա­նի Բ., Օ­րա­խե­լաշ­վի­լի Մ.

Լ­սե­ցին՝ 1. Չե­զոք գո­տու մա­սին.

2. Զիջ­ման մա­սին Սով. Հա­յաս­տան Ա­խալ­քա­լա­կի և Խ­րա­մի շրջան­նե­րի վե­րաբ­նա­կեց­ման հիմ­նադ­րա­մի հա­մար.

Ո­րո­շե­ցին՝ 1. Հաս­տա­տել Կա­բա­լի ո­րո­շու­մը։ ՌԿԿ Կենտ­կո­մի բյու­րոն՝ այս գո­տին Սով. Հա­յաս­տան. Մա­խա­րա­ձեի, Օ­րա­խե­լաշ­վի­լիի հա­մար. Մ­դի­վա­նին կար­ծում է, որ այս հարցն ար­դեն կան­խո­րոշ­ված ​​է Կավբ­յու­րո­յի ո­րոշ­ման մեջ: Բ­յու­րո­յին, հա­կա­ռակ դեպ­քում նպա­տա­կա­հար­մար կհա­մա­րեր բնակ­չութ­յան պլե­բիս­ցիտ անց­կաց­նել։

2. Ել­նե­լով քա­ղա­քա­կան նկա­տա­ռում­նե­րից, ինչ­պես նաև Ա­խալ­քա­լա­քի շրջա­նի և Թիֆ­լի­սի տնտե­սա­կան կա­պե­րից՝ ըն­դու­նել ըն­կեր Տ.Տ. Հա­յերն ա­նըն­դու­նե­լի են.

Պա­տա­հա­կան չէ, որ ա­կա­դե­մի­կոս Ի․ կորց­նել գո­յատև­ման հա­մար անհ­րա­ժեշտ վեր­ջին կտոր հա­ցը, և­ ոչ­խա­րա­բու­ծութ­յու­նը Վ­րաս­տա­նում գործ­նա­կա­նում կդա­դա­րի գո­յութ­յուն ու­նե­նալ»։

Տես՝ Իվ. Ջա­վա­խիշ­վի­լիի զե­կույ­ցը Վ­րաս­տա­նի կա­ռա­վա­րութ­յա­նը 1926 թ. ГНА, ֆ. 476, դ. 6, փող. 82–111 թթ., Բեր­ձե­նիշ­վի­լի Դ., Ա­խալ­քա­լա­քի Ջա­վա­խե­թի­սա, «Ար­տա­նու­ջի», 1998, №7, էջ. 30, նշվ 61. , և Բեր­ձե­նիշ­վի­լի Դ., Էս­սե­ներ Վ­րաս­տա­նի պատ­մա­կան աշ­խար­հագ­րութ­յու­նից, Զե­մո Քարթ­լի Թո­րի Ջա­վա­խե­թի Թ­բի­լի­սի, 1985г., էջ.126.

 

 

 

Օգ­տա­գործ­ված աղբ­յուր­ներ և

գ­րա­կա­նութ­յուն

 

Ա­կի­մով Բ., Մ­խի­թա­րի ճա­նա­պարհ կամ Հայ­կա­կան Վե­նե­տիկ. Գի­տութ­յուն և կ­րոն, 2001.– N7. –­ էջ 15–16, Մ­խի­թա­րի կամ հայ­կա­կան Վե­նե­տի­կի ճա­նա­պար­հը

Ա­միր­խան­յան Ա․Տ, Լա­զարև­նե­րի տան գաղտ­նիք­նե­րը. Մ., 1992 թ.

Ա­րո­յան Ս., Հա­մա­ռոտ պատ­մու­թիւն հայ կա­թո­ղի­կէ ե­կե­ղեց­ւոյ,

Սբ. Ա­ռաք­յալ Էնդր­յու,Երկ­խո­սութ­յուն հա­վատ­քի և­ ան­հա­վա­տութ­յան մա­սին. Մոսկ­վա: 2004 (2–րդ խմբ.): 2007 թ.

Ա.­Հա­րութ­յուն­յան, Հա­յերն ա­ռանց հա­յոց լեզ­վի և միայն ծնո­ղա­կան գծով, «ԱԶԳ» թերթ, N 218, 04–12–2004թ.

Ջում­բեր Կո­պա­լիա­նի, պատ­մա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի դոկ­տոր, Դ­մա­նի­սիի մշա­կույ­թի տան տնօ­րեն. «­Սա­քարթ­վե­լիս հան­րա­պե­տութ­յուն», 11–12 հուն­վա­րի, 2011թ.

Ար­ևել­յան քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցի­ներ. Ե­կե­ղե­ցա­կան–­պատ­մա­կան ձեռ­նարկ / խմբ. Պ.Ն. Տալ­կինգ – Սանկտ Պե­տեր­բուրգ, 1999 թ.

Գ­րի­գոր Ա­ղա­ջան­յան, Հով­վի ձայ­նը. հով­վա­կան նա­մակ­ներ. Վե­նե­տիկ, 1967 (հա­յե­րեն)։

Գեոր­գի Տիգ­րա­նով, Ա­րամ Խա­չատր­յան

Գ­րի­գուլ­ևիչ Ի. Ռ. Papacy. 20 րդ դար

Իլ­յինս­կի. Venetian Armenia //Իզ­վես­տիա. – 1987. – 24 դեկ­տեմ­բե­րի.

Քա­զեմ–­Բեկ Ա. Սահ­մա­նում­ներ­Քա­հա­նա. Սի­նոդ­Վա­տի­կա­նիԵրկ­րորդ ժո­ղո­վի մա­սին 1963 թ. թիվ

Քա­զեմ–­Բեկ Ա․ II Վա­տի­կա­նի­ժո­ղով. ծրագ­րեր­ևարդ­յունք­ներ. Մ., 1968

Կա­թո­լի­կութ­յուն խմբ. Լ.Ն. Վե­լի­կո­վիչ. Մ., 1999

Կա­թո­լիկ Հան­րա­գի­տա­րան Հա­տոր 1, Մոսկ­վա, Ֆ­րան­ցիսկ­յան Հ­րա­տա­րակ­չութ­յուն, 2002 Կա­րա­պետ­յանՍ., «­Ջա­վախք», գիրք 9, Եր­ևան, ՀՀԳԱԱ, 2006 թ. Կա­թո­լիկ հան­րա­գի­տա­րան Հան­րա­գի­տա­րա­նը հա­մա­պար­փակ կեր­պով նկա­րագ­րում է Կա­թո­լիկ Ե­կե­ղե­ցին. Պա­րու­նա­կում է նաև հոդ­ված­ներ հա­մաշ­խար­հա­յին մշա­կույ­թի տար­բեր աս­պեկտ­նե­րի վե­րա­բեր­յալ, ո­րոնք կապ­ված են Կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու հետ, և հոդ­ված­ներ այլ քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի և­ ոչ քրիս­տո­նեա­կան կրոն­նե­րի ու փի­լի­սո­փա­յութ­յուն­նե­րի վե­րա­բեր­յալ: Հոդ­ված­նե­րի զգա­լի շեր­տը նվիր­ված է Ռու­սաս­տա­նում Կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու պատ­մութ­յա­նը։

Աբ­րա­համ Կ­րե­տա­ցի Պատ­մութ­յուն, հե­տա­զո­տա­կան​​ բնա­գիր, նե­րա­ծութ­յունև­ներ ա­ծա­կան մաս, ռու­սե­րեն թարգ­մա­նութ­յուն՝ Ն.Կ. Խոր­խան­յա­նի, Եր­ևան, 1973 թ.

Լա­լա­յան Ե., Եր­կեր, հա­տոր I, Եր., 1983 թ.

Տ. Լոք­մաժ­յան Ս­տամ­բու­լի հայ հա­մայնք. անց­յալ, ներ­կա, խնդիր­ներ։

Ալ­բերտ Խա­ռատ­յան, Կոս­տանդ­նու­պո­լիս,- «­Հայ գաղ­թաշ­խար­հի պատ­մու­թիւն», հտ. 2, Ե­րե­ւան, ՀՀ ԳԱԱ Պատ­մութ­յան ինս­տի­տուտ, 2003

Մա­ղա­քիա Օր­ման­յան. Հա­յոց ե­կե­ղե­ցու պատ­մութ­յուն.

Մա­մուլ­յա Գ., Վ­րաս­տա­նի պե­տա­կան​​ քա­ղա­քա­կա­նութ­յան հա­յե­ցա­կար­գը բռնա­գաղթ­ված և Վ­րաս­տան հայ­րե­նա­դարձ­ված մեսխ­նե­րի նկատ­մամբ Հա­սա­րա­կա­կան–­քա­ղա­քա­կան ամ­սա­գիր. «­Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիաև Կով­կաս», թիվ 1(2) 1999 թ.

Մե­լիք­սեթ–­Բեկ Լ.Մ., Վ­րա­ցաղբ­յուր­նե­րը Հա­յաս­տա­նի և հա­յե­րի մա­սին. Եր­ևան, հ.2. 1936, էջ 34. Մեջ­բեր­ված. Կա­րա­պետ­յա­նի կող­մից

Նաի­րի Գ­րի­գոր­յան. Ե­կե­ղե­ցու­ցա­վե­լին / NG–Religions – 2000. N 2 (49) 26 հուն­վա­րի.

Նայ­հարդտ Ա. Ա. Հին Հու­նաս­տան. – Մ.  Պ­րավ­դա, 1991:

Լի­դիա Օր­լո­վա, Կա­թո­լի­կութ­յուն կով­կաս­յան ա­ռո­գա­նութ­յամբ, 10–06–2010,

Պետ­րոս­յան Ա., Ֆ­րան­գի. պատ­մա­–ազ­գագ­րա­կան հե­տա­զո­տութ­յուն, www.mashtots.ru

Պիոն Հա­կոբ­յան, Խո­հե­մութ­յան հրա­վեր, Էջ­միա­ծին 1993 թ.

Ռի­շել­յե Ա. Ժ. Քա­ղա­քա­կան կտա­կա­րան. Պե­տա­կան​​­կա­ռա­վար­ման սկզբունք­նե­րը. – Մ. Լա­դո­միր, 2008 թ.

Ռի­շել­յե Ա. Ժ. Հու­շեր. Մ.՝ԱՍՏ, Լ­յուքս, մա­տե­նա­շար «­Պատ­մա­կանգ­րա­դա­րան», 2008

Roberson R. Eastern Christian Churches. Սանկտ Պե­տեր­բուրգ, 1999 Սիմ­պո­զիում, 2006 թ

Սեթ­յան Ն. Կար­դի­նալ Գ­րի­գո­րի Պետր Ա­ղա­ջան­յան. Կ­յանք և գործ. Գ­րոմկ­լա, 1967–68, էջ. 1–73 (հա­յե­րեն)

Օ­սի­պո­վա Ի. «­Թաքց­րո­ւինձ­քո­խո­ցե­րի­մեջ. Կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու հա­լա­ծան­քը ԽՍՀՄ­–ում», Մ., 1996

Վ. Օվ­յան,Ա. Սի­մա­վոր­յան Հա­յե­րի կրո­նա­կան և դա­վա­նան­քա­յին կողմ­նո­րո­շու­մը Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նութ­յու­նում. Վ., Նո­րա­վանք ԳԿՀ 201

Սի­մա­վոր­յանԱ., Հով­յան Վ., Հայ Կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցու պատ­մութ­յուն, Ջա­վախ­քա­հա­յութ­յան մի­քա­նի­հար­ցեր, Եր., 2009:

Սուր­մա­նեկ Շ.­Վա­տի­կա­նի Երկ­րորդ ժո­ղո­վից հե­տո կա­թո­լի­կութ­յան զար­գաց­ման ընդ­հա­նուր մի­տում­նե­րը. Մ., 1987

Տո­կարև Ս.Պ. Կ­րո­նը աշ­խար­հի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի պատ­մութ­յան մեջ. – Մ., 1990:

Ա­լեք­սեյ Տոլ­պի­գո Ինչ­պես են ծնվում պա­պե­րը։

Ում­բեր­տո Է­կո Վար­դի ա­նու­նը (թարգմ․ ի­տա­լե­րե­նից)

Ում­բեր­տո Է­կո և Կար­դի­նալ Մար­տի­նի, «Երկ­խո­սութ­յուն հա­վատ­քի և­ ան­հա­վա­տութ­յան մա­սին»,  2011,

Ում­բեր­տո Է­կո կղզին նա­խօ­րեին (թարգմ․ ի­տա­լե­րե­նից)։ Կա­րո­ղեք կար­դալ՝ http://www.erlib.com/%D0%A3%D0%BC%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%BE_%D0%AD% D0 %BA%D0%BE/%D0%9E%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2_%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0 % BD%D1%83%D0%BD%D0%B5/0/

Չար­նա­յա Ջու­լիա Նա­մա­կագ­րութ­յու­նից. Պե­կին–­Տո­րոն­տո. 09.09.2010թ

Շախ­նա­զար­յան Ն., Կ­րաս­նո­դա­րի երկ­րա­մա­սի հա­յե­րը, Տե­ղե­կատ­վա­կանև մե­թո­դա­կան նյու­թե­րի ժո­ղո­վա­ծու, Կ­րաս­նո­դար, URRC, էջ. 36, 2008

Կա­րա­պետ­յան Ս., Ջա­վախք, Եր­ևան, 2006, էջ 502

Ա․­Սա­նոս­յան, Ա­խալց­խա­յի և Ա­խալ­քա­լա­կի գա­վառ­նե­րի 1918–ի ինք­նա­պաշտ­պա­նութ­յու­նը ․ Եր­ևան, 1992թ

Զուռ­նաջ­յան Ս․Ս․, Ջա­վախք․ Ժա­մա­նա­կագ­րութ­յուն, ակ­նարկ­ներ Ա­խալ­քա­լա­կի ամ­բող­ջա­կան պատ­մութ­յան խմբ․ ՝ Հ․ Մել­քոն­յան Եր­ևան, 2002 թ

Դար­բին­յան Վ.­Նոր­շեն, Ծ­ղալթ­բի­լա Եր­ևան, 2003 թ

Հ­ռոմկ­լայ Պար­բե­րա­թերթ ԼԵԻՈՆԵԱՆ ժա­ռանգ, Հ­ռոմ 1967–1968

Հ­ռոմկ­լայ Պար­բե­րա­թերթ ԼԵԻՈՆԵԱՆ ժա­ռանգ, Հ­ռոմ 1970

Էնդր­յու Գ­րի­լի, Հ­ռո­մի պա­պե­րի ստեղ­ծու­մը, 1978, Ինտ­րիգ­նե­րի քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը Վա­տի­կա­նում, Կան­զաս Սի­թի, 1979 թ.

Բր­յուս Դան­կա­նի խա­չակ­րաց ար­շա­վանք կամ դա­վադ­րութ­յուն. կա­թո­լիկ­նե­րը և հա­կա­կո­մու­նիս­տա­կան ​​պայ­քա­րը Ավստ­րա­լիա­յում. UNSW Press, 2001,

 

Վեր­ջերս հայտ­նա­բեր­վեց «­Փա­ռա­հեղ Սուրբ Պատ­րի­կի քա­ղա­քը» վա­վե­րագ­րա­կան ֆիլ­մը: Կար­դի­նալ Պիետ­րո Ա­ղագ­յան­յան Գ­րե­գո­րիո­յի (պա­պա­կան լե­գա­տա) այ­ցի մա­սին վա­վե­րագ­րա­կան ֆիլմ է նկա­րա­հան­վել, ո­րը նոր լույս սփռեց Իռ­լան­դիա­յի վրա 1961 թ.

 

Предметно–алфавитный указатель

 

­Ծի­րա­նի գլխար­կը. Կար­դի­նա­լի կո­չում ստա­նա­լուց մեկ տա­րի անց Ա­ղա­ջան­յա­նը ստա­ցավ «­Տաս­նե­րորդ ծի­րա­նի գլխար­կի» կո­չու­մը, այ­սինքն՝ սև գլ­խար­կի փո­խա­րեն ի­րա­վունք ստա­ցավ կրե­լու ծի­րա­նա­գույն գլխարկ։ Այս կո­չու­մը նրան տվել են Մ­խի­թար­յան­նե­րը, ո­րոնց մեծ հար­գան­քը վա­յե­լում էր (նրան թա­ղել են 250 մխի­թար­յան­ցի­նե­րի ու­ղեկ­ցութ­յամբ)։ Հավ­լա­բար. Թիֆ­լի­սի հնա­գույն թա­ղա­մա­սե­րից մե­կը։ Տա­րած­քի ստույգ տա­րի­քը հայտ­նի չէ, սա­կայն հի­շա­տա­կում­նե­րը տա­րած­քի մա­սին թվագր­վում են ա­վե­լի քան 300 տա­րի ա­ռաջ: Նախ­կի­նում այն ​​ե­ղել է հայ մտա­վո­րա­կա­նութ­յան կենտ­րո­նը Վ­րաս­տա­նի տա­րած­քում: Ադ­րիա­նա­պոլ­սի խա­ղա­ղութ­յան պայ­մա­նա­գիր Թուր­քիա­յի և Ռու­սաս­տա­նի միջև, 2 սեպ­տեմ­բե­րի 1829 թ.

Ադ­րիա­նու­պոլ­սի հաշ­տութ­յան պայ­մա­նագ­րով ա­վարտ­վեց ռուս–­թուր­քա­կան 1828–1829 թվա­կան­նե­րի պա­տե­րազ­մը։

 «Աստ­ծո ո­ղոր­մութ­յամբ մենք՝ Նի­կո­լայ Ա­ռա­ջին, ողջ Ռու­սաս­տա­նի, Մոսկ­վա­յի, Կի­ևի կայսր և­ ավ­տոկ­րատ... Հա­յոց, Չեր­կա­սի և լեռ­նա­յին իշ­խան­նե­րի Ի­բե­րիա­յի, Կար­տա­լի­նի, Վ­րա­ցա­կան, Կա­բար­դիա­կան հո­ղե­րի և շր­ջան­նե­րի ինք­նիշ­խանն ու ինք­նիշ­խա­նը և­ այլ ժա­ռան­գա­կան ինք­նիշ­խան և տի­րա­կալ. Նոր­վե­գիա­յի ժա­ռան­գորդ, Շ­լեզ­վիգ–­Հոլշ­տեյ­նի դուքս և­ այլն։ Եվ այլն, և­ այլն...

... Ս­րա­նով հայ­տա­րա­րում ենք նրանց, ով պետք է ի­մա­նա այդ մա­սին, որ Վ­րաս­տան, Ի­մե­րե­թիա, Մինգ­րե­լիա, Գու­րիա և շատ շրջան­ներ անդր­կով­կաս­յան վա­ղուց հա­վեր­ժո­րեն կցվել են Ռու­սա­կան կայս­րութ­յա­նը։ Այս իշ­խա­նութ­յու­նը տրվել է նաև Պարս­կաս­տա­նի հետ Թուրք­ման­չա­յում 1828 թվա­կա­նի փետր­վա­րի 10–ին Է­րի­վա­նի և Նա­խիջ­ևա­նի խա­նութ­յուն­նե­րի կնքած պայ­մա­նագ­րին»։

Հայ կա­թո­լիկ­ներ Ցա­վոք, այ­սօր ան­տես­վում կամ գրե­թե չեն հի­շա­տակ­վում տար­բեր դա­վա­նանք­նե­րի այս հա­մայն­քի գոր­ծու­նեութ­յու­նը, որն ու­նի բա­վա­կա­նին մեծ նե­րուժ։ Այդ­պի­սի ան­տար­բե­րութ­յու­նը ա­կա­մա մե­կու­սաց­նում է նրանց ընդ­հա­նուր գոր­ծե­րից՝ վե­րա­ծե­լով փակ, ե­սա­կենտ­րոն հայ կրո­նա­կան հա­մայն­քի, որն, ի­հար­կե, ի­րեն սպա­ռե­լով, ընդ­հան­րա­պես կդա­դա­րի գո­յութ­յուն ու­նե­նալ։ Կա­թո­լիկ հա­յե­րի առջև կանգ­նած է ազ­գա­յին ինք­նութ­յու­նը պահ­պա­նե­լու խնդի­րը. Այս խնդի­րը հնա­րա­վո­րինս լու­ծում են Մ­խի­թար­յան միա­բա­նութ­յու­նը, ո­րոնք փոր­ձում են պահ­պա­նել տար­բեր երկր­նե­րում նրա են­թա­կա­յութ­յան տակ գտնվող դպրոց­նե­րի ու գիմ­նա­զիա­նե­րի ան­մահ գոր­ծու­նեութ­յու­նը։

Այժմ հայ կա­թո­լիկ հա­մայնքն ու­նի հետև­յալ տես­քը։

Ար­ևել­յան Եվ­րո­պա­յի թե­մը զբա­ղեց­նում է բա­վա­կա­նին մեծ աշ­խար­հագ­րա­կան տա­րածք՝ նե­րառ­յալ Հա­յաս­տա­նի, Վ­րաս­տա­նի և հետ­խորհր­դա­յին երկր­նե­րի բո­լոր հայ կա­թո­լիկ­նե­րը։ Ա­ռաջ­նոր­դի նստա­վայ­րը Գ­յում­րիում է։ Հա­յաս­տա­նում կա­թո­լիկ­նե­րի թի­վը 180 հա­զար է, հիմ­նա­կա­նում նրանք բնակ­վում են հան­րա­պե­տութ­յան հյու­սի­սա­յին շրջան­նե­րում, մաս­նա­վո­րա­պես՝ Շի­րա­կի, Տա­շի­րի և Լո­ռու մար­զե­րում, մա­սամբ՝ Եր­ևան, Գ­յում­րի և Ար­թիկ քա­ղաք­նե­րում։

Վ­րաս­տա­նի Սամց­խե–­Ջա­վախ­քի շրջա­նի հա­յաբ­նակ գյու­ղե­րում՝ Նի­նոծ­մին­դա, Ա­խալ­քա­լաք, Ա­խալց­խա, ապ­րում է շուրջ 50 հա­զար կա­թո­լիկ հայ։ Ջա­վախ­քի սո­ցիալ–տն­տե­սա­կան ծանր վի­ճա­կի պատ­ճա­ռով թե՛ տա­րա­ծաշր­ջա­նի ողջ հա­յութ­յան, թե՛ կա­թո­լիկ­նե­րի շրջա­նում ար­տա­գաղ­թի տո­կո­սը բարձր է։

     Բա­թու­միում և Փո­թիում նաև ապ­րում են կա­թո­լիկ հա­յեր, նրանք այն­քան էլ շատ չեն, և չու­նեն կազ­մա­կերպ­ված հա­մայնք։ Թ­բի­լի­սիում և Վ­րաս­տա­նի տար­բեր շրջան­նե­րում ձևա­վոր­ված եր­բեմ­նի ա­վան­դա­կան հայ կա­թո­լիկ հա­մայնք­ներն այլևս գո­յութ­յուն չու­նեն։ Սա կա­թո­լիկ հա­յե­րին օ­տա­րե­լու վրա­ցա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի հե­տե­ւո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան արդ­յունքն է։

Մոսկ­վա­յի հայ կա­թո­լիկ հա­մայն­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը Հա­յաս­տա­նից և Վ­րաս­տա­նից գաղ­թած և Ռու­սաս­տա­նի տար­բեր քա­ղաք­նե­րից մայ­րա­քա­ղաք տե­ղա­փոխ­ված կա­թո­լիկ հա­յեր են։ Ն­րանք էլ են փոր­ձում ի­րենց ե­կե­ղե­ցու շուր­ջը ինք­նա­կազ­մա­կերպ­վել։ Հայ կա­թո­լիկ­նե­րի փոքր խմբե­րը ապ­րում են Կ­րաս­նո­դա­րի երկ­րա­մա­սում, Պս­կո­վում, Ռոս­տո­վում, Ա­բինս­կում, Սո­չիում, Ադ­լե­րում և­ այլ քա­ղաք­նե­րում, սա­կայն ե­կե­ղե­ցա­կան ծե­սեր չեն անց­կաց­նում։

Լա­տի­նա­կան Ա­մե­րի­կա­յի ա­ռա­քե­լա­կան ե­պիս­կո­պո­սութ­յուն

20 տար­վա պատ­մութ­յուն ու­նե­ցող այս թե­մը հիմ­նադր­վել է 1989 թվա­կա­նին Իոան­նես Պո­ղոս II պա­պի կող­մից։ Կենտ­րո­նը գտնվում է Սան Պաու­լո­յում։ Բա­ցա­ռութ­յամբ Ար­գեն­տի­նա­յի, որն ու­նի ա­ռան­ձին ե­պիս­կո­պո­սութ­յան կար­գա­վի­ճակ, այս թե­մում ընդգրկ­ված են կա­թո­լիկ հա­յեր Լա­տի­նա­կան Ա­մե­րի­կա­յի բո­լոր երկր­նե­րից, այդ թվում՝ Մեք­սի­կա­յից, ո­րոնց ընդ­հա­նուր թի­վը կազ­մում է 12000 մարդ։ Հայ կա­թո­լիկ­նե­րի ա­մե­նա­կազ­մա­կերպ­ված հա­մայնք­ներն են Ու­րուգ­վա­յում (­Մոն­տե­վի­դեո) և Բ­րա­զի­լիա­յում (­Սան Պաու­լո):

Այս­տեղ հիմն­ված են մշա­կու­թա­յին–­թա­տե­րա­կան, ե­րի­տա­սար­դա­կան և մար­զա­կան խմբակ­ներ, երգ­չախմ­բեր։ Հա­մայն­քա­յին կյան­քից մե­կու­սաց­ված կա­թո­լիկ հա­յե­րի փոքր խմբե­րը ցրված են Հա­րա­վա­յին Ա­մե­րի­կա­յով մեկ (մաս­նա­վո­րա­պես՝ Վե­նե­սո­ւե­լա­յում, Պա­րագ­վա­յում, Մեք­սի­կա­յում), և ն­րանց մո­տա­վոր թի­վը դժվար է ո­րո­շել։

     Լա­տի­նա­կան Ա­մե­րի­կա­յի Հայ Կա­թո­ղի­կե թե­մը գտնվում է Բո­ւե­նոս Այ­րե­սում։ Սա Սուրբ Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցու ե­պիս­կո­պո­սութ­յունն է, ո­րը հիմ­նադր­վել է 1989թ։ Վա­տի­կա­նի տվյալ­նե­րով՝ Ար­գեն­տի­նա­յում 16 000 կա­թո­լիկ հայ կա։ Հա­մայնքն ու­նի դպրոց՝ Մ­խի­թար­յան գիմ­նա­զիան, որն այս երկ­րում կես­դար­յա պատ­մութ­յուն ու­նի։ Թե­մի ջան­քե­րով լույս է տես­նում «­Վար­դա­նանք» հան­րա­պե­տա­կան ​​տե­ղե­կա­գիր­քը, որն անդ­րա­դառ­նում է հայ կա­թո­ղի­կե հա­մայն­քի մշա­կու­թա­յին կյան­քին և խն­դիր­նե­րին։ Գոր­ծում են նաև ար­վես­տի, պա­րար­վես­տի ու­սուց­ման շրջա­նակ­ներ, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան միա­վո­րում­ներ։ Ան­կախ նրա­նից, թե վե­րո­հիշ­յալ գոր­ծոն­նե­րը որ­քա­նով են նպաս­տում հա­մայն­քի պահ­պան­մա­նը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, միան­գա­մայն ի­րա­տե­սա­կան է թվում, որ Ար­գեն­տի­նա­յի հայ կա­թո­լիկ հա­մայնքն ու­նի բո­լոր նա­խադր­յալ­նե­րը՝ ձուլ­վե­լու կա­թո­լիկ ար­գեն­տի­նա­ցի­նե­րի հետ։

     Ի­րա­քի փոք­րա­թիվ կա­թո­լիկ հա­մայն­քը ձևա­վոր­վել է 17–րդ և 18–րդ դա­րե­րում։ Ա­րա­բա­լե­զու ի­րա­քա­հայ կա­թո­լիկ հա­մայն­քի կենտ­րո­նը միշտ հիմ­նա­կա­նում գտնվել է Բաղ­դա­դում, որ­տեղ գոր­ծում է հա­մայն­քին պատ­կա­նող ե­կե­ղե­ցի։ Այս­տեղ ա­ռա­ջադ­րանք­նե­րը փոքր­–ինչ տար­բեր են, դա պայ­մա­նա­վոր­ված է ի­րաք­յան պա­տե­րազ­մով։ Մինչ պա­տե­րազ­մը հայ կա­թո­լիկ­նե­րի թիվն անց­նում էր եր­կու հա­զա­րից։ Պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին Բաղ­դա­դի Հայ Կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցին ի­րա­քա­հա­յե­րի հա­մար (ան­կախ կրո­նա­կան պատ­կա­նե­լութ­յու­նից) հա­վա­քա­տե­ղի է ծա­ռա­յել։

     Մի քա­նի կա­թո­լիկ հա­յե­րի սպա­նութ­յու­նը պատ­ճառ դար­ձավ, որ մոտ հար­յուր ա­րա­բա­խոս կա­թո­լիկ հա­յեր գաղ­թեն Սի­րիա և Լի­բա­նան։ Հայ­կա­կան աշ­խար­հը, և­ ոչ միայն, ու­շա­դիր հետ­ևում էին Սի­րիա­յում տե­ղի ու­նե­ցող ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րին, որ­տեղ ընդ­դի­մութ­յու­նը հա­լա­ծում էր քրիս­տոն­յա­նե­րին։ Իսկ լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րում տե­ղե­կութ­յուն­ներ ե­ղան, որ Թուր­քիան քրիս­տոն­յա­յի գլխի հա­մար սիր­յա­ցի գրո­հա­յին­նե­րին վճա­րում է 1000 դո­լար, իսկ հա­յի հա­մար – 5000։ Գու­ցե դա ճիշտ չէ, բայց և հ­նա­րա­վոր է, թե ճիշտ է, միայն թե թվե­րը կա­րող են տար­բեր լի­նել։

Թուր­քիա Ս­տամ­բու­լի ար­քե­պիս­կո­պո­սութ­յուն

Երբ 1830 թվա­կա­նին, ըստ սուլ­թան Մահ­մուդ II–ի հա­տուկ մա­նի­ֆես­տի, Օս­ման­յան կայս­րութ­յան տա­րած­քում ապ­րող կա­թո­լիկ հա­յե­րը ճա­նաչ­վե­ցին որ­պես ա­ռան­ձին հա­մայնք (մի­լիեթ, ի­հար­կե, հա­յե­րի միջև պա­ռակ­տում մտցնե­լու հա­մար), Կոս­տանդ­նու­պոլ­սում ստեղծ­վեց թեմ, ո­րը գոր­ծել է ա­վագ թե­մի կար­գա­վի­ճա­կով։

Ս­տամ­բու­լում, որն այժմ հայ կա­թո­լիկ­նե­րի հոգ­ևոր կենտ­րոնն է, կա 12 հայ կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցի, մեկ ե­կե­ղե­ցի կա Մար­դին քա­ղա­քում, որ­տեղ այլևս հայ կա­թո­լիկ­ներ չկան։     Մ­խի­թար­յան միա­բա­նութ­յան են­թա­կա­յութ­յամբ գոր­ծում են նաև տար­րա­կան ու­սում­նա­կան հաս­տա­տութ­յուն­ներ, տղա­նե­րի և­ աղ­ջիկ­նե­րի հա­մար նա­խա­տես­ված գիմ­նա­զիա­ներ։ Սա­կայն Ան­կա­րա­յի հայ կա­թո­լիկ­նե­րը ներգ­րավ­ված չեն հա­մայն­քի կյան­քում և նույ­նիսկ ե­կե­ղե­ցի գնա­լու հնա­րա­վո­րութ­յուն չու­նեն։ (Ա­րես­տա­կես Սի­մա­վոր­յան, «­Նո­րա­վանք» ԳԿՀ):

Ա­լեք­սանդ­րե­տա Սան­ջակ տա­րած­քը Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վի Իս­կեն­դե­րուն ծո­ցի ա­փին, որն այժմ Թուր­քիա­յի Հա­թայ նա­հանգն է, պատ­մա­կա­նո­րեն հայտ­նի է որ­պես Ա­լեք­սանդ­րե­տա սան­ջակ (Ա­լեք­սանդ­րե­տան Իս­քեն­դե­րու­նի հու­նա­կան ան­վա­նումն է): Այս տա­րած­քը, ո­րը Օս­ման­յան կայս­րութ­յան օ­րոք մտնում էր Հա­լե­պի վի­լա­յե­թի մեջ (այ­սինքն՝ պատ­մա­կա­նո­րեն կապ­ված էր սի­րիա­կան տա­րած­քի հետ), կազ­մում էր 5,5 հա­զար քառ. կմ և ու­ներ խա­ռը, հիմ­նա­կա­նում ա­րաբ–­թուր­քա­հայ բնակ­չութ­յուն։ Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի արդ­յուն­քում Ա­լեք­սանդ­րետ­տա­յի սան­ջա­կը գրա­վե­ցին անգ­լիա­ցի­նե­րը, Կի­լի­կիա­յի հետ միա­սին, փո­խան­ցե­ցին ֆրան­սիա­ցի­նե­րին, և մ­նաց ֆրան­սիա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յան տակ։

     Սան­ջա­կի խորհր­դա­րա­նի ընտ­րութ­յուն­նե­րի հետ կապ­ված՝ Թուր­քիա­յի կա­ռա­վա­րութ­յու­նը Ֆ­րան­սիա­յի իշ­խա­նութ­յուն­նե­րին և Ազ­գե­րի լի­գա­յի դի­տորդ­նե­րին մե­ղադ­րել է սան­ջա­կի թուրք բնակ­չութ­յան «ի­րա­վունք­նե­րը ոտ­նա­հա­րե­լու» մեջ, իսկ տե­ղի թուր­քա­կան հա­մայն­քի ղե­կա­վար­նե­րը ընտ­րութ­յուն­նե­րում հրա­ժար­վե­ցին մաս­նակ­ցել։ 1938 թ Թուր­քա­կան զոր­քե­րը մտել են սան­ջակ, Ան­կա­րա­յում ա­ռան­ձին պայ­մա­նա­գիր է կնքվել նախ­կին Ա­լեք­սանդ­րետ­տա­յի սան­ջա­կի խնդրի կար­գա­վոր­ման վե­րա­բեր­յալ։ Ն­րա դրույթ­նե­րի հա­մա­ձայն՝ ֆրան­սիա­կան կող­մը ճա­նա­չեց նո­րաս­տեղծ Հա­թա­յի Հան­րա­պե­տութ­յան լիա­կա­տար ան­կա­խութ­յու­նը և վե­րաց­րեց բո­լոր ա­ռար­կութ­յուն­նե­րը՝ կապ­ված վեր­ջի­նիս Թուր­քիա­յի կազ­մի հե­տա­գա ընդգրկ­ման հետ։ Թուր­քիա­յի կա­ռա­վա­րութ­յունն իր հեր­թին պար­տա­վոր­վել է ճա­նա­չել Սի­րիա­յի հետ նոր սահ­մա­նը և հե­տա­գա­յում հար­գել սի­րիա­կան պե­տութ­յան տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նութ­յու­նը։

     Մեկ տա­րի անց Հա­թա­յի Հան­րա­պե­տութ­յան խորհր­դա­րա­նը փաս­տա­ցիո­րեն պաշ­տո­նա­կան ո­րո­շում կա­յաց­րեց ինք­նահռ­չակ պե­տութ­յան լու­ծար­ման և կա­մա­վոր մուտ­քի մա­սին Թուր­քիա, ֆրան­սիա­կան բո­լոր զոր­քե­րը դուրս բեր­վե­ցին, իսկ սի­րիա­կան կա­ռա­վա­րութ­յու­նը հրա­ժար­վեց ճա­նա­չել Ա­լեք­սանդ­րե­տա­յի սան­ջա­կի փո­խան­ցու­մը Թուր­քիա­յին։

1939 թվա­կա­նի հու­լի­սի 1–ից 23–ը 30,000 հա­յեր Ա­լեք­սանդ­րե­տա­յի սան­ջա­կի այլ էթ­նո–­դա­վա­նա­կան հա­մայնք­նե­րի 20,000 ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ միա­սին սկսե­ցին զանգ­վա­ծա­յին գաղ­թը դե­պի Սի­րիա և Լի­բա­նան:

Ծա­նոթ պատ­մութ­յուն է, չէ՞։ Հայ­կա­կան Կի­լի­կիա­յի «հանձ­նու­մից» և Ար­ևել­յան (­Հայ­կա­կան) լե­գեո­նի ա­ռանց օգ­նութ­յան լքե­լուց հե­տո հեր­թը հա­սավ այս­պես կոչ­ված Ա­լա­վիա­կան Հան­րա­պե­տութ­յա­նը, ո­րը լուծ­վեց մա­յի­սի 12–ից հե­տո Ա­լեք­սանդ­րետ­տան և Ան­տիո­քը թուր­քե­րին հանձ­նե­լով։ 1939 թ. (Ֆ­րան­սիա­յի կա­ռա­վա­րութ­յան հետ կնքված պայ­մա­նագ­րով Հայ­կա­կան լե­գեո­նը (Ար­ևել­յան լե­գեոն) պետք է կռվեր Օս­ման­յան Թուր­քիա­յի դեմ միայն Կի­լի­կիա­յում, իսկ պա­տե­րազ­մի հաղ­թա­կան ա­վար­տից հե­տո դառ­նար ա­պա­գա Կի­լիկ­յան Ինք­նա­վար Հան­րա­պե­տութ­յան բա­նա­կի կո­րի­զը։ Հայ­կա­կան լե­գեո­նը Ա­րա­րա­յի ճա­կա­տա­մար­տում իր խի­զախ գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րով (Ա­րա­րա­յի ճա­կա­տա­մարտ 1918 թ.) վճռեց ճա­կա­տա­մար­տի ել­քը հօ­գուտ ֆրան­սիա­կան զոր­քե­րի ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մում Թուր­քիա­յի պար­տութ­յու­նից և Մուդ­րո­սի զի­նա­դա­դա­րի կնքու­մից հե­տո։ 1918թ.՝ նույն թվա­կա­նի նո­յեմ­բեր–­դեկ­տեմ­բեր ա­միս­նե­րին, Հայ­կա­կան լե­գեո­նը (մոտ 6 հա­զար մար­տիկ) ֆրան­սիա­ցի­նե­րի կող­մից տե­ղա­փոխ­վեց Կի­լի­կիա, սա­կայն թուր­քե­րի հետ պայ­մա­նա­վոր­վա­ծութ­յու­նից հե­տո լե­գեո­ներ­նե­րը տար­վե­ցին Սի­րիա։ Շու­տով 1915–18թթ. ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նից փրկված Կի­լի­կիա­յի ողջ հա­յութ­յու­նը ստիպ­ված փա­խել է նրանց հետ­ևից։ Ա­հա թե ինչ­պես սկսեց ձևա­վոր­վել Սի­րիա­յի ներ­կա­յիս հայ­կա­կան հա­մայն­քը։

 

 

Ա­ռար­կա­յա­կան ցանկ

 

Ան­թի­լիա­սի հա­յոց կա­թո­ղի­կո­սութ­յուն Կի­լի­կիո (Ան­թի­լիաս, Լի­բա­նան) Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան Ս. Ճա­նա­չում է Սբ. Էջ­միած­նին։

Ար­ձիվ­յան ա­մե­նայն հա­յոց կա­թո­ղի­կե Ա­ռա­ջին Պատ­րիարք, Ու­նիա­յի քա­րոզ­չի ա­շա­կերտ։ Օս­ման­յան կայս­րութ­յու­նում հա­լած­վել է, աք­սոր­վել Լի­բա­նան, որ­տեղ հիմ­նել է հայ կա­թո­լիկ վա­նա­կան Սբ. Էն­թո­նի միա­բա­նութ­յուն։ Այ­նու­հե­տեւ պատ­րիարք Ավ­րա­համ Ար­ձիվ­յա­նը, իր կող­մից ձեռ­նադր­ված ե­պիս­կո­պոս­նե­րի կող­մից պատ­րիար­քի աս­տի­ճա­նի բարձ­րաց­ված, վերց­րեց Պետ­րոս (­Պետ­րոս) ա­նու­նը, որն այդ ժա­մա­նակ­վա­նից կրում են բո­լոր հայ կա­թո­ղի­կե պատ­րիարք­նե­րը։

«­Հա­յաս­տա­նը ա­ռանց հա­յե­րի» Ռու­սա­կան պաշ­տո­նա­կան մա­մու­լը ոտնձ­գութ­յուն­նե­րի և հա­լա­ծան­քի ար­շավ է սկսել հա­յե­րի և ն­րանց ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման դեմ։ Կով­կա­սում դրա­նով հատ­կա­պես հայտ­նի է դար­ձել «­Կավ­կազ» պաշ­տո­նա­թեր­թի խմբա­գիր Վ.Լ.­Վե­լիչ­կոն։ Նա աշ­խա­տել է ար­քա­յազն Ս. Գո­լի­ցի­նի օ­րոք, ո­րը 1896–1904 թվա­կան­նե­րին ե­ղել է Կով­կա­սի ղե­կա­վա­րը և հայտ­նի է իր ա­սաց­ված­քով. «Ես բա­նը կհասց­նեմ նրան, որ Թիֆ­լի­սի միակ հա­յը Թիֆ­լի­սի թան­գա­րա­նում լցոն­ված հա­յի խրտվի­լակն է լի­նե­լու»։

Հայ­կա­կան նստա­վայ­րը Բուզ­մա­րում (Զ­մառ) քա­հա­նա­նե­րի եղ­բայ­րութ­յունն ու­նի մեծ գրա­դա­րան և­ աստ­վա­ծա­բա­նա­կան ճե­մա­րան, ո­րը բաց­վել է 1771 թվա­կա­նին։ Բարձ­րա­գույն կրթութ­յուն կա­րե­լի է ստա­նալ Հ­ռո­մում՝ 1883 թվա­կա­նին հիմ­նադր­ված Հայ­կա­կան վար­ժա­րա­նում։ Թուր­քիա­յում հայ հա­մայն­քի կտրուկ նվազ­ման պատ­ճա­ռով Հայ Կա­թո­ղի­կե Սի­նո­դը ո­րո­շել է պատ­րիար­քա­րա­նը կրկին տե­ղա­փո­խել Լի­բա­նան (­Բեյ­րութ), իսկ Կոս­տանդ­նու­պո­լի­սին (Ս­տամ­բուլ) տալ ար­քե­պիս­կո­պո­սութ­յան կար­գա­վի­ճակ։

Ան­տի­պապ կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու կող­մից օ­րի­նա­կան չճա­նաչ­ված Պապ: Միջ­նա­դա­րի ո­րոշ ժա­մա­նա­կաշր­ջան­նե­րում միմ­յանց հետ պա­տե­րազ­մող մի քա­նի պա­պեր (տար­բեր ե­կե­ղե­ցա­կան և­ աշ­խար­հիկ շրջա­նակ­նե­րի հո­վա­նա­վոր­յալ­ներ) միա­ժա­մա­նակ ե­ղել են պա­պա­կան գա­հին, հե­տա­գա­յում նրան­ցից միայն մեկն է ճա­նաչ­վել օ­րի­նա­կան, իսկ մնա­ցած­նե­րը հռչակ­վել են Ան­տի­պապ (­Հա­կա­պապ)։ Ա­խալց­խա. Թուր­քա­կան բերդ Անդր­կով­կա­սում: 1828 թվա­կա­նի օ­գոս­տո­սի 9–ին նրա պա­րիսպ­նե­րի մոտ տե­ղի ու­նե­ցավ ճա­կա­տա­մարտ ռու­սա­կան զոր­քե­րի ՝ գե­նե­րալ Ի.Ֆ. Պասկ­ևի­չը (9 հա­զար մարդ) և 30 հա­զա­րե­րորդ թուր­քա­կան բա­նա­կի միջև՝ Կիոս Մո­համ­մեդ փա­շա­յի ընդ­հա­նուր հրա­մա­նա­տա­րութ­յամբ։ (­Ռուս–­թուր­քա­կան պա­տե­րազմ, 1828–1829):

Ա­խալց­խա­յի կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցի­նե­րը մինչև 1917 թվա­կա­նը. Սբ. Իոան­նես Մկր­տիչ, Սուրբ Խաչ ե­կե­ղե­ցի, Սուրբ Աստ­վա­ծած­նի Վե­րա­փո­խում և Սուրբ Խաչ ե­կե­ղե­ցի:

Սուրբ  Պետ­րոս տա­ճա­րի գլխա­վոր ճա­կա­տի պատշ­գամ­բը, այս­պես կոչ­ված, օրհ­նութ­յան Ս­յու­նաս­րահ (լո­ջիա)։ Այս­տե­ղից Հ­ռո­մի Պա­պը դի­մում է հրա­պա­րա­կում լցված հա­վա­տաց­յալ­նե­րին, «Urbi et Orbi» – «­Քա­ղա­քին և­ աշ­խար­հին» օրհ­նութ­յամբ, ստան­դարտ ար­տա­հայ­տութ­յուն, ո­րը նախ­կի­նում բա­ցում էր հռո­մեա­կան հռչա­կագ­րե­րը: Այժմ տեր­մի­նը օգ­տա­գործ­վում է պա­պա­կան փաս­տա­թուղթ նշե­լու հա­մար:

Բարձր Հայք 7–րդ դա­րի հայ աշ­խար­հագ­րա­գետ. Ա­նա­նիա Շի­րա­կա­ցին այս­պես է նկա­րագ­րում գա­վա­ռը. «­Բարձր Հայ­քը կազմ­ված է 9 շրջան­նե­րից՝ 1. Դա­րա­նա­գին, 2. Առ­յուծ, 3. Մեն­ձուր, 4. Ե­կե­գեաց, 5. Մա­նա­նա­գի, 6. Դեր­ջան, 7. Ս­պեր, 8. Շատ­գոմք, 9. Կա­րին։ Այս Հա­յաս­տա­նը, իր ան­վան հա­մա­ձայն, իս­կա­պես բարձր է բո­լոր հո­ղե­րից, քա­նի որ նրա­նից չորս կող­մից գե­տեր են հո­սում։ Ու­նի 3 սար, շատ որս ու թռչուն­ներ՝ հար­մար (սննդի հա­մար), տաք ջրեր, ա­ղի հան­քեր, ա­մեն ին­չում ա­ռա­տութ­յուն, Թեո­դո­սիո­պո­լիս քա­ղա­քը։ (­Շա­տերն այն­տեղ նե­րա­ռում են Տ­րա­պի­զո­նը):

«Գ­բոն» թուր­քա­լե­զու հայ–ֆ­րանկ­ներն են, ո­րոնք ապ­րում են Բավ­րա­յում, Խուլ­գու­մո­յում, Կար­տի­կա­միում, Տուրց­կում և Ա­խալ­քա­լա­քի շրջա­նում:

Գեոր­գիեվս­կում 1783 թվա­կա­նի պայ­մա­նագ­րի հա­մա­ձայն՝ Քարթ­լին և Կա­խե­թին, այ­սինքն՝ Ար­ևել­յան Վ­րաս­տա­նը, պահ­պա­նե­ցին ներ­քին ինք­նա­վա­րութ­յու­նը և ճա­նա­չե­ցին Ռու­սաս­տա­նի հո­վա­նա­վո­րութ­յու­նը, պար­տա­վոր­վե­ցին ծա­ռա­յել ի­րենց զոր­քե­րով Ռու­սաս­տա­նին՝ հետ­ևե­լով նրա ար­տա­քին քա­ղա­քա­նութ­յա­նը։ Ռու­սաս­տանն իր հեր­թին պար­տա­վոր­վել է պաշտ­պա­նել Ի­րակ­լի II–ի ու­նեց­ված­քի ամ­բող­ջա­կա­նութ­յու­նը և նույ­նիսկ ա­ջակ­ցել նրա տի­րա­պե­տութ­յան տակ գտնվող վրա­ցա­կան այլ հո­ղե­րի, մաս­նա­վո­րա­պես՝ օս­ման­ցի­նե­րի կող­մից գրավ­ված­նե­րի վե­րա­դար­ձին։ Միև­նույն ժա­մա­նակ, Ի­րակ­լի II–ը հա­մոզ­վեց, որ վրա­ցա­կան վեր­նա­խա­վը (ազն­վա­կան­ներ, հոգ­ևո­րա­կան­ներ, վա­ճա­ռա­կան­ներ) տրակ­տա­տի պայ­ման­նե­րով ի­րա­վա­հա­վա­սա­րեց­վեն ռուս­նե­րին:

Ու­րու­մի հույ­ներ ու­րում՝ «Հ­ռո­մեա­կան կայս­րութ­յան հպա­տակ»: Ս­րանք այն հույ­ներն են, ով­քեր ձուլ­վել են թուր­քե­րի հետ, բայց ժա­մա­նակ չեն ու­նե­ցել (ա­վե­լի շուտ, չէին ու­զում դա ա­նել) ի­րենց հա­վատքն ամ­բող­ջութ­յամբ փո­խել մահ­մե­դա­կա­նի։ Շատ թուր­քեր էլ ըն­դու­նե­ցին քրիս­տո­նեա­կան դա­վա­նան­քը և սկ­սե­ցին ի­րենց ան­վա­նել ու­րու­մի հույ­ներ: Ն­րանց մոտ են էթ­նիկ խմբե­րը՝ Ղ­րի­մի թա­թար­նե­րը, Պոն­տո­սի հույ­նե­րը։ Ժա­մա­նա­կա­կից ազ­գագ­րութ­յան մեջ ու­րում­նե­րին (կամ հու­նաու­րում­նե­րին կամ հու­նա–­թա­թար­նե­րին) սո­վո­րա­բար ան­վա­նում են հույ­նե­րի թյուր­քա­լե­զու խմբեր։ Ու­րում­ներն ուղ­ղա­փա­ռութ­յուն են դա­վա­նում։ Ծալ­կա­յում ու­րում­նե­րը ժա­մա­նա­կին էթ­նիկ մե­ծա­մաս­նութ­յուն էին կազ­մում: 1926 թվա­կա­նին Թիֆ­լի­սում և շր­ջա­կա տա­րածք­նե­րում բնակ­վող 24000 հույ­նե­րից ա­վե­լի քան 20000–ը թուր­քա­խոս էին։

Թուր­քիա­յից վտար­ված մոտ 27000 հույ­ներ թուր­քե­րե­նը ճա­նա­չում են որ­պես ի­րենց մայ­րե­նի լե­զու։

Հու­նա­կան կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցի ան­վա­նու­մը ներ­մուծ­վել է կայս­րու­հի Մա­րիա Թե­րե­զա­յի կող­մից 1774 թվա­կա­նին՝ այն տար­բե­րե­լու Հ­ռո­մի կա­թո­լիկ և հայ կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցուց։

Ջա­վախք. «­Սա իմ դոկ­տո­րա­կան ա­տե­նա­խո­սութ­յան թե­ման է։ Տա­րած­քը հին ժա­մա­նակ­նե­րից ե­ղել է պատ­մա­կան Հա­յաս­տա­նի մաս։ Եվ միայն շատ կարճ ժա­մա­նա­կով՝ XI դար և XII դա­րի ա­ռա­ջին կես, այն մտավ վրա­ցա­կան թա­գա­վո­րութ­յան կազ­մի մեջ։ Բայց հե­տո ոչ միայն Ջա­վախ­քը մտավ Վ­րաս­տա­նի կազմ, մտավ ամ­բողջ հյու­սի­սա­յին և կենտ­րո­նա­կան Հա­յաս­տա­նը, քա­նի որ հա­յերն ի­րենք էին ձգտում լի­նել ու­ժեղ Վ­րաս­տա­նի մաս, իսկ Զա­քար­յան տոհ­մի մեր զո­րա­վար­նե­րը միաց­յալ զոր­քե­րի գլխա­վո­րութ­յամբ կռվե­ցին սել­ջուկ­նե­րի դեմ։ վրա­ցա­կան­թա­գա­վո­րութ­յու­նը։ Վ­րա­ցա­կան պատ­մագ­րութ­յու­նը կար­ծում է, որ հա­յե­րը Ջա­վախ­քում հայտն­վել են միայն 1830 թվա­կա­նին Արևմտ­յան Հա­յաս­տա­նից վե­րաբ­նա­կեց­վե­լուց հե­տո։ Ջա­վախ­քի մար­զը Ար­ևել­յան Հա­յաս­տա­նի մաս է կազ­մում, և ջա­վա­խա­հա­յութ­յան զգա­լի մա­սը ար­ևե­լա­հա­յեր են, ով­քեր խո­սում են ար­ևե­լա­հա­յե­րե­նի բար­բա­ռով: Այս հա­յե­րին նախ­կի­նում ան­վա­նում էին «եր­լի», թուր­քե­րեն՝ «տե­ղա­կան»։ Ն­րան­ցից շա­տե­րը, հայտն­վե­լով Էրզ­րու­մի վի­լա­յե­թից վե­րաբ­նա­կիչ­նե­րի մեջ, աս­տի­ճա­նա­բար որ­դեգ­րե­ցին արևմ­տա­հա­յե­րե­նը։ Միայն այն գյու­ղե­րում, որ­տեղ տե­ղի հա­յե­րը կոմ­պակտ էին ապ­րում, կա­րո­ղա­ցան պահ­պա­նել ի­րենց բար­բա­ռը...»

Վ­րա­ցա­կա­նա­ցում քա­նի որ հա­յե­րի մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը մեր­ժեց կրո­նը փո­խե­լու պա­հան­ջը, շեշ­տը տե­ղա­փոխ­վեց հա­յե­րի ազ­գութ­յու­նը փո­խե­լու վրա։ Այս քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը շա­րու­նակ­վեց նաև հա­ջորդ տաս­նամ­յակ­նե­րում։ Արդ­յուն­քում տե­ղի ու­նե­ցավ տասն­յակ հա­զա­րա­վոր հայ կա­թո­լիկ­նե­րի «վրա­ցա­կա­նա­ցում», այ­սինքն՝ դու չես փո­խում քո դա­վա­նան­քը, պար­զա­պես գրում ես «վրա­ցի»։ Հե­տո կա­մաց–­կա­մաց՝ դե­պի ուղ­ղա­փառ ե­կե­ղե­ցու ծո­ցը:

Բազ­մա­թիվ գյու­ղեր (դրանց ող­բա­լի ցան­կը կա­րե­լի է գտնել Ա. Սի­մա­վոր­յա­նի և­ այլ հե­ղի­նակ­նե­րի մոտ) մինչև 20–րդ դա­րի սկիզ­բը հաշ­վառ­վել են որ­պես հայ կա­թո­լիկ, բայց այ­սօր ամ­բող­ջո­վին վրա­ցա­կան են դար­ձել և­ ըն­դու­նել ուղ­ղա­փառ հա­վատ­քը։ Իսկ ու­շագ­րավն այն է, որ ար­մատ­նե­րի նկատ­մամբ վե­րա­բեր­մուն­քը կտրուկ բա­ցա­սա­կան է, ինչն ա­նուղ­ղա­կիո­րեն ա­պա­ցու­ցում է տիտ­ղո­սա­վոր ազ­գի ազ­գա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան փաս­տա­ցի վի­ճա­կը:

Վ­րաս­տա­նը վրա­ցի­նե­րի հա­մար Բի­ձի­նա Ի­վա­նիշ­վի­լին Կ. Գամ­սա­խուր­դիա­յից շատ հե­ռու չգնաց. «Այս­տեղ, օ­րի­նակ, այս­տեղ մենք հա­յեր ու­նենք, և­ ես զար­մա­նում եմ՝ նրանք հայ­րե­նիք ու­նեն մո­տա­կայ­քում, և ն­րանք ապ­րում են այս­տեղ, ձեզ հա­մար, հա­վա­նա­բար, նման հարց չկա, բայց ինձ հա­մար դա պարզ չէ»: Բի­ձի­նա Ի­վա­նիշ­վի­լու հար­ցազ­րույ­ցը «The New Times»–ի գլխա­վոր խմբա­գիր Եվ­գեն­յա Ալ­բա­ցին։ Այ­սինքն, ա­սենք, բո­լոր ռուս­նե­րը պետք է դուրս գնան Ռու­սաս­տան։ Իսկ Մառ­նեու­լում ադր­բե­ջան­ցի­ներ են ապ­րում, ինչ­պե՞ս նրանց մա­սին կա­սի։ Դժ­վար է դա բա­ցատ­րել վրի­պա­խո­սութ­յու­նով։ Հա­յե­րի նկատ­մամբ վե­րա­բեր­մուն­քը ա­մուր նստած է և նույ­նիսկ դժվա­րա­նում են թաքց­նել... Բի­ձի­նա­յի գյու­ղում ա­ռաջ բո­լո­րը Ի­վան­յան էին...

Դո­յեն (ֆր. doyen – վար­պետ, ա­վագ)՝ դի­վա­նա­գի­տա­կան ​​կոր­պու­սի ղե­կա­վար։ Շատ կա­թո­լիկ երկր­նե­րում դի­վա­նա­գի­տա­կան ​​կոր­պու­սի դո­յե­նը ա­ռա­քե­լա­կան նվի­րակն է։

Զ­մառ, Ջու­նի Բեյ­րու­թից ոչ հե­ռու, 18–րդ դա­րից Զ­մա­ռում գոր­ծում է աստ­վա­ծա­բա­նա­կան ճե­մա­րան, ո­րը պատ­րաս­տում է հայ ծի­սա­կար­գի կա­թո­լիկ քա­հա­նա­ներ, հա­վա­քած է հա­րուստ գրա­դա­րան։ Գոր­ծում է նաև հայ կա­թո­լիկ միանձ­նու­հի­նե­րի կա­նանց միա­բա­նութ­յուն։

Ե­կե­ղե­ցա­կան ու­նեց­ված­քի բռնագ­րա­վում բոլշ­ևիկ­նե­րի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը 1922 թվա­կա­նին ե­կե­ղե­ցա­կան ար­ժե­քա­վոր ի­րե­րը բռնագ­րա­վե­լու հա­մար՝ Վոլ­գա­յի մար­զում և­ այլ շրջան­նե­րում զանգ­վա­ծա­յին սո­վի դեմ պայ­քա­րե­լու պատր­վա­կով: Պե­տութ­յան օգ­տին ար­շա­վի շրջա­նակ­նե­րում առգ­րավ­վել են թան­կար­ժեք մե­տաղ­նե­րից և թան­կար­ժեք քա­րե­րից ի­րեր, ո­րոնք ե­ղել են բո­լոր դա­վա­նանք­նե­րի ե­կե­ղե­ցի­նե­րում։ Բռ­նագ­րավ­ման են են­թարկ­վել նաև բա­ցա­ռա­պես պա­տա­րա­գա­յին նպա­տակ­նե­րով նա­խա­տես­ված ի­րե­րը (սրբա­զան ա­նոթ­նե­րը), ար­շավն ու­ղեկց­վել է հոգ­ևո­րա­կա­նութ­յան դեմ բռնաճն­շում­նե­րով։ Ի­րա­կա­նում բռնագ­րավ­ված մի­ջոց­նե­րը նա­խա­տես­ված չէր փո­խան­ցել սո­վա­մահ մարդ­կանց և տես­նես ուր է փո­խանց­վել:

1921–ի Կով­կաս­յան բյու­րոն Կենտ­կո­մի կով­կաս­յան բյու­րո­յի ո­րոշ­մամբ (ՌԿԿ (բ) Կենտ­կո­մի կով­կաս­յան բյու­րո) Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բաղն ընդգրկ­վել է նո­րաս­տեղծ Ադր­բե­ջա­նա­կան ԽՍՀ կազ­մում։ Հե­տաքր­քիր է, որ 1926 թվա­կա­նի քար­տե­զի վրա «­Խորհր­դա­յին մեծ հան­րա­գի­տա­րա­նում» ԼՂԻՄ­–ը մեկ տե­ղում սահ­մա­նա­կից է Հա­յաս­տա­նին. Հե­տա­գա­յում, տա­րա­ծաշր­ջա­նի մի շարք տա­րած­քա­յին վե­րա­փո­խում­նե­րի մի­ջո­ցով, Ղա­րա­բա­ղը մի­տում­նա­վոր ան­ջատ­վեց Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յու­նից։ 1930թ.­–ից հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար ճշգրտվել են քար­տեզ­նե­րը, ո­րոնց վրա Լա­չի­նի մի­ջանց­քը սկսեց նշա­նակ­վել որ­պես Ադր­բե­ջա­նի տա­րածք, իսկ ԼՂԻՄ­–ը` ա­ռանձ­նաց­ված Հա­յաս­տա­նից:

Camerlengo (lat. camerarius). ա­ռա­քե­լա­կան պա­լա­տի կա­ռա­վա­րիչ, ու­նե­նա­լով կար­դի­նա­լի պար­տա­դիր կո­չում, տնօ­րի­նում է Սուրբ Ա­թո­ռի ու­նեց­վածքն ու ե­կա­մուտ­նե­րը։ Պա­պի մա­հից հե­տո նա դառ­նում է կար­դի­նալ­նե­րի քո­լե­ջի ժա­մա­նա­կա­վոր ղե­կա­վար, հա­վա­քում է կոնկ­լավ և ղե­կա­վա­րում գոր­ծե­րը մինչև նոր Պա­պի ընտ­րութ­յու­նը։

Կոն­կոր­դատ ա­մե­նից հա­ճախ այս­պես է կոչ­վում Հ­ռո­մի պա­պի և պե­տութ­յան ղե­կա­վա­րի միջև կնքված հա­մա­ձայ­նա­գի­րը՝ վեր­ջի­նիս տա­րած­քում կրո­նա­կան կյան­քի պայ­ման­նե­րը ո­րո­շե­լու վե­րա­բեր­յալ։

Քե­սաբ գտնվում է 200–300 մետր հե­ռա­վո­րութ­յան վրա Թուր­քիա­յի հետ Սի­րիա­յի սահ­մա­նին՝ այս­տեղ գտնվող տասն­մեկ հայ­կա­կան գյու­ղե­րից մե­կի ա­նունն է։ 2011 թվա­կա­նի տվյալ­նե­րով Քե­սա­բում (քա­ղա­քում) բնակ­վում էր 2500– 3000 հայ։ Հե­ռա­վոր անց­յա­լում այս տա­րած­քը ե­ղել է Կի­լիկ­յան թա­գա­վո­րութ­յան կազ­մում, ուս­տի, չնա­յած պատ­մութ­յան դրա­մա­տիկ շրջա­դար­ձե­րին, հա­յերն այս­տեղ ապ­րում են սե­փա­կան հո­ղի վրա։ Հայ կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցին գոր­ծում է նաև Քե­սա­բում, ո­րը ա­ռա­քե­լա­կան և­ ա­վե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի կող­մից ըն­կալ­վում է որ­պես բա­ցար­ձակ բնա­կան և հան­գիստ։ Քե­սա­բի բո­լոր բնա­կիչ­նե­րի հա­մար գլխա­վորն այն է, որ նրանք բո­լո­րը հայ և ք­րիս­տոն­յա են, հետ­ևա­բար բո­լոր ե­րեք դա­վա­նանք­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներն ապ­րում են բա­րիդ­րա­ցիո­րեն և խա­ղաղ հանգս­տա­նում նույն գե­րեզ­մա­նա­տա­նը։ Սա չես գտնի այլ հայ­կա­կան հա­մայնք­նե­րում։ Ա­վաղ, սրա հետ մեկ ան­գամ չէ, որ բախ­վել ենք՝ հայ­կա­կան տար­բեր ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ծխա­կան­նե­րը հրա­ժար­վում են միմ­յանց հետ շփվել։ Ի դեպ, Քե­սա­բի Ա­վե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցին ժա­մա­նա­կին բա­վա­կա­նին մեծ հո­ղա­տա­րածք է գնել, ո­րի վրա ամ­րոց է կանգ­նեց­վել, որ­տեղ թուր­քե­րի ներ­խուժ­ման դեպ­քում կա­րող է թաքն­վել ողջ բնակ­չութ­յու­նը՝ ան­կախ կրո­նա­կան պատ­կա­նե­լութ­յու­նից։

Հա­վատ­քի վար­դա­պե­տութ­յան միա­բա­նութ­յուն Հ­ռո­մեա­կան Կու­րիա­յի ի­նը միա­բա­նութ­յուն­նե­րից ա­մե­նա­հինն ու գլխա­վո­րը (հայ կա­թո­լիկ գրա­կա­նութ­յան մեջ կոչ­վում է «Ար­ևել­քի սուրբ միա­բա­նութ­յուն»)։ Միա­բա­նութ­յան խնդիր­ներն էին՝ մի­սիո­ներ­նե­րի պատ­րաս­տու­մը, մի­սիա­նե­րին հոգ­ևոր գրա­կա­նութ­յուն տրա­մադ­րե­լը և ք­րիս­տո­նեա­կան ա­ռա­քե­լութ­յու­նը քա­ղա­քա­կան նպա­տակ­նե­րով օգ­տա­գոր­ծե­լու դեմ հա­կադր­վե­լը։ Հ­ռո­մեա­կան Կու­րիա­յի ի­նը ժո­ղով­նե­րից մե­կը զբաղ­վում է ա­վե­տա­րան­չութ­յամբ և մի­սիո­նե­րա­կան աշ­խա­տան­քով։ Միա­բա­նութ­յան ղե­կա­վա­րը կար­դի­նալ պրե­ֆեկտն է։

Կար­միր բրի­գադ­նե­րը ստեղծ­վել են 1970 թվա­կա­նի օ­գոս­տո­սին և հիմն­վել են Չե­խոս­լո­վա­կիա­յի պե­տա­կան ​​անվ­տան­գութ­յան մար­մին­նե­րի (չեխ. Státní bezpečnost) և Պա­ղես­տի­նի ա­զա­տագր­ման կազ­մա­կեր­պութ­յան ա­ջակ­ցութ­յան վրա։ Ն­րանք ի­րենց նպա­տակ են դրել զին­ված պայ­քա­րի արդ­յուն­քում հե­ղա­փո­խա­կան պե­տութ­յան ստեղ­ծու­մը և Ի­տա­լիա­յի ան­ջա­տու­մը արևմտ­յան պե­տութ­յուն­նե­րի դա­շին­քից՝ փրկագ­նի դի­մաց առ­ևան­գե­լով հայտ­նի քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի, ին­չը խմբա­վոր­ման ֆի­նան­սա­վոր­ման հիմ­նա­կան աղբ­յուրն էր։ Ս­տեղ­ծու­մից հե­տո ա­ռա­ջին տա­սը տա­րում Կար­միր բրի­գադ­նե­րը կա­տա­րել են 14000 բռնութ­յուն: «­Մո­րո­յի գոր­ծը» բա­ռա­ցիո­րեն ցնցեց Ի­տա­լիան։ Հայտ­նի քա­ղա­քա­կան գոր­ծի­չը, ո­րը օ­րը ցե­րե­կով ա­հա­բե­կիչ­նե­րի կող­մից գե­րի էր ըն­կել, երբ նա գնում էր դե­պի խորհր­դա­րան, 55 օր գտնվել է առ­ևան­գող­նե­րի գաղտ­նի զնդա­նում, այ­նու­հետև անխ­նա գնդա­կա­հար­վել է։

Ղա­զար (եբր. 'el'azar–ից՝ «Աստ­ված օգ­նեց»). Հի­սուս Ք­րիս­տո­սի կող­մից հա­րութ­յուն ա­ռած անձ թա­ղու­մից չորս օր հե­տո։ Ըստ Ա­վե­տա­րա­նի պատ­մութ­յան՝ Ք­րիս­տո­սը մա­հա­ցա­ծին կան­չում է հետև­յալ խոս­քե­րով. «­Ղա­զա­րոս, ար­տաքս» Եվ Ղա­զա­րո­սը քա­րայ­րից դուրս է գա­լիս ար­դեն հա­րութ­յուն ա­ռած։

Լա­զարև Լ.Ի. 1827 թվա­կա­նին գե­նե­րալ Ի.Ֆ. Պասկ­ևի­չի մոտ նշա­նակ­վել է հա­տուկ հանձ­նա­րա­րութ­յուն­նե­րով պաշ­տո­նա­տար անձ։ Լա­զարևն իր տրա­մադ­րութ­յան տակ ու­ներ մի քա­նի սպա­ներ, պաշ­տոն­յա­ներ և կա­զակ­նե­րի մի փոքր ջո­կատ։ Միև­նույն ժա­մա­նակ, Լա­զար­ևը ստիպ­ված էր շատ շտա­պել։ Նա քաջ գի­տակ­ցում էր, որ թեև պայ­մա­նագ­րով մեկ տա­րի էր տրվում վե­րաբ­նա­կեց­ման հա­մար, բայց հենց որ ռու­սա­կան զոր­քե­րը լքեին ի­րենց գրա­ված պարս­կա­կան հո­ղե­րը, ա­մեն ինչ շատ ա­վե­լի կբար­դա­նա։ Ե­րե­քու­կես ամ­սում ա­վե­լի քան ութ հա­զար ըն­տա­նիք (մոտ քա­ռա­սուն հա­զար մարդ) ան­ցավ Ա­րաք­սից այս կողմ։

Գե­նե­րալ Դե Լո­րեն­ցո Ջո­վան­նի Դե Լո­րեն­ցոն CIFAR–ի ղե­կա­վար է նշա­նակ­վել 1955 թվա­կա­նին։ Միև­նույն ժա­մա­նակ, ա­մե­րիկ­յան ԿՀՎ­–ի և Ի­տա­լիա­յի միջև կնքված պայ­մա­նա­գի­րը պաշ­տո­նա­կա­նաց­վել է։ Ի­տա­լիա­յի դե­մոկ­րա­տա­կան ​​մա­մու­լում գրվել է, որ դե Լո­րեն­ցոն, ով նախ­կի­նում ռազ­մա­կան հա­կա­հե­տա­խու­զութ­յան ղե­կա­վարն էր, ո­րը գոր­ծեր էր կազ­մել Ի­տա­լիա­յի բո­լոր ա­ռա­ջա­տար քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի մա­սին։ 1964–ին Ի­տա­լիա­յում նա­խա­պատ­րաստ­վող ռեակ­ցիոն դա­վադ­րութ­յան կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րը որ­պես օ­ժիտ իր հետ բե­րե­ցին այս դոս­յե­նե­րի պատ­ճեն­նե­րը։ Դ­րանք պահ­վում էին շվեյ­ցա­րա­կան բան­կե­րից մե­կում և­ ակ­տի­վո­րեն օգ­տա­գործ­վում նեո­ֆա­շիստ­նե­րի կող­մից որ­պես շան­տա­ժի գոր­ծիք կա­ռա­վա­րա­կան

Մե­ծա­վորն այս­տեղ ա­վագն է։

Մոն­տի­նի Ջո­վա­նի, Պո­ղոս VI պապ, (1963–1978): Հ­ռո­մի Պապ Իոան­նես 23–րդը (­Ռոն­կալ­լին) ա­ռանց նրա հետ խորհր­դակ­ցե­լու ոչ մի կար­ևոր ո­րո­շում չի կա­յաց­րել։ Զար­մա­նա­լի չէ, որ Իոան­նես XXIII–ի մա­հից հե­տո տե­ղի ու­նե­ցած կոնկ­լա­վը պատ­մութ­յան մեջ ա­մե­նա­կար­ճե­րից մեկն էր. ար­դեն երկ­րորդ օ­րը Մոն­տի­նին ընտր­վեց Պապ և վերց­րեց Պո­ղոս VI–ի ա­նու­նը: Պո­ղոս VI–ը ճա­նա­պար­հոր­դեց աշ­խար­հով, ի­րե­նից ա­ռաջ ոչ ոք այդ­քան չի շրջա­գա­յել: Հինգ մայր­ցա­մաք­ներ այ­ցե­լեց նա՝ վաս­տա­կե­լով «­Պապ ուխ­տա­վոր» մա­կա­նու­նը։ Այս ճամ­փոր­դութ­յուն­նե­րից մե­կի ժա­մա­նակ նա մա­հա­ցավ։

Մոխ­րեբ (­Նաոխ­րե­բի). Ա­խալց­խա­յից 14 կմ հե­ռա­վո­րութ­յան վրա գտնվող ա­վե­լի քան 300 ըն­տա­նիք, հա­մայն հա­յութ­յուն ու­նե­ցող գյուղ, ո­րը հիմ­նադր­վել է 1828–1829 թթ. Մոխ­րեբ­ցի­նե­րի նախ­նի­նե­րը տե­ղա­փոխ­վել են Էրզ­րու­մի վի­լա­յե­թից (Ար­ծա­թի և Կամ­պիր գյու­ղե­րից, այդ գյու­ղե­րից հիմ­նադր­վել է նաև Ջա­վախ­քի Ա­լաս­տան գյու­ղը, կա­նայք քա­րե­րով քշել են «նե­ռե­րին», որ ե­կե­ղե­ցին չփա­կեն։

Մի­կո­յան Ա­նաս­տաս Մի­կո­յանն իր քա­ղա­քա­կան կա­րիե­րան սկսել է Լե­նի­նի կեն­դա­նութ­յան օ­րոք և թո­շա­կի ան­ցել միայն Բ­րեժն­ևի օ­րոք։ Գ­յու­ղա­կան դպրոցն ա­վար­տե­լուց հե­տո ըն­դուն­վել է Թիֆ­լի­սի ճե­մա­րա­նը։ 1914–ի վեր­ջին Ա­նաս­տաս Մի­կո­յա­նը ընդգրկ­վում է Անդ­րա­նի­կի հայ կա­մա­վո­րա­կան ջո­կա­տում, ո­րից հե­տո մինչև 1915–ի գա­րուն կռվում է թուր­քա­կան ճա­կա­տում, սա­կայն մա­լա­րիա­յի պատ­ճա­ռով թող­նում է բա­նա­կը։ 1916 թվա­կա­նին ըն­դուն­վել է Էջ­միած­նի ճե­մա­րան։ Թիֆ­լիս վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո նա միա­ցավ այն­տե­ղի ՌՍԴԲԿ­–ին... ղե­կա­վար պաշ­տոն­ներ զբա­ղեց­րեց և­ ինչ­–որ հրաշ­քով փրկվեց Ս­տա­լի­նի մնա­ցած հա­մա­խոհ­նե­րի ճա­կա­տագ­րից։ Մի­կո­յանն էր, ով այդ տա­րի­նե­րին ներ­մու­ծեց գո­վազ­դը։ Նա հան­րա­հայտ բա­նաս­տեղծ­նե­րին հրա­վի­րեց Մա­յա­կովս­կու պես գրա­վիչ գո­վազ­դով հան­դես գա­լու:

Խո­րեն Մու­րադ­բեկ­յան Թիֆ­լիսս­կիյ ծնվել է 1873 (­Թիֆ­լիս). Սո­վո­րել է Ներ­սես­յան ճե­մա­րա­նու­մում, ա­պա Շ­վեյ­ցա­րիա­յում (որ­տեղ նրա դա­սըն­կերն էր Վար­պե­տը՝ Ա­վե­տիք Ի­սա­հակ­յա­նը), հե­տո Ռու­սաս­տա­նում և Գեր­մա­նիա­յում։ Խ­րիմ­յան Խայ­րի­կի օ­րոք եր­գե­ցո­ղութ­յուն է դա­սա­վան­դել Ներ­սիս­յան դպրո­ցում։ 1903 թվա­կա­նին Խո­րեն վար­դա­պե­տը դի­մադ­րել է ե­կե­ղե­ցա­կան ու­նեց­ված­քի բռնագ­րավ­ման և ծ­խա­կան դպրոց­նե­րի փակ­ման մա­սին Նի­կո­լայ II–ի հրա­մա­նագ­րին և­ աք­սոր­վել Օր­յո­լի գա­վառ, որ­տե­ղից վե­րա­դար­ձել է 1905 թվա­կա­նին։ Ցա­րա­կան Ռու­սաս­տա­նը տա­րօ­րի­նակ օ­րենք­ներ ու­ներ ի տար­բե­րութ­յուն սո­վե­տա­կան օ­րենք­նե­րի․­բա­նակ տա­նում էին 25 տա­րով, իսկ աք­սո­րում՝ 2–3:

Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին զբաղ­վել է վի­րա­վոր հայ զին­վոր­նե­րով և­ օգ­նել փախս­տա­կան­նե­րին։ 1932 թվա­կա­նին Ազ­գա­յին ե­կե­ղե­ցա­կան խոր­հուր­դը նրան ընտ­րում է Հայ ե­կե­ղե­ցու ա­ռաջ­նորդ։ 1938 թվա­կա­նի ապ­րի­լի սկզբին ԳՊՀ հայ գոր­ծա­կալ­նե­րի կող­մից Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սի սպա­նութ­յու­նը անջն­ջե­լի բիծ է մեր պատ­մութ­յան վրա։ Այդ ժա­մա­նակ էր, որ Անդր­կով­կա­սի ԳՊՀ փոխ­նա­խա­գահ Լավ­րեն­տի Բե­րիան Հա­յաս­տա­նի Կոմ­կու­սի Կենտ­կո­մի ա­ռա­ջին քար­տու­ղար Ա.­Խանջ­յա­նին ուղղ­ված նա­մա­կում ա­ռա­ջար­կել է, ա­վե­լի ճիշտ, հրա­մա­յել է՝ ի­րե­նից կախ­ված ա­մեն ինչ ա­նել, որ­պես­զի «դաշ­նակ­ցա­կան» և «հա­կա­խորհր­դա­յին» Խո­րեն ար­քե­պիս­կո­պոս Մու­րադ­բեկ­յա­նը չընտր­վի պատ­րիար­քա­կան գա­հին։ 1937 թվա­կա­նին հան­րա­պե­տութ­յան բոլշ­ևիկ­յան ղե­կա­վա­րութ­յան կող­մից պե­տա­կան ​​անվ­տան­գութ­յան­մար­մին­նե­րիառջևն­պա­տա­կէր դրվել Հայ ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղե­ցու վերջ­նա­կան ջաղ­ջա­խումն ու լու­ծա­րու­մը։ Գոր­ծո­ղութ­յան ի­րա­կա­նա­ցու­մը վստահ­վել է ՆԳԺԿ գաղտ­նի քա­ղա­քա­կան վար­չութ­յա­նը։ Ե­կե­ղե­ցին գլխա­տե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ էր սկսել հա­մառ կա­թո­ղի­կոս Խո­րեն Ա Մու­րադ­բեկ­յա­նի լու­ծա­րու­մը։

 Իսկ 1938 թվա­կա­նի ապ­րի­լին պատ­րիարք–­կա­թո­ղի­կոս Խո­րեն Ա Մու­րադ­բեկ­յա­նը նա­հա­տակ­վում է։ Պաշ­տո­նա­կան տվյալ­նե­րով՝ նա մա­հա­ցել է ա­պոպ­լեք­սիկ հար­վա­ծից: Սա­կայն, ըստ պատ­րիար­քի անձ­նա­կան ծա­ռա­յո­ղի և կա­թո­ղի­կո­սի բու­ժող բժշկի վկա­յութ­յան, նրան խեղ­դա­մահ են ա­րել։

Մու­սո­լի­նի եր­կար տա­րի­ներ Վա­տի­կա­նը պայ­քա­րում էր ի­տա­լա­կան պե­տութ­յան դեմ՝ ձգտե­լով վե­րա­կանգ­նել Պա­պի աշ­խար­հիկ իշ­խա­նութ­յան ինս­տի­տու­տը։ Եվ այս բո­լոր տա­րի­նե­րին Սուրբ Ա­թոռ բարձ­րա­ցող յու­րա­քանչ­յուր հռո­մեա­կան քա­հա­նա­յա­պետ ի­րեն ան­վա­նում էր «նե­ղա­ցած մե­կու­սի և թշ­նա­մու ճամ­բա­րում գե­րի»։ Միայն 1929 թվա­կա­նի փետր­վա­րի 14–ին Վա­տի­կա­նը կա­րո­ղա­ցավ հաս­նել ան­կա­խա­նա­լու ցան­կա­լի նպա­տա­կին՝ Ի­տա­լիա­յի ֆա­շիս­տա­կան ​​վար­չա­կար­գի­հետ­Լա­տե­րան­յան­հա­մա­ձայ­նագ­րե­րիկնք­ման­մի­ջո­ցով, ո­րոնք, ո­րոշ­հար­ցե­րի­շուրջ­փո­փո­խութ­յուն­նե­րով, ու­ժի­մե­ջեն­նա­ևայ­սօր։­Կազ­մա­վոր­վեց­Վա­տի­կան­պե­տութ­յու­նը, այն­տես­քով, ո­րով այն գո­յութ­յուն ու­նի այ­սօր (նրա տա­րած­քը 44 հեկ­տար է)։ Այս­պի­սով, «հռո­մեա­կան հար­ցը» փակ­վեց, և Մու­սո­լի­նին ար­ժա­նա­ցավ ե­կե­ղե­ցա­կան բարձ­րա­գույն պար­գե­ւի՝ Ք­րիս­տո­սի շքան­շա­նի։

Հայ կա­թո­լիկ­նե­րի Մ­խի­թար­յան միա­բա­նութ­յուն Մ­խի­թար­յան աբ­բա­յութ­յու­նը հայ ո­գու և մտ­քի պատ­մութ­յան ոս­կե է­ջե­րից է։ Հիմ­նադ­րել է 1712 թվա­կա­նին Մ­խի­թար Սե­բաս­տա­ցին։ Նա նա­խա­տե­սում էր Պա­պի գլխա­վո­րութ­յամբ ստեղ­ծել գրա­կան և գի­տա­կան ​​միա­բա­նութ­յուն, ո­րի ան­դամ­ներն ի­րենց առջև նպա­տակ կդնեին բարձ­րաց­նել հայ ժո­ղովր­դի մշա­կու­թա­յին մա­կար­դա­կը և պահ­պա­նել­հին հայ գրչութ­յան հու­շար­ձան­նե­րը։ Մ­խի­թար Սե­բաս­տա­ցու աչ­քում Հ­ռո­մի հետ միութ­յու­նը միայն նպա­տա­կին հաս­նե­լու մի­ջոց էր, հո­գու խոր­քում նա միշտ մնաց ազ­գա­յին հայ ե­կե­ղե­ցու ջա­տա­գո­վը։ 1717 թվա­կա­նից նա հաս­տատ­վել է Վե­նե­տի­կի մոտ գտնվող Սուրբ Ղա­զար կղզում՝ Սան Լա­զա­րո դել­լի Ար­մե­նիում, ո­րը Սե­բաս­տա­ցին ստա­ցել է վե­նե­տիկ­յան տի­րա­կալ­նե­րից։ Շ­քան­շա­նի հիմ­նա­կան գոր­ծու­նեութ­յու­նը հայ ժո­ղովր­դի մշա­կու­թա­յին զար­գա­ցումն է, հա­յա­գի­տութ­յան զար­գա­ցու­մը, հին հայ գրչութ­յան լեզ­վի ու հու­շար­ձան­նե­րի պահ­պա­նու­մը, քա­րոզ­չութ­յու­նը Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի երկր­նե­րում։ Բա­ցի այդ, նպաս­տել է նաև Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քում Վա­տի­կա­նի ազ­դե­ցութ­յա­նը։

Ներ­սիս­յան հոգ­ևոր ա­կա­դե­միան Բաց­վել է 1824 թվա­կա­նին Թիֆ­լի­սում, Ներ­սես Ե Աշ­տա­րա­կե­ցու պատ­րիարք–­կա­թո­ղի­կո­սի ջան­քե­րով, քա­ղա­քի ա­ռա­ջին հան­րակր­թա­կան միջ­նա­կարգ դպրո­ցը։ (գո­յութ­յուն է ու­նե­ցել մինչև 1921 թվա­կա­նը)։ Ո­րոշ ժա­մա­նակ անց այն վե­րած­վել է Ներ­սիս­յան հոգ­ևոր ճե­մա­րա­նի։ Հե­տաքր­քիր է, որ Ներ­սես­յան ճե­մա­րա­նը դար­ձավ հայ թատ­րո­նի ծննդա­վայ­րը։ Դպ­րո­ցի ա­ռա­ջին շրջա­նա­վարտ­նե­րից էին Խա­չա­տուր Ա­բով­յա­նը և Ս­տե­փա­նոս Նա­զար­յա­նը։ Ս­տա­ցել է դոկ­տո­րի կո­չում Ֆիր­դու­սու «­Շահ­նա­մե» պոե­մի վեր­լու­ծութ­յան հա­մար: Մոսկ­վա­յում հրա­տա­րա­կել է «­Յու­սի­սայ­պալ» ազ­դե­ցիկ ամ­սա­գի­րը, քա­նի որ մեծ ազ­դե­ցութ­յուն ու­նե­ցավ հայ հա­սա­րա­կա­կան մտքի զար­գաց­ման վրա։1924 թվա­կա­նին դպրո­ցը հան­դի­սա­վոր կեր­պով նշեց իր 100–ամ­յա­կը։ Բայց այդ տա­րին վեր­ջինն էր նրա հա­մար։ Ա­վե­լի քան 2 հա­զար մարդ դար­ձան նրա շրջա­նա­վարտ­նե­րը՝ հայ կրթա­կան փայ­լուն հա­մաս­տե­ղութ­յու­նը։

Ն­վի­րակ Սուրբ ա­թո­ռի դի­վա­նա­գի­տա­կան ​​ներ­կա­յա­ցու­ցիչ։ Ն­վի­րա­կը եր­կա­կի դեր է կա­տա­րում։ Նախ, նա կապ է ա­պա­հո­վում Հ­ռո­մի և Ե­կե­ղե­ցու միջև, պատ­րաս­տում է դոս­յե ե­պիս­կո­պո­սի պաշ­տո­նի թեկ­նա­ծու­նե­րի վե­րա­բեր­յալ: Եվ որ­պես Սուրբ Ա­թո­ռի դես­պա­նա­տուն, նվի­րա­տութ­յու­նը ա­պա­հո­վում է Վա­տի­կա­նի դի­վա­նա­գի­տա­կան ​​հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը քա­ղա­քա­ցիա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի հետ։

Փա­րի­զում դը Գո­լը Հ­ռո­մի պա­պից պա­հան­ջեց պաշ­տո­նանկ ա­նել 33 ֆրան­սիա­ցի ե­պիս­կո­պոս­նե­րի, ո­րոնք հայտ­նի էին նա­ցիստ­նե­րի հետ ի­րենց հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յամբ: Հա­կա­մար­տութ­յու­նը կար­գա­վո­րե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ էր նոր նվի­րակ։ Ռոն­կա­լիի միջ­նոր­դութ­յու­նը հա­ջող էր, ե­պիս­կո­պոս­նե­րից շա­տե­րը կա­րո­ղա­ցան մնալ ի­րենց պաշ­տոն­նե­րում։

Իս­րա­յել Օ­րի  Ծն­վել է 1658 թվա­կա­նին Հա­յաս­տա­նի Սի­սիան գյու­ղում։ Հա­յոց իշ­խան­նե­րից մե­կի՝ մե­լիք­նե­րի որ­դին։ Իր պա­տա­նե­կութ­յան տա­րի­նե­րին նա ե­ղել է մի պատ­վի­րա­կութ­յան կազ­մում, ո­րը փնտրել է եվ­րո­պա­կան տե­րութ­յուն­նե­րի ա­ջակ­ցութ­յու­նը հա­յե­րի ի­րա­նա­կան և թուր­քա­կան լծի դեմ պայ­քա­րում, ե­ղել է Կոս­տանդ­նու­պո­լի­սում, Վե­նե­տի­կում, Փա­րի­զում, Վիեն­նա­յում։ Հե­տա­գա­յում ծա­ռա­յել է ֆրան­սիա­կան բա­նա­կում, կա­պի մեջ է մտել Ֆ­րան­սիա­յի բարձր քա­ղա­քա­կան շրջա­նակ­նե­րի հետ, ո­րի ըն­թաց­քում ա­նընդ­հատ բարձ­րաց­րել է հայ ժո­ղովր­դին օ­տար լծից ա­զա­տագ­րե­լու հար­ցը, սա­կայն հան­դի­պել միայն սա­ռը ան­տար­բե­րութ­յան։ Գեր­մա­նիա­յում և Ավստ­րիա­յում արդ­յուն­քի չհաս­նե­լով՝ 1701 թվա­կա­նին Օ­րին մեկ­նեց Մոսկ­վա։ Իս­րա­յել Օ­րիի կեր­պա­րը բա­վա­կա­նին ա­ռեղծ­վա­ծա­յին է, ինչ­պես և ն­րա անս­պա­սե­լի մա­հը։ Եվ­րո­պան, ինչ­պես միշտ, մի կողմ քաշ­վեց, իսկ Ռու­սաս­տա­նը հո­գում էր իր օ­գուտ­ներն ու ա­ռա­վե­լութ­յուն­նե­րը։

Ան­զեր կղզին Սո­լո­վեց­կի ար­շի­պե­լա­գի երկ­րորդ ա­մե­նա­մեծ կղզին է։ Կղ­զու մեծ մա­սը ծածկ­ված է սո­ճու ծա­ռե­րով գե­րա­ճած ճա­հիճ­նե­րով։ Սո­լո­վեց­կի Գու­լա­գի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում ճամ­բա­րի վե­ցե­րորդ հա­տուկ բա­ժի­նը կազ­մա­կերպ­վել է Ան­զերս­կի սկետ­նե­րում։ «­Սա խորհր­դա­յին ա­ռա­ջին հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ճամ­բարն է։ Սա սար­սա­փե­լի վայր է, ա­մեն ինչ դրա­նից սկսվեց».Պ­յոտր Վայլ:

Պասկ­ևիչ Ի­վան Ֆե­դո­րո­վիչ, (1782 – 1856). Գե­նե­րալ–­ֆելդ­մար­շալ

Պասկ­ևի­չը մար­տա­կան ​​պատ­րաս­տութ­յան դպրոց է ան­ցել 1806–1812 թվա­կան­նե­րի ռուս–­թուր­քա­կան պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին, ե­ղել է հա­ջոր­դա­կան գլխա­վոր հրա­մա­նա­տար­նե­րի ադ­յու­տանտ (Ի. Մի­խել­սոն, Ա. Պ­րո­զո­րովս­կի, Ն. Կա­մենս­կի, ար­ժա­նա­ցել է կոմ­սի կոչ­ման՝ «Է­րի­վանս­կի» ա­նու­նով։ «Ադ­յու­տանտ գե­նե­րալ Պասկ­ևի­չի՝ Ա­սիա­յում հայտ­նի Է­րի­վան ամ­րո­ցի կար­ևոր նվաճ­ման ժա­մա­նակ Սար­դար–Ա­բա­դի գրավ­ման ժա­մա­նակ ցու­ցա­բե­րած գե­րա­զանց քա­ջութ­յան, հաս­տա­տա­կա­մութ­յան և հմ­տութ­յան հա­մար», նա պարգ­ևատր­վել է Գեոր­գի 2–րդ­ աս­տի­ճա­նի շքան­շա­նով։

Է­րի­վա­նի գրա­վու­մից հե­տո Պասկ­ևի­չը վերց­րեց Թավ­րի­զը և պատ­րաստ էր հար­ձակ­վել Պարս­կաս­տա­նի մայ­րա­քա­ղա­քի վրա և Թեհ­րա­նը հա­մա­ձայ­նեց հաշ­տութ­յան։ 1828 թվա­կա­նի փետր­վա­րին կնքված Թուրք­մեն­չա­յի հաշ­տութ­յան պայ­մա­նագ­րով Ռու­սաս­տա­նը ստա­ցել է Է­րի­վա­նի և Նա­խիջ­ևա­նի խա­նութ­յուն­նե­րը և Կաս­պից ծո­վում ռազ­մա­կան դրոշ պա­հե­լու ի­րա­վունք։

Կար­սի հրա­մա­նա­տա­րին նա վերջ­նա­գիր ու­ղար­կեց՝ «Ան­մե­ղին խնա­յիր, ան­կար­գին մահ, մտա­ծե­լու՝ մեկ ժամ ժա­մա­նակ», և կա­յա­զո­րը վայր դրեց զեն­քե­րը։ Այ­նու­հետև խլվե­ցին Ա­խալ­քա­լա­քի և Ա­խալց­խա­յի ամ­րոց­նե­րը (Ադ­րիա­նա­պոլ­սի խա­ղա­ղութ­յուն) ։

Պա­տե­րազ­մի ա­վար­տից հե­տո Պասկ­ևի­չը շա­րու­նա­կում է Կով­կա­սում նա­հան­գա­պե­տի պար­տա­կա­նութ­յուն­նե­րը կա­տա­րել։

Իր մա­հից ա­ռաջ՝ 1856 թվա­կա­նին, Պասկ­ևի­չը պե­տա­կան ​​ան­վա­վեր կա­պի­տա­լի ֆոն­դին կտա­կել է հսկա­յա­կան գու­մար՝  50 000 ար­ծաթ­յա­ռուբ­լի։Այս գու­մա­րով նա խնդրել է ա­մեն տա­րի ա­ջակ­ցել հաշ­ման­դամ ստո­րին շար­քե­րի 200 հո­գու՝ նախ­կին զին­վոր­նե­րին։

Մա­նու­շա­կա­գույն կրող­ներ կար­միր, կար­դի­նա­լի գլխարկ, Հ­ռո­մեա­կան կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու կար­դի­նալ­նե­րի զգեստ­նե­րի հիմ­նա­կան խորհր­դա­նիշ­նե­րից մե­կը: Սկզ­բում միայն գլխարկն էր խորհր­դան­շում մար­դուն կար­դի­նա­լի կո­չում նշա­նա­կե­լը, սա­կայն հե­տա­գա­յում կար­դի­նալ­նե­րի բո­լոր զգեստ­նե­րը դար­ձան կար­միր, և կար­դի­նալ­նե­րը սկսե­ցին կոչ­վել մա­նու­շա­կա­կիր­ներ։ «­Կար­դի­նա­լի գլխարկ տալ» կամ «կար­դի­նա­լի գլխարկ ստա­նալ» ա­սաց­վածք­նե­րը նշա­նա­կում էին կար­դի­նա­լի ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան բարձ­րա­ցում:

Վա­տի­կա­նի ռա­դիո ի­տա­լա­կան դա­տա­րա­նը վճռել է, որ ռա­դիո­կա­յա­նի հզոր հա­ղոր­դիչ­նե­րի է­լեկտ­րա­մագ­նի­սա­կան ճա­ռա­գայ­թու­մը, ո­րը գտնվում է Հ­ռո­մի հյու­սի­սա­յին ար­վար­ձան­նե­րում, Սան­տա Մա­րիա դի պատ­կե­րաս­րա­հում, ա­նուղ­ղե­լի վնաս է հասց­նում մո­տա­կա տնե­րի բնա­կիչ­նե­րի ա­ռող­ջութ­յա­նը և քաղց­կե­ղի մա­կար­դա­կը զգա­լիո­րեն ա­վե­լա­ցել է։ Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, չնա­յած Վա­տի­կա­նը կա­րո­ղա­ցավ դա­դա­րեց­նել դա­տա­վա­րութ­յու­նը՝ վկա­յա­կո­չե­լով այն փաս­տը, որ հա­ղոր­դիչ­նե­րը գտնվում էին Վա­տի­կա­նին պատ­կա­նող հո­ղա­տա­րած­քում, ո­րը են­թա­կա չէ ի­տա­լա­կան դա­տա­րա­նի ի­րա­վա­սութ­յա­նը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ կար­դի­նա­լը՝ ռա­դիո­յի հա­մադ­րո­ղը. դա­տա­պարտ­վել է 10 օր ա­զա­տազրկ­ման, իսկ Վա­տի­կա­նը` դրա­մա­կան տու­գան­քի։

Ռա­յա Օս­ման­յան կայս­րութ­յու­նում, ցածր սո­ցիա­լա­կան կար­գա­վի­ճա­կով հա­տուկ կալ­վածք, ո­րը են­թա­կա է բարձր հարկ­ման՝ ի տար­բե­րութ­յուն աս­կե­րի­նե­րի (զին­վոր­ներ և կա­ռա­վա­րիչ­ներ) ա­ռա­վել հե­ղի­նա­կա­վոր սո­ցիա­լա­կան խմբի։ Տաս­նու­թե­րորդ դա­րից սկսած, ոչ մու­սուլ­ման հպա­տակ­նե­րը (քրիս­տոն­յա­ներ և հ­րեա­ներ) նե­րառ­ված էին ռա­յա­յի մեջ՝ ան­կախ նրանց սո­ցիա­լա­կան կար­գա­վի­ճա­կից։

Բռ­նաճն­շում­ներ. Լ­վո­վի հայ կա­թո­լիկ ար­քե­պիս­կո­պո­սութ­յան հսկա­յա­կան ե­կե­ղե­ցա­կան ու­նեց­ված­քը, նե­րառ­յալ ե­կե­ղե­ցա­կան շեն­քե­րը Լ­վով, Ի­վա­նո–Ֆ­րան­կիվսկ, Տիս­մե­նի­ցա, Լի­սեց, Կու­տի և­ այլ քա­ղաք­նե­րում, պե­տա­կա­նաց­վե­ցին։ Միև­նույն ժա­մա­նակ էթ­նիկ հայ բնակ­չութ­յան մեծ մա­սը տե­ղա­հան­վել է Լե­հաս­տան։ Լ­վո­վի հայ կա­թո­ղի­կե ար­քե­պիս­կո­պո­սութ­յան լու­ծա­րումն ի­րա­կա­նաց­վել է Լ­վո­վի ՆԿԳԲ­–ի աշ­խա­տա­կից­նե­րի կող­մից՝ Ուկ­րաի­նա­յի ԿԿ Կենտ­կո­մի ա­ռա­ջին քար­տու­ղար Ն.Ս.Խ­րուշ­չո­վի անձ­նա­կան ի­մա­ցութ­յամբ։ Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու Ուկ­րաի­նա­յի թե­մի վե­րածնն­դի ժա­մա­նակ՝ 2000 թվա­կա­նի հուն­վա­րին, Լ­վո­վի հայ­կա­կան տա­ճա­րը վե­րա­դարձ­վեց Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցուն։

ՍԼՈՆ, ՍՏՈՆ. Սո­լո­վեց­կի հա­տուկ նշա­նա­կութ­յան ճամ­բար, Սո­լո­վեց­կի հա­տուկ նշա­նա­կութ­յան բանտ։

58, 58–10–րդ հոդ­ված քա­րոզ­չութ­յուն, ո­րը պա­րու­նա­կում է կո­չեր՝ տա­պա­լե­լու, խարխ­լե­լու կամ թու­լաց­նե­լու խորհր­դա­յին իշ­խա­նութ­յու­նը կամ ան­հա­տա­կան ​​հա­կա­հե­ղա­փո­խա­կան­հան­ցա­գոր­ծութ­յուն­ներ­կա­տա­րե­լու... են­թադ­րու­մէա­զա­տազր­կում...

Հա­վատ­քի քա­րոզ­չութ­յան սուրբ միա­բա­նութ­յուն

 Ար­ևել­քում կա­թո­լի­կութ­յու­նը տա­րա­ծե­լու նպա­տա­կով Հ­ռո­մի պապ Գ­րի­գոր XV–ը 1622 թվա­կա­նին հիմ­նադ­րել է «­Հա­վատ­քի տա­րած­ման սուրբ միա­բա­նութ­յուն»: Հե­տա­գա­յում «­Հա­վատ­քի տա­րած­ման միա­բա­նութ­յու­նը» են­թարկ­վեց Հայ­րա­պե­տա­կան ​​քա­ղա­քա­յին­հա­մալ­սա­րա­նին, ո­րը նա­խա­տես­ված էր ա­պա­գա մի­սիո­ներ­ներ պատ­րաս­տե­լու հա­մար (այժմ դա Ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ա­վե­տա­րա­նա­կան միա­բա­նութ­յունն է):

SIFAR  1956–ից հե­տո կտրուկ ակ­տի­վա­ցել է աշ­խա­տան­քը ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րութ­յան գաղտ­նի ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի և կա­ռույց­նե­րի ձախ ընդ­դի­մութ­յան հետ։ Գաղտ­նի տնե­րում տե­ղա­կայ­ված հա­տուկ ստեղծ­ված ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը ու­շա­դիր հետ­ևում և փաս­տաթղ­թա­վո­րում էին կա­ռա­վա­րութ­յան և պե­տութ­յան գաղտ­նի գոր­ծե­րը: 1963 թվա­կա­նին Ա­մե­րի­կա­յիԿՀՎ գաղտ­նի փաս­տա­թուղ­թը նշում էր, որ մի քա­նի հա­զար քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի վե­րա­բեր­յալ ի­տա­լա­կան քա­ղա­քա­կան ոս­տի­կա­նութ­յան կող­մից հա­վաք­ված դոս­յե­նե­րը գտնվում էին մաս­նա­վոր ան­ձանց ձեռ­քում: ան­հատ­ներ և կա­րող են օգ­տա­գործ­վել շան­տա­ժի հա­մար։ ԿՀՎ­–ի ա­ռա­ջար­կութ­յամբ նշա­նակ­վե­լուց հե­տո, որ­պես SIFAR–ի ղե­կա­վար, գե­նե­րալ Դե Լո­րեն­ցո, հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յու­նը ստա­ցել է զգա­լի ֆի­նան­սա­վո­րում, հա­մալր­վել ժա­մա­նա­կա­կից թան­կար­ժեք հա­տուկ սար­քա­վո­րում­նե­րով, SIFAR–ի կող­մից ի­րա­կա­նաց­ված ԿՀՎ­–ի հա­տուկ հանձ­նա­րա­րա­կան­նե­րից էր նաև տե­ղադ­րու­մը Հան­րա­պե­տութ­յան Նա­խա­գա­հի և Հ­ռո­մի պա­պի անձ­նա­կան խո­սակ­ցութ­յուն­նե­րը լսե­լու և ձայ­նագ­րե­լու տեխ­նի­կա­յի մա­սին:

Գե­նե­րալ Դե Լո­րեն­ցո­յի «եր­կա­րա­կե­ցութ­յու­նը» CIFAR–ի ղե­կա­վա­րի պաշ­տո­նում մե­ծա­պես ա­պա­հով­վել է ան­հիմն, բայց հմտո­րեն բե­մադր­ված և ս­նուց­ված գաղտ­նի ծա­ռա­յութ­յան լու­րե­րով Ի­տա­լիա­յի նա­խա­գա­հի ղե­կա­վա­րին սպա­նե­լու են­թադր­յալ դա­վադ­րութ­յան մա­սին։ Մինչև 1960 թվա­կա­նը CIFAR–ն­ այլևս ու­ներ ոչ թե հա­զա­րա­վոր, այլ 150,000 դոս­յե պատ­գա­մա­վոր­նե­րի, սե­նա­տոր­նե­րի, արհ­միութ­յուն­նե­րի ակ­տի­վիստ­նե­րի, կու­սակ­ցա­կան ա­ռաջ­նորդ­նե­րի և բո­լոր շեր­տե­րի պաշ­տոն­յա­նե­րի վե­րա­բեր­յալ: Մոտ 4500 հոգ­ևո­րա­կան­ներ և­ ե­պիս­կո­պո­սա­կան տար­բեր կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ են ե­ղել «գոր­ծով հա­րուց­ված­նե­րի» մեջ։ Այս աշ­խա­տան­քի սկզբուն­քը հստակ ձևա­կերպ­ված էր՝ «Ի­մա­նալ ա­մեն ինչ բո­լո­րի մա­սին»։ Գոր­ծի հա­մար տե­ղե­կատ­վութ­յան հա­վա­քագր­ման կար­գի պար­զա­բան­ման մեջ աս­վել է, որ պետք է դի­տար­կել բո­լոր հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը՝ ինչ­պես անձ­նա­կան, այն­պես էլ ըն­կե­րա­կան, և վե­րը նշված ո­լորտ­նե­րում գոր­ծու­նեութ­յու­նից բխող, այ­սինքն՝ քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան, մտա­վոր շրջա­նակ­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ։ , ինչ­պես նաև ան­հատ­նե­րի ազ­գա­յին շա­հե­րի հա­մար կաս­կա­ծե­լի կամ վտան­գա­վոր:

Սի­նոդ (­Սուրբ Սի­նոդ) Հին Ռու­սաս­տա­նում. ուղ­ղա­փառ ե­կե­ղե­ցին կա­ռա­վա­րող բարձ­րա­գույն հաս­տա­տութ­յուն. ներ­կա­յումս՝ Մոսկ­վա­յի և Հա­մայն Ռու­սիո պատ­րիար­քին կից խորհր­դատ­վա­կան մար­մին։

Տի­խոն Բե­լա­վին (­Բել­լավս­կի) Պատ­րիարք Տի­խոն (աշ­խար­հում Վա­սի­լի Ի­վա­նո­վիչ Բե­լա­վին) ծնվել է 1865 թվա­կա­նի հուն­վա­րի 19–ին Պս­կո­վի նա­հան­գի Տո­րո­պեց քա­ղա­քում, քա­հա­նա­յի ըն­տա­նի­քում։ Տո­րո­պեց­կի հոգ­ևոր դպրոցն ա­վար­տե­լուց հե­տո ըն­դուն­վել է Պս­կո­վի, իսկ այն ա­վար­տե­լուց հե­տո՝ Սանկտ Պե­տեր­բուր­գի աստ­վա­ծա­բա­նա­կան ա­կա­դե­միան, որն ա­վար­տել է 1888 թվա­կա­նին։ Հատ­կան­շա­կան է, որ նրա ճե­մա­րա­նի ըն­կեր­նե­րը կա­տա­կով ան­վա­նում էին հա­մեստ, ինք­նա­գոհ և միշտ. պատ­րաստ է օգ­նել ըն­կեր­ներ Վա­սի­լի Բե­լա­վի­նին «ե­պիս­կո­պոս», իսկ ա­կա­դե­միա­յում, ա­սես կան­խա­տե­սե­լով նրա ա­պա­գա ծա­ռա­յութ­յու­նը, ու­սա­նող­նե­րը նրան ան­վա­նե­ցին «պատ­րիարք»՝ նրա բնա­վո­րութ­յան լրջութ­յան և ծան­րութ­յան հա­մար։ Իր անձ­նա­կան քա­րոզ­չութ­յամբ և ք­րիս­տո­նեա­կան ճշմար­տութ­յան հաս­տա­տա­կամ խոս­տո­վա­նութ­յամբ, Ե­կե­ղե­ցու թշնա­մի­նե­րի դեմ իր ան­խոնջ պայ­քա­րով Տի­խոն պատ­րիար­քը ա­ռա­ջաց­րեց ա­տե­լութ­յուն նոր իշ­խա­նութ­յան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի մոտ, ո­րոնք ա­նընդ­հատ հա­լա­ծում էին ի­րեն։ Նա կա՛մ բան­տարկ­վել է, կա՛մ «տնա­յին կա­լան­քի» է են­թարկ­վել Մոսկ­վա­յի Դոնս­կոյ վան­քում։ Վե­հա­փա­ռի կյան­քը միշտ վտան­գի տակ է ե­ղել. ե­րեք ան­գամ մա­հա­փորձ է ե­ղել, բայց նա ան­վախ ճա­նա­պար­հոր­դել է Մոսկ­վա­յի և ն­րա սահ­ման­նե­րից դուրս գտնվող տար­բեր ե­կե­ղե­ցի­նե­րում պա­տա­րագ մա­տու­ցե­լու։ Նա­հա­տա­կութ­յան շա­րու­նա­կա­կան սխրանք էր Նո­րին Սր­բութ­յան Տի­խո­նի ողջ պատ­րիար­քութ­յու­նը։ Երբ իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը նրան ա­ռա­ջար­կե­ցին մշտա­կան ​​բնա­կութ­յան մեկ­նել ար­տա­սահ­ման, պատ­րիարք Տի­խոնն ա­սաց. «Ես ոչ մի տեղ չեմ գնա­լու, ես ամ­բողջ ժո­ղովր­դի հետ միա­սին տանջ­վե­լու եմ այս­տեղ և­ իմ պարտ­քը կա­տա­րե­լու եմ մինչև Աստ­ծո սահ­մա­նած սահ­մա­նին»։ Այն բո­լոր տա­րի­նե­րին նա ի­րա­կա­նում ապ­րել է բան­տում։

Թուրք­ման­չա­յի պայ­մա­նա­գիր Պայ­մա­նա­գի­րը ստո­րագր­վել է 1828 թվա­կա­նի փետր­վա­րի 22–ին Թուրք­ման­չայ գյու­ղում և հաս­տա­տել Ռու­սաս­տա­նի տա­րած­քա­յին ձեռք­բե­րում­նե­րը 1813 թվա­կա­նի Գ­յու­լիս­տա­նի հաշ­տութ­յան պայ­մա­նագ­րով։ Թուրք­մեն­չա­յի հաշ­տութ­յամբ Ռու­սաս­տան մեկ­նե­ցին նաև Է­րի­վա­նի և Նա­խիջ­ևա­նի խա­նութ­յուն­նե­րը, մինչ­դեռ պարս­կա­կան կա­ռա­վա­րութ­յու­նը պար­տա­վոր­վեց չմի­ջամ­տել հա­յե­րի Ռու­սաս­տա­նում վե­րաբ­նա­կեց­մա­նը։ Խա­ղա­ղութ­յան պայ­մա­նագ­րին զու­գա­հեռ կնքվել է առևտ­րա­յին պայ­մա­նա­գիր, ըստ ո­րի ռուս վա­ճա­ռա­կան­ներն ի­րա­վունք են ստա­ցել ա­զատ առև­տուր ի­րա­կա­նաց­նել ամ­բողջ Ի­րա­նում։ Հաս­տատ­վեց Կաս­պից ծո­վում նա­վա­տոր­մը պա­հե­լու Ռու­սաս­տա­նի բա­ցա­ռիկ ի­րա­վուն­քը։­Պայ­մա­նա­գի­րը խա­թա­րեց Մեծ Բ­րի­տա­նիա­յի դիր­քե­րը Պարս­կաս­տա­նում։ Պայ­մա­նա­գի­րը հատ­կա­պես կար­ևոր էր հայ ժո­ղովր­դի ճա­կա­տագ­րի հա­մար, ո­րի մի մա­սը ստո­րագր­ման արդ­յուն­քում տե­ղա­փոխ­վեց Անդր­կով­կաս։

Հա­մա­ձայ­նագ­րի պայ­ման­նե­րի մշակ­մա­նը մաս­նակ­ցել է ռուս գրող և դի­վա­նա­գետ Ա­լեք­սանդր Գ­րի­բոե­դո­վը։

Պա­վել Ֆ­լո­րենս­կի (­Հայր Պա­վել Ֆ­լո­րենս­կի). ա­կա­նա­վոր մտա­ծող, մշա­կու­թա­բան, բնա­գետ: Հե­տաքն­նութ­յան նյու­թե­րից՝ Պա­վել Ա­լեք­սանդ­րո­վիչ Ֆ­լո­րենս­կի (1882–1937), ռուս ուղ­ղա­փառ քա­հա­նա, հան­րա­գի­տա­րա­նա­գետ, փի­լի­սո­փա, աստ­վա­ծա­բան, ֆի­զի­կոս, մա­թե­մա­տի­կոս, ին­ժե­ներ, հա­յու­հի Օլ­գա Սա­պա­րո­վա­յի որ­դի, ղա­րա­բաղ­ցի հա­յե­րի հնա­գույն ըն­տա­նի­քից, ա­վար­տել է գիմ­նա­զիան ք. Թիֆ­լի­սում և Մոսկ­վա­յի հա­մալ­սա­րա­նի ֆի­զի­կա­մա­թե­մա­տի­կա­կան ֆա­կուլ­տե­տը: Ձեր­բա­կալ­վել է 21.05.1928թ., Լե­նինգ­րա­դի մար­զի UNKVD–ի հա­տուկ եռ­յա­կի ո­րոշ­մամբ դա­տա­պարտ­վել է մա­հա­պատ­ժի։ Գն­դա­կա­հար­վել է 1937 թվա­կա­նի դեկ­տեմ­բե­րի 8–ին։

Ն­րա մահ­վան մա­սին տար­բեր վար­կած­ներ կան։ Ն­րան­ցից մե­կի հա­մա­ձայն՝ նա իր խղճուկ չա­փա­բա­ժին­նե­րը տվել է ու­րիշ­նե­րին և մա­հա­ցել սո­վա­մահ նա­հա­տակ­վե­լով»։ «­Ձեր պա­պը՝ Ֆ­լո­րենս­կին Սո­լով­կիում ա­մե­նա­հարգ­ված մարդն էր՝ հան­ճա­րեղ, ան­բո­ղոք, հա­մար­ձակ, փի­լի­սո­փա, մա­թե­մա­տի­կոսև աստ­վա­ծա­բան։ Ֆ­լո­րենս­կու մա­սին իմ տպա­վո­րութ­յու­նը, և սա նրա հետ ե­ղած բո­լոր բան­տարկ­յալ­նե­րի կար­ծիքն է, բարձր հոգ­ևո­րութ­յուն է, մարդ­կանց նկատ­մամբ բա­րե­հաճ վե­րա­բեր­մունք, հո­գու հարս­տութ­յուն։ Այդ ա­մե­նը ազն­վաց­նում է մար­դուն։ (Ա.Գ. Ֆա­վորս­կի)

Ֆ­րանկ­ներ Սկզ­բում «ֆրանկ» բա­ռը հա­յե­րի մեջ կապ­վում էր հայ­կա­կան Կի­լի­կիա­յի տա­րած­քով ան­ցած խա­չա­կիր­նե­րի հետ։ Հե­տա­գա­յում «ֆրանկ» բա­ռը կապ­վում է ֆրաս­ցիսկ­նե­րի վա­նա­կան կար­գից կա­թո­լիկ մի­սիո­ներ­նե­րի հետ, ով­քեր 16–19–րդ դա­րե­րում քա­րո­զել են Կի­լի­կիա­յում։ Հա­յե­րի մի մա­սին ըն­դու­նե­լուց հե­տո այս բա­ռը սկսել է նշա­նա­կել կա­թո­լիկ հա­յեր։ Գ­րա­գի­տութ­յան բա­վա­կա­նին ցածր մա­կար­դա­կի պատ­ճա­ռով Ա­խալց­խա­յի շրջա­նի կա­թո­լիկ հա­յե­րից շա­տերն ու­նեին թույլ ազ­գա­յին ինք­նա­գի­տակ­ցութ­յուն և­ ի­րենց կրո­նա­կան ինք­նութ­յու­նը հա­մա­րում էին ի­րենց ինք­նա­գի­տակ­ցութ­յան ա­մե­նա­բարձր մա­կար­դա­կը՝ ի­րենց ան­վա­նե­լով «ֆրանկ­ներ»:

Խաս Ֆ­րանկ  «­Խաս–ֆ­րանկ­նե­րը» ապ­րում են Ա­լաս­տա­նի և Վար­ևա­նի գյու­ղե­րում, Նի­նոց­մի­դա­յի քա­ղա­քա­պե­տա­րան:

Էրզ­րում (­Կա­րին). հին ա­նուն­նե­րը՝ Կա­րին, Կա­րա­նո, Կա­լի­կա­լա, Թեո­դո­սիո­պո­լիս, Արձն–­Ռում, Ար­զեն) Բարձր Հայ­քի (­Մեծ Հայք) մայ­րա­քա­ղա­քը։ Քա­ղա­քը ողջ ար­ևել­քում հայտ­նի է ե­ղել վաղ միջ­նա­դա­րից՝ որ­պես Հա­յաս­տա­նի գոր­գա­գոր­ծութ­յան կենտ­րոն։ Ն­րա­նում ար­տադր­ված գոր­գե­րի փառքն այն­քան մեծ էր, որ ա­րաբ–­պարս­կա­կան «կա­լի» բա­ռը՝ գորգ, ա­ռա­ջա­ցել է քա­ղա­քի ա­րա­բա­կան ա­նու­նից։ Հենց այս ար­շա­վի ըն­թաց­քում Էրզ­րումն այ­ցե­լեց Ա. Ս.­Պուշ­կի­նը, ով նկա­րագ­րել է ճամ­փոր­դութ­յու­նը իր «­Ճամ­փոր­դութ­յուն Արզ­րում»–ում։ Շր­ջա­նում կար չորս հար­յուր հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի և­ ա­վե­լի քան հի­սուն վանք։

 

Մի նոր քա­ղաք տե­սա ժա­մի սի­րա­հար
Բ­նա­կիչ­նե­րը հայ, մոտ քսան հա­զար,
Ի­րանք սնունդ չու­նին ապ­րե­լու հա­մար,
­Հինգ հատ վանք են շի­նել, խել­քի՛ ա­շե­ցեք։

Գու­սան Ջի­վա­նի

 

 

 

Օգտագործված աղբյուրներ և գրականություն

 

Ակիմով Բ. Մխիթարի ճանապարհ կամ Հայկական Վենե­տիկ. Գիտություն և կրոն. 2001.– N7. – S. 15–16. Մխիթարի կամ հայկական Վենետիկի ճանապարհը

Amirkhanyan A. T. Լազարևների տան գաղտնիքները.љ– Մ., 1992 թ.

Հայկական սովետական ​​հանրագիտարան, հատոր 5, Երեւան, 1979 թ.

Արոյան Ս., Համառոտ պատմություն Հայ Կաթողիկե Եկեղեցու,

Սբ. Առաքյալ Էնդրյու, Երկխոսություն հավատքի և անհա­վատության մասին. Մոսկվա: 2004 (2–րդ խմբ.): 2007 թ

Ա.Հարությունյան Հայերն առանց հայոց լեզվի և միայն ծնողական գծով, «ԱԶԳ» թերթ, N 218, 04–12–2004թ.

Ջումբեր Կոպալիանի, պատմական գիտությունների դոկ­տոր, Դմանիսիի մշակույթի տան տնօրեն. «Սաքարթվելիս հանրապետություն», 11–12 հունվարի, 2011թ

Արևելյան քրիստոնեական եկեղեցիներ. Եկեղեցական–պատմական ձեռնարկ / խմբ. P.N. Talking – Սանկտ Պետեր­բուրգ, 1999 թ.

Գրիգոր Աղաջանյան. Հովվի ձայնը. հովվական նամակ­ներ. Վենետիկ, 1967 (հայերեն)։

Գրիգուլևիչ I. R. Papacy. 20 րդ դար

Իլյինսկի Մ. Վենետիկյան Հայաստան //Իզվեստիա. – 1987. – 24 դեկտեմբերի.

Քազեմ–Բեկ Ա. Սահմանումներ Քահանա. Սինոդ Վատի­կա­նի Երկրորդ ժողովի մասին 1963 թ. թիվ 1.

Քազեմ–Բեկ Ա II Վատիկանի ժողով. ծրագրեր և արդյունք­ներ. Մ., 1968

Կաթոլիկ հանրագիտարան Հանրագիտարանը համակող­մա­նիորեն նկարագրում է Կաթոլիկ եկեղեցին. պարունակում է նաև հոդվածներ համաշխարհային մշակույթի տարբեր աս­պեկտների վերաբերյալ, որոնք կապված են Կաթոլիկ եկեղե­ցու հետ, և հոդվածներ այլ քրիստոնեական եկեղե­ցիների և ոչ քրիստոնեական կրոնների ու փիլիսոփայությունների վերա­բեր­յալ: Հոդվածների զգալի շերտը նվիրված է Ռուսաս­տա­նում Կաթոլիկ եկեղեցու պատմությանը

Կաթոլիկություն, խմբ. Լ.Ն. Վելիկովիչ. Մ., 1999:

Կաթոլիկ Հանրագիտարան. Հատոր 1, Մոսկվա, Ֆրան­ցիսկ­յան հրատարակչություն, 2002

Կարապետյան Ս., «Ջավախք», գիրք 9, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ, 2006 թ.

Աբ­րա­համ Կ­րե­տա­ցի, Պատ­մութ­յուն, հե­տա­զո­տա­կան ​​բնա­գիր, նե­րա­ծութ­յուն և նե­րա­ծա­կան մաս, ռու­սե­րեն թարգ­մա­նութ­յուն՝ Ն.Կ. Խոր­խան­յա­նի, Եր., 1973,

­Լա­լա­յան Ե., Եր­կեր, հա­տոր I, Եր., 1983,

Տ. Լոք­մաժ­յան Ս­տամ­բու­լի հայ հա­մայնք. անց­յալ, ներ­կա, խնդիր­ներ

­Մա­ղա­քիա Օր­ման­յան. Հա­յոց ե­կե­ղե­ցու պատ­մութ­յուն.

­Մա­մու­լիա Գ., Վ­րաս­տա­նի պե­տա­կան ​​քա­ղա­քա­կա­նութ­յան հա­յե­ցա­կար­գը տե­ղա­հան­ված և Վ­րաս­տան հայ­րե­նա­դարձ­ված մես­խե­րի նկատ­մամբ. Հա­սա­րա­կա­կան–­քա­ղա­քա­կան ամ­սա­գիր. «­Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա և Կով­կաս», թիվ 1(2) 1999 թ.

­Մե­լիք­սեթ–­Բեկ Լ.Մ., Վ­րա­ցա­կան աղբ­յուր­նե­րը Հա­յաս­տա­նի և հա­յե­րի մա­սին. Ե­րե­ւան, հ.2. 1936, էջ 34. Մեջ­բեր­ված. Կա­րա­պետ­յա­նի կող­մից

­Նաի­րի Գ­րի­գոր­յան. Ե­կե­ղե­ցուց ա­վե­լին / NG–Religions – 2000. N 2 (49) 26 հուն­վա­րի.

Neihardt A. A. Հին Հու­նաս­տան. – Մ.: Պ­րավ­դա, 1991:

­Լի­դիա Օր­լո­վա Կա­թո­լի­կութ­յու­նը կով­կաս­յան ա­ռո­գա­նութ­յամբ, 10–06–2010,

­Պետ­րոս­յան Ա. Ֆ­րան­գի. պատ­մա­–ազ­գագ­րա­կան հե­տա­զո­տութ­յուն, www.mashtots.ru

­Պիոն Հա­կոբ­յան Խո­հե­մութ­յան հրա­վեր, Էջ­միա­ծին 1993 թ.

­Ռի­շել­յե Ա.–Ժ. du Plessis. Քա­ղա­քա­կան կտա­կա­րան. Պե­տա­կան​​­կա­ռա­վար­ման սկզբունք­նե­րը. – Մ.: Լա­դո­միր, 2008:

­Ռի­շել­յե. Հու­շեր. Մ.՝ԱՍՏ, Լ­յուքս, մա­տե­նա­շար «­Պատ­մա­կան գրա­դա­րան», 2008

Roberson R. Eastern Christian Churches. Սանկտ Պե­տեր­բուրգ, 1999 Սիմ­պո­զիում, 2006 թ

­Սեթ­յանՆ. Կար­դի­նալԳ­րի­գո­րի­ՊետրԱ­ղա­ջան­յան. Կ­յանքև­գործ. Գ­րոմկ­լա, 1967–68, էջ. 1–73 (հա­յե­րեն)

Օ­սի­պո­վա I. «­Թաքց­րո­ւինձ­քո­խո­ցե­րի­մեջ. Կա­թո­լի­կե­կե­ղե­ցու­հա­լա­ծան­քըԽՍՀՄ­–ում», Մ., 1996 Վ.

Օվ­յան Վ․, Ա. Սի­մա­վոր­յան Հա­յե­րի կրո­նա­կան և դա­վա­նան­քա­յին կողմ­նո­րո­շու­մը Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նութ­յու­նում. Վ., Նո­րա­վանք ԳԿՀ 201

­Սի­մա­վոր­յանԱ., Հով­յանՎ., Հայ­Կա­թո­ղի­կեե­կե­ղե­ցու­պատ­մութ­յուն, Ջա­վախ­քա­հա­յութ­յան­մի­քա­նի­հար­ցեր, Եր., 2009:

­Սուր­մա­նեկ Շ․­Վա­տի­կա­նի Երկ­րորդ ժո­ղո­վից հե­տո կա­թո­լի­կութ­յան զար­գաց­ման ընդ­հա­նուր մի­տում­նե­րը. Մ., 1987

­Տո­կարև Ս.Պ. Կ­րո­նըաշ­խար­հի­ժո­ղո­վուրդ­նե­րի­պատ­մութ­յան­մեջ. – Մ., 1990:

Ում­բեր­տո Է­կո Վար­դի ա­նու­նը Պեր. ի­տա­լե­րե­նից։Է.­Կոստ­յու­կո­վիչ. Սանկտ­Պե­տեր­բուրգ: Սիմ­պո­զիում, 2007 թ

Ում­բեր­տո Է­կո, Կար­դի­նալ Martini (ռուս․) Երկ­խո­սութ­յուն հա­վատ­քի և­ ան­հա­վա­տութ­յան մա­սին», BBI, 2011, «Երկ­խո­սութ­յուն» շարք։

Ում­բեր­տո Է­կո Կղ­զին նա­խօ­րեին (ի­տա­լե­րե­նից)։ Կոստ­յու­կո­վիչ. SPb.: Կա­րո­ղեք կար­դալ.

http://www.erlib.com/%D0%A3%D0%BC%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%BE_%D0%AD%D0%BA%D0%BE/%D0%9E%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2_%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%83%D0%BD%D0%B5/0/

­Չար­նա­յա Ջու­լիա Նա­մա­կագ­րութ­յու­նից. Պե­կին–­Տո­րոն­տո. 09.09.2010թ

­Շախ­նա­զար­յան Ն., Կ­րաս­նո­դա­րիերկ­րա­մա­սի­հա­յե­րը, Տե­ղե­կատ­վա­կանև մե­թո­դա­կան նյու­թե­րի ժո­ղո­վա­ծու, Կ­րաս­նո­դար, URRC, էջ. 36, 2008

­Կա­րա­պետ­յանՍ., Ջա­վախք, Եր­ևան, 2006, էջ 502

Ա.­Սա­նոս­յան, Ա­խալց­խա­յի և Ա­խալ­քա­լա­քի ­գա­վառ­նե­րի 1918–ի ինք­նա­պաշտ­պա­նութ­յու­նը, Եր­ևան, 1992

Ս.Ս. Զուռ­նաջ­յան;, Ջա­վախք : Ժա­մա­նա­կագ­րութ­յուն, Ակ­նարկ­ներ Ա­խալ­քա­լա­քի ամ­բող­ջա­կան պատ­մութ­յան Խմբ.՝Հ. Մել­քոն­յան. – Եր­ևան, 2002

Վ. Դար­բին­յան­Նոր­շեն, Ծ­ղալթ­բի­լաԵր­ևան, 2003

Հ­ռոմկ­լայ Պար­բե­րա­թերթ ԼԵԻՈՆԵԱՆ ժա­ռանգ., Հ­ռոմ 1967–1968

Հ­ռոմկ­լայ Պար­բե­րա­թերթ ԼԵԻՈՆԵԱՆ ժա­ռանգ., Հ­ռոմ 1970

Andrew Greeley, The Making of the Popes, 1978, The Politics of Intrigue in the Vatican, Kansas City, 1979

Bruce Dunkan Crusade Or Conspiracy: Catholics and the Anti–Communist Struggle in Australia. UNSW Press, 2001, 491 р

­Վեր­ջերս հայտ­նա­բեր­վեց «­Փա­ռա­հեղ Սուրբ Պատ­րի­կի քա­ղա­քը» վա­վե­րագ­րա­կան ֆիլ­մը։ Վա­վե­րագ­րա­կան ֆիլմ է նկա­րա­հան­վել կար­դի­նալ Պիետ­րո Ա­ղագ­յան­յան Գ­րե­գո­րիո­յի (պա­պա­կան լե­գա­տա) այ­ցի մա­սին, ո­րը 1961 թ նոր լույս սփռեց Իռ­լան­դիա­յի վրա։ Ե­րաժշ­տութ­յան, կի­նո­յի կամ սպոր­տի աշ­խար­հից հայտ­նի­նե­րի և­ այլ հայտ­նի դեմ­քե­րի փո­խա­րեն ամ­բո­խի զար­դա­րան­քը մեծ թվով պա­պա­կան և կա­թո­լիկ քա­հա­նա­ներ էին, ո­րոնք կազ­մում էին պա­պա­կան շքա­խումբ: «Այս տար­վա ա­մե­նա­կար­ևոր ի­րա­դար­ձութ­յու­նը պա­պա­կան պատ­վի­րակ, կար­դի­նալ Պիետ­րո Ա­ղա­ջան­յան Գ­րե­գո­րիո­յի այցն էր Իռ­լան­դիա։ Սա եր­կար Սուրբ Պատ­րի­կի տոնն էր, ա­մե­նաեր­կա­րը երբ­ևէ տե­սած այս­տեղ»: Ի տար­բե­րութ­յուն ա­վե­լի ուշ ժա­մա­նակ­նե­րի, սրբե­րի տո­նի շքերթ­նե­րով և հ­րա­վա­ռութ­յամբ, այս ո­նա­կա­տա­րութ­յուն­նե­րը տևե­ցին մի ամ­բողջ տա­րի։

 

Հղումներ

 

Կարդինալ Աղաջանյանի կայքը Cardinale Gregorio Pietro XV Agagianian Կարտինալ Գրիգոր Պետրոս ԺԵ Աղաճանեան (հիմնականում լուսանկարներ) https://www.facebook.com/permalink.php/?story_fbid=170174618034106&id=102416041476631

Ա. Սմիրնովա, Պիոս XII–րդ պապը և ֆաշիզմը (Պապի փաստաթղթերի և գործողությունների վերլուծություն Գերմանիայում Հիտլերի իշխանության տարիներին. https://www.apologia.ru/articles/65

Արեստակես Սիմավորյան, Ռուսաստանում Հայ Կաթողիկե noravank.am – 24/12/2010

http://noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=5260

Հայ Կաթողիկե եկեղեցու ծես

http://www.hierarchy.religare.ru/h-uniate-armcatobr.html

Հայ Առաքելական Եկեղեցու ծես

http://www.hierarchy.religare.ru/h-aincvost-armobr.html

Պավել Ֆլորենսկի,

http://www.solovki.ca/gulag_solovki/florenski.php

Ա. Հարությունյան, Հայերն առանց հայոց լեզվի և միայն ծնողական գծով, «ԱԶԳ» թերթ, N 218, 04–12–2004թ.

Ուղղափառ հանրագիտարան. Հոդված/Article «Հայկական ծես» https://www.pravenc.ru/text/76130.html

Տ. Լոքմագյոզյան, Ստամբուլի հայ համայնք. Անցյալ, ներկա, խնդիրներ,

http://www.noravank.am

 

 

---