ՀԱԼԵՊԻ Ս. ՔԱՌԱՍՆԻՑ ՄԱՆԿԱՆՑ ԵԿԵՂԵՑԻ, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության Բերիո թեմի առաջնորդանիստ եկեղեցի: Հիմնադրվել է XIV դ.: Առաջին պատմ. հիշատակությունը վերաբերում է 1429-ին, նորոգվել է 1452-ին: Վարպետ Հիսա Հռոմկլացին 1499-ին կառուցել է եկեղեցու խորանը: Հ. Ս. Ք. Մ. ե-ու մատուռ-դամբարանում են թաղվել XVI–XVII դդ. տաղերգու Ազարիա Ջուղայեցին, Պետրոս Կարկառեցին (1608): Ներկայիս եկեղեցին 1616-ին կառուցել է իշխան Չելեպին՝ իր ազգական Սանոս Չելեպիի վերակացությամբ: Հ. Ս. Ք. Մ. ե. բաղկացած է առանց միջնապատի միմյանց կից երկու եռանավ բազիլիկներից, որոնցից հվ-ը ունի չորս զույգ, հս-ը՝ ավելի մեծը, երեք զույգ մույթեր, ներսից բազմանիստ խորանի երկու կողքերին՝ ուղղանկյուն ավանդատներ, արմ. կողմում՝ վերնահարկ-պատշգամբ՝ երգչախմբի համար: Ծածկերն իրականացված են խաչվող թաղերով:

Հ. Ս. Ք. Մ. ե-ուն կից են օժանդակ սենյակներ, հվ-արմ. կողմից՝ բարձր, սլացիկ, ժամացույցով զանգաշտարակը, շուրջը տեղադրված են առաջնորդարանի շենքերը, դահլիճը, բակում՝ Մեծ եղեռնին նվիրված հուշարձան (բոլորը՝ XX դ.): Եկեղեցու տակ ընդարձակ գետնափոր հարկ է՝ ջրհորով, գաղտնի անցքով: Այն միջնադարում ծառայել է իբրև ապաստարանթաքստոց, ապա՝ ամռան հեղձուցիչ տապին՝ զով ներքնատուն հոգևորականների համար: Հ. Ս. Ք. Մ. ե-ու հս. պատին կան XVII– XVIII դդ. խոշոր, մեծադիր «Ահեղ դատաստան», «Քառասուն մանկունք» և «ս. Գևորգ» յուղաներկ նկարները: Ըստ արձանագրության, «Ահեղ դատաստանը» (1,5×3մչափերով) մահտեսի Գրիգորի պատվերով նկարել են քհն. Նեյմեթուլլան և նրա որդի Անանիան՝ 1708-ին: Նկարը հիմնականում ունի կանոնիկ հորինվածք՝ վերևում, գահին նստած Քրիստոսի երկու կողքերին խոնարհված կանգնած են Աստվածածինն ու Հովհաննես Մկրտիչը, կենտրոնում՝ հրեշտակի շուրջը պատկերված են գերեզմանից ելնող հոգիները, նրանց կուլ տվող գազաններն ու ձկները, արդար ծերունիները, «խելոք և հիմար կույսերը» ևն: Նկարում միաժամանակ կան և՛ գծանկարային լուծումով (մեղավորներին դժոխք տանելը), և՛ գեղանկարչ. խոշոր ծավալներով ստեղծված հատվածներ (հրեշտակներ, կույսեր), ինչպես նաև սրբապատկերներից եկող հարթապատկերային մանրամասեր: Առատ օգտագործված ոսկեզօծ մակերեսների հետ (Գաբրիել Հրեշտակապետի թևերը) առկա է վառ գույների արլ. ճոխությունը (հատկապես ծաղկազարդերում): Հ. Ս. Ք. Մ. ե-ու «Ահեղ դատաստան» կտավում զուգակցվում է բյուզ. նկարչության, արաբ. զարդարվեստի և հայկ. մանրանկարչության ազդեցությունը:

Գրկ. Սուրմեյան Ա., Պատմութիւն Հալեպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950: Բարխուդարյան Ս., Միջնադարյան հայ ճարտարապետներ և քարգործ վարպետներ, Ե., 1963: Ղազարյան Մ., Հայ կերպարվեստը XVII–XVIII դարերում, Ե., 1979: Տեր Գեվորգյան Շ., Ակնարկ Հալեպի Ս. Քառասնից Մանկանց եկեղեցու գետնափոր կառույցի մասին, «Գեղարդ: Սուրիահայ տարեգիրք», գիրք 2, Հալեպ, 1976–78:

Մուրադ Հասրաթյան

ՀԱԼԻՁՈՐԻ ԿՈՒՍԱՆԱՑ ԱՆԱՊԱՏ, Հալիձորի բերդ, ՀՀ Սյունիքի մարզի Կապան քաղաքի շրջագծի մեջ մտնող Բեխ գյուղի մոտ, Ողջի գետի աջ ափին, զառիթափ անտառապատ լեռան լանջին: Հիմնվել է XVII դ. 1-ին կեսին. հիշատակվում է 1653-ին անապատի մայրապետ Հռիփսիմեի՝ ձեռագիր ընդօրինակելու առիթով: 1668-ին ունեցել է 70 միանձնուհի: 1711-ին անապատում չարանենգորեն սպանվել է Տաթևի վանքի առաջնորդ Առաքել եպիսկոպոսը: XVIII դ. հայ զորավար Դավիթ Բեկը, անառիկ դիրքի շնորհիվ, Հ. Կ. ա. դարձրել է Սյունիքի ազատագր. պայքարի գլխ. ամրոցը: Սակայն այդ տարիներին ևս այն մնացել է մենաստան: Երբ 1727-ին թուրք. բանակը պաշարել է Հալիձորը, պաշտպանությանը մասնակցել են նաև միանձնուհիները: Համալիրը շրջապատված է պարիսպներով, որոնք հատակագծում ունեն տեղանքից բխող անկանոն քառանկյան ձև: Միակ՝ շրջանաձև բուրգը ամրոցի հվ-արմ. անկյունում է: Անմշակ բազալտով կառուցված խոշոր եկեղեցին ունի թաղածածկ դահլիճի հորինվածք, որին հս-ից և հվ-ից կից երկհարկ շինությունները գավթի դեր են խաղացել, իսկ դրանց տանիքներից գնդակոծել են թշնամուն: Հ. Կ. ա-ի պաշտպանական հաջող համակարգը և անառիկ դիրքը հնարավորություն են տվել այստեղ պատըսպարված Դավիթ Բեկին իր փոքրաթիվ զինակիցներով հաջողությամբ դիմադրել թուրք. բազմահազարանոց բանակի հարձակմանը:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Հասրաթյան Մ., Հալիձորի բերդը, «Հայկազյան հայագիտական հանդես», 3, Բեյրութ, 1972:

Մուրադ Հասրաթյան

ՀԱԼԻՁՈՐԻ ՀԱՐԱՆՑ ԱՆԱՊԱՏ, տես Սյունյաց Մեծ անապատ:

ՀԱԿՈԲ Ա ԿԼԱՅԵՑԻ, Տար ս ոնաց ի, Սսեցի (1200-ական թթ. – 12.2.1286, Հռոմկլա), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1268-ից: Հաջորդել է Կոստանդին Ա Բարձրբերդցուն: Կաթողիկոս է դարձել Մամեստիայում (Մսիս) Կիլիկիայի Հայոց թագավոր Հեթում Ա-ի գումարած ազգ-եկեղեց. ժողովի ընտրությամբ և օծվել նույն քաղաքում՝ փետր. 12-ին: Հայտնի է որպես գիտնական ու հռետոր, մեծ վարդապետ, մեկնիչ ու բանաստեղծ: Եղել է Մեծքարի վարդապետանոցի առաջնորդը, Կոստանդին Ա Բարձրբերդցու գործակիցը, օգնականն ու տեղապահը: Նրա հանձնարարությամբ 1240-ական թթ. սկզբին և 1254-ին Նիկիայում քաղ-միաբանական հաջող բանակցություններ է վարել հույն պատրիարքներ Գերմանիկոս II-ի ու Մանվելի և Հովհաննես Վադակես կայսրի հետ: Մասնակցել է 1243-ի և 1248-ի Սսի եկեղեցական ժողովներին: Հ. Ա Կ. որպես անդրանիկ հայրապետ. կոնդակ օգտագործել է Ներսես Շնորհալու «Թուղթ ընդհանրական»-ը՝ իր կողմից ավելացնելով նրա ընթերցումը պարտադրող մի թուղթ և տարածել գլխ. թեմերում ու վանքերում: Իր հայրապետ. գործունեությամբ, որպես Հայ եկեղեցու ավանդույթների նախանձախնդիր պաշտպան, շարունակել է Կոստանդին Ա Բարձրբերդցու քաղաքականությունը՝ Հայ եկեղեցու անկախության և ծիսադավան. ինքնուրույնության պահպանման ուղղությամբ: Մերժել է Հռոմի Գրիգոր X պապի 1271-ին Լուգդոնում գումարած ժողովին մասնակցելու հրավերը, պայքարել լատինադավանների դեմ: Օծել և գործակցել է Կիլիկիայի Հայոց թագավոր Լևոն Գ-ին, հաշտ հարաբերություններ պահպանել հարևան իշխանությունների հետ, նպաստել հայ-եգիպտ. հաշտության կնքմանը (1282): Հ. Ա Կ. հայտնի է նաև որպես շարականագիր: Նրա գրչի արգասիքն է Շարակնոցը բացող, ս. Աստվածածնի ծննդյանը ձոնված առաջին կանոնը («Երգեցեք որդիք Սիոնի»), որը հորինված է հայ շարականերգության ավանդ. և նոր՝ կիլիկյան դպրոցի լավագույն ձեռքբերումների հմուտ համադրմամբ: Կաթողիկոս. գահին Հ. Ա Կ-ուն հաջորդել է Կոստանդին Բ Կատուկեցին:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Անապատական, Համառօտ պատմութիւն հայ-լատին յարաբերութեանց սկիզբէն մինչև 1382, Անթիլիաս, 1981: Թահմիզյան Ն., Երաժշտությունը հայկական Կիլիկիայում, Ե., 1989:

Արթուր Կարապետյան Աննա Արևշատյան

ՀԱԿՈԲ Բ ԱՆԱՎԱՐԶԵՑԻ, Տարսոնացի, Սսեցի (1280-ական թթ., Տարսոն – 1359, Սիս), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1327–41-ին, հաջորդել է Կոստանդին Դ Լամբրոնացուն, և 1355–59-ին, հաջորդել է Մխիթար Ա Գռներցուն: Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Է Անավարզեցու քրոջ որդին: Սովորել է Սսի կաթողիկոսարանում, եղել կաթողիկոսարանի, ապա՝ Կապանի (Կիլիկիայում) եպիսկոպոս, Անարզաբայի (Անավարզա) արքեպիսկոպոս: Մինչև կաթողիկոսանալը Կիլիկիայի Հայոց թագավոր Լևոն Ե-ի հանձնարարությամբ դեսպանագնացությունների է մեկնել Եվրոպա՝ օգնություն հայցելու: Գահակալման առաջին տարիներին շարունակել է Լևոն Ե-ի լատինամետ քաղաքականությունը՝ հույս ունենալով Հռոմի պապերի աջակցությամբ ստանալ եվրոպ. երկրների օգնությունը՝ ընդդեմ եգիպտ. սուլթանների և շրջակա մահմեդ. իշխանությունների հարձակումների: Սակայն հիասթափվելով պապերի կեղծ խոստումներից, ինչպես և տեսնելով Կիլիկիայում ու բուն Հայաստանում ունիթորության ազդեցության տարածումը և վնասակարությունը Հայ եկեղեցու համար՝ հրաժարվել է նախկին քաղաքականությունից, դարձել հակաունիթորական, Հայ եկեղեցու ծիսադավան. անկախության ջերմ պաշտպան ու հայ-եգիպտ. մերձեցման կողմնակից: 1337-ին օգնել է Լևոն Ե-ին՝ եգիպտացիների հետ կնքելու հաշտության պայմանագիր, որի առաջին պայմանը եվրոպ. պետությունների հետ հարաբերությունների դադարեցումն էր: Իսկ երբ արքունիքում մեծ ազդեցություն ձեռք բերած լատինների և լատինամետ հայ իշխանների ու կրոնավորների ճնշմամբ Լևոն Ե նորից Արևմուտքի հետ գաղտնի հարաբերություններ է սկսել, Հ. Բ Ա. ընդդիմացել է դրան: Սկսված երկպառակությունների պատճառով 1341-ի սկզբին ստիպված հրաժարվել է գահից: Նրան հաջորդած Մխիթար Ա Գռներցու մահից (1355) հետո նորից է ընտրվել Հայոց կաթողիկոս (աննախադեպ փաստ Հայ եկեղեցու պատմության մեջ): Երկրորդ գահակալման ընթացքում Հայ եկեղեցու գործերը վարել է կանոնավոր և խաղաղ, Կիլիկիայի Հայոց թագավոր Կոստանդին Դ-ի հետ գործել համերաշխ և դադարեցրել հարաբերությունները Արևմուտքի հետ: Կաթողիկոս. գահին Հ. Բ Ա-ուն հաջորդել է Մեսրոպ Ա Արտազեցին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Գևորգ Տեր-Վարդանյան

ՀԱԿՈԲ Գ ՍՍԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – 1411, Սիս), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1404-ից: Հաջորդել է Կարապետ Ա Կեղեցուն: Կաթողիկոս. աթոռին է նստել Սսի մահմեդ. տիրակալ Ռամազան ամիրայի աջակցությամբ: Ի նշան երախտիքի կաթողիկոսարանի թանկարժեք շատ սպասքներ ընծայել է ամիրային: Սսի կաթողիկոսարանն ընկել է ծանր պարտքերի տակ: Թղթակցել է Գրիգոր Տաթևացու հետ, որի խորհրդով բանադրանքից ազատել է Աղթամարի կաթողիկոսությունը (1409) և կատարել առաջին քայլն այդ աթոռի հավակնությունը, որպես Ամենայն հայոցի, ի չիք դարձնելու ուղղությամբ: Իրեն հորջորջել է «կաթողիկոս ամենայն Հայկազնեայց հանուրց և Վաղարշապատու», որով հակաթոռ բոլոր կաթողիկոսությունները պարտավորվելու էին ճանաչել Ս. Էջմիածինը որպես կաթողիկոս. աթոռի բուն նստավայր, իսկ իրենց՝ տեղական աթոռներ: Սակայն նրա ջանքերը որևէ արդյունք չեն ունեցել, և Սսի Հայոց կաթողիկոսությունը շարունակել է անկում ապրել: Ենթադրվում է, որ նրան թունավորելով սպանել են ընդդիմադիր միաբանները:

Կաթողիկոս. գահին Հ. Գ Ս-ուն հաջորդել է Գրիգոր Ը Խանձողատը:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786, էջ 455–457: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Աղավնի Ութուջյան

ՀԱԿՈԲ Դ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ (1598, Նոր Ջուղա – 1.8.1680, Կ. Պոլիս, ամփոփվել է Ղալաթիայի Ս. Լուսավորիչ եկեղեցու բակում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1655-ից: Հաջորդել է Փիլիպոս Ա Աղբակեցուն: 1605-ին, շահ Աբբասի բռնագաղթի ժամանակ, Հ. Դ Ջ-ու ընտանիքը տեղահանվել և հաստատվել է Սպահանում, որտեղ ստացել է նախնական կրթությունը՝ աշակերտելով Նոր Ջուղայի թեմի առաջնորդ, Նոր Ջուղայի դպրոցի հիմնադիր և մատենագիր Խաչատուր Կեսարացուն: Բարձրագույն հոգևոր ուսումն ստացել է Էջմիածնում՝ աշակերտելով Մելքիսեդեկ Վժանեցուն և Սիմեոն Ջուղայեցուն: Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսի ժամանակ վարել է Մայր աթոռի գործերը, իսկ նրա երկարատև շրջագայությունների ընթացքում զբաղեցրել տեղապահության պաշտոնը: Կաթողիկոսական առաջին իսկ տարիներից մեծ աշխատանք է կատարել Մայր աթոռը նյութապես ապահովելու և հզորացնելու համար: Շահ Աբբասի հատուկ հրամանագրով հաստատել է Մայր աթոռի իրավունքները, ընդարձակել աթոռապատկան գյուղերի կալվածքները, ավելացրել վանքապատկան գյուղերի թիվը, կառուցել ջրատարներ, ջրամբարներ, ջրաղացներ: 1658-ին ավարտին է հասցրել Ս. Էջմիածնի վանքի զանգակատան կառուցումն ու քանդակազարդումը, ամբողջությամբ վերաշինել Դարաշամբի Ս. Ստեփանոս Նախավկա վանքը, նորոգել Ս. Գայանեի և Ս. Հռիփսիմեի վկայարանները: Հ. Դ Ջ. արդյունավետ գործունեություն է ծավալել կրթության, լուսավորության բնագավառներում: Նրա միջնորդությամբ Առաքել Դավրիժեցին ավարտին է հասցրել իր «Գիրք պատմութեանց» երկը: Հայ տպագրությունը խթանելու նպատակով՝ Հ. Դ Ջ. Եվրոպա է ուղարկել Մատթեոս Վանանդեցուն, Մատթեոս Ծարեցուն, Ոսկան Երևանցուն և ուրիշների: Հաջողությամբ վարել է նաև Մայր աթոռի արտաքին գործերը: 1665–67-ին այցելելով Զմյուռնիա, Երուսաղեմ, Կ. Պոլիս՝ հաջողությամբ կարգավորել է Աղթամարի կաթողիկոսության, Կ. Պոլսի և Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունների միջև սկսված պառակտումներն ու հակաթոռության շփոթությունները: Հ. Դ Ջ. ունեցել է Արևմուտքի օգնությամբ Հայաստանը պարսկ. լծից ազատագրելու քաղ. մեծ ծրագիր: Հուսալով Հռոմի պապի հետ համաձայնության եզրեր գտնել համաքրիստ. գաղափարախոսության շրջանակներում՝ ձգտել է պապի հովանավորությամբ անցկացնել ներքին բարեկարգություններ: Այդ նպատակով Ալեքսանդր VII պապին հղել է Հայ եկեղեցու հավատո խոստովանության ուղերձը, թղթակցել Կղեմես X պապի հետ: Փորձել է դավանաբան. հարցերը լծորդել քաղաքականի հետ: Կապեր է ունեցել ֆրանսիացի միսիոներների հետ՝ ակնկալելով Լյուդովիկոս XIV թագավորի հովանավորությունը: Ներքին քաղ. ծրագրերի քննարկման շուրջ 1677-ին Էջմիածնում, Ղարաբաղի մելիքների և հոգևորականների մասնակցությամբ գումարել է խորհրդակցություն, որտեղից էլ սկսվել է Արևելյան Հայաստանի ազատագրության համար Իսրայել Օրու հայրենանվեր գործունեությունը: Հիմնականում իր քաղ. ծրագրերի, իսկ մասնավորապես Երուսաղեմում Եղիազար Ա Այնթապցու մտահղացած հակաթոռ կաթողիկոսության և Կ. Պոլսի պատրիարքության հետ վերստին ծագած խնդիրները կարգավորելու նպատակով, կազմել է պատվիրակություն և ուղևորվել Կ. Պոլիս ու Եվրոպա: Ճանապարհին՝ Թիֆլիսում բանակցել է Քարթլիի Գեորգի XI թագավորի և Վրաց կաթողիկոսի հետ, նրանց հետ մշակել հայ-վրաց. համատեղ պայքարի ծրագիր: 1679-ի վերջին ժամանել է Կ. Պոլիս, ազգօգուտ խնդիրներ լուծելու մտահոգությամբ բանակցել պապական ներկայացուցիչների հետ, նամակներ հղել Լեհաստանի թագավոր Յան Սոբեսկուն: Նպատակ է ունեցել իր ծրագրերի շուրջ հրավիրել խորհըրդակցություն, ապա ուղևորվել Հռոմ, սակայն վերջնականապես հասկանալով, որ Հռոմի հետ մերձեցումը կխաթարի Հայ եկեղեցու ինքնությունը՝ հրաժարվել է այդ մտադրությունից: Թեև կողմնակից էր Արևմուտքի հետ համագործակցությանը, Հ. Դ Ջ. նամակ է հղել նաև ռուս. ցար Ալեքսեյ Միխայլովիչին՝ Ռուսաստանից ակնկալելով օգնություն և հովանավորություն: Հ. Դ Ջ-ու մահից հետո պատվիրակությունը վերադարձել է: Կաթողիկոսի գերեզմանը ճանաչվել է Հոգևոր-Տեր անունով և դարձել ուխտատեղի:

Կաթողիկոս. գահին Հ. Դ Ջ-ուն հաջորդել է Եղիազար Ա Այնթապցին:

Գրկ. Զաքարիա Սարկավագ (Քանաքեռցի), Պատմագրութիւն, Վաղ-պատ, 1870: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Հովհաննիսյան Ա., Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, հ. 2, Ե., 1959:

Էլեոնորա Հարությունյան

ՀԱԿՈԲ Ե ՇԱՄԱԽԵՑԻ (XVII դ. վերջ, Շամախի – 21.3.1763, Վաղարշապատ, ամփոփված է Էջմիածնի Ս. Գայանե եկեղեցու բակում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1759-ից, հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ: Հաջորդել է Աղեքսանդր Բ Բյուզանդացուն: Մանկությունից բնակվել և ուսանել է Էջմիածնի կաթողիկոսարանում՝ դառնալով Մայր աթոռի միաբանության նշանավոր անդամներից: Հայոց կաթողիկոս Սիմեոն Ա Երևանցու բնորոշմամբ՝ «գիտուն և շնորհաշատ» վարդապետ, տիրապետել է տարբեր լեզուների: 1743-ից կազմել է Գավազանագիրք՝ շարադրելով կաթողիկոսարանի դեպքերը: 1747-ին այլոց հետ ենթարկվել է Ղազար Ա Ջահկեցու հալածանքներին: Մինաս Ա Ակներցի և Աղեքսանդր Բ Բյուզանդացի կաթողիկոսների օրոք եղել է նրանց փոխանորդը և հայրապետանոցի ընդհանուր հոգաբարձուն, իսկ 1755–59-ին՝ կաթողիկոսական տեղապահ: Կ. Պոլսում հրավիրված ժողովում (1759) ընտըրվել է կաթողիկոս, օծվել՝ Էջմիածնում: Հ. Ե Շ. ծավալել է շին. մեծ գործունեություն, նորոգել է Երևանի տարածքի մեջ մտնող Ձորագյուղի անապատը՝ դարձնելով «տուն հայրապետանիստ», կարգավորել Էջմիածնի վանքապատկան կալվածագրերը: Պարսիկ խաների և կովկասյան լեռնականների իրար հաջորդող ասպատակություններին վերջ տալու և Արլ. Հայաստանը պարսկ. տիրապետությունից ազատագրելու նպատակով կապեր է պահպանել ժամանակի նշանավոր գործիչների հետ: 1760-ի գարնանը Վաղարշապատում զրույցներ է ունեցել հայ ազատագր. շարժման գործիչ Հովսեփ Էմինի հետ, նամակներ գրել Վրաց Թեյմուրազ II և Հերակլ II թագավորներին: Կոնդակ է հղել (20.7.1760) Ռուսաց կայսրուհի Ելիզավետա Պետրովնային՝ խնդրելով օգնել հայ և վրաց ժողովուրդներին՝ ազատագրվելու պարսկ. լծից:

Կաթողիկոս. գահին Հ. Ե Շ-ուն հաջորդել է Սիմեոն Ա Երևանցին:

Գրկ. Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786, էջ 865–866, 871: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

ՀԱԿՈԲ ԹՈԽԱԹՑԻ [1563, ք. Եվդոկիա (Թոխաթ) – 1657/63], տաղասաց, թարգմանիչ, գրիչ: Աշակերտել է Հակոբ Այվաթենց Թոխաթցուն, որից տարբերվելու համար իրեն կոչել է Հակոբ Բաթուկենց Թոխաթցի: 1593–95-ին՝ քահանա Օլախաց երկրի (Վալախիա) Յաշ քաղաքում, ապա հոգևոր գործունեությունը շարունակել է Զամոշչում (Արմ. Ուկրաինա): Հեղինակ է «Ողբ ի վերայ Օլախաց երկրին» (1595–96), «Տաղ և ողբանք ի վերայ Եւդոկիա քաղաքին» (1604) պատմ. թեմայով ողբերի, քնար. բնույթի զղջական-խրատ. տաղերի, գանձերի ու ներբողների: Հիշարժան է նրա «Յակոբի Սաղմոսարան» (1627) ստվարածավալ երկը, որը Դավթի սաղմոսների չափածո վերաշարադրանքն է: 150 սաղմոսները մշակված են հանգավոր ոտանավորով, տաղաչափ. բազմազան ձևերով: Սկսվում է յուրահատուկ նախերգանքով՝ 3 բանաստեղծությամբ, որոնցից երկուսը հորինված են Գրիգոր Նարեկացու ազդեցությամբ՝ «Ի բանից Նարեկայ» հեղինակային նշումով: Դրանք «Մատյան ողբերգության» պոեմի առաջին գլուխների քաղվածո հանգավոր վերամշակումն են՝ տաղի և գանձի գրական ձևերով: Հ. Թ. լատ-ից հայերեն է թարգմանել հնդկ. «Եօթն իմաստասիրաց պատմութիւն»-ը (1614), որը, խմբագր. որոշ փոփոխություններով, հրատարակվել է 9 անգամ (առաջին անգամ՝ 1696ին): Այս գործը հայերենից թարգմանվել է թուրք. (1803), ռուս. (1847), ֆրանս. (1919), վրաց. (XIX դ., անտիպ): Հ. Թ-ու գրչությամբ պահպանվել է 6 ձեռագիր (Երևանի, Վիեննայի Կայսերական և Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարանների հավաքածուներ): Բացառիկ արժեք ունի նրա գրչագրած «Գեռլայի տաղարանը» (Մատենադարան, ձեռ. դ 10050), որն ամփոփում է հայ միջնադարյան բանաստեղծության հարյուրավոր նմուշներ:

Գրկ. Ակինյան Ն., Հինգ պանդուխտ տաղասացներ, Վնն., 1921, էջ 141–202: Խաչատրյան Պ., Հայ միջնադարյան պատմական ողբեր (XIV–XVII դդ.), Ե., 1969, էջ 167–176, 264–273: Սահակյան Հ., Ուշ միջնադարի հայ բանաստեղծությունը (XVI–XVII դդ.), Ե., 1975:

Պողոս Խաչատրյան

ՀԱԿՈԲ ՂՐԻՄԵՑԻ [1360-ական թթ., Սուրխաթ (Ղրիմ) – 1426, Ցիպնավանք], տոմարագետ, մեկնիչ, մանկավարժ, երաժշտագետ: Սկզբ. կրթությունն ստացել է ծննդավայրում, ապա սովորել Երզնկայի դպրոցում: Ավարտելուց (1389) հետո դասավանդել է նույն դպրոցում, որտեղ ուսուցչի՝ Գևորգ վրդ. Երզնկացու խընդրանքով գրի է առել իր դասախոսությունները և կազմել տոմարագիտության ձեռնարկ (ձեռագրերում պահպանվել է «Ի խնդիրս հասարակաց օգտի» վերնագրով): «Հարցումն Գէորգ րաբունապետի և ծառայաբար կատարումն Յակոբ աշակերտի» աշխատության մեջ քննել է տոմարագիտ-եկեղեց. հարցեր, որոնց Հովհաննես Սարկավագից հետո ոչ ոք չէր անդրադարձել: Աշխատության հրատապությունը պայմանավորված էր Հայ առաքելական եկեղեցին մյուս եկեղեցիների ազդեցություններից զերծ պահելու միտումով: 1410-ին Հ. Ղ. հրավիրվել է Մեծոփավանքի նորաբաց դպրոցը, դասավանդել տոմարագիտություն, իմաստասիրություն, գրչության արվեստ, երաժշտություն: Թովմա Մեծոփեցու խնդրանքով խմբագրել, լրացրել, առավել ամբողջական է դարձրել Գրիգոր Տաթևացու երկհատորյա «Քարոզգիրքը» (1415), գրել իր մեծարժեք «Մեկնութիւն տումարի» (1416) երկը, որը երկար ժամանակ ուս. ձեռնարկի դեր է կատարել և լավագույնս գաղափար է տալիս միջնադարյան Հայաստանի բարձրագույն ուս. հաստատություններում քառյակ գիտությունների՝ թվաբանության, երկրաչափության, երաժշտության և աստղաբաշ խության բնագավառներում դասավանդվող գիտելիքների ծավալի և բովանդակու թյան մասին: 1416-ին գրել է նաև «Յաղագս ազգականութեան», «Յաղագս պսակի ամուսնացելոյ» գործերը:

Երկ. Տոմարագիտական աշխատություններ (աշխատասիր. Ջ. Էյնաթյանի), Ե., 1987:

Գրկ. Խաչիկյան Լ., Հայ բնագիտական միտքը XIV–XVIII դարերում, ՊԲՀ, 1971, № 2:

Ջուլիետա Էյնաթյան

ՀԱԿՈԲ ՄԾԲՆԱՑԻ, սուրբ Հակ ո բ Մծ բնահայրապետ (ծ. թ. անհտ, ք. Մծբին – 338/348, Ռշտունիք), ճգնավոր, համաքրիստոնեական սուրբ, Մծբինի ասորի եպիսկոպոս: Երիտասարդ տարիքից տրվել է ճգնողական-աղոթանվեր կյանքի: Ըստ հայոց Ճառընտիրների՝ Գրիգոր Ա Լուսավորչի հորաքրոջ որդին էր, պարթևական տոհմից: Ըստ վկայաբանության, Հայոց Խոսրով Ա Մեծ (211– 259) թագավորի սպանությունից հետո, դայակի ձեռքով տարվել է Կեսարիա, որտեղ կրթվել է քրիստ. հավատքով: Ապա քույրը նրան տարել է Պարսկաստան, որտեղ Հ. Մ. ապրել է արքունիքում: Սակայն հետագայում ընտրել է ճգնավոր. կյանքը և, Սուրբ Հոգու ներգործությամբ, մեկնել Մծբինի վանքերից մեկը՝ Մարուգե (Մարուքե) ճգնավորի մոտ:

Հ. Մ., Եղիա մարգարեի նման վերարկուն ջրերին զարնելով՝ քայլել է Սաթիթմա կոչվող գետի ջրերի վրայով: Կամեցել է բարձրանալ Արարատ (Մասիս) լեռը՝ Նոյյան տապանը գտնելու, բայց Մասիսի լանջերին հոգնել է և ննջել: Ըստ ավանդության, Աստծո հրեշտակը նրան մատուցել է Նոյյան տապանից փայտի մի կտոր: Այնտեղ, որտեղ Հ. Մ. հրեշտակից ստացել է Նոյյան տապանի կտորը, հիմնվել է Ակոռիի Ս. Հակոբ վանքը. այստեղ էլ պահվել են Հակոբ Մծբնա հայրապետի մատի ոսկրը և Նոյյան տապանի փայտի կտորը՝ միմյանց շղթայով ամրացված (այժմ Հ.Մ-ու Աջի հետ այդ փայտի կտորը պահվում է Ս. Էջմիածնի վանքում):

338-ին Հ. Մ. կազմակերպել է Պարսից արքա Շապուհ II-ի զորքերից պաշարված Մծբինի 70-օրյա պաշտպանությունը: Սուրբ Մարուգե ճգնավորի տեսիլքի համաձայն ընտրվել է Մծբինի եպիսկոպոս (320-ական թթ.): Ենթադրվում է, որ մասնակցել է Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովին (325): Եղել է Եփրեմ Ասորու ուսուցիչը: Ըստ ավանդությունների, գործել է հրաշքներ՝ մեռցրել է մեռած ձևացածին և ապա կենդանացրել նրան, Հիսուս Քրիստոսի անունով բուժել անդամալույծների, հարություն տվել մի մեռած մանկան ևն: Հայ եկեղեց. մատենագրության մեջ Հ. Մ-ու անունով հայտնի է 22 ճառերից բաղկացած «Զգօն» կամ «Զգօն գիրք» ժողովածուն, որը, սակայն, իրականում պատկանում է III–IV դդ. պարսիկ կամ ասորի քրիստոնյա հեղինակ Ափրահատի գրչին: Հույն եկեղեցին ս. Հ. Մ-ու հիշատակը տոնում է հոկտ. 31-ին, Կաթոլիկ եկեղեցին՝ հուլիսի 15-ին, Հայ եկեղեցին՝ Հիսնակաց 3-րդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը:

Գրկ. Սուրբերու կեանքը, 3 հրտ., Բեյրութ, 1994: Գալուստյան Շ., Համաքրիստոնէական սուրբեր, 3 հրտ., Ե., 1997:

Լևոն Սարգսյան

ՀԱԿՈԲ ՆԱԼՅԱՆ, Զիմարացի, Զմմարացի (1706, Զիմարա – 1764, Կ. Պոլիս), Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք (1741–49, 1752–64), Երուսաղեմի հայոց պատրիարք (1749–52), մատենագիր, մեկնիչ: Ուսանել է Կ. Պոլսի Սկյուտար թաղամասի դպրատանը՝ աշակերտելով Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցուն (1678–1741): 1728/29-ին ձեռնադըրվել է եպիսկոպոս, 1734-ին ստացել ծայրագույն վարդապետ. աստիճան և «աստվածաբան» կոչումը, նշանակվել Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության միաբան, 1740-ին՝ Երուսաղեմի պատրիարքության փոխանորդ: Հիմնադրել է Կ. Պոլսի Գումգափու թաղի Մայր դպրատունը և դասավանդել այնտեղ: Պայքարելով Կաթոլիկ եկեղեցու ազդեցության դեմ՝ ձգտել է հայությանը համախմբել Հայ եկեղեցու շուրջ:

Հ. Ն. թողել է մատենագր. հարուստ ժառանգություն: Աշխատություններն ունեն աստվածաբան., դավան. բնույթ: Մեկնող. բնույթի երկերից են՝ «Մեկնութիւն Հայր մերի» (Մատենադարան, ձեռ. դ 8128), «Մեկնութիւն Յեսուայ որդւոյ Սիրաքայ» (Երուսաղեմի մատենադարան, ձեռ. դ 106), «Մեկնութիւն բարոյական փիլիսոփայութեան» (Մատենադարան, ձեռ. դդ 1014, 1015, 1016, 4863, 9782) ևն: Հ. Ն-ի երկերից 15-ը անտիպ են, 9-ը՝ տպագրված, որոնցից ութը՝ իր կենդանության օրոք: Մեծ արժեք ունեն Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության»-ը և ներբողներին նվիրված լուծմունքը («Գիրք մեկնութեան աղօթից Սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ», հ. 1–2, 1745), որտեղ փորձ է արված բանասիր., աղբյուրագիտ. և աստվածաբան. առումներով քննել Գրիգոր Նարեկացու գրական ժառանգությունը: Հ. Ն-ի առաջաբանով առաջին անգամ հրատարակվել է Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց»-ը («Գիրք ընդդիմութեանց», 1762):

Երկ. Գիրք կոչեցեալ վէմ հաւատոյ, ԿՊ, 1733: Գիրք կոչեցեալ քրիստոնէական ուսանելի և կամ քրիստոնէից վարժիչ, ԿՊ, 1737: Գրքուկս կոչեցեալ Հոգեշահ, երկուց ճառից Սրբոյն Յօհաննու Ոսկեբերանին…, ԿՊ, 1746: Գրքուկս կոչեցեալ Ճրագ ճշմարտութեան, ԿՊ, 1756: Գիրք կոչեցեալ Զէն հոգևոր, ԿՊ, 1757: Գիրք կոչեցեալ Գանձարան Ծանուցմանց, ԿՊ, 1758: Գիրք աղօթից ամենայն անձանց հարկաւոր, ԿՊ, 1760: Տետրակ զունայնութենէ կենցաղոյս…, ԿՊ, 1805:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914: Բամպուքճյան Գ., Հակոբ պատրիարք Նալյան, «Էջմիածին», 1981, № 8:

Պողոս Խաչատրյան

ՀԱԿՈԲ ՆԵՏՐԱՐԵՆՑ, Հակոբ Արծկեցի [ծ. թ. անհտ, ք. Արծկե (Տուրուբերանի Բզնունյաց գավառ) – 1501], գրիչ, մատենագիր, բանաստեղծ: Ուսանել է Արծկեի վարդապետարանում: Ձեռնադրվել է քահանա, կնոջ մահից հետո դարձել վարդապետ (1464), մեկուսացել Արծկեի Սքանչելագործ Ս. Նշան վանքում, նվիրվել խորհրդապաշտության, զբաղվել գըրչությամբ, գրական աշխատանքով: 1472-ից Հ. Ն. հիշատակվում է իբրև Արծկեի եպիսկոպոս: Ընդօրինակել է Ավետարաններ, Գանձարաններ (պահպանվել են միայն երեքը): Հիշարժան են նրա 1491-ին (եղբոր՝ Ղազարի մահից հետո) ընդօրինակած Գանձարանի երկրորդ մասը (Մատենադարան, ձեռ. դ 5438), 1499ին (եղբորորդի Զաքարիա դպիրի գրչակցությամբ) ընդօրինակած Ավետարանը (Մատենադարան, ձեռ. դ 8761): Հ. Ն. գրել է ազգ-եկեղեց. և տերունական թեմաներով 13 չափածո գանձեր ու տաղեր, վարքեր («Վարք Հուսկան որդի Ստեփանոս քահանայի»), եղբոր հիշատակին նվիրված ողբ, զարթնող-հառնող բնության երգեր ևն: Իբրև գանձասաց և տաղերգու նա դեռևս իր կենդանության օրոք ճանաչվել է և արժանացել բարձր գնահատականի:

Գրկ. Ակինյան Ն., Հակոբ Նետրարենց եպիսկոպոս Արծկեի. հայ բանաստեղծ մը ԺԵ դարու երկրորդ կեսեն, տես նրա Մատենագրական հետազոտություններ, հ. 4, Վնն., 1938, էջ 119–139:

Պողոս Խաչատրյան

ՀԱԿՈԲ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ (ծ. թ. անհտ, Ջուղա – մ. թ. անհտ), XVI դ. կեսի – XVII դ. սկզբի մանրանկարիչ: Գեղանկարչ. կրթությունն ստացել է Վասպուրականի Լիմ վանքում: Վերադառնալով Ջուղա՝ 1605-ին, շահ Աբբասի հրամանով իր համաքաղաքացիների հետ գաղթել է Սպահան. այստեղ հայերի կառուցած Նոր Ջուղայում ապրել ու ստեղծագործել է մինչև կյանքի վերջը: Պահպանվել է նրա 25 տարիների ստեղծագործ. աշխատանքի ընթացքում պատկերազարդած 8 ձեռագիր, որոնցից XVI դ. 80ական թթ-ից մինչև 1610-ը թվագրված ու ստորագրված 6 Ավետարան՝ 1585-ի (Մատենադարան, ձեռ. դ 9691), 1586-ի (մինչև 1980-ը՝ Փարիզ, մասնավոր հավաքածու), 1587-ի (Մանչեստր, Ջ. Ռայլենդսի գրադարան), 1592-ի (Երուսաղեմ, ձեռ. դ 3424), 1607-ի (Նոր Ջուղա, Ս. Սարգիս եկեղեցի, ձեռ. դ 18), 1610-ի (Մատենադարան, ձեռ. դ 7639): Վաղ շրջանի նրա հայտնի աշխատանքը Մատենադարանի ձեռ. դ 6758 Ավետարանն է: Հ. Ջ. մասնակցել է նաև Կալիսթենեսին վերագրվող «Աղեքսանդրի պատմության» ձեռագրի պատկերազարդմանը (Մատենադարան, ձեռ. դ 5457): Հ. Ջ. 25 տարիների ընթացքում ապրել է ստեղծագործ. նկատելի զարգացում: Փոխվել է պատկերների ընտրությունը, դրանց պատկերագրությունը, մանրանկարների ոճը: Մանրանկարների շարքում, ավետարան. պատկերների հետ մեկտեղ (XV–XVI դդ. Վասպուրականի գեղանկարչության ավանդույթներին համապատասխան) ներառել է նաև վաղ շրջանի գործերի մի շարք տեսարաններ (որոնք բացակայում են նրա ստեղծագործ. հասուն շրջանում) և վախճանաբան. շարքերի տեսարաններ (որոնց, ինչպես և Քրիստոսի հրաշքների և ավետարան. երկրորդ. իրադարձությունների նկատմամբ հետաքրքրությունը, ընդհակառակը, մեծացել է): Հ. Ջ. տեսարանների պատկերագրության առումով նույնպես հիմնականում հետևել է Վասպուրականի ավանդույթներին, սակայն նրա մանրանկարներում երբեմն թափանցել են արևմտաեվրոպ. պատկերագրության որոշ տարրեր, իսկ առանձին դեպքերում՝ նաև ամբողջական հորինվածքներ: Բացի այդ, հասուն շրջանի գործերում մի շարք տեսարաններ կառչած չեն պատկերագր. կանոնից և ներկայանում են որպես ինքնուրույն հորինվածքներ: Տարիների հետ փոխվել է և Հ. Ջ-ու գեղ. արտահայտչաեղանակը: Ձևավորվել ու դրսևորվել է նրա ստեղծագործ. վառ անհատականությունը: Հ. Ջ-ու ամենակատարյալ՝ ժամանակագր. առումով վերջին ձեռագիրը 1610-ի Ավետարանն է, որը բացառիկ երևույթ է հայ գրքային գեղանկարչության ասպարեզում և՛ Ավետարանների պատկերազարդման անսովոր մանրամասներով (59 մանրանկար՝ ամբողջական էջերի վրա), և՛ հոյակերտ ձևավորմամբ (ոչ միայն ավետարանիչների դիմանկարները և չորս Ավետարանների անվանաթերթերը, այլև ձեռագրի բոլոր էջերն առնված են շքեղազարդ, գմբեթավոր շրջանակների մեջ):

Հ. Ջ-ու արվեստը համակված է տոնական լուսաշող աշխարհազգացողությամբ: Այն ամենից առաջ ստեղծվել է արծն հիշեցնող պայծառ, շողշողուն գույնով, կապույտ, դեղին, նարնջի երանգներով ու ոսկով և հարուստ, բազմազան զարդանկարներով: Ձևերի այդ ողջ բազմազանությունը ենթարկվում է պարզ ու հստակ հորինվածքին: Հ. Ջ-ու արվեստը ժամանակային առումով գտնվում է հայկ. երկարաձգված միջնադարի և սկսվող նոր ժամանակների սահմանագծում: Ստեղծագործելով բուն միջնադարյան ժանրում՝ ինչպիսին մանրանկարչությունն է, նա նոր, աշխարհիկ մտածելակերպի տարրեր է հաղորդել կրոն. թեմային: Նկարչի հորինվածքներն աչքի են ընկնում իրենց համարձակ լուծումներով, նրա տիպարը զերծ է իդեալականացման որևէ միտումից: Կյանքի նրա ընկալումը հակադրվել է միջնադարին հատուկ գեղ. ձևերի պայմանականությանը և հայկ. արվեստում նշանավորել նոր փուլի ձևավորումը: Հ. Ջ-ու արվեստը, որ վերջին անգամ իր երբեմնի բարձունքին է հասցրել հայ գրքային գեղանկարչությունը, իրենով ավարտել է նրա 1300-ամյա զարգացման ընթացքը:

Գրկ. Դրամբյան Ի., Հակոբ Ջուղայեցու մանրանկարների պատկերագրությունը, ԲՄ, 1971, № 10: Նույնի, Новые материалы по биографии Акопа Джугаеци,, ԼՀԳ, 1969, № 10; Նույնի, О рукописи Матенадарана № 6758, «Հայկական արվեստ», [ժող.], գիրք 2, Ե., 1984; Д у р н о в о Л., Краткая история древнеармянской живописи, Е., 1957; Д р а м п я н И., К о р х м а з я н Э., Художественные сокровища Матенадарана, М., 1976.

Իրինա Դրամբյան

ՀԱԿՈԲ ՍԱՆԱՀՆԵՑԻ, Հակոբոս Քարափնեցի (ծ. թ. անհտ – 1085, Ուռհա), ժամանակագիր, դավանաբան, Սանահնի դպրոցի սաներից: Աշակերտել է Սանահնի վանահայր, ապա՝ Պետրոս Ա Գետադարձի հակաթոռ կաթողիկոս (1037–38) Դիոսկորոսին: Մատթեոս Ուռհայեցին նրան անվանում է «սուրբ գրոց քաջագիտակ», որ «յուրացրել էր Աստծո Հին և Նոր կտակարանները, ուսանել և հմտացել հռետորական արվեստին, ծանոթացել փիլիսոփայական խորիմաստ բոլոր գիտություններին»: Եռանդուն մասնակցություն է ունեցել հայ-հուն. եկեղեց. բանակցություններին և դավանաբան. վեճերին: Հայադավանների և հայադավանության դեմ բյուզ. կայսր Կոստանդին Դուկասի սկսած հալածանքների ժամանակ Վասպուրականի նախկին թագավոր Սենեքերիմի որդիներ, Սեբաստիայի իշխաններ Ատոմ և Աբուսահլ Արծրունիների հետ Հ. Ս. մեկնել է Կ. Պոլիս (1065) և դավանաբան. բանավեճի մեջ մտել հույն հոգևորականների հետ: Նա Ս. Սոֆիայի ատյանում «հոռոմների բոլոր հարցերին բազմիցս ընդդիմացավ, բայց Քրիստոսի երկու բնությունների հարցում մի փոքր անցավ հոռոմների կողմը», այսինքն՝ ճանաչեց 451-ի Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները, և կայսրի ճնշմամբ «գրեց հայոց և հոռոմոց միության գիրը», որը, սակայն, կայսրի ներկայությամբ Հայոց նախկին արքա, աքսորական Գագիկ Բ Բագրատունին պատռել է, իսկ Հ. Ս-ու արարքը խստիվ դատապարտել: Հ. Ս. հեղինակն է մի «Ժամանակագրության», որից փոքր հատվածներ են պահպանվել Մատենադարանի դ 9832 ձեռագրում («Ի ժամանա կագրութենէ Յակոբայ քահանայի»): Այն գրվել է Անիի Բագրատունիների և կաթողիկոս. դիվանի արժեքավոր փաստաթղթերի, բացառված չէ նաև՝ Կ. Պոլսի պատրիարքարանի դիվանի նյութերի և բյուզ. պատմիչների աշխատությունների հիման վրա: Այդ երկն օգտագործել է Մատթեոս Ուռհայեցին իր «Ժամանակագրության» մեջ՝ 1085-ին նախորդող դեպքերի նկարագրության համար: Հ. Ս-ուց պահպանվել է նաև Ննջեցելոց կարգի մեջ զետեղված «Յանսկզբնական ծոցոյ Հօր» հուզաթաթախ ողորմեան, որի ծայրակապը հոդում է հեղինակի անունը:

Գրկ. Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Ե., 1991: Խաչիկյան Լ., Հակոբ Սանահնեցի՝ ժամանակագիր XI դարի, ԲԵՀ, 1971, № 1:

Հրաչ Բարթիկյան

ՀԱԿՈԲՈՍ ՍԵՐՈԲՅԱՆ, Հակ ո բ ո ս Գ (1780–1858), Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք 1839– 1840 և 1848–58-ին: Հ. Ս-ի պաշտոնավարության տարիներին Թուրքիայում 1850-ին պաշտոնապես կազմավորվել է հայ ավետարանական համայնք, որի առաջին ազգապետն է եղել նրա եղբայր Ստեփան Սերոբյանը: Նույն թվականին Հռոմի Պիոս IX պապը հաստատել է Թուրքիայի տարածքում գործող հայ-կաթոլիկ հինգ համայնք (Էնկյուրի, Արդվին, Բուրսա, Էրզրում, Տրապիզոն): Հ. Ս. ծավալել է եկեղեցաշին. և կրթ. լայն գործունեություն: Կառուցել է տասը եկեղեցի (Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը Գնալը կղզում՝ 1855-ին, Ալթը Մերմերի գլխադիր Ս. Հակոբը՝ 1856-ին ևն): Վերանորոգվել են Քարթալի Ս. Նշան, Ռումելի Հիսարի Ս. Սանդուխտ, Էյուպի Ս. Աստվածածին եկեղեցիները: Բացվել են մի շարք վարժարաններ, որոնց թիվը հասել է 42-ի: Տպագրվել են բազմաթիվ գրքեր, լույս տեսել մոտ քսան լրագիր: Խասգյուղում բացվել է Կ. Պոլսի առաջին հայկ. թատրոնը (1858): Հիմնադրվել են Ընթերցասիրաց (1852), Եղբայրասիրաց (1857) ընկերությունները, որոնք կոչված էին սատարելու կրթալուսավոր. գործին: Հ. Ս-ի նախագահությամբ կայացած ժողովը 1857-ին ընդունել է Ազգային կանոնադրություն, որը, սակայն, չի հաստատվել:

Ալվարդ Ղազիյան

ՀԱՂԱՐԾԻՆԻ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Ձորոփոր (հետագայում՝ Կայան) գավառում: ՀՀ Տավուշի մարզի Դիլիջան քաղաքից 18 կմ հս., Հաղարծին գետակի վերին հոսանքի ափին, համանուն գյուղատեղիից մոտ 2 կմ հեռավորությամբ՝ անտառապատ վայրում: Հիմնադրման ժամանակն անորոշ է: Ծաղկում է ապրել XII դ. վերջին, XIII դ. սկզբին՝ Խաչատուր վրդ. Տարոնացու (Հաղարծնեցի) վանահայրության օրոք: Որպես ուսումնագիտ. կենտրոն հիշատակվում է (Ստեփանոս արք. Օրբելյան, Կիրակոս Գանձակեցի և ուր.) XIII դ. առաջատար մշակութ. կենտրոնների շարքում: Հ. վ. ունի չորս եկեղեցի, երկու գավիթ (մեկը՝ ավերված), սեղանատուն, աղոթարաններ, խաչքարեր: Հնագույն՝ Ս. Գրիգոր եկեղեցին (մոտ X դ.) ներքուստ՝ խաչաձև, չորս անկյուններում՝ ավանդատներով (արլ. երկուսն առանձնացված չեն աղոթասրահից), արտաքուստ՝ ուղղանկյուն, գմբեթավոր կառույց է: XI դ. Հ. վ. ավերվել է սելջուկյան թուրքերի արշավանքներից: XII դ. Վրաց Գեորգի III թագավորի և հայոց իշխանների հրամանով համալիրը նորոգվել է, և վերականգնվել են վանքի հողատիրական իրավունքները: XII դ. վերջին և XIII դ-ի սկզբին Հ. վ. ստացել է բազում նվիրատվություններ՝ այգիներ, վարելահողեր, դրամ, ձեռագրեր ևն: 1184-ին Խաչատուր վրդ. Տարոնացին և Սուքիաս վարդապետը նորոգել են Ս. Գրիգոր եկեղեցին: 1194-ին Հարբա որդի Խալթը Ս. Գրիգորին հս-ից կից կառուցել է միանավ, թաղածածկ, Կաթողիկե կոչված փոքր եկեղեցին: XII դ. վերջին իշխան Իվանե Զաքարյանը Ս. Գրիգոր եկեղեցուն արմ-ից կից կառուցել է քառասյուն տիպի գավիթ, որի շինարարությանն աջակցել են Զաքարյանների վասալ Արտավազը և Աթանեսը: Գավթի արմ. մուտքի ճակատակալ քարի արձանագրությամբ Իվանե Զաքարյանը հայտնում է Հայոց աշխարհը սելջուկներից ազատագրելու և, ի հիշատակ իր վախճանված եղբոր՝ Զաքարե Մեծի, Հ. վ-ին այգի նվիրելու մասին: Գավթի առաստաղի անկյունային հատվածներին կան հարթաքանդակներ, որոնցից արժեքավոր են հայր Դանիելի և շերեփը ձեռքին՝ վանքի տնտես Սիմեոնի ողջ հասակով պատկերաքանդակները՝ համապատասխան մակագրություններով: 1244-ին Ս. Գրիգոր եկեղեցու արլ. կողմում, նրան բավական մոտ, կառուցվել է կապտավուն բազալտից, նրբագեղ մանրամասներով, Ս. Ստեփանոս գմբեթավոր եկեղեցին:

XIII դ. Հ. վ. Զոսիմա քահանայի միջոցով ստացել է 350 կգ կշռող բրոնզե կաթսա, որի պատկերազարդ շուրթի փորագրությունը նշում է պատրաստման տարեթիվը՝ 1232: Կաթսան հայկ. գեղ. մետաղագործության բարձրարվեստ նմուշներից է, ունի քանդակազարդ ոտքեր: Վերջինիս չորս կանթերն առյուծների արձանիկներ են: 1281-ին տեր Հովհաննեսը և տեր Սարգիսը, բարերարների օժանդակությամբ, հիմնավորապես վերակառուցել են Հ. վ-ի գլխավոր՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցին (հիմնադրված, հավանաբար, X–XI դդ.): Մեկ զույգ մույթերով գմբեթավոր դահլիճ է, ճակատները (բացառությամբ՝ արմ-ի) մշակված են «հայկ. խորշերով»: Գմբեթի բարձր թմբուկը զարդարված է դեկորատիվ կամարաշարով, հվ. և արմ. դռներն ունեն XIII դ. բնորոշ շքամուտքեր: Արլ. ճակատին կառուցող երկու հոգևորականների պատկերաքանդակն է՝ եկեղեցու մանրակերտով: Ս. Աստվածածին եկեղեցուն արմ-ից կից է եղել այժմ ամբողջովին ավերված ժամատունը:

1248-ին, վանական համալիրի արմ. կողմում, ճարտ. Մինասը Գրիգորեսի և Մովսեսի մասնակցությամբ կառուցել է Հ. վ-ի սեղանատունը, որը միջնադարյան Հայաստանի աշխարհիկ ճարտ-յան լավագույն ստեղծագործություններից է: Ընդարձակ, ուղղանկյուն դահլիճ է (21,6×9,5մչափերի)՝ մեկ զույգ մույթերով բաժանված երկու հավասար, երդիկավոր մասերի, յուրաքանչյուրը՝ ծածկված երկու զույգ փոխհատվող կամարների համակարգով: Արմ. ճակատում կա լայնաթռիչք կամարակապ բացվածք: Ներքին պարագծով ձգվում է քարե նստարանը: Հայկ. ճարտ-յան նմանատիպ երկու կառույցներից մյուսը Հաղպատի վանքում է: Սեղանատան արլ. կողմում փայտածածկ խոհանոցն է: Հ. վ-ի տարածքում կան թաղածածկ մատուռներ, գեղաքանդակ խաչքարեր: Հ. վ-ի համալիրը հայկ. ճարտ. կառույցների՝ շրջակա բնության հետ ներդաշնակության լավագույն օրինակներից է: 1671-ին թիֆլիսաբնակ Հոգիջանի ընտանիքը նորոգել է Ս. Ստեփանոս, իսկ 1681-ին Չիթաղյանները՝ Ս. Գրիգոր և Ս. Աստվածածին եկեղեցիները: XVIII դ. վերջին Հ.վ. ավերվել և լքվել է Աղա Մահմեդ Խան Ղաջարի արշավանքից: Վերստին գործել է 1862-ից, նորոգվել՝ 1901-ին:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, Ե., 1982: Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մաս 1, Տփխիս, 1842: Տեր-Մովսիսյան Մ., Հայկական երեք մեծ վանքերը՝ Տաթևի, Հաղարծնի և Դադի եկեղեցիները և վանական շենքերը, Երուսաղեմ, 1938: Ոսկյան Հ., Արցախի վանքերը, Վնն., 1953: Եղիազարյան Հ., Հաղարծնի վանքը և նրա վիմագրությունը, «Էջմիածին», 1954, № 10, 11: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 6, Ե., 1977: Я к о б с о н А.Л., Из истории зодчества средневековой Армении: Агарцин, Сагмосаванк, Нор-Гетик, “Ежегодник Института истории искусств”, М., 1952; Zarian A., Manoukian A., Haghartzin, Milano, 1984 (Documenti di architettura armena, 13).

Մուրադ Հասրաթյան

ՀԱՂՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆ, սուրբ Հաղորդություն, Հայ եկեղեցու յոթ խորհուրդներից: Նշանակում է հաղորդակցություն, հարաբերություն, միացում: Հ. սիրո և սրբության խորհուրդն է. Քրիստոսի մարմնի և արյան փոխակերպված հացի ու գինու ճաշակումով հավատացյալ քրիստոնյան հաղորդվում, միավորվում է Հիսուս Քրիստոսի հետ: Հ-յան խորհուրդով մարդկային կյանքը միանում է Աստվածայինին, սրբագործված հացի ու գինու ճաշակումով Աստված բնակվում է մարդու մեջ (Հովհ. 6.57): Հ-յամբ հավատացյալները հաղորդակցվում են ոչ միայն Հիսուսի, այլ նրա միջոցով՝ նաև միմյանց հետ:

Հ-յան խորհուրդը հաստատել է Հիսուս Քրիստոսը, Երուսաղեմի Վերնատան մեջ կատարված Վերջին ընթրիքի ժամանակ, իր խաչելության նախընթաց օրը. «Եվ մինչ նրանք դեռ ուտում էին, Հիսուս հաց վերցրեց, օրհնեց ու կտրեց և տվեց աշակերտներին ու ասաց. «Առե՛ք, կերե՛ք, այս է իմ մարմինը»: Եվ բաժակ վերցնելով՝ գոհություն հայտնեց, տվեց նրանց ու ասաց. «Խմեցեք դրանից բոլորդ, որովհետև այդ է նոր ուխտի իմ արյունը, որ թափվում է շատերի համար՝ իրենց մեղքերի թողության համար» (Մատթ. 26.26–28, տես նաև՝ Մարկ. 14.22–24, Ղուկ. 22.19–20, Ա Կորնթ. 11.23–26): Այլ առիթներով էլ է Հիսուս Քրիստոսը խոսել Հ-յան մասին. «Ես եմ կենդանի հացը, որ երկնքից է իջած. թե մեկն այս հացից ուտի, հավիտենապես կապրի, և այն հացը, որ ես կտամ, իմ մարմինն է, որը ես կտամ, որպեսզի աշխարհը կյանք ունենա» (Հովհ. 6.51–52), կամ՝ «Ով ուտում է իմ մարմինը և ըմպում իմ արյունը, հավիտենական կյանք ունի…, քանի որ իմ մարմինը ճշմարիտ կերակուր է, և իմ արյունը՝ ճշմարիտ ըմպելիք» (Հովհ. 6.55–56): Հ-յան խորհուրդով Հիսուսը խաչի վրա շարունակել է իր կատարած փրկագործությունը: Խորհուրդի արարողության ընթացքում Հիսուսն աներևութաբար իջնում է ս. Սեղանի վրա, հացն ու գինին փոխակերպում իր մարմնի և արյան ու դրանով ընծայվում, պատարագվում Հայր Աստծուն՝ մարդկանց մեղքերի քավության և թողության համար:

Հիսուս Քրիստոսը պատվիրեց իր առաքյալներին, որ Հ-յան խորհուրդը կատարեն իրեն հիշելու համար: Գործք առաքելոցը ցույց է տալիս, թե ինչպես էին առաքյալները Հիսուսի հիշատակի համար նորադարձ քրիստոնյաների հետ իրենց տներում եղբայրական հավաքույթներ ունենում և կտրում հացը (հացի բեկում) (Գործք 2.42, 46, 20.7, 11, Ա Կորնթ. 10.16–17): Հավաքույթներում հացի բեկումը, այսինքն՝ Հ-յան խորհուրդը և սիրո ճաշը (տես Ագապե) միասին են կատարել: Քրիստոնյաները նախապես շաբաթը չորս անգամ են հավաքվել և հացի բեկում կատարելով՝ հաղորդվել, հացից բաժին են հանել նաև աղքատներին: Բայց, ժամանակի ընթացքում, այդ հավաքները վերածվել են գինարբուքների, և Պողոս առաքյալը, դատապարտելով կորնթացիներին, որոնք Տերունական ընթրիքի անվան տակ զեղումներ էին թույլ տալիս, արգելել է այն և պարզ ընթրիքը բաժանել Տերունականից, այսինքն՝ Հ-ից: Առաքելական շրջանից սկսած Տերունական ընթրիքը եկեղեց. հատուկ արարողության կերպարանք է ստացել, զարգացել և պարզ արարողությունից վերածվել այսօրվա Պատարագի: Հ-յան խորհուրդի արարողությունը կոչվում է «անարյուն պատարագ»: Կատարում է եկեղեցու ձեռնադրված պաշտոնյան՝ պատարագիչը: Ս. Պատարագը Հ-յան խորհրդակատարությունն է, ծեսը:

Հ-յան խորհուրդի զգալի նշանը կամ նյութը հացը (նշխար) և գինին են, որոնք Պատարագի ժամանակ Սուրբ Հոգու ներգործությամբ խորհրդավոր, անճառելի կերպով փոխակերպվում են Քրիստոսի ճշմարիտ մարմնի և արյան: Հայ եկեղեցին Հ-յան խորհուրդի համար գործածում է անխմոր բաղարջ հաց և անապակ գինի՝ համաձայն ավետարանական պատգամի և ավանդության: Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիները գինու մեջ ջուր են խառնում՝ որպես Հիսուսի տեգահար կողից հոսած արյան և ջրի խորհըրդանիշ: Հայ եկեղեցին Քրիստոսի մարմնով և արյամբ հաղորդություն է տալիս բոլոր հավատացյալներին, մինչդեռ Կաթոլիկ եկեղեցին միայն հացով է հաղորդում իր հավատացյալներին, առանց հացը գինու մեջ թաթախելու, իսկ գինին վերապահում է միայն եկեղեցականներին. բացի այդ, մանուկներին, մինչև որոշակի տարիքը, զրկում է հաղորդությունից:

Հայ եկեղեցին թելադրում է իր հավատացյալներին, որ նվազագույնը տարին հինգ անգամ հինգ Տաղավար տոներին հաղորդվեն:

Պատկերագրություն: «Հաղորդության» պատկերները սկզբնավորվել են IX–X դդ.: Հայտնի են այս թեմայի հետհուստինյան շրջանի բյուզ. բարձրաքանդակները, X դ. Սաղմոսարանների պատկերազարդումները: «Հաղորդության» տեսարանում, ըստ քրիստ. պատկերագրության, ներկայացվում է Քրիստոսը՝ Խորհրդավոր ընթրիքի պահին հացն ու գինին աշակերտներին բաժանելիս: Նրա շուրջը հավաքված են սուրբ Հ. ընդունող տասներկու առաքյալները: Ուշագրավ է Քոբայրի եկեղեցու որմնանկարը (1263). հերթով, ռիթմիկ շարժումներով, պարզած ձեռքերով Քրիստոսին են մոտենում աշակերտները՝ Նոր ուխտի արյունը ճաշակելու, Հ-յան միջոցով իրենց ուսուցչին միանալու նպատակով: 1320-ին Կիլիկիայում պատկերազարդված «Ութ մանրանկարիչների Ավետարան»-ի մեջ կան «Հաղորդության» տեսարաններ: Մատթեոսի Ավետարանում Քրիստոսն իբրև քահանա կանգնած է ամպհովանու տակ, որին երկու կողմից մոտենում են առաքյալները, իսկ Հովհաննեսի Ավետարանում «Հաղորդության» պատկերի մեջ Հուդան ներկայացված է երկու անգամ՝ մեկը՝ հացի պատառը վերցնելիս, մյուսը՝ հեռանալիս: Ծերուն մանրանկարչի ծաղկած Ավետարանում (1391) Քրիստոսը հացի առաջին պատառը մեկնում է Հուդային:

Գրկ. Տեր-Միքելյան Ա., Հայաստանեայց Ս. Եկեղեցու քրիստոնէականը, Թ., 1900: Չեպեյան Ղ., Հայ Եկեղեցվո յոթը խորհուրդները (Կանոնագիտական նկատումներ), Անթիլիաս, 1988: Սարգսյան Ս., Հայոց Եկեղեցվո խորհուրդներն ու ծեսերը, «Գանձասար», 1, 1992: Ղազարյան Վ., Սյուժետային մանրանկարները Կիլիկիայում, Ե., 1984: Մաթեվոսյան Կ., Ավետիսյան Ա., Ավետարանական պատկերներ, Ե., 1993:

Արտաշես Ղազարյան
Մարտին Միքայելյան

«ՀԱՂՊԱՏԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», «Գետաշենի Ավետարան», հայ միջնադարյան մագաղաթե ձեռագիր (Մատենադարան, ձեռ. դ 6288): Ընդօրինակել է գրիչ Հակոբը՝ Սահակ Անեցու պատվերով, 1211-ին, Հաղպատում: Նույն թվականին Անիի Բեխենց վանքում պատկերազարդել է Մարգարե ծաղկողը, կազմել է Աբրահամ կազմողը՝ Հոռոմոսի վանքում: «Հ. Ա.» ընծայաբերվել է Անիի մերձակա Արջո առիճի վանքի՝ Սահակի տոհմի կառուցած եկեղեցուն: 1223-ին Ավետարանը գնել է արցախեցի Սարգիսը և նվիրաբերել իր հայրենի գավառի Մեծկողմանաց եպիսկոպոսարանին: Ձեռագիրը շուրջ ութ դար պահվել է Արցախում, մի քանի անգամ նորոգվել ու կազմվել: XX դ. սկզբին պահվել է Գետաշեն գյուղում, որտեղից 1920-ական թթ. Էջմիածնի մատենադարան է բերել Գարեգին Հովսեփյանը (1943–52-ին՝ կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիլիկիո Գարեգին Ա Հովսեփյան) և, ուսումնասիրելով, դրել գիտ. շրջանառության մեջ:

«Հ. Ա.» (30×20 սմ) գրված է երկաթագրով, ունի խորաններ, անվանաթերթեր, մեկ տերուն. և մեկ ընծայական պատկեր, լուսանցազարդեր: Ձեռագիրը նշանավոր է հատկապես մանրանկարներով, որոնք Անիի մանրանկարչության դպրոցի ցայժմ հայտնի եզակի նմուշներից են: Ծաղկող Մարգարե աբեղան նոր մոտեցում է ցուցաբերել՝ Ավետարանի պատկերազարդման մեջ ներմուծելով Անիի աշխարհիկ արվեստի տարրեր: Խորանների լուսանցամասերում պատկերել է իր ժամանակակիցների՝ իրական անեցիների դիմանկարներ, որոնցից են Բեխենց վանքի վանահայր Եղբայրիկը, Աբրահամ կազմարարը, երիտասարդ Շերանիկը և ուր.: «Մուտք Երուսաղեմ» տերուն. պատկերում Քրիստոսին դիմավորող քաղաքացիների շարքում պատկերել է Սահակ Անեցու ընտանիքի անդամներին. հորը՝ քաղաքի մուտքի մոտ, մորը՝ շինության պատուհանում, երկու քույրերին՝ նույն շենքի պատշգամբում, և ընտանիքի երեք արու զավակներին՝ ծառերի վրա: Նրանք բոլորը կրում են քաղաքային տարազ և թե՛ չափով, թե՛ պատկերման սկզբունքներով տարբերվում նույն մանրանկարի ավետարան. կերպարներից: Ուշագրավ է նաև ընծայական մանրանկարը, որտեղ Սահակն ու իր եղբայր Առաքելը պատկերված են Քրիստոսի երկու կողմերում կանգնած: «Հ. Ա.»-ի մանրանկարները, ներկայացնելով հայ միջնադարյան մանրանկարչության մի ինքնատիպ ճյուղը, ունեն առանձնահատուկ արժեք:

Գրկ. Հ ո վ սեփյ ան Գ., Հաղբատի դպրոցի մի գլուխգործոց («Գետաշենի Ավետարանը»), տես նրա Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի և մշակույթի պատմության, պր. 1, Երուսաղեմ, 1935: Մաթեվոսյան Կ., Նկարիչ Մարգարեի «Մուտք Երուսաղեմ» մանրանկարը, ԼՀԳ, 1982, № 9:

Կարեն Մաթևոսյան

ՀԱՂՊԱՏԻ ՎԱՆՔ, Հաղ բատ ի վանք, միջնադարյան Հայաստանի հոգևոր, մշակութային և գիտաուսումնական խոշոր կենտրոն, վանքային համալիր: Գտնվում է ՀՀ Լոռու մարզի Հաղպատ գյուղի հվ-արլ. բարձրադիր մասում: Վանքի առաջին՝ Ս. Նշան եկեղեցին և միաբանությունը 976-ին հիմնադրել են Աշոտ Գ թագավորը և նրա կին Խոսրովանույշը՝ իրենց որդիներ Կյուրիկեի (Գուրգենի) և Սմբատի արևշատության համար: Հիմնադիր վանահայրն է եղել Սիմեոնը, որը Տիրանուն երեցի հետ ղեկավարել է եկեղեցու շինարարությունը (ավարտը՝ 991-ին) և հիմնել վանքի հոգևոր դպրոցը: Սանահինի վանքից և այլ վայրերից հրավիրվել են գիտնական և ուսուցիչ վանականներ, և շուտով Կյուրիկյան թագավորության այս երկու վանքերում միաբանների ընդհանուր թիվը հասել է 500-ի: XI դ. 1-ին քառորդում Ս. Նշան եկեղեցու հս. պատին կից կառուցվել են երկու մատուռ-տապանատներ (1005–20), Ս. Գրիգոր եկեղեցին (1005) և վանքի նախն. պարիսպը: XI դ. կառուցվել է նաև գրատունը, որի փայտե ծածկը հետագայում վերաշինվել է քարով:

1064-ին Տաշիր-Ձորագետի թագավոր Կյուրիկե Ա Բագրատունին, ճանաչելով սելջուկ թուրքերի գերիշխանությունը, կարողացել է կիսանկախ վիճակում պահպանել թագավորությունը և նրա հոգևոր կենտրոնները: Նույն ժամանակ նա եպիսկոպոս. աթոռը Սանահինից տեղափոխել է Հաղպատ, որտեղ 1081-ին օժանդակել է Անի-Շիրակի եպիսկոպոս Բարսեղին՝ օծվելու կաթողիկոսական տեղապահ (1105–13ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Բարսեղ Ա Անեցի): Հաղպատում Կյուրիկյան թագավորության եկեղեց. թեմի առաջնորդ է կարգվել Սարգիս եպիսկոպոսը: 1105-ին Ղըզըլ ամիրան հարձակվել, ավերել և կողոպտել է մի շարք բնակավայրեր և վանքեր, այդ թվում՝ Սանահինի և Հաղպատի միաբանությունները: Կյուրիկյան թագավորության անկումից (1113) հետո Վրաց թագավոր Դավիթ Շինարարը հայ իշխաններ Օրբելյանների ու Զաքարյանների օժանդակությամբ, 1118-ին այդ տարածքը մաքրել է սելջուկներից, միացրել Վրաստանին և Լոռին իր շրջակայքով նվիրել Օրբելյաններին: Ըստ Ս. Նշան եկեղեցու մուտքի վերևի արձանագրության, նա հովանավորել է Հաղպատի և Սանահինի միաբանությունները, նվիրել այգիներ, գյուղեր և վերահաստատել բոլոր կալվածները: 1177–78-ին Վրաց թագավոր Գեորգի III-ի դեմ Իվան Օրբելու գլխավորած ապստամբության պարտությունից հետո Լոռին կարճ ժամանակով հանձնվել է սպասալարի պաշտոնով ղփչաղ Խուբասարին, այնուհետև՝ Մահկանաբերդի Արծրունիներին: Վերջիններիս իշխանության հիմնադիր Վահրամ Արծրունին, որն ազգակցական կապ է ունեցել Զաքարյան իշխանների հետ և 1181-ից վրաց արքունիքի ամիրսպասալարն էր, հիշատակվում է որպես Մահկանաբերդի և Հաղպատի տեր: Նրա որդիներից ամիր Քուրդ Արծրունին Քարթլիի և Թիֆլիսի ամիրապետն էր, Բարսեղ եպս. Արծրունին՝ Հ. վ-ի առաջնորդը, որը Թամար թագուհու հրամանով նշանակվել էր նաև Քարթլիի արքեպիսկոպոս: XII դ. 2-րդ կեսին սկսվել է Հաղպատի միաբանության վերելքի նոր ժամանակաշրջան, որը շարունակվել է նաև XIII դ.՝ Զաքարյան իշխանների տիրապետության օրոք: Վանքում կատարվել են շին. մեծածավալ աշխատանքներ, որոնք չեն ընդհատվել նույնիսկ մոնղոլ. տիրապետության տարիներին: Այդ ժամանակահատվածում է հիմնականում ձևավորվել և ամբողջացել վանքի ճարտ. համալիրը: 1185ին Կյուրիկե Գ թագավորի դուստր Մարիամը Ս. Նշան եկեղեցու արմ. կողմում կառուցել է Կյուրիկյան թագավորների սրահ-տապանատունը, որը XIII դ. 1-ին քառորդին, վանքի առաջնորդ Հովհաննես Խաչենացու օրոք հիմնովին վերակառուցվել է և վերածվել եկեղեցու ընդարձակ գավթի: Նրա ժամանակ կառուցվել են նաև Ուքանանց տոհմի երեք խաչքար-դամբարանները, նորոգվել Ս. Նշան և Ս. Գրիգոր եկեղեցիների ծածկերը, կատարվել վանքի տարածքի ընդարձակման, պարսպապատման և բարեկարգման աշխատանքներ: Համալիրի տարածքից դուրս կառուցվել է Կուսանաց անապատը: XIII դ. 1-ին քառորդին է վերագրվում նաև սեղանատան կառուցումը, որի ճշգրիտ ժամանակը հայտնի չէ: Մոնղոլ. արշավանքների նախօրեին՝ 1233ին, Հովհաննես Մածնաբերդցի վանահոր օրոք, միաբանության պաշտպանության նպատակով վանքից ոչ հեռու, լեռնային դժվարամատչելի հրվանդանի վրա կառուցվել է Կայան բերդ կոչվող ամրոցը, որը, սակայն, անկարող է եղել դիմագրավել թշնամուն և 1241-ին ավերվել է: Հաջորդ վանահոր՝ Համազասպի ժամանակ կառուցվել են նոր, ընդարձակ գավիթը, զանգակատունը և պարսպի արլ. մուտքը: XIII դ. 2-րդ կեսին, Դոփյան տոհմից սերող Հովհաննես վանահոր օրոք վերակառուցվել է գրատան ծածկը, կից կառուցվել է սրահ, աթաբեկ և ամիրսպասալար Սադուն Արծրունու արևշատության համար կանգնեցվել է «Ամենափրկիչ» նշանավոր խաչքարը: Վանքի տարածքից դուրս կառուցվել են Ս. Սիոն եկեղեցին և աղբյուր: Դարավերջին գրատան սրահի վրա հավելվել է փոքր մատուռ:

XI–XIII դդ. վանքի համար եղել են նաև կրթության, գիտության և մշակույթի մեծ վերելքի ժամանակաշրջան: Այդտեղ ուսանել, ստեղծագործել և դասավանդել են ժամանակի բազմաթիվ նշանավոր հոգևորական գիտնականներ. ուսուցչապետ Հովհաննես Սարկավագը (Իմաստասեր), նրա աշակերտներ՝ պատմիչներ Երեմիա Անձրևիկը և Սամուել Անեցին, իրավագետ և մանկավարժ Դավիթ Ալավկա Որդին, մատենագիր Վարդան Հաղպատեցին, նրա աշակերտ, ուսուցչապետ Դավիթ Քոբայրեցին, մատենագիր Մխիթար Քոբայրեցին, պատմիչ, մատենագիր, աշխարհագրագետ և փիլիսոփա Վարդան Արևելցին: Հաղպատում գրվել, ընդօրինակվել և ծաղկվել են բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնք օգտագործվել են նաև միջնադարյան Հայաստանի գիտաուս. այլ կենտրոններում: Առավել նշանավոր է «Հաղպատի Ավետարանը» (Մատենադարան, ձեռ. դ 6288), որը մանրանկարչական արվեստի լավագույն նմուշներից է: Վանքն ունեցել է իր ժամանակագրության ավանդական մատյանը՝ «Քոթուկը», որը չի պահպանվել: XIV դ. վերջին, Զաքարյանների իշխանական տան տրոհումից հետո, Հաղպատն անցել է նրանց շառավիղների՝ տեղական իշխանների տնօրինությանը. նրանք այստեղ և այլ վանքերում եղել են նաև հոգևոր առաջնորդներ: XIV–XV դդ. վանքի ձեռագրերը կողոպուտից և ոչնչացումից փրկելու նպատակով թաքցվել են մոտակա դժվարամատչելի քարայրերում, իսկ գրատունը վերածվել է մառանի: Մոռացված ձեռագրերը հայտնաբերվել են XVIII դ. վերջին քառորդին, Աբրահամ Թեքերտաղցի առաջնորդի ժամանակ: Վերջինս այրել է քայքայված ձեռագրերը՝ որպես գործածության համար ոչ պիտանի: 1155-ին թուրք-իրան. պայմանագրով Լոռին անցել է Սեֆյան Իրանին և ընդգրկվել Քարթլի-Կախեթի վալիության մեջ, իսկ 1747-ին անկախացել է Իրանից և 1762-ին դարձյալ մտել Վրաստանի կազմի մեջ: XVII դ. Հաղպատն իր շրջակայքով պատկանել է Բարաթյաններին: Միաբանությանը հովանավորել են նաև Բեհբությանները: Նույն դարի 2-րդ կեսին վանքում կատարվել են վերանորոգչական մեծ աշխատանքներ: Ըստ արձանագրության տվյալների, 1651, 1655-ին Խոջա Բեհբութը և Մահմեդի Ազիզը նորոգել են եկեղեցիները, որոնք վերանորոգվել են 1668-ի երկրաշարժից հետո: 1676–77-ին նորոգվել են Կուսանաց անապատը, վանքի պարիսպը և գրատան սրահի վերջին մատուռը: XVII–XVIII դդ. լեզգիները բազմիցս հարձակվել և ավերել են վանքը, ուստի Հաղպատի առաջնորդարանը 1751–76-ին և հետագայում ևս ստիպված ժամանակավորապես պատսպարվել է Թիֆլիսում: 1776-ին առաջնորդարանը կրկին հաստատվել է Հաղպատում: Վրաց թագավոր Հերակլ II-ի օժանդակությամբ նորոգվել և բարեկարգվել է անխնամ մնացած վանքը: Սակայն դեռևս վտանգավոր իրավիճակը 1783-ին դարձյալ ստիպել է տեղափոխվել Թիֆլիս: Հաղպատի առաջնորդարանում 1768-ից՝ որպես աբեղա, իսկ 1778-ից՝ որպես Ս. Նշան եկեղեցու լուսարար ծառայել է Սայաթ-Նովան՝ Տեր-Ստեփանոս անվամբ: 1786-ին Հաղպատի վրա է հարձակվել լեզգի Ումմա (Օմար) խանը, սակայն հանդիպելով գյուղացիների դիմադրությանը՝ նահանջել է, իսկ 1795-ին Թիֆլիսում Հաղպատի առաջնորդարանը ենթարկվել է Աղա Մահմուդ խանի ավերածություններին ու կողոպուտին. այլ արժեքների հետ ոչնչացվել է նաև վանքի «Քոթուկը»:

XIX դ. սկզբին Լոռին Վրաստանի հետ միասին անցել է ռուս. կայսրությանը: XIX դ. 1-ին քառորդին Հաղպատի առաջնորդներն են եղել Հովհաննես Ակնեցին (1808–11), Աստվածատուր Արցախեցին (1811–14) և Ներսես Աշտարակեցին (1814-ից), որոնք միաժամանակ վարել են նաև վիրահայոց առաջնորդությունը: Այդ տարիներին երկրում տիրող ռազմաքաղ. անկայուն վիճակը ստիպել է Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսին 1822– 1824-ին ապաստանել Հաղպատում: Բռնի ռուսականացման քաղաքականության դեմ անհանդուրժողականության համար Ներսես Աշտարակեցին գեներալ Ի. Պասկևիչի թելադրանքով 1828-ին աքսորվել է Բեսարաբիա, որտեղ առաջնորդել է տեղի հայ եկեղեց. թեմը, իսկ Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի տեսուչ, բանաստեղծ ու մանկավարժ Հարություն Ալամդարյանը 1830– 1832-ին աքսորվել է Հաղպատ: 1836-ին, Զաքարիա արք. Գուլասարյան-Բեհբուդյանցի առաջնորդության ժամանակ վերացվել է Հաղպատի եպիսկոպոս. աթոռը: Նախկին վիճակը և կարողությունները կորցրած վանքը գոյատևել է ևս մի քանի տասնամյակ: Հ. վ-ի վերջին վանահայրն է եղել Սերովբե եպս. Արարատյանը. նա հիշատակվում է նաև 1873-ին Դեբեդ գետի վրա քարե կամրջի կառուցման առնչությամբ: Խորհրդ. իշխանության տարիներին վանքը պահպանվել է որպես պատմամշակութ. հուշարձան: Պարբերաբար կատարվել են ամրակայման, վերականգնման և տարածքի բարեկարգման աշխատանքներ (ճարտ-ներ՝ 1927-ին՝ Ա. Թամանյան, 1929-ին՝ Ն. Տոկարսկի, 1930-ին՝ Ա. Ավետիսյան, 1950-ին՝ Ա. Բալասանյան, 1954–55-ին՝ Հ. Հակոբյան, 1965–66-ին՝ Վ. Խաչատրյան, 1973–75-ին՝ Հ. Գասպարյան): 1989-ին, ՀՀ կառավարության որոշմամբ, վանքը վերադարձվել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի տնօրինությանը: Հայկ. պատմաճարտարապետ. հուշարձաններից Հ. վ. առաջինն է, որ ընդգրկվել է (1996) ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Համաշխարհային ժառանգության ցանկում»: Համալիրի՝ տարբեր ժամանակներում կառուցված և տարաբնույթ շինություններն ի վերջո կազմել են ամբողջական, ներդաշնակ, ասիմետրիկ, բայց հավասարակշիռ մի հորինվածք, որի բաղկացուցիչ յուրաքանչյուր տարրը և մանրամասները համահունչ են միմյանց և շրջակա բնությանը: Վանքի ընդհանուր համայնապատկերում առանցքային և գերիշխող դիրք է գրավում Ս. Նշան եկեղեցին (976–991), որին կից աստիճանաբար ձևավորվել է համալիրի կորիզը կազմող հուշարձանախումբը: Եկեղեցին պատկանում է գմբեթավոր դահլիճի տիպի խաչագմբեթ ենթատիպին՝ արտաքուստ՝ ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև հատակագծով և անկյուններում տեղադրված երկհարկ ավանդատներով: Մուտքեր ունի հս. և արմ. կողմերից:

Ընդարձակ և միասնական ներքին տարածքը պսակվում է լայնանիստ և բարձրադիր գլանաձև գմբեթով: Արլ., հվ. և հս. ճակատները ջլատված են եռանկյունաձև հատվածքով երկուական ուղղաձիգ խորշերով, որոնք, կառույցին թեթևություն և տարածական կոշտություն հաղորդելուց բացի, զուսպ մշակված քիվերի և պսակների հետ կազմում են նրա հարդարանքի էական տարրը: Արլ. ճակատի վերին մասում խորաքանդակ պատկերված են Սմբատ և Գուրգեն (Կյուրիկե) թագավորները՝ կանգնած դեմ հանդիման, ձեռքերում՝ եկեղեցու մանրակերտը: Եկեղեցու Ավագ խորանը և պատերի առանձին հատվածներ պատված են եղել որմնանկարներով, որոնցից միայն հետքեր են պահպանվել: Ավագ խորանի պատին պատկերված է եղել գահին նստած Քրիստոսը, իսկ դրանից ցած՝ «Ավետման», «Ծննդյան» և «Մկրտության» տեսարաններ (X դ.): Հվ. պատին ամբողջ հասակով նկարված են եղել Սադուն Արծրունու և նրա որդու՝ Խութլու Բուղայի պատկերները (XIII դ.): XIX դ. մատենագիր, Սանահինի վանքի վանահայր Հովհան Ղրիմեցին, հենվելով մի հին ավանդության վրա, Ս. Նշան եկեղեցու կառուցումը վերագրել է Անիի նշանավոր ճարտ. Տրդատին, ինչը հավանական են համարում նաև որոշ հետազոտողներ: Հայ միջնադարյան ճարտ-յան բացառիկ արժեքավոր նմուշներից է Ս. Նշան եկեղեցու գավիթը (1210–25), որը կառուցված է եկեղեցու արմ. կողմում, նրան կից, իշխանուհի Մարիամի հիմնադրած սրահ-տապանատան (1185) տեղում: Վերակառուցումից հետո վերջինից պահպանվել են արլ. և արմ. ծայրային հատվածները, որոնք վարպետորեն ընդգրկվել և մաս են կազմել նոր կառույցի: Ուղղանկյուն հատակագծով ընդարձակ դահլիճը ծածկված է երկու զույգ, միմյանց հետ խաչվող կամարներով, որոնք արլ. կողմում հենվում են եկեղեցու արմ. պատին կից որմնասյուներին, իսկ արմ. կողմում՝ առանձին կանգնած սյուներին: Չորս կամարներով ստեղծված կենտր. քառակուսին իր հերթին ծածկված է դրանց վրա հենված խաչվող կամարների մի նոր, առավել փոքր համակարգով՝ ստեղծելով բարդ, սակայն տեկտոնիկ, տրամաբանված ու գեղարվեստորեն հարուստ ու բազմապլան տարածական կոնստրուկտիվ հորինվածք, որն ավարտվում է երդիկով և սլացիկ ռոտոնդայով: Գավթի արտաքին պարզ ու զուսպ հարդարանքի ֆոնի վրա առավել շեշտված երևում է հարուստ զարդաքանդակներով մշակված արմ. շքամուտքը:

Համալիրի երկրորդ գավիթը (1255), որը կառուցող վանահոր անունով կոչվում է նաև «Համազասպի ժամատուն», գտնվում է Ս. Նշան եկեղեցու հս. կողմում, մոտ 8մհեռավորությամբ: Կառույցը պատկանում է քառակուսի հատակագծով կենտրոնակազմ չորս սյուների վրա հենված կամարածածկ և երդիկավոր գավիթների տարածված տիպին և ամենամեծն է դրանց շարքում (մոտ 330 մ2): Արլ. կողմում առանցքային տեղադրությամբ այն հաղորդակից է անհամեմատ փոքր չափերով միանավ թաղածածկ եկեղեցուն, որն ունի ընդամենը 20 մ2 մակերես: Վերջինիս և գավթի այս անսովոր և անհամաչափ համադրության պատճառով հաճախ անտեսվել է եկեղեցու գործառնական դերը, և գավիթը համարվել է ինքնուրույն, առանձին շինություն՝ ժողովարան: Փոքր չափեր ունի նաև Ս. Գրիգոր եկեղեցին (1125), որը ներքուստ խաչաձև, արտաքուստ ուղղանկյուն հատակագծով, անկյուններում՝ ավանդատներով (արմ. կողմում՝ կրկնահարկ), թաղածածկ և երկլանջ տանիքով կառույց է՝ տեղադրված Ս. Նշան եկեղեցու գավթին կից, հվ. կողմում:

Համալիրի երրորդ փոքր՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցին (XIII դ.) գտնվում է Ս. Նշան եկեղեցու գավթի հս. կողմում, նախկին սրահ-դամբարանի պահպանված մասից 2մհեռավորությամբ: Ներքուստ խաչաձև, սակայն առանց ավանդատների, կենտրոնակազմ գմբեթավոր կառույց է, որի հս. և հվ. խաչաթևերի խորությունն այնքան փոքր է, որ հատակագծում դրանք ընդգրկվել են եկեղեցու պարզ ուղղանկյան եզրագծի մեջ: Արմ. ճակատի առանցքով տեղադրված շքամուտքը հարդարված է քանդակազարդ շրջանակով: Եկեղեցին կոչվում է նաև Խաթունաշեն, կառուցողի՝ Դեսումյանց Հասան իշխանի դուստր Խաթունի անվամբ: Վանքի գրատունը (XI դ., վերակառուցվել է 1258–62-ին) քառակուսի պարզ հատակագծով սրահ է, սկզբնապես ծածկված է եղել փայտե սյունահեծանային կոնստրուկցիայով: Վերակառուցման ժամանակ այն փոխարինվել է քարաշեն խաչվող կամարների համակարգով, որը հենվում է պատերին կից հավելված որմնասյուների վրա: Ծածկի կենտր. քառակուսին պսակվում է ութանիստ վրանաձև երդիկավոր գմբեթով: Սրահի որմնակամարներով ջլատված պատերն ունեն նաև որմնախորշեր, որոնք կատարել են գրապահարանի դեր: Միակ մուտքը արմ. կողմից է և բացվում է Ս. Նշան եկեղեցու և «Համազասպի ժամատան» միջանկյալ տարածքում՝ գրատան վերաշինության հետ միաժամանակ կառուցված սրահի մեջ:

Հուշարձանախմբից անջատ, գրատան հս-արլ. կողմում, մոտ 5մհեռավորությամբ կանգնած է 25մբարձր. ունեցող զանգակատունը, որը նմանատիպ առավել վաղ և լավագույն օրինակներից է: Նրա երկհարկ հիմն. զանգվածը ավարտվում է սյունազարդ զանգաշտարակով: Առաջին հարկի հատակագծի եզրագիծը հավասարաթև խաչ է, երկրորդ հարկինը՝ այն ներգծող քառակուսի՝ հատված անկյուններով: Այս համադրության շնորհիվ արտաքին անկյուններում ստեղծվել են ստալակտիտային տրոմպների համակարգով պսակվող ուղղաձիգ խորշեր, որոնք շքամուտքի ու լուսամուտների կամարազարդ բացվածքների շրջակալների, ճակտոնների քիվերի և հովհարաձև վեղարով զանգաշտարակի հետ կառույցին հաղորդում են թեթևություն և վերասլաց համաչափություն: Պատի միջին բարձրության վրա գտնվող շարքերից մեկը, որը չի ընդհատվում բացվածքներով, ողջ պարագծով կառուցված է որպես հակաերկրաշարժային հոծ գոտի, որտեղ քարերը միմյանց ագուցված են ձգման ուժերին դիմակայող ատամնաձև ելուստներով: Հարկերը միմյանց հետ հաղորդվում են ներքին քարե աստիճաններով: Առաջին հարկում կան երկու, իսկ երկրորդում՝ չորս մատուռ-աղոթարաններ՝ ինչի պատճառով վիմագրերում կառույցն անվանվում է նաև եկեղեցի: Հայ միջնադարյան աշխարհիկ կառույցների մեջ բացառիկ տեղ է գրավում սեղանատունը (1220-ական թթ.), որը կառուցված է վանքի պարսպապատ տարածքի հս. եզրին: Արլ-արմ. երկայնական առանցքով ուղղանկյուն ընդարձակ սրահ է՝ կողմերի 1:2 հարաբերությամբ: Կենտր. մասում լայնական առանցքով դրված երկու սյուներով սրահը բաժանված է երկու քառակուսի մասերի, որոնցից յուրաքանչյուրը ծածկված է որմնասյուներին և կենտր. սյուներին հենվող խաչվող կամարների համակարգով և ութանկյուն երդիկավոր գմբեթով: Մուտքը արմ. կողմից է, իսկ արլ. պատը ներքուստ ձևավորված է կամարակապ խորշով:

Պարսպապատ տարածքից դուրս, մոտ 100մարլ. գտնվում է վանքի աղբյուրը (1258): Այն ուղղանկյուն հատակագծով երկարավուն սրահ է, որի երեք պատերը խուլ են, իսկ հվ. երկայնական պատը ձևավորված է երկթեք տանիքի ճակտոնի տակ առնված կենտր. մեծ կողմնային երկու փոքր կամարակապ բացվածքներով: Ներսում, հս. պատի ողջ երկայնքով տեղադրված են միմյանց հետ հաղորդվող վեց տաշտակներ, որոնց միջով հոսում է ջուրը: Նույն ուղղությամբ ավելի հեռու, բարձունքի վրա գտնվում է Կուսանաց անապատը՝ Ս. Տիրամայր եկեղեցով (XIII դ.), որը ներքուստ խաչաձև, արտաքուստ ուղղանկյուն փոքր կենտրոնագմբեթ կառույց է: Վանական համալիրի տարածքում և շրջակայքում պահպանվել են մեմորիալ և մոնումենտալ արվեստի բազմաթիվ հուշարձաններ: Դրանցից առավել նշանավոր է բարձրարվեստ պատկերաքանդակներով հարուստ «Ամենափրկիչ» խաչքարը, որը տեղադրված է Ս. Նշան եկեղեցու հս. մուտքի մոտ, սրահի ներսում: Հիշարժան են նաև Ուքանանց իշխան. տոհմի երեք խաչքար-դամբարանները՝ վանքի հս-արմ. պարսպի մոտ: Հ. վ-ում վավերագրվել և վերծանվել է մոտ 260 վիմագիր արձանագրություն, որոնց ժամանակագրությունն ընդգրկում է X–XVIII դդ.: Դրանք պարունակում են արժեքավոր տեղեկություններ պատմ. իրադարձությունների, թագավոր. և իշխան. տների, հոգևոր և մշակութ. գործիչների, տնտ. կյանքի և վանքի շին. գործունեության մասին:

Գրկ. Հովհան Ղրիմեցի, Պատմութիւն հռչակաւոր վանից Հաղբատայ Ս. Նշան, Վնն., 1965: Երզնկյան Ռ., Հնախօսական տեղագրութիւն Հաղբատայ աշխարհահռչակ վանից Սրբոյ Նշանի, Վաղպատ, 1886: Լալայան Ե., Բորչալուի գավառ, ԱՀ, 1901, գիրք 7: Ղաֆադարյան Կ., Հաղբատ, Ե., 1963: Շախկյան Գ., Լոռի. պատմության քարակերտ էջերը, Ե., 1986, էջ 94–101: Հարությունյան Վ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Ե., 1992, էջ 249–250, 298–301: Х а л п а х ч ь я н О. Х., Архитектурные ансамбли Армении, М., 1980, с. 181–199; Mnazaganian S., Alpago-Nowello A., Hakhpat, Milano, 1968 (Documenti di architettura armena, 1).

Կորյուն Ղաֆադարյան

ՀԱՄԱԲԱՐԲԱՌ ՍՈՒՐԲ ԳՐՈՑ, տես Աստվածաշնչի համաբարբառ:

ՀԱՄԱՄ ԱՐԵՎԵԼՑԻ, Համամ Բագրատունի, Համամ Բարեպաշտ, Համամ Գրիգոր (ծ. և մ. թթ. անհտ), IX դարի մատենագիր, մեկնիչ: Աղբյուրների վկայությամբ՝ Հայոց Բագրատունյաց տոհմից: Եղել է իշխան, Աղվանից թագավոր: Գահից հրաժարվելով՝ նվիրվել է հոգևոր և մշակութ. գործունեության: Ապրել ու գործել է Հայոց Գևորգ Բ Գառնեցի կաթողիկոսի օրոք: Պահպանվել է Հ. Ա-ու երկու արձանագրություն. մեկը՝ Մեծ Մազրայում, «Գրիգոր Ադրներսեհյան» – «Ադրներսեհի որդի» անունով՝ 881-ին կանգնեցված խաչարձանի վրա, մյուսը՝ Տիգրանակերտ բերդաքաղաքի ավերակներում՝ անթվակիր: Հ. Ա. թողել է մատենագր. հարուստ ժառանգություն, որտեղ կարևոր տեղ են զբաղեցնում նրա աստվածաբան. («Հարցմունք և պատասխանիք», 856–865) և մեկնողական բնույթի [«Մեկնութիւն Առակացն Սողոմոնի», «Մեկնութիւն «Ով է դա»-ի» (Հոբ), «Վերլուծութիւն Քերականի» (Դիոնիսիոս Թրակացի)] երկերը, որոնք շարադրված են այլաբան. բացատրության ընկալյալ սկզբունքների կիրարկումով: Հ. Ա-ու անվամբ հայտնի է «Կարգաւորութիւն Սաղմոսաց» խորագրով երաժշտաբնագրագիտ. բնույթի մի աշխատություն, որի նպատակը եկեղեց. ծեսի մեջ սաղմոսների կիրառման սահմանների ճշգրտումն ու երաժշտ. կարգավորումն է: Հ. Ա. հեղինակ է նաև «Հայր երկնաւոր, անկանիմ առաջին անոխակալ գթութեանդ» սկսվածքով մի շարականի, որի ակրոստիքոսը հոդում է հեղինակի անունը: Նրա գրչին են պատկանում նաև այլ մեկնություններ՝ «Մեկնութիւն Սաղմոսաց», «Մեկնութիւն Սաղմոսին, որ է Ամբիծք», ինչպես նաև պատմագր. մի երկ. դրանք համարվում են կորած:

Երկ. Մեկնութիւն Առակացն Սողոմոնի (աշխատասիր. Մխիթար քհն. Սարիբեկյանի), Ե., 1994:

Գրկ. Մխիթար Այրիվանեցի, Պատմութիւն Հայոց, Մ., 1860: Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ, Տիեզերական պատմություն, Ե., 2000: Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1996: Մովսես Կաղանկատվացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Ե., 1983: Կոստանյանց Կ., Համամ Արևելցի, Վաղ-պատ, 1896: Մ նացակ անյ ան Ա., Աղվանից գրականության հարցերի շուրջը, Ե., 1966:

Հակոբ Քյոսեյան

ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄ, սուրբ Համբարձման տոն, Հայ առաքելական եկեղեցու Տերունի տոներից: Հիսուս Քրիստոսի հարության օրվանից քառասուն օր հետո՝ հինգշաբթի օրը, Հայ եկեղեցին տոնում է Հիսուսի երկինք համբարձվելու հիշատակը: Հ-ման տոնը Զատկի հետ 35 օրվա շարժականություն ունի և նշվում է ապրիլի 30-ից մինչև հունիսի 3-ն ընկած ժամանակահատվածում:

Քրիստոսը, հարությունից հետո քառասուն օր երկրի վրա մնալով, քառասուներորդ օրը Ձիթենյաց լեռան վրա իր վերջին պատգամները, հորդորներն ու օրհնություններն է տվել իր առաքյալներին, համբարձվել երկինք ու նստել Հայր Աստծո աջ կողմում (Մարկ. 16.19– 20, Ղուկ. 24.50–53, Գործք 1.9–11): Ըստ Գործք առաքելոցի, մինչ աշակերտները զարմացած ու այլայլված երկինք էին նայում, նրանց երկու սպիտակազգեստ հրեշտակներ են երևում և ասում. «Ով գալիլիացիներ, ինչո՞ւ կանգնած նայում եք երկնքին, այս Հիսուսը, որ ձեր միջից երկինք վերացավ, պիտի գա նույն ձևով, ինչպես տեսաք նրա երկինք գնալը» (Գործք 1.11): Հ. նշանավորում է Հիսուս Քրիստոսի երկրային առաքելության ավարտը: Հ-ման տոնը Հայաստանում, իր մեջ ներառելով հեթանոս. շրջանի մի շարք սովորություններ ու ավանդություններ, վերածվել է ժող. տոնակատարության: Հ-ման օրը ժողովուրդը կոչում է նաև «Վիճակ», «Ծաղիկ գովել», «Ջան գյուլում»: Այդ օրը աղջիկները, գույնզգույն, հատկապես կարմիր ու կանաչ զգեստներ հագած, գարնանային ծաղկած դաշտերում կամ այգիներում կազմակերպել են զբոսանք և վիճակախաղ: Անցյալում Հ-ման «Ջան գյուլումը» մեծ տոնախմբություն է եղել և միայն աղջիկներին վերաբերող տոն համարվել: Այդպես է կոչվել, որովհետև վիճակի համար երգվող տաղերը վերջացել են «Ջան գյուլում»ով, ինչը ծաղկի, մասնավորապես՝ վարդի փառաբանությունն էր: Հ-ման նախընթաց օրը (չորեքշաբթի) աղջիկները դաշտերից, այգիներից հավաքել են 7 գույնի ծաղիկ և փնջեր կապել, որոնցից մեծը և խաչաձևը կոչվել է Ծաղկամեր: Ապա 7 աղբյուրի ջրից լցրած կժի մեջ յուրաքանչյուրը որևէ իր է գցել: Կուժը ծաղիկների հետ պահել են և հսկել, որ տղաները չգողանան: Մյուս օրը՝ Հ-ման տոնին, նստել են բոլորակ՝ իրենց առաջ դնելով կուժն ու ծաղկեփնջերը, և սկսվել է վիճակը (վիճակահանությունը): Երգել են մի-մի տուն ժող. երգ, որի մեկ տողն էր «Ջան գյուլում, ջան, ջան», մյուս տողը՝ «Ջան ծաղիկ, ջան, ջան»: Ամեն մի տունը երգելուց հետո մի փոքրիկ աղջիկ կժից հանել է մի իր: Այդ իրի տիրոջ բախտը որոշվել է երգի կամ արտասանված քառյակի բովանդակությամբ: Այս արարողությունը կոչվել է «Ծաղիկ գովել»: Ծաղիկների, ծառերի, տերևների միջոցով հմայություն և գուշակություն են արել, իսկ ծաղիկներն ու տերևները գործածել որպես բուժիչ դեղ: Բոլոր ծաղիկները բաժանելուց հետո Ծաղկամերը նվիրել են եկեղեցուն: «Վիճակը», «Ջան գյուլումը», «Ծաղիկ գովելը» հայկ. սովորությունների և կենցաղի մաս են կազմել: Դրանք, ինչպես Կանաչ և Կարմիր կիրակիները և գարնանային այլ տոներ, սերտորեն կապվել են գարնան զարթոնքի, բնության զարդարանքի և ծաղկումի հետ: Այդ օրերին եփել են կաթնապուր, և տոնը կոչվել է նաև կաթնապուրի տոն:

Ե րաժ շ տություն: Շարակնոցում Հ-ման կանոնը, որի հեղինակն է Ներսես Լամբրոնացին, երկու պատկեր ունի: Առաջին՝ «Համբարձաւ Տէրըն մեր» (7 մաս) և երկրորդ՝ «Ծագումն Միածնի»՝ 2 Հարց և 2 Տէր երկնից ունեցող 9 միավորից բաղկացած Հ-մանը նվիրված բազմաթիվ տաղեր են ստեղծվել. մի քանիսը («Այսօր անդրանիկ», «Եւ ի յերկինս վերացեալ») մեղեդիներով հանդերձ հարատևել և երգվում են եկեղեցում առ այսօր:

Պատ կերագ րություն: «Համբարձման» պատկերները հայտնի են IV դարից: Հայկ. արվեստում հնագույն օրինակները Պտղնիի, Օձունի (VI դ.) եկեղեցիների բարձրաքանդակներն են, «Էջմիածնի Ավետարան»-ի կազմի փորագրությունը: «Համբարձման» տեսարանում Քրիստոսը պատկերվում է մանդոռլայի (Աստծո փառքի առարկայական արտահայտություն) մեջ (ավելի հաճախ՝ էլիպսաձև) նստած կամ կանգնած, որին դեպի երկինք են տանում հրեշտակները: Ներքևում կանգնած է առաքյալներով շրջապատված Տիրամայրը, ում աջ և ձախ կողմերում սովորաբար լինում են հրեշտակներ, նրանց կողքին՝ Պողոս և Պետրոս առաքյալները: Տիրամայրն առաքյալների հետ պատկերվում է նաև առանց հրեշտակների: «Համբարձման» տեսարանը հայկ. արվեստում մեծ տարածում ունի: Ինքնատիպ են Կիլիկիայի վարպետների, «Մողնու Ավետարան»-ի, Մոմիկի պատկերազարդած «Պատերազմի Ավետարան»-ի պատկերումները:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992: Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, Թեհրան, 1999: Մաթեվոսյան Կ., Ավետիսյան Ա., Ավետարանական պատկերներ, Ե., 1993: Քյոսեյան Հ., Դրվագներ հայ միջնադարյան արվեստի աստվածաբանության, Ս. Էջմիածին, 1995: Schiller G., Iconography of Christian Art, v. I, L., 1971.

Արտաշես Ղազարյան

Աննա Արևշատյան
Մարտին Միքայելյան

ՀԱՅ ԿԱԹՈՂԻԿԵ ԵԿԵՂԵՑԻ, Հայ կաթող ի կեպատրիարքություն, Տանն Կիլիկիո հայ կաթողիկե պատրիարքություն, Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու հետևորդ հայազգի անհատների (եկեղեցական և աշխարհական) հավաքականություն, որը միացած է Հռոմի աթոռին եկեղեցական և դավանական հաղորդությամբ, ճանաչում և ընդունում է Հռոմի պապի գերագահությունը: Արլ. միացյալ (Uniate) կաթողիկե պատրիարքություններից մեկն է, ինչպիսիք են Մարոնիտ (1216), Քաղդեական (1553), Հույն (Մելքիդ՝ 1724), Ասորի (1783), Ղպտի (1824) կաթողիկե պատրիարքությունները: Հ. կ. ե. իբրև կառույց և եկեղեց. առանձին նվիրապետություն կազմավորվել է 1740-ի նոյեմբ. 26-ին, Հալեպում, երբ Աբրահամ Արծիվյանն օծվել է հայ կաթոլիկ համայնքի պատրիարք (Աբրահամ Ա Արծիվյան): 1742-ին Հռոմի պապ Բենեդիկտոս XIV-ը վավերացրել է Աբրահամ Ա Արծիվյանի պատրիարքական ընտրությունը: Ներկայումս հայ կաթողիկե պատրիարքական աթոռը գտնվում է Զմմառի վանքում (Լիբանան, հիմնվել է 1749-ին): Տանն Կիլիկիո Հայ կաթողիկե պատրիարքության կաթողիկոս-պատրիարքն է Ներսես Պետրոս ԺԹ Թարմունին (1999-ից):

Հայերը կաթոլիկության և Լատին եկեղեցու հետ առաջին անգամ առնչվել են Կիլիկիայի հայկ. իշխանապետության շրջանում՝ Խաչակրաց արշավանքների ժամանակ (XI դ. վերջ – XII դ. սկիզբ): Կիլիկյան Հայաստանը, շրջապատված լինելով մահմեդ. պետություններով, փորձել է դաշնակցել Արևմուտքի հետ և, ընդառաջելով Կաթոլիկ եկեղեցու հորդորներին, բազմիցս քննարկել է Հայ և Կաթոլիկ եկեղեցիների մերձեցման հարցը (Անտիոքի 1141-ի, Երուսաղեմի 1143-ի, Սսի 1307-ի, Ադանայի 1316-ի ժողովներ ևն): XIV դ. սկզբին տարածվել է ունիթորությունը, երբ Հայաստանում «Միաբանող եղբայրները» սկսել են քարոզել միություն Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու հետ: XIV դ. 1-ին կեսին Հայաստանի արլ. գավառներում ու երկրամասերում (Նախիջևան, Երնջակ, Ջահուկ ևն) և պարսկահայոց մեջ կազմակերպվել են հայ ունիթոր. համայնքներ (կենտրոնը՝ Ապրակունիսի Ս. Կարապետ վանք): XV–XVII դդ. Հայաստանում (հիմնականում արմ. մասում և օսմ. կայսրության Ախալցխայի փաշայության գավառներում) և հայկ. գաղթավայրերում կաթոլիկության տարածմանը նպաստել են Արևելքում եռանդուն գործունեություն ծավալած Դոմինիկյան, Ֆրանցիսկյան, Կապուչինյան, Կարմելյան, Հիսուսյան լատին միաբանությունների քարոզիչները (տես Միսիոներություն): Նրանց քարոզչությունն առավել հաջողություն է ունեցել Արմ. Հայաստանի գավառներում: 1688-ին Հիսուսյան կրոնավորները հաստատվել են Կարինում: Կաթոլիկ միսիոներությունը բաժանված էր երկու խմբի. մեկը կոչվել է Ս. Գրիգոր և իր գործունեության շրջան դարձրել Դերջան, Հասանկալա, Կարս, Բայազետ և Արաբկիր քաղաքներն ու շրջակա գյուղերը: Երկրորդը կոչվել է Ս. Իգնատիոս և գործել Սպեր, Բաբերդ, Տրապիզոն, Գյումուշխանե քաղաքներում ու մերձակա գյուղերում: Զգալի էր կաթոլիկ քարոզիչների գործունեությունը նաև Կ. Պոլսում և Կիլիկիայում: Մինչև XVIII դ. կաթոլիկացվել են Լեհաստանի և Հունգարիայի հայ գաղութները: Հայ կաթոլիկները, որպես Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքությունից անկախ և առանձին կրոն. համայնք, օսմ. կայսրությունում ճանաչվել են 1829-ի սեպտ. 14-ին: Արլ. Հայաստանում հայ կաթոլիկ համայնքները հիմնականում արդյունք են Ադրիանուպոլսի դաշնագրից (1829) հետո Կարին-Էրզրումից, Ալաշկերտից, Մուշից և այլ վայրերից տեղի ունեցած գաղթերի, երբ հայության որոշ զանգվածներ, այդ թվում՝ կաթոլիկ համայնքներից, անցել են ռուս. կայսրություն և հիմնել մի քանի տասնյակ գյուղեր Շիրակում, Տաշիրում, Լոռիում, ինչպես նաև՝ Ջավախքում: Նորեկները կառուցել են եկեղեցիներ, դպրոցներ, հիվանդանոցներ, ունեցել են քահանաներ ու վարդապետներ: Նրանք հայ կաթողիկե նվիրապետությանը տվել են անվանի հոգևորականներ (օր., կարդինալ Գրիգոր Պետրոս ԺԵ Աղաջանյան և ուր.), Վենետիկի ու Վիեննայի Մխիթարյան վանքերին և Զմմառի ուխտին անդամակցող միաբաններ: Արլ. Հայաստանի և Ջավախքի հայ կաթոլիկ գյուղերի ու գավառների համար Հռոմի աթոռը XIX դ. կեսից ստեղծել է եկեղեց. կազմակերպություն, իսկ 1909-ին ամբողջ Կովկասի համար առաքելական կառավարիչ նշանակել Սարգիս ծ. վրդ. Տեր-Աբրահամյանին, որը պաշտոնավարել է մինչև խորհրդ. կարգերի հաստատումը: Այդ տարիներին ռուս. կայսրության 172 հայ կաթոլիկ գյուղերում կային 71 եկեղեցականներ (63 քահանա և 8 վարդապետ): Հայ կաթոլիկների ընդհանուր թիվն անցել է 61 հազարից: Ռուս. կայսրության տարածքում եղել են 70-ից ավելի եկեղեցիներ և մատուռներ: Հայ կաթոլիկ շուրջ 40 հոգևորականներ դարձել են ստալինյան հալածանքների զոհ, քանդվել են բազմաթիվ եկեղեցիներ ու մատուռներ կամ օգտագործվել այլ նպատակներով: Մինչև 1915-ը՝ հայոց Մեծ եղեռնը, Արմ. Հայաստանում հայ կաթոլիկ համայնքներ են եղել Սվազում, Ադանայում, Անարզաբայում, Էրզրումում, Խարբերդում, Մուշում, Իզմիրում և այլուր: Եպիսկոպոս. աթոռներ են եղել Կ. Պոլսում, Հալեպում, Բեյրութում, Մարաշում, Ադանայում, Դիարբեքիրում: Գործել են՝ 19 թեմ, 156 եկեղեցի, 110 առաքելություն, 148 դպրոց, 32 վանք, 6 դպրեվանք: Ցեղասպանության և տեղահանությունների հետևանքով մեծ կորուստներ է կրել նաև հայ կաթոլիկ համայնքը: Ջարդերից մազապուրծ հայ կաթոլիկները սփռվել են աշխարհով մեկ: Թեմերից 16-ը, առաքելություններից 98-ը, դպրոցներից 137-ը, վանքերից 21-ը, եկեղեցիներից ու մատուռներից 117-ը, դպրեվանքերից 5-ը ավերվել և փակվել են: Ջարդերին զոհ են գնացել հայ կաթոլիկ 8 եպիսկոպոսներ, 111 քահանա, 53 մայրապետ, Զմմառի վանքի 15 միաբան, 65 հզ. ավելի հայ կաթոլիկներ: Լիբանան գաղթած շատ հայ տարագիրներ, որբեր ապաստան են գտել Զմմառի վանքում կամ վայելել միաբանության հովանավորությունը: Աշխարհասփյուռ հայ կաթոլիկներին համախմբելու և Հ. կ. ե. վերակազմելու նպատակով 1928-ին Հռոմում գումարվել է հայ կաթոլիկ եպիսկոպոսների բանակցական ժողով, որտեղ որոշվել է պատրիարքական աթոռը վերահաստատել Զմմառի վանքում (1931-ից) և հռչակել Լիբանանի պատրիարքական թեմը: 1934-ին կառուցվել է Էշրեֆիեի պատրիարքարանի շենքը, ինչպես նաև Ս. Ավետման եկեղեցին: Պատրիարքարանի տարածքում կառուցվել է նաև Մեծ եղեռնի զոհերին ոգեկոչող մի հուշարձան: 1749–1866-ին Լիբանանի հայ կաթոլիկ համայնքի հոգևոր առաջնորդներ են համարվել Զմմառում գահակալող կաթողիկոսպատրիարքները, որոնք համայնքի գործերը հսկել են պատրիարքական դիվանին մաս կազմող փոխանորդ եպիսկոպոսների միջոցով: Կաթողիկոս. աթոռը Կ. Պոլսում գտնվելու ժամանակ (1866–1931-ին) լիբանանահայ կաթոլիկ համայնքի հոգևոր առաջնորդի պարտականությունները կատարել են Զմմառի վանքում գործող կաթողիկոսական փոխանորդները կամ վանքի մեծավորները: 1931-ին կաթողիկոս-պատրիարքի նստավայրը Լիբանանում վերահաստատվելուց հետո լիբանանահայ կաթոլիկ համայնքը որոշ ժամանակ իր հայախոս և արաբախոս հավատացյալների համար իբրև առաջնորդ ունեցել է երկու առանձին կաթողիկոսական փոխանորդներ: Այդ թվականից Լիբանանում գահակալել են Ավետիս Պետրոս ԺԴ Արփիարյան (1931–37), Գրիգոր Պետրոս ԺԵ Աղաջանյան (1937–62), Իգնատիոս Պետրոս ԺԶ Պաթանյան (1962–76), Հմայակ Պետրոս ԺԷ Կետիկյան (1976–82), Հովհաննես Պետրոս ԺԸ Գասպարյան (1982–99) և Ներսես Պետրոս ԺԹ Թարմունի (1999-ից) կաթողիկոս-պատրիարքները:

Հ. կ.ե-ու ամենահայտնի կաթողիկոս-պատրիարքը և Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու XX դ. ակնառու հոգևորական գործիչներից է կարդինալ (ծիրանավոր) Գրիգոր Պետրոս ԺԵ Աղաջանյանը (ավազանի անունը՝ Ղազարոս): Ծնվել է 1895-ի սեպտ. 18-ին, Ախալցխա քաղաքում՝ Հարություն և Իսկուհի Աղաջանյանների ընտանիքում: 1906-ին Ղազարոս Աղաջանյանը Ախալցխայի առաքելական կառավարիչ Սարգիս ծ. վրդ. Տեր-Աբրահամյանի խորհրդով և նրա աջակցությամբ մեկնել է Հռոմ և ընդունվել Ուրբանյան քոլեջ, հաճախել նաև Հռոմի Լատերանյան համալսարանի իրավաբանության դասընթացներին: 12 տարվա ուսումնառությունից հետո (ստացել է աստվածաբանի, փիլիսոփայի և իրավաբանի վկայագրեր) 1917-ին ձեռնադրվել է վարդապետ՝ ընդունելով Ֆրանցիսկոս անունը: Կարճ ժամանակով վարել է Ուրբանյան դպրոցի փոխտեսուչի պաշտոնը: 1919–21-ին եղել է Թիֆլիսի հայ կաթոլիկների առաջնորդ, պաշտոնավարել տեղի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցում: Վրաստանում խորհրդ. կարգեր հաստատվելուց հետո, 1921-ին մեկնել է Հռոմ և նույն թվին նշանակվել Հռոմի հայ կաթոլիկ Լևոնյան քահանայական վարժարանի փոխմեծավոր, 1923-ից՝ մեծավոր: Երկար տարիներ (1921–37-ին) դասավանդել է Հռոմի Ուրբանյան քոլեջի փիլիսոփայության, ապա՝ աստվածաբանության ամբիոններում: 1935-ին ձեռնադրվել է եպիսկոպոս, 1937-ի նոյեմբ. 30-ին ընտրվել և դեկտ. 5-ին օծվել է Տանն Կիլիկիո կաթողիկե հայոց կաթողիկոս-պատրիարք՝ ստանալով Գրիգոր Պետրոս ԺԵ անունը:

Գրիգոր Պետրոս ԺԵ Աղաջանյանը երկրորդ համաշխ. պատերազմից հետո մեծ դեր է խաղացել Վատիկանի միջոցով նորանկախ արաբ. պետությունների շահերը Արևմուտքի առաջ պաշտպանելու, նրանց միջև դիվանագիտ. կապեր հաստատելու և ամրապնդելու գործում: Այդ շրջանում կաթողիկոսպատրիարքը ստանձնել է նաև Լիբանանի համայնքների միջև միջնորդի և հաշտարարի դեր: 1946-ի փետր. 18-ին ընտրվել է կարդինալ և որպես 32 նորընտիր կարդինալների շարքում առաջինը նրան է պատիվ տրվել 1946-ի մարտի 12-ին հայածես Պատարագ մատուցել Սիքստինյան կապելլայում՝ Հռոմի Պիոս XII պապի գահակալության 7-րդ տարեդարձի առթիվ: Որպես կաթողիկոս-պատրիարք այցելել է հայ կաթոլիկ թեմեր Եվրոպայում, Մերձ. Արևելքում, Հս. և Հվ. Ամերիկայում, 1952-ին օծել է Ամմանի (Հորդանան) հայ կաթոլիկ նորակառույց եկեղեցին, 1954-ին՝ Թեհրանի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, 1959-ին՝ Բեյրութի Ս. Եղիա – Ս.Գրիգոր Լուսավորիչ աթոռանիստ եկեղեցին ևն: 1952-ին պարգևատրվել է Ֆրանսիայի Պատվո լեգեոնի Մեծ խաչ շքանշանով: Որպես կաթոլիկ եկեղեցու կարդինալ ջանացել է ընդլայնել կաթոլիկության ազդեցությունը տարբեր երկրներում, կազմակերպել է կաթոլիկ նոր թեմեր, առաքելություններ, հիմնել դպրոցներ:

1955-ին նշանակվել է Արևելյան եկեղեցիների կանոնագրի պատրաստման Կարդինալների հանձնախմբի նախագահ, 1960ին՝ Վատիկանի II ժողովը նախապատրաստող Առաքելությունների հարցերի քննիչ հանձնախմբի պատասխանատու, 1958-ին՝ Հավատի տարածման (Պրոպագանդայի) Ս. ժողովի փոխնախագահ, 1960– 1970-ին՝ նախագահ: Այդ պաշտոններն անհրաժեշտ են դարձրել իր մշտական ներկայությունը Հռոմում, ուստի 1962-ի օգոստոսին հրաժարվել է կաթողիկոս-պատրիարքի պաշտոնից: Հռոմի Հովհաննես XXIII պապի վախճանվելուց հետո համարվել է Հռոմի պապի ամենահավանական թեկնածուն, մասնակցել պապի ընտրությանը, սակայն քաղ. հանգամանքների բերումով կարդինալների դռնփակ ժողովը՝ կոնկլավը (1963-ի հունիսի 19), պապ է հռչակել Պողոս VI-ին: 1966-ին նշանակվել է Վատիկանի II ժողովի վճիռների Գործադիր հանձնախմբի անդամ: Վախճանվել է 1971-ի մայիսի 16-ին: Աճյունն ամփոփված է Հռոմի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ մատուռում: Նվիրապետությունը: Տանն Կիլիկիո Հայ կաթողիկե պատրիարքությունը ներկայումս առաջնորդություններ (թեմեր, վիճակներ, էքզարքություն, փոխանորդություն, համայնքներ) ունի Եվրոպայում, Հս. և Հվ. Ամերիկայում, Մերձավոր Արևելքում, Ավստրալիայում, Հայաստանում և Վրաստանում: Հայ կաթոլիկ խոշոր համայնքներ կան Հայաստանում (մոտ 120.000 մարդ), Լիբանանում (20.000), Սիրիայում (25.000), Վրաստանում (40.000), Եգիպտոսում (1.650), Իրաքում (2.500), Իրանում (2.500), Թուրքիայում (4.000), Ռումինիայում (11.000), Հունգարիայում (800), Լեհաստանում (մոտ 10.000), Ֆրանսիայում (30.000), Իտալիայում (500), ԱՄՆ-ում և Կանադայում (35.000), Հարավային Ամերիկայում (40.000), Ավստրալիայում (3.000):

Լիբանանի պատրիարքական թեմ (Բեյրութ): Թեմի առաջնորդը կաթողիկոս-պատրիարքն է, որը թեմը վարում է իր ընդհանուր փոխանորդի և վարչ. խորհրդի միջոցով: Ունի նաև օգնական եպիսկոպոս: Գործում է 9 եկեղեցի, առավել հայտնի են Բեյրութի Ս. Եղիա-Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Փրկիչ և Ս. Խաչ եկեղեցիները: Հայ կաթոլիկ եկեղեցիներ կան նաև Ռաուդայի դպրեվանքի և Հազմիեի Մխիթարյան վարժարանի շրջակայքում, Զմմառում, Այնճարում, ինչպես նաև մի մատուռ Բիկֆայայի Մխիթարյանների ամառանոցում: Անցյալում հայ կաթոլիկ եկեղեցիներ են գործել նաև Սայդա, Սուր և այլ բնակավայրերում, որտեղ ժամանակին եղել է հայ կաթոլիկ ստվար բնակչություն: Լիբանանում հոգևոր և կրթ. լայն գործունեություն են ծավալում Զմմառյան, Մխիթարյան և Անարատ հղության քույրերի միաբանությունները: Բեյրութի Հազմիե արվարձանում Մխիթարյաններն ունեն երկրորդական մի վարժարան, 1972-ին բացվել է Մխիթարյան միաբանության Ռաուդայի դպրեվանքը: Ներկայումս Բեյրութում գործում են Անարատ հղության քույրերի միաբանության Ս. Հռիփսիմյանց (1922-ից), Ս. Ագնես վարժարանները, ինչպես նաև դպրոցներ Զահլեում և Այնճարում, Զմմառի աղջկանց և Այնճարի երկսեռ որբանոցները: 1937-ին հիմնված Ս. Շուշան վարժարանը 1997-ին վերածվել է մանկամսուրի: Անցյալում լիբանանահայ պատանիներին հայեցի դաստիարակություն տալու գործում մեծ է եղել նաև Հիսուսյան միաբանության Բեյրութի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ ճեմարանի դերը: Թեմում գործում են բազմաթիվ մշակութ., բարեսիր., մարզ. և սկաուտական միություններ, 4 երգչախումբ: 1931-ից Լիբանանի պատրիարքական թեմի հայ կաթոլիկ առաջնորդի պարտականությունները հաջորդաբար կատարել են Հովհաննես արք. Նազլյանը, Ալոզիոս արք. Պաթանյանը, Սահակ եպս. Կոգյանը, Մեսրոպ եպս. Թերզյանը, Անդրեաս եպս. Պետողլյանը, Վարդան եպս. Աշգարյանը, Մանվել եպս. Պաթագյանը: Բերիո թեմ (Հալեպ, Սիրիա): Առաջնորդանիստը՝ Հալեպի Տիրամայր Մայր օգնությանց եկեղեցի (կառուցվել է 1840-ին): Թեմն ունի 5 եկեղեցի, 5 դպրոց: Գործում են մշակութ., բարեսիր., մարզ. միություններ: Բար ձրՋեզ ի րեի թեմ (Կամըշլի, Սիրիա): Ունի 3 եկեղեցի և 1 դպրոց: Գործում է Ընկերային կենտրոնը:

Դամա սկո ս ի պատրիարքակ ան էքզարքություն (Սիրիա): Ունի 1 եկեղեցի և 1 դպրոց: Գործում են երիտասարդ. և սկաուտ. խմբեր, երգչախումբ: Պոլսի թեմ (Թուրքիա): Ունի 4 եկեղեցի և 4 դպրոց, որոնք կառավարվում են Մխիթարյան միաբանության և Անարատ հղության քույրերի միաբանության կողմից: Թեմի խնամակալության տակ է Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցը:

Ալեքսանդրիայի թեմ (Կահիրե, Եգիպտոս): Ունի 3 եկեղեցի (Կահիրեում, Հելիոպոլսում, Ալեքսանդրիայում) և 1 դպրոց՝ Անարատ հղության քույրերի միաբանության տնօրինությամբ: Սպահանի թեմ (Թեհրան, Իրան): Ունի 2 եկեղեցի և 2 դպրոց, մեկը՝ թեմական, մյուսը՝ Անարատ հղության քույրերին պատկանող: Թեմի տնօրինության տակ են Հայկաշենի հայկ. ավանը և մեկ Տարեցների տուն: Բաղդադի թեմ (Իրաք): Ունի 1 եկեղեցի և 1 դպրոց՝ ղեկավարությամբ Անարատ հղության քույրերի միաբանության:

Ե րուսաղե մի պատրիարքակ ան փոխանորդություն (Իսրայել): Ունի 1 սրբավայր՝ Քրիստոսի Խաչի ճանապարհի վրա՝ Երրորդ և Չորրորդ Կայան, նրան կից՝ ուխտավորների համար հյուրանոց: Փոխանորդության հետ կապված է Հորդանանի փոքրաթիվ համայնքը, որն Ամմանում ունի 1 եկեղեցի և 1 դպրոց: Ֆրանսիայի թեմ: Առաջնորդարանը՝ Փարիզում: Ունի 6 եկեղեցի (Փարիզ, Առնովիլ լը Գոնես, Լիոն, Մարսել, Վալանս, ՍենՇամոն): Գործում են Անարատ հղության քույրերի միաբանության Մարսելի վարժարանը և Լիոնի Աղջկանց կենտրոնը: Հունաստանի վիճակ: Առաջնորդարանը՝ Աթենքում: Ունի 2 եկեղեցի:

Հյուսիսայ ին Ամերիկայի թեմ (Նյու Յորք): Թեմն ընդգրկում է ԱՄՆ-ը և Կանադան: ԱՄՆ-ում կան 8 համայնքային կենտրոններ՝ իրենց եկեղեցիներով. Նյու Յորք, Ֆիլադելֆիա, Դետրոյթ, Լիթըլ Ֆոլզ (Նյու Ջերսի), Լոս Անջելես (երկու), Սան Դիեգո, Քեմբրիջ: Գործում է 3 դպրոց՝ Ֆիլադելֆիայում, Բոստոնում, Լոս Անջելեսում՝ Անարատ հղության քույրերի միաբանության ղեկավարությամբ, և մեկ դպրոց՝ Մխիթարյան հայրերի (Լոս Անջելես): Կանադայում գործում են 2 եկեղեցի (Մոնրեալ և Տորոնտո) և 1 դպրոց:

Հարավ այ ին Ա մերիկայ ի թեմ (Բուենոս Այրես, Արգենտինա): Ունի 3 համայնքային կամ ծխական կենտրոն՝ իրենց եկեղեցիներով [Բուենոս Այրես, Սան Պաուլո (Բրազիլիա) և Մոնտեվիդեո (Ուրուգվայ)]: Բուենոս Այրեսում կա մեկ դպրոց՝ Մխիթարյանների ղեկավարությամբ: Իտալիա: Ունի 2 եկեղեցի և Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության Մայրավանքը Ս. Ղազար կղզում: Հռոմում գործում են Լևոնյան քահանայական վարժարանը (տեսուչ՝ Եղիա վրդ. Եղիայան), Վատիկանի Ձայնասփյուռի հայկական բաժինը:

Հայ կաթոլիկ համայնքներ կան Լեհաստանում (տես Լեհահայոց կրոնական համայնք հոդվածում), Ավստրալիայում (գործում են 2 ծխական եկեղեցի Սիդնեյում և Մելբուռնում, 1 դպրոց, համայնքն ունի 3 վարդապետ), Հունգարիայում (1 եկեղեցի): Հայաստանի, Վրաստանի եվ Արեվելյան Եվրոպայի թեմ (առաջնորդարանը՝ Գյումրիում): Կազմավորվել է 1991ին՝ Հռոմի պապի վճռով: Ընդգրկում է նաև Ռուսաստանը և Ուկրաինան: Ստեղծման օրից թեմի առաջնորդն է Մխիթարյան հայր Ներսես արք. Տեր-Ներսիսյանը (լրիվ տիտղոսն է՝ արքեպիսկոպոս Սեբաստիո հայոց և առաջնորդ Հայ կաթողիկե եկեղեցու Հայաստանի, Վրաստանի և Արևելյան Եվրոպայի թեմի): Թեմում գործում են Փանիկ, Արևիկ, Ազատան, Լանջիկ, Ձիթհանքով (Շիրակում), Աշոցքի Մեծ Սեպասար և այլ գյուղերի, ինչպես նաև Վրաստանի Նինոծմինդայի, Ախալքալաքի և Ախալցխայի շրջանների գյուղերի եկեղեցիները: Թեմն ունի 8 վարդապետ (4-ը՝ Հայաստանում, 4-ը՝ Վրաստանում), որոնք գործում են Փանիկ, Արևիկ, Ազատան, Լանջիկ, Մեծ Սեպասար, Տաշիրի և շրջակա հայ կաթոլիկ գյուղերում, Վրաստանի Նինոծմինդայի շրջանի Հեշտիա և շրջակա կաթոլիկ գյուղերում, Ախալցխայի շրջանի Սուխլիս, Ծղալթբիլա, Ջուլղա և շրջակա հայ կաթոլիկ գյուղերում, Ախալքալաքի շրջանի Տուրցխի և շրջակա հայ կաթոլիկ գյուղերում: Թեմն ունի 2 սարկավագ (Աշոցքի Մեծ Սեպասար և Վրաստանի Ախալցխայի շրջանի Ծինուբան գյուղերում): Գյումրիում և շրջակա գյուղերում, Տաշիրում, Աշոցքում, Սպիտակում և Վրաստանում (Հեշտիա, Տուրցխ, Սուխլիս, Ծղալթբիլա գյուղեր) գործում են 26 հայ և օտարազգի մայրապետներ Անարատ հղության հայ քույրերի միաբանությունից (9 հոգի), Հիսուսի փոքրիկ քույրերի միաբանությունից (2), Մայր Թերեզայի Գթության քույրերի միաբանությունից (6), Էվխարիստին (Հաղորդություն) միաբանությունից (3), Սալեզյան միաբանությունից (6): 2000-ի օգոստ. օծվել է Վրաստանի Նինոծմինդայի շրջանի Ժդանովական գյուղի Ս. Սարգիս նորակառույց եկեղեցին: Աշոցքում գործում է «Տիրամայր Նարեկի» հիվանդանոցը, Գյումրիում՝ Ներսիսյան դպրեվանք-ընծայարանը: Անարատ հղության հայ քույրերին է պատկանում Գյումրու «Պողոսյան կրթական համալիրը», երկուական քույրերով փոքր կենտրոնները՝ Տաշիրում (Հայաստան) և Հեշտիայում (Վրաստան): Հայ կաթոլիկներ են ապրում նաև Ռուսաստանի Սոչի, Ադլեր, Կրասնոդար, Մոսկվա և այլ քաղաքներում:

Միաբանություններ, կազմակերպություններ: Հ. կ. ե-ու ծոցում գործում են երեք միաբանություններ. Մխիթարյան միաբանությունը, Զմմառյան կաթողիկոսական միաբանությունը և Անարատ հղության հայ քույրերի միաբանությունը: Մխիթարյանները մեծ ներդրում ունեն հայ հոգևոր, մշակութ. և գիտ. զարթոնքի ու վերելքի գործում, նշանակալից է հատկապես նրանց հայագիտբանասիր., հրատարակչական-կրթ. գործունեությունը: Հայ գաղթավայրերում Մխիթարյանները մեծապես նպաստել են հայապահպանությանը: Հայ մշակույթի և գիտության զարգացման գործում մեծ է մխիթարյան հայրերի՝ Մխիթար Սեբաստացու, Մ. Չամչյանի, Մ. Ավգերյանի, Հ. Ավգերյանի, Ղ. Ինճիճյանի, Մ. Ջախջախյանի, Ա. Բագրատունու, Ղ. Ալիշանի, Հ. Գաթըրճյանի, Հ. Տաշյանի, Ն. Ակինյանի, Պ. Անանյանի և այլոց վաստակը, որոնք հեղինակել են պատմագիտ., աշխարհագր., հայագիտ. կոթողային աշխատություններ, բառարաններ, լեզվաբանական-թարգմ. գործեր: Մխիթարյաններն իրենց թանգարաններում, մատենադարաններում, ձեռագրատներում ունեն հայերեն և օտար լեզուներով գրքերի, հայկ. ձեռագրերի, կիրառ. արվեստի, կերպարվեստի, դրամների և բազմաթիվ այլ նյութերի հարուստ հավաքածուներ: 1993-ից Հայաստանի Հանրապետությունում գործում է «Հայաստանի Մխիթարյան կենտրոնը», որի նպատակն է օժանդակել Հայաստանի և սփյուռքի ազգ-մշակութ. և կրթ. կյանքին: Կազմակերպում է դասախոսություններ, հրատարակում գրքեր: Կենտրոնի ղեկավարն է Սերոբ վրդ. Չամուրլյանը (2000-ից): Զմմառյան միաբանությունն իր հոգևոր և մշակութ. առաքելությունն իրականացնում է հայկ. շատ գաղթավայրերում: Վանքի ձեռագրատանը, մատենադարանում, թանգարանում, դիվանում պահպանվում են հայկ. ձեռագրերի, հայ և օտար հրատարակությունների, սրբազան իրերի, գեղ. գործերի, եկեղեց. և ազգ. պատմությանը վերաբերող վավերագրերի եզակի հավաքածուներ: Անարատ հղության հայ քույրերի միաբանությունը գործում է սփյուռքի բոլոր մեծ համայնքներում՝ Սիրիա, Լիբանան, Եգիպտոս, Իրան, Իրաք, Ֆրանսիա, ԱՄՆ: 1992-ից միաբանության քույրերը գործում են նաև Հայաստանում և Վրաստանի հայ կաթոլիկներով բնակեցված գյուղերում: Հ. կ. ե. ունի նաև ընկերային, բարեսիր., մշակութ. կազմակերպություններ. Լիբանանում գործում են Հայ կաթողիկե երիտասարդաց միությունը, երկու որբանոց, Ստամբուլում՝ հիվանդանոց, Թեհրանում՝ ծերանոց: Մի շարք թեմերում ստեղծվել են մշակութ. կենտրոններ:

Կրթական կենտրոններ: Հ. կ. ե. և Մխիթարյան միաբանությունն իրենց կրթական առաքելությունն իրականացնում են սփյուռքի բոլոր խոշոր համայնքներում և Հայաստանում: Հ. կ. ե-ու նվիրապետության հովանու ներքո գործում են 44 դպրոցներ: Դրանց մեծ մասը երկրորդական վարժարաններ են (լիցեյի մակարդակով), որոնցում ավելի քան 35 հզ. աշակերտ ստանում է հայեցի և քրիստ. կրթություն: Անարատ հղության հայ քույրերը ևս ունեն իրենց դպրոցները և ընծայարանները: Ամենահայտնի հայ կրթ. կենտրոններից էր Վենետիկի Մուրատ-Ռափայելյան վարժարանը (1998-ից չի գործում). ունեցել է հարուստ գրադարան և թանգարան: Մխիթարյանների տնօրինության տակ գործում են Բուենոս Այրեսի, Հալեպի, Բեյրութի, Լոս Անջելեսի Մխիթարյան վարժարանները: XVIII–XIX դդ. Մխիթարյան վարժարաններ են գործել Արմ. Հայաստանում, Թուրքիայի հայաշատ վայրերում, Հունգարիայի հայ գաղթավայրերում, Սիմֆերոպոլում, Ախալցխայում և հայաբնակ այլ վայրերում: Կաթոլիկ հայ հոգևոր կադրերի պատրաստման բարձրագույն դպրոց է 1883-ին Հռոմում հիմնադրված և ցայսօր գործող Լևոնյան քահանայական վարժարանը: Հայաստանի հայ կաթոլիկ համայնքի համար հոգևորականներ պատրաստելու նպատակով Գյումրիում բացվել է Ներսիսյան դպրեվանքընծայարանը (1994-ից): Մամուլ: Հ. կ. ե. կրթ-դաստիարակչական, գիտ-մշակութ. ասպարեզներում կարևոր ներդրում է ունեցել իր մամուլով, ինչպես նաև հայագիտ., կրոն., աստվածաբան., գեղ., բառարանագիտ., քաղ. բնույթի բազմաթիվ հրատարակություններով, մատենաշարերով:

1843-ից անընդմեջ Վենետիկի Մխիթարյանները հրատարակում են «Բազմավեպ» հայագիտ-բանասիր. հանդեսը, որը ներկայումս հրատարակվող հայ ամենահին պարբերականն է: Վիեննայի Մխիթարյանները 1847–63-ին հրատարակել են «Եվրոպա» շաբաթաթերթը, 1887-ից՝ «Հանդես ամսօրյա» հայագիտ-բանասիր. ամսագիրը: Հայ կաթոլիկների հրատարակած ամենահայտնի պարբերականներն են՝ «Կաթողիկե արձագանք» (1911–15, Հռոմ և Կ. Պոլիս՝ 1912-ից) Կ. Պոլսի հայ կաթոլիկների պաշտոնաթերթը, Մխիթարյան լիցեյի հրատարակություններ «Շող» կիսամսյա հանդեսը (1911–13, Կ. Պոլիս) և «Ուսումնարան» ամսագիրը (1911–15, Կ. Պոլիս), «Հայ աշխարհ» (1937–38, Բրյուսել, հայ. և ֆրանս., վերջում՝ միայն ֆրանս., Բելգիայի Հայ կաթոլիկ եկեղեցու պաշտոնաթերթը), Վենետիկի Մխիթարյանների «Հայ ընտանիք» (1969-ից) դպրոցական պատկերազարդ ամսագիրը (1947–60-ին՝ «Մխիթարյան ընտանիք», 1960–62-ին՝ «Ընտանիք», 1963–69-ին՝ դարձյալ «Մխիթարյան ընտանիք»), Հռոմի Լևոնյան ժառանգավորաց վարժարանի «Հռոմկլա» պատկերազարդ պարբերաթերթը (1963–68, Հռոմ), Զմմառի Հայ կաթողիկե պատրիարքարանի «Ավետիք» պաշտոնաթերթը (Բեյրութ, 1932-ից), «Մասիս» (Բեյրութ, 1947-ից), «Զվարթնոց» (Բեյրութ), «Եկեղեցին Հայկական» (Փարիզ), «Վերելք» (Լոս Անջելես), «Ավետաբեր» (Լոս Անջելես), «Ջահ» (Նյու Յորք) ամսաթերթերը, ինչպես նաև մի շարք տեղեկատվական թերթեր՝ բազմաթիվ թեմերում և եկեղեցիներում: Մխիթարյանները շարունակում են «Հայագիտական մատենաշար» (Վենետիկ) և «Ազգային մատենադարան» (Վիեննա) արժեքավոր մատենաշարերի հրատարակումը:

Տանն Կիլիկիո Հայ կաթողի կեպատրիարքության կաթողիկոս-պատրիարքներ Աբրահամ Պետրոս Ա Արծիվյան (1740–49), Հակոբ Պետրոս Բ Հովսեփյան (1749–53), Միքայել Պետրոս Գ Գասպարյան (1753–80), Բարսեղ Պետրոս Դ Ավգատյան (1780–88), Գրիգոր Պետրոս Ե Գյուբելյան (1788–1812), Գրիգոր Պետրոս Զ Ճերանյան (1812–40), Հակոբ Պետրոս Է Հոլասյան (1841–43), Գրիգոր Պետրոս Ը Տեր-Աստվածատուրյան (1843–66), Անտոն Պետրոս Թ Հասունյան (1866–80), Սեփանոս Պետրոս Ժ Ազարյան (1881– 1899),Պողոս Պետրոս ԺԱ Էմմանուելյան (1899– 1904), Պողոս Պետրոս ԺԲ Սապպաղյան (1904–09), Պողոս Պետրոս ԺԳ Թերզյան (1910–31), Ավետիս Պետրոս ԺԴ Արփիարյան (1931–37), Գրիգոր Պետրոս ԺԵ Աղաջանյան (1937–62), Իգնատիոս Պետրոս ԺԶ Պաթանյան (1962– 1976), Հմայակ Պետրոս ԺԷ Կետիկյան (1976–82), Հովհաննես Պետրոս ԺԸ Գասպարյան (1982–99), Ներսես Պետրոս ԺԹ Թարմունի (1999-ից):

Գրկ. Գալանոս Կղեմես, Միաբանութիւն Հայոց Սուրբ Եկեղեցւոյն ընդ Մեծի Սուրբ Եկեղեցւոյն Հռովմայ, հ. 1, 2, Հռոմ, 1650, 1661: Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786: Փափազյան Ի., Պատմութիւն եկեղեցական, Վնտ., 1848: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Սարգիսյան Բ., Երկհարիւրամյա գրականական գործունեութիւն եւ նշանաւոր գործիչներ Վենետկո Մխիթարեան միաբանութեան, Վնտ., 1905: Սրապյան Ս., Հայք և ունիթոռք, ՀԱ, 1919, № 11: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1–3, ԿՊ-Երուսաղեմ, 1912–27: Ակինյան Ն., Ակնարկ մը Վիեննական Մխիթարեան միաբանութեան գրական գործունեութեան վրա, Վնն., 1912: Հացունի Վ., Կարևոր խնդիրներ Հայ եկեղեցւոյ պատմութենէն, Վնտ., 1927: Անտոնյան Ռ., Հայ Կաթողիկե Եկեղեցին, «Պայքար», Բոստոն, 1993, Ա տարի, № 3–4, էջ 9–16: Tournebize Fr., Histoire politique et religieuse de L’Armenie, P., 1900; Amadouni G., L’Eglise armenienne et la Catholicité, V., 1978.

ՀԱՅ ՄԿՐՏԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ, Հայ ավետարանական մկրտական եկեղեցիներ, ավետարանական (բողոքական) դավանանքին պատկանող ուղղություններից մկրտականության (բապտիզմի) հայազգի հետևորդների եկեղեցիներ: Սփյուռքում, բացառությամբ Թբիլիսիի և Սուխումի, առանձին Հ. մ. ե. կամ համայնքներ չկան: ՀՀ-ում պաշտոնապես գործում են երկու առանձին Հ. մ. ե.՝ Գյումրու Հայ ավետարանական մկրտական եկեղեցին և Հայ ավետարանական մկրտական քրիստոնյաների եկեղեցիները (Երևանի, Աբովյանի, Արարատի մարզի Արևշատ գ., Արարատի, Վանաձորի, Ստեփանավանի ևն): Մկրտականությունը հայերի մեջ տարածվել է ավետարանականության հետ գրեթե միաժամանակ՝ XIX դ. սկզբին, բայց, ի տարբերություն ավետարանականության՝ գլխավորապես Արլ. Հայաստանում և Անդրկովկասում: 1836-ին Շիրակ գավառի Արխվելի գ. (այժմ՝ ՀՀ Շիրակի մարզի Լեռնուտ գ.) բնակիչների (որոնք գաղթել էին Արմ. Հայաստանի Խնուս գավառի Չեվիրմե գյուղից, 1829–30-ին) մոտ հայտնաբերվել է «Բանալի ճշմարտության» անունով մի դավանագիրք՝ գրված 1782-ին, Տարոն գավառում: Գյուղի բնակիչները, որոնք հայ պատմագրության մեջ անվանվում են «նոր թոնդրակեցիներ», հետևել են բողոքականության ազդեցությամբ հայկ. միջավայրում իր առանձնահատուկ գաղափարական տեսքն ստացած ավետարան. և մկրտական վարդապետությանը: Գրքի ողջ դավանանքն էլ համահունչ է մկրտականության ուսմունքին: Հայ մկրտականներ եղել են Կարսի նահանգի Ղարաղալա գյուղում, Ալեքսանդրապոլում և շրջակա մի շարք գյուղերում: Շուշիում 1889-ին հայ ավետարանականներից բաժանվել են մկրտականները, որոնք, ժամանակակցի վկայությամբ, մկրտվել են գետում և պաշտամունքները կատարել ավետարանականներից առանձին: 1890-ին Շուշիում բացվել է առաջին հայկ. մկրտական եկեղեցին: XIX դ. վերջին և XX դ. սկզբին հայ մկրտական ազդեցիկ համայնք կար Բաքվում: Նրանք ունեին առանձին եկեղեցի, որը պաշտոնապես չէր ճանաչել ռուս. կառավարությունը: Բաքվի հայ մկրտականները հրատարակել են «Բարի լուր» կրոն. երկշաբաթաթերթը (1906–17), որը միակ ավետարանական հայկ. թերթն էր Անդրկովկասում: Բաքվի Հայ մկրտական եկեղեցում երկար տարիներ պաշտոնավարել է վերապատվելի Պատվական Թառայանը, որը «Բարի լուրի» հիմնադիրն ու անփոփոխ խմբագիրն էր: 1908-ին Բաքվի մկրտականները հիմնել են «Բաքվի որբախնամ ընկերությունը», որի որբանոցում սաների թիվը հասել է 40–50-ի: Ունեցել են նաև Ս. Գրոց անունով դպրոց: 1917-ի ապրիլին «Բարի լուրի» հրավերով Բաքվի մկրտականների ժողովարանում տեղի է ունեցել Կովկասի Հայ ավետարանականների համագումար: 1918–20-ի Բաքվի հայկ. կոտորածների ժամանակ հայ մկրտականները արտագաղթել են Թիֆլիս: 1923-ին այնտեղ բացվել է տեղի հայ մկրտականների ժողովարանը (եկեղեցի): 1920-ական թթ. մկրտական եկեղեցի է բացվել նաև Լենինականում (այժմ՝ Գյումրի): Լենինականի Հայ մկրտական եկեղեցին մինչև 1965-ը մաս է կազմել Երևանի Հայ ավետարանական քրիստոնյա բապտիստների եկեղեցու: Այնուհետև պաշտոնապես գրանցվել է որպես առանձին միավոր ու համայնք և ձեռնադրված առաջնորդ ունենալու իրավունք ստացել: Խորհրդ. իշխանության տարիներին միավորել է ավետարանականներին ու մկրտականներին: Գյումրու Հայ ավետարանական մկրտական եկեղեցու ավետարանչական գործունեության դաշտն ընդգրկում է Գյումրու մերձակա Մարմաշեն, Կամո, Շիրակ գյուղերը: Եկեղեցին ունի 2 երգչախումբ, կիրակնօրյա դպրոց՝ 120 երեխաներով: Անդամների թիվը 250 է: Գյումրու Հայ ավետարանական մկրտական եկեղեցին Հայաստանի ավետարանական եկեղեցիների միության հիմնադիր անդամներից է: ՀՀում վերագրանցվել է 1994-ին: 1995-ից եկեղեցու հովիվն է վերապատվելի Ռ. Փահլևանյանը: Երբ 1944-ի հոկտեմբերից ԽՍՀՄ-ում թույլատրվել է մկրտականների և ավետարանական քրիստոնյաների գործունեությունը մեկ միասնական միության մեջ, Հայաստանում գործող մկրտական և ավետարան. խմբերը ևս միավորվել են և կոչվել Ավետարան. քրիստոնյաների և բապտիստների համայնք կամ եկեղեցի, որը մաս էր կազմում Համամիութենական ավետարանական քրիստոնյա-բապտիստների եկեղեցու: Եկեղեցու ղեկավար մարմինը Ավետարան. քրիստոնյա-բապտիստների համամիութ. խորհուրդն էր: Այդ ժամանակ Հայաստանում առանձին-առանձին պաշտոնապես գործող ավետարան. և մկրտական եկեղեցիներ ու համայնքներ չկային: 1945-ի մայիսին ստեղծվել է Ավետարան. քրիստոնյաների և բապտիստների (ԱՔ և Բ) Երևանի կրոն. համայնքը, որը 1946-ի փետր. գրանցվել է պաշտոնապես: 1960-ական թթ. վերանվանվել է Երևանի Հայ ավետարան. մկրտական եկեղեցի, իսկ 1994-ից վերագրանցվել Երևանի Հայ ավետարան. մկրտական քրիստոնյաների եկեղեցի անվամբ: 2000-ից առանձին գրանցմամբ գործում է Երևանի «Բեթել» մկրտական եկեղեցին (Մալաթիա-Սեբաստիա համայնք): Մկրտականների մոտ 1 տասնյակ փոքր ժողովարաններ և աղոթարաններ են գործում նաև քաղաքի տարբեր շրջաններում: Մկրտականների թիվը Երևանում ներկայումս (2000) մոտ 800 է: Եկեղեցին ունի երիտասարդաց պաշտամունքներ, կիրակնօրյա դասընթացներ, երգչախումբ, ռուս. խումբ: Հայ ավետարան. մկրտական քրիստոնյաների եկեղեցիներ (նույն կանոնադրությամբ գրանցված) կան նաև Աբովյանում, Վանաձորում, Ստեփանավանում, Արտաշատում, Արարատում: Ներկայումս (2000) եկեղեցու անդամների ընդհանուր թիվը մոտ 2000 է: Հայ ավետարան. մկրտական քրիստոնյաների (ՀԱՄՔ) եկեղեցիների ավագ հովիվն է վերապատվելի Յուրի Ավանեսյանը (1979-ից): ՀԱՄՔ եկեղեցիները հիմնադիր անդամն են 1995-ին ստեղծված Հայաստանի ավետարան. եկեղեցիների միության (նախագահը՝ վերապատվելի Յուրի Ավանեսյան):

Հ. մ. ե-ու վարդապետությունն ու պաշտամունքը, կազմակերպչական ձևը նույնն են, ինչ որ Հայ ավետարան. եկեղեցունը, այն բացառությամբ, որ մերժում են երեխաների և անչափահասների մկրտությունը: Առաջնահերթ տեղ են հատկացնում հավատի գիտակցված (անհատական) և հավատով փրկվելու գաղափարին: Իսկ գիտակցված հավատ կարող են ունենալ միայն չափահասները: Մկրտվողը միայն իր գիտակցական հավատով է բռնում մաքրագործման և փրկության ճանապարհը, մինչդեռ նախապատրաստական շրջան չանցած, չապաշխարած, ուսում և հավատ չունեցող անգիտակից երեխայի մկրտությունը, ըստ նրանց, ճշմարիտ մկրտություն չէ և ոչ էլ ճշմարիտ փրկություն (տես նաև Հայաստանյայց ավետարանական եկեղեցի հոդվածը):

Արտաշես Ղազարյան

ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՅՑ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ՍՈՒՐԲ ԵԿԵՂԵՑԻ, Հայ առաքելական եկեղեցի, Հայաստանյայց եկեղեցի, Հայ եկեղեցի, Հայոց եկեղեցի, Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներից, հայ ժողովրդի ազգային եկեղեցին: Կենտրոնը՝ ՀՀ Վաղարշապատ քաղաքի Ս. Էջմիածնի վանք (Մայր աթոռ Ս. Էջմիածին): Հ. ա. ս. ե. մեկ ամբողջական միություն է, որի գլուխը, եպիսկոպոսապետն ու բարձրագույն հոգևոր պետը կաթողիկոսն է (Ծայրագույն պատրիարք և կաթողիկոս Ամենայն հայոց): Եկեղեցու հոգևոր և նվիրապետ. գերագույն իշխանությունը Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունն է: Հայ եկեղեցին առաքելական է կոչվում, որովհետև այն հիմնադրել են Հիսուս Քրիստոսի առաքյալներ Թադեոսը և Բարդուղիմեոսը, որոնք Հայաստանում առաջինն են քարոզել քրիստոնեությունը և այստեղ էլ նահատակվել (Ք. ծ. հ. I դ.): Նրանք կոչվում են «Առաջին Լուսաւորիչք Հայաստանեայց»: Այդ ժամանակ է քրիստոնեությունը Ասորիքից ու Կապադովկիայից մուտք գործել Հայաստան և սկզբնապես տարածվել Մեծ Հայքի թագավորության հվ. ու արմ. երկրամասերում ու գավառներում: Քրիստոնեության քարոզչությունը ժողովրդի ամենատարբեր խավերի, այդ թվում՝ արքունական ընտանիքի անդամների շրջանում, առաջին նորադարձ քրիստոնյաների (Ոսկյանք, Սուքիասյանք, Սանդուխտ արքայադուստր ևն) նահատակությունները, քրիստ. համայնքների հիմնումը, մատուռների և եկեղեցիների, վկայարանների (ինչպես Հռիփսիմյանց կույսերի և Գայանյանց կույսերի նահատակման վայրերում) կառուցումը նպաստավոր պայմաններ են ստեղծել Հայոց առաջին հայրապետ Գրիգոր Ա Լուսավորչի համար՝ երկրում քրիստոնեության արմատավորման, հեթանոսության դեմ պայքարի, առաջին թեմերի հիմնման և Հայ եկեղեցու կազմակերպման գործում: 301ին, Հայոց Տրդատ Գ թագավորի օրոք, քրիստոնեությունը պաշտոնապես հռչակվել է Մեծ Հայքի թագավորության պետ. կրոն: Այդ թվականը համարվում է Հ. ա. ս. ե-ու պաշտոնական հիմնադրման տարեթիվ: Հայաստանում քրիստոնեության տարածումը և որպես պետ. կրոն ընդունելը երկիրը քաղաքակրթության նոր մակարդակի է հասցրել. նախ՝ բարեփոխիչ նշանակություն է ունեցել ժողովրդի կյանքում ու կենցաղում, ապա պայմանավորել պետության արտաքին քաղ. հարաբերությունները, ազգ. մշակույթի կողմնորոշումը, հայի անհատ. և ազգ. աշխարհընկալումն ու աշխարհայացքը: Մինչև 368-ը Հայոց կաթողիկոսները ձեռնադրվել են Կեսարիայում: Պապ թագավորի հատուկ կարգադրությամբ Հայոց կաթողիկոսները սկսել են ձեռնադրվել Հայաստանում:

303-ին Վաղարշապատ մայրաքաղաքում կառուցվել է Էջմիածնի Մայր տաճարը: Այն դարձել է Հայոց կաթողիկոսների գահանիստը, որը, սակայն, պատմ. պայմանների բերումով բազմիցս տեղափոխվել է (տես Կաթողիկոսություն ամենայն հայոց): 325-ին Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովին մասնակցել է Գրիգոր Ա Լուսավորչի որդի Արիստակեսը, որը հոր մահից հետո դարձել է կաթողիկոս (տես Արիստակես Ա Պարթև): Նա իր հետ Հայաստան է բերել և Գրիգոր Ա Լուսավորչին ներկայացրել ժողովի ընդունած դավան. բանաձևը՝ Նիկիական Հավատո հանգանակը և 20 կանոնները: Հայ եկեղեցու դավանանքն ու վարդապետությունը հիմնված են Սուրբ Գրքի, սրբազան ավանդության, Նիկիայի (325), Կ. Պոլսի (381), Եփեսոսի (431) տիեզերական ժողովների, Հայ եկեղեցու ժողովների ու վարդապետների, եկեղեցու հայրերի հաստատած կանոնների և ուսուցումների վրա (տես Դավանանք Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոդվածում): Հ. ա. ս. ե-ու առաջին բարենորոգիչը Ներսես Ա Մեծ կաթողիկոսն էր: 356-ին նրա նախաձեռնությամբ գումարվել է Աշտիշատի ժողովը, որտեղ ընդունվել են կազմակերպչ., բարեսիր. աշխատանքներին, ինչպես նաև դավան. և ծիսական հարցերին վերաբերող որոշումներ: Ներսես Ա Մեծը պայքար է ծավալել պարսկ. ազդեցության տարածման դեմ, ոչնչացրել զրադաշտ. ատրուշաններն ու մոգության դպրոցները, արգելել պարսկերենի ուսուցումը, պայքարել հեթանոս. սովորությունների դեմ, ձեռնամուխ եղել Հայաստանում քրիստոնեության ամրապնդման գործին: Բացել է դպրոցներ, որբանոցներ, հիվանդանոցներ, անկելանոցներ, աղքատանոցներ և այլ հաստատություններ, վերակառուցել մի շարք վանքեր ու եկեղեցիներ, կարգավորել Հայ եկեղեցու ժամասացությունը, եկեղեց. տոները:

Գրիգոր Ա Լուսավորչից հետո շուրջ մեկ դար քրիստ. պաշտամունքը, ինչպես նաև ուսուցումը Հայաստանի դպրոցներում կատարվել է հուն. և ասոր. լեզուներով, որոնք անհասկանալի էին ժողովրդին և չէին նպաստում քրիստոնեության արմատավորմանը, ինքնուրույն քրիստ. պաշտամունքի, ծիսակարգի, գրավոր մշակույթի ձևավորմանը: IV դ. վերջին, երբ հայ ժողովրդին սպառնում էր պետականության կորուստ և ուծացում, ասպարեզ են եկել Հայոց պատմության, եկեղեցու, մշակույթի երկու խոշոր գործիչներ՝ Մեսրոպ Մաշտոց վարդապետը և Սահակ Ա Պարթև Հայոց կաթողիկոսը: Սահակ Ա Պարթևի հետ համագործակցությամբ ու նախաձեռնությամբ, Հայոց Վռամշապուհ թագավորի հովանավորությամբ ու աջակցությամբ Մեսրոպ Մաշտոցը 405-ին ստեղծել է հայերեն այբուբենը: Հայոց գրերի գյուտը դարակազմիկ իրադարձություն էր և բախտորոշ նշանակություն է ունեցել հայ ժողովրդի համար՝ իր ինքնության ու մշակույթի պահպանման, ազգ. կրթության ու լուսավորության վերելքի գործում: Գրերի գյուտը և դրան հաջորդած հայագիր ու հայալեզու դպրոցի հիմնումը, Աստվածաշնչի թարգմանությունը, ծիսական գրականության հայացումը, ազգ. դպրության, գրականության, մշակույթի զարգացումը մեծապես նպաստել են ոչ միայն քրիստոնեության համընդհանուր տարածմանը Հայաստանում, այլև՝ քրիստոնեության հայացմանը, Հայ եկեղեցու ինքնության պահպանմանը: Գրերի գյուտին անմիջապես հետևել է հայ միջնադարյան գրականության և մշակույթի ոսկեդարը: Ստեղծվել են աստվածաբան., մեկնող., ջատագով., հակաճառ., վարքաբան., պատմագիտ. բազմաթիվ երկեր:

Հ.ա.ս.ե. կենտր. դեր է խաղացել V դ. Վարդանանց և Վահանանց ազատագր. պատերազմներում: Հայոց կաթողիկոսներն ու հոգևորականները միշտ գտնվել են պարսից տիրապետության դեմ մարտնչող զինվորների ու ժողովրդի կողքին, ոգեշնչել նրանց, մասնակցել ու նահատակվել «հանուն հայրենյաց և հավատքի» մղված «Հայոց պատերազմներում»:

Հայ եկեղեցին հայ ժողովրդի և իր ինքնության պահպանման կարևորագույն գործոն է համարել ոչ միայն սեփական գրերի ստեղծումը, ազգ. դպրության, լեզվի, մշակույթի զարգացումը, հանուն քրիստ. հավատի այլակրոն Պարսկաստանի դեմ մղած պատերազմները, այլև՝ դավան., ծիսապաշտամունք. և եկեղեց. ինքնուրույնության պաշտպանությունը քրիստոնյա Բյուզանդիայի համաձուլարար քաղաքականությունից: 451-ի Քաղկեդոնի ժողովից հետո Բյուզանդիան եկեղեց. և դավան. խնդիրները փորձել է ծառայեցնել Արևելքի քրիստոնյա ժողովուրդների վրա իր քաղ. ազդեցության ուժեղացման, նրանց թե՛ եկեղեցադավան., թե՛ ազգ-մշակութ. ինքնուրույնությունից զրկելու համար: Քաղկեդոնի ժողովի ընդունած «Մի Քրիստոս յերկուս բնութիւնս» դավան. բանաձևը բյուզ. և Արևելյան եկեղեցիների միջև սկիզբ է դրել դավան. վեճերի, պատճառ դարձել Ընդհանրական եկեղեցու պառակտման: Հայ եկեղեցին մերժել է Քաղկեդոնի ժողովը, քանի որ այն հակասում էր ինչպես հայ ժողովրդի ազգ. ինքնության պահպանման շահերին, այնպես էլ աստվածաբան. սեփական ըմբռնումներին և եկեղեցու անկախության պահպանման ձգտումներին: Քրիստոսի բնությունների հարցում Հայ եկեղեցին ընդունում է «Մի է բնութիւն Բանին Աստուծոյ մարմնացելոյ» Ալեքսանդրյան աստվածաբան. դպրոցի (տես Ալեքսանդրիա) բանաձևը: Բաբկեն Ա Ոթմսեցի կաթողիկոսի հրավիրած 506-ի Դվինի Ա ժողովում, Հայ եկեղեցին, առաջնորդվելով բյուզ. Զենոն կայսրի «Հենոտիկոնի» (Միության գիր) ոգով, տիեզերական է հռչակել միայն երեք ժողովներ (Նիկիայի 325-ի, Կ. Պոլսի 381-ի և Եփեսոսի 431-ի ժողովները), իսկ Ներսես Բ Բագրեվանդցի կաթողիկոսի օրոք գումարված Դվինի 554-ի Բ ժողովում բացեիբաց նզովել է Քաղկեդոնը և խզել հաղորդակցությունը կայսերական եկեղեցուց: Պապ թագավորի ժամանակ ձեռք բերած վարչ. անկախությունից հետո, VI դ. պատմ. հանգամանքների բերումով Հ.ա.ս.ե. դավանապես ևս զատվել է բյուզ. եկեղեցուց՝ բռնելով ինքնուրույն զարգացման ուղին: Այն վերջնականապես ամբողջացել է VIII դ.՝ Հովհաննես Գ Օձնեցի կաթողիկոսի օրոք, երբ Դվինի 720-ի ժողովում որոշակիացվել և կանոնակարգվել են Հայ եկեղեցու ծիսապաշտամունք. կարգը, ժամերգությունները, տոները, ընդունվել «Կանոնագիրք Հայոց»-ը՝ որպես հայ եկեղեցաիրավ. նորմերը կանոնավորող ժողովածու:

Բյուզանդիան չի կարողացել իրեն ենթարկել Հայ եկեղեցին, բայց հաջողության է հասել Վրաստանում. Վրաց Կյուրիոն կաթողիկոսն ընդունել է քաղկեդոնականություն, և 608-ին Վրաց եկեղեցին բաժանվել է Հայ եկեղեցուց: Վրաց եկեղեցին մինչ այդ անբաժան էր Հ.ա.ս.եուց և ճանաչել է նրա գահերեցությունը: «Ի հոգևորս» Հայ եկեղեցու գերակայությունն ընդունել է նաև Աղվանից կաթողիկոսությունը (հետագայում կոչվել է Գանձասարի կաթողիկոսություն) և համարվել Հ.ա.ս.ե-ու նվիրապետ. աթոռներից մեկը: XIX դ. սկզբին ռուս. կառավարության որոշմամբ վերածվել է մետրոպոլիտության, իսկ նրա թեմերն անցել են Ս. Էջմիածնի ենթակայության ներքո:

VII դ., բյուզ. Հերակլ կայսրի (610–641) ժամանակ միակամության վարդապետության շուրջ բյուզ. և Հայ եկեղեցիների միավորման փորձ է կատարվել: 633-ին Կարինի ժողովում կայսրը և Հայոց կաթողիկոս Եզր Ա Փառաժնակերտցին համաձայնության են եկել եկեղեց. միավորման շուրջ: Նման մի քայլ է կատարվել նաև 654-ին, երբ Կոստանդ II կայսրը և Հայոց Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսը միասին հաղորդություն են ստացել Դվինի Ս. Գրիգոր Մայր տաճարում: Սակայն այդ դեպքերը հիմնարար բնույթ չեն ստացել, այլ պայմանավորված լինելով քաղ. պատեհությամբ, անմիջապես կորցրել են իրենց ուժն իրավիճակի փոփոխմանը զուգընթաց: Իսկ քաղ. իրավիճակն արմատապես փոխվել է, երբ պատմ. ասպարեզ են իջել իսլամի դրոշի տակ համախմբված արաբները, որոնք կարճ ժամանակ անց զավթել են Հայաստանը: VII դ. 40-ական թթ-ից Հայաստանը դարձել է արաբա-բյուզ. պայքարի թատերաբեմ: Շուրջ երկու տասնամյակ տևած պատերազմ. խառնակ շրջանին հաջորդել է համեմատաբար կայուն վիճակ Հայոց իշխան Գրիգոր Մամիկոնյանի կառավարման տարիներին (661– 684) և պահպանվել մինչև դարավերջ: Այս շրջանում Հայաստանը թեև անվանապես համարվել է Արաբ. խալիֆայությանը ենթակա, սակայն ներքին կյանքն ամբողջովին Հայոց իշխանի ձեռքում էր: VII դարը դարձել է մշակութ. առաջընթացի ժամանակահատվածներից մեկը, հայ ճարտարապետության ոսկեդարը: Այդ ժամանակ են կառուցվել Ս. Հռիփսիմե տաճարը (տես Էջմիածնի Ս. Հռիփսիմե վանք), Ս. Գայանե եկեղեցին (տես Էջմիածնի Ս. Գայանե վանք) Վաղարշապատում, Զվարթնոցը, եկեղեցիներ Դվինում, Խոր վիրապում, Տայքում և այլուր: Բացվել են դպրոցներ, որոնց մեջ եզակի տեղ ուներ Անանիա Շիրակացու դպրոցը:

Արաբ. տիրապետության շրջանում և հետագա դարերում (մինչև XI–XII դդ.) Հայաստանի մի շարք գավառներում մեծ տարածում են ստացել աղանդավոր. շարժումները (պավլիկյաններ, թոնդրակեցիներ), որոնց դեմ անողոք պայքար է մղել Հայ եկեղեցին: Հայ ժողովուրդը Բագրատունիների գլխավորությամբ թոթափել է երկու դարից ավելի տևած արաբ. լուծը և վերականգնել պետ. անկախությունը: 885-ին Բագարանում Աշոտ Ա Բագրատունին թագադրվել և հռչակվել է Հայոց թագավոր: Արաբ. խալիֆայության թուլացմանը զուգահեռ զորացող Բյուզանդիան կրկին հանդես է եկել դավան. զիջումների պահանջով: Կ. Պոլսի Փոտ պատրիարքի՝ երկու եկեղեցիների միավորման և հայ-հուն. դավան. միություն ստեղծելու պահանջը քննարկելու համար 862-ին հրավիրվել է Շիրակավանի ժողովը, որը, սակայն, մերժել է կայսրի և պատրիարքի առաջարկը:

Անին Բագրատունյաց Հայաստանի մայրաքաղաք հռչակվելուց (961) հետո այստեղ է հաստատվել նաև Ամենայն հայոց կաթողիկոսության աթոռանիստը (992–1065): Այս շրջանում Հայ եկեղեցին բարգավաճել է. հիմնվել են դպրոցներ, մատենադարաններ, վանքերին կից բացվել գրչության ու մանրանկարչության կենտրոններ, կառուցվել թագավորաշեն և իշխանաշեն բազմաթիվ եկեղեցիներ, որոնցով հռչակված էր հատկապես մայրաքաղաք Անին (տես Անիի կաթողիկոսարան): Բագրատունյաց թագավորության անկումից (1045) հետո Հայաստանն ընկել է սելջուկների տիրապետության տակ, սկսվել է երկրի քաղ. մասնատումը, իսկ Հ.ա.ս.ե. զրկվել է իր մշտական աթոռանիստ վայրից: Հայոց կաթողիկոսները, Բյուզանդիայից հալածված և սելջուկների ասպատակություններին ենթակա, շրջել են երկրով մեկ, հաճախ ապաստանել Կիլիկիայում: Նման պայմաններում տեղի են ունեցել, մի կողմից կաթողիկոսարանի տեղափոխություններ, մյուս կողմից՝ հակաթոռ կաթողիկոսների ձեռնադրություններ: Երկրի տարբեր կողմերում (Մարաշ, Աղթամար) ի հայտ են եկել հակաթոռ կաթողիկոսություններ: Աղթամարի կաթողիկոսությունը Հայոց ամենաերկարակյաց հակաթոռ կաթողիկոս. աթոռն էր, որը գործել է 1113–1895-ին:

XI դ. վերջից, հայ քաղ. կյանքի կենտրոնը Կիլիկիա տեղափոխվելուն զուգընթաց, հայ եկեղեց. կյանքը բուն Հայաստանից բացի զարգացել է նաև Կիլիկիայում: Հայաստանի և Կիլիկիայի քաղ. տարբեր իրավիճակների և պատմ. զարգացման տարբեր հանգամանքներով են պայմանավորվել հայաստանաբնակ հոգևորականների՝ Հաղպատի, Սանահինի, Խորանաշատի հոգևոր կենտրոններում համախմբված արևելյան վարդապետների և Կիլիկիայի հայ հոգևորականների միջև ծագած հակասությունները եկեղեցադավան., ծիսապաշտամունքային հարցերում: Երբ XII դ. կեսից բյուզ. կողմից կրկին դավան. միության առաջարկներ են հնչել (ավելի ուշ եկեղեց. միության առաջարկներ են եղել Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու կողմից), Կիլիկիայում գտնվող հոգևորականները, առաջնորդվելով քաղ. նկատառումներով, հակված են եղել ընդունելու Արևմուտքի առաջարկները, մինչդեռ արևելյան վարդապետները ցուցաբերել են անզիջում դիրքորոշում: Կիլիկիայում գտնվող կաթողիկոս. աթոռը (տես Հռոմկլայի կաթողիկոսարան, Սսի կաթողիկոսարան) հետագայում ևս շարունակել է քայլեր ձեռնարկել եկեղեցիների միավորման ուղղությամբ՝ այս անգամ կապեր հաստատելով Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու հետ: Այդ շրջանի Հայոց կաթողիկոսներից ոմանք փոքր-ինչ նահանջել են Հայ եկեղեցու ծիսադավան. դիրքերից՝ հուսալով այդպիսով շահել Բյուզանդիայի կամ կաթոլիկ Եվրոպայի քաղ. համակրանքն ու աջակցությունը: Օգտըվելով դրանից, Կաթոլիկ եկեղեցին փորձել է իր ազդեցության տակ գցել Հայ եկեղեցին (տես Ունիթորություն): Սակայն այդ դժվարին պայքարում Հ. ա. ս. ե. կարողացել է անաղարտ պահել իր դավանությունը, պահպանել եկեղեց. անկախությունը և նպաստել մշակույթի, արվեստների, գիտության զարգացմանը XII– XIV դդ.՝ թե՛ Կիլիկիայի Հայկ. թագավորությունում, թե՛ բուն Հայաստանում: Այդ շրջանում Հ.ա.ս.ե. ապրել է նոր վերելք: Կառուցվել են բազմաթիվ եկեղեցիներ ու վանքեր, վանքերին կից բացվել են դպրոցներ, վարդապետարաններ, համալսարաններ (Գլաձորում, Տաթևում, Հերմոնում, Որոտնավանքում, Հաղպատում, Սանահինում, Հռոմկլայում, Սսում և այլուր): Ընդօրինակվել են ձեռագրեր, ստեղծվել գրականության և արվեստի արժեքավոր գործեր, գրվել պատմ., փիլ., աստվածաբան., բնագիտ., իրավագիտ. բնույթի բազմաթիվ երկեր:

Կիլիկիայում հայկ. պետականության առկայության պայմաններում Հայոց կաթողիկոսությունը կարողացել է կատարել հոգևոր-եկեղեց. բարձրագույն իշխանության իր դերը: Սակայն Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության անկումից (1375) հետո Սսի Հայոց կաթողիկոսությունը կորցրել էր քաղ. հենարանը, իսկ Կաթոլիկ եկեղեցու ոտնձգությունների դեմ մղած երկարատև պայքարի և Կիլիկիայում հայ բնակչության հետզհետե նոսրացման պատճառներով՝ քայքայվել տնտեսապես: Ծանր էր վիճակը նաև հոգևոր-մշակութ. կյանքում: Քաղ. ու տնտ. աննպաստ պայմաններում Հ.ա.ս.ե. անզոր էր մշտական կապեր հաստատել հայկ. գաղթավայրերի հետ, ստեղծել ուս. կենտրոններ և ազգ. ավանդույթներով շաղկապել հայրենիքից տարասփյուռ զանգվածներին: Մեկուսանալով Կիլիկիայում՝ Մայր աթոռը կտրվել էր բնաշխարհի ժողովրդից, կորցրել նրա համար քաղ. ու հոգևոր-կրոն. երբեմնի կենտրոնի նշանակությունը: Այդ հանգամանքները նկատի ունենալով՝ հայ կրոնաեկեղեց., մշակույթի, հաս-քաղ. գործիչները դեռևս XIII դ. վերջից ցանկացել են Հայոց կաթողիկոսությունը տեղափոխել քաղաքականապես ու տնտեսապես ապահով վայր: Սակայն որոշակի քայլեր ձեռնարկվել են միայն XV դ. 1-ին կեսին, երբ կարակոյունլու Ջհանշահի տիրապետության օրոք (1437–67) համեմատաբար խաղաղություն է տիրել երկրի կենտրոնում՝ Այրարատում: Հայ աշխարհիկ գործիչներն ու հոգևորականները միջոցներ են ձեռնարկել Մայր աթոռը վերահաստատելու իր նախն. վայրում՝ Վաղարշապատում: Հովհաննես Հերմոնեցու և Թովմա Մեծոփեցու ջանքերով 1441-ին գումարված Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողովը Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը վերահաստատել է Վաղարշապատում: Դա պատմաքաղ. կարևոր ու շրջադարձային իրադարձություն էր հայ ժողովրդի ազգ. և եկեղեց. կյանքում: Վաղարշապատը կրկին դարձել է համայն հայության հոգևորկրոն. կենտրոնը, որպիսին մնում է առ այսօր: Հայրենիքում Հ.ա.ս.ե. կարողացել է դիմակայել բոլոր փորձություններին, իսկ Մայր աթոռ Ս. Էջմիածինը դարձել է պետականությունից զրկված, աշխարհով մեկ սփռված հայ ժողովըրդի ոչ միայն հոգևոր, այլև՝ ազգ-քաղ. կենտրոնը:

Էջմիածնի 1441-ի ժողովը կաթողիկոս է ընտրել Կիրակոս վրդ. Վիրապեցուն (տես Կիրակոս Ա Վիրապեցի), որը դարձել է Ս. Էջմիածնում վերահաստատված աթոռի առաջին գահակալը: Նորընծա կաթողիկոսի առաջին գործերից է եղել սուրբ Մյուռոնի օրհնությունն ու բաժանումը Հայաստանի եկեղեցիներին: Նա հատուկ կոնդակով չեղյալ է համարել նախընթաց տասնամյակներին Հայ եկեղեցու տարբեր հատվածների՝ միմյանց հասցեին արված նզովքները, սիրո ու միաբանության կոչ ուղղել բոլոր թեմերին ու եկեղեցիներին: Կիրակոս Ա Վիրապեցին նորոգել է Էջմիածնի Մայր տաճարը, բարեկարգել վանական համալիրը, իսկ րաբունապետ ու մատենագիր Թովմա Մեծոփեցին վերաբացել է հայատառ առաջին դպրոցը (տես Էջմիածնի դպրոց):

1446-ին Կարապետ եպս. Եվդոկացին կաթողիկոս օծվելով՝ հիմնել է Սսի կաթողիկոսությունը (այժմ՝ Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիլիկիո):

XV–XVI դդ. Հ.ա.ս.ե. չափազանց ծանր ժամանակաշրջան է ապրել, ինչը, փոքր բացառություններով, շարունակվել է մինչև XVII դ.՝ Մովսես Գ Տաթևացու գահակալությունը: Նրա և ապա հաջորդ կաթողիկոսների՝ Փիլիպոս Ա Աղբակեցու, Հակոբ Դ Ջուղայեցու ջանքերով վերականգնվել է Մայր աթոռի նյութ. վիճակը, վանական-միաբան. կյանքը, հիմք ստեղծվել ազգ-եկեղեց., մշակութ. ու կրթ. արդյունավետ գործունեության համար: Կարգավորվել են հարաբերությունները պարսկ. արքունիքի, ինչպես նաև Կիլիկիո կաթողիկոսության, Երուսաղեմի և Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքությունների հետ, հարթվել նրանց միջև եղած տարաձայնությունները: Հիմնվել են մի շարք դպրոցներ Սյունիքում, Վաղարշապատում, Վանա լճի Աղթամար, Լիմ և Կտուց կղզիներում, Բաղեշի Ամրդոլու վանքում, Նոր Ջուղայում և այլուր:

XVII–XVIII դդ. Հ.ա.ս.ե. եռանդուն մասնակցել է պարսկ. տիրապետությունից Հայաստանն ազատագրելու ծրագրերին, կազմակերպել, ղեկավարել ու հովանավորել է ազգ-հաս., քաղ. բազմաթիվ ձեռնարկումներ (տես Էջմիածնի ժողովներ 1547, 1677): Սիմեոն Ա Երևանցին կարգավորել է եկեղեց. հասույթները օրինական կալվածագրերով, Վաղարշապատում հիմնել տպարան և թղթի գործարան, հոգ տարել ուս., մշակութ. գործերի մասին, կարգավորել Հայ եկեղեցու տոները:

1828-ին Արլ. Հայաստանին տիրացած Ռուսաստանն իր քաղ. ծրագրերում մեծ կարևորություն է տվել եկեղեց. խնդրին և Հ.ա.ս.եուն: Ցար. իշխանությունը փորձել է փոքրացնել Հայ եկեղեցու ավանդ. իրավասությունների շրջանակը և քաղ. դերը երկրի ներսում, նաև օգտագործել Հայոց կաթողիկոսության հեղինակությունը՝ Ռուսաստանի տարածքից դուրս բնակվող հայության վրա իր ազդեցությունը տարածելու համար: Ռուս. կառավարությունը 1836-ին հատուկ կանոնադրությամբ՝ «Պոլոժենիե»-ով կանոնակարգել է կայսրության և Հայ եկեղեցու հարաբերությունները, միաժամանակ հնարավորություն ստացել ազդելու Մայր աթոռի վրա: «Պոլոժենիե»-ն ուժը կորցրել է 1917-ին՝ ցարիզմի անկումից հետո: Արևմտահայերի, Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքության և Թուրքիայում հայ եկեղեց. ներքին կյանքին վերաբերող կանոնադրություն էր 1860-ի Ազգային սահմանադրությունը, որը դադարել է գործել 1915-ից: Ազգ. սահմանադրության որոշ դրույթներ այժմ էլ գործածվում են կանոնակարգելու Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքության հարաբերությունները պետության հետ: Նրա հիման վրա են կազմված Կիլիկիո կաթողիկոսության և նրա թեմերի կանոնադրությունները:

Դեռևս 1804–13 և 1826–28-ի ռուս-պարսկ. պատերազմների ժամանակ Ներսես արք. Աշտարակեցին (1843–57-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Ներսես Ե Աշտարակեցի) աջակցել է ռուս. զորքերին, մեծ հույսեր կապել նրանց հաղթանակների հետ:

Ռուսաստանի հովանու ներքո հայկ. անկախ պետություն ստեղծելու նրա ձգտումը, սակայն, հարուցել է ցար. կառավարության դժգոհությունը, ինչի պատճառով նա հեռացվել է Անդրկովկասից: Կաթողիկոս ընտրվելուց հետո վերադարձել է Ս. Էջմիածին, պաշտպանել Հայ եկեղեցու շահերը ցար. իշխանությունների ոտնձգություններից, զբաղվել հաս., շին., կրթամշակութ. աշխատանքներով: Ներսես Ե Աշտարակեցու գործունեությամբ սկիզբ առած Հ.ա.ս.ե-ու հոգևոր-մշակութ. նոր վերելքը շարունակվել է ողջ XIX դ. ընթացքում. Էջմիածնում բացվել է Գևորգյան ճեմարանը (1874), թանգարանը, 1868-ից լույս տեսել Մայր աթոռի պաշտոնական «Արարատ» ամսագիրը, 1879-ին կառուցվել Օշականի եկեղեցին Մեսրոպ Մաշտոցի գերեզմանի վրա, Հ.ա.ս.ե-ու նախաձեռնությամբ ու հովանավորությամբ ստեղծվել են գիտամշակութ., ուսումնակրթ. բազմաթիվ կենտրոններ ու հաստատություններ Հայաստանում և հայ գաղթավայրերում:

Հայ եկեղեցին եռանդուն աջակցել է XIX դ. վերջի – XX դ. սկզբի հայ ազգ-ազատագր. շարժումներին, Հայկ. հարցի լուծման քաղ. ձեռնարկումներին: Մկրտիչ եպս. Խրիմյանը (1892–1907-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցի) իբրև Հայոց ազգ. պատվիրակության ղեկավար այցելել է Արմ. Եվրոպա՝ փորձելով ապահովել եվրոպ. պետությունների դիվանագիտ. աջակցությունը Հայկ. հարցի լուծմանը, մասնակցել է 1878-ի Բեռլինի կոնգրեսին: 1894–96-ի արևմտահայերի ջարդերի ժամանակ անդուլ աշխատանք է կատարել՝ նյութապես օգնելու գաղթականներին, պայմաններ ստեղծելու հայրենի երկիր վերադառնալու համար: Եռանդուն պայքար է մղել ցար. կառավարության՝ 1903-ի հունիսի 12-ի եկեղեցական գույքի բռնագրավման օրենքի իրագործման դեմ՝ եկեղեց. թեմերին արգելելով ենթարկվել այդ օրենքին: 1912-ից Մայր աթոռ Ս. Էջմիածինը զգալի ջանքեր է գործադրել Հայ դատի խնդիրը բարձրացնելու համար: Եվրոպ. պետությունների ուշադրությունը Հայ դատի վրա բևեռելու նպատակով Գևորգ Ե Սուրենյանցը ստեղծել է Ազգային պատվիրակություն՝ հայտնի հայ հաս. գործիչ Պողոս Նուբար փաշայի գլխավորությամբ: Ազգ. պատվիրակության գործունեությունն ամբողջությամբ համաձայնեցվել է Մայր աթոռի հետ: Մեծ եղեռնի ժամանակ և հետագա տարիներին, հաս. կազմակերպությունների հետ մեկտեղ Հայ եկեղեցին օգնել է բազմահազար աղետյալների: 1914-ի դեկտ. 28-ին Գևորգ Ե Սուրենյանցի կոնդակով և նրա անմիջական նախագահությամբ ստեղծվել է Եղբայրական օգնության կոմիտեն, որը զբաղվել է վիրավոր հայ կամավորներին և տասնյակ հազարավոր փախստական հայերին օգնություն ցուցաբերելու խնդիրներով: Եղբայրական օգնության կոմիտեի բաժանմունքներ են ստեղծվել Երևանում, Ալեքսանդրապոլում, Թիֆլիսում, Պետրոգրադում, Մոսկվայում և այլուր: Գիտակցելով Հ. ա. ս. ե-ու դերը հայ ժողովրդի կյանքում՝ օսմ. կայսրությունը 1915– 1923-ին հայոց ցեղասպանության ժամանակ նպատակամղված կոտորել է հայ հոգևորականներին, ոչնչացրել քրիստ. մշակույթը, եկեղեցիներն ու վանքերը, կրթագիտ. կենտրոնները, հայկ. եկեղեց. հաստատությունները, ձեռագիր մատյանները: Ծրագրելով և կազմակերպելով հայ ժողովրդի ցեղասպանությունը՝ թուրք. կառավարությունը ձգտել է մեկուսացնել ժողովրդի շահերը Բ. Դռան առջև ներկայացնող և պաշտպանող ազգ-եկեղեց. կառույցները և նրանց ղեկավարներին: Առաջին համաշխ. պատերազմի սկզբից թուրք. կառավարության վերաբերմունքը Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքության հանդեպ կտրուկ վատացել է: Պատրիարքությունը զրկվել է հայ ժողովըրդի շահերը պաշտպանելու հնարավորությունից: Թուրք. իշխանությունները Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Զավեն արք. Եղիայանին աքսորել են Բաղդադ, ապա՝ Մոսուլ: Նույն կերպ են վարվել նաև Սսի կաթողիկոսի հետ: Սահակ Բ Խապայանն աքսորվել է Բաբ (Հալեպի մոտ), հետո՝ Երուսաղեմ: Արմ. Հայաստանի հայությունը մնացել է առանց հովվապետների: Մեծ եղեռնի տարիներին մարտիրոսացել է շուրջ 4 հզ. հայ հոգևորական: Իրենց հոտի հետ նահատակվել են Կարինի հոգևոր առաջնորդ Սմբատ եպս. Սահատեթյանը, Բաղեշի առաջնորդ Սուրեն ծ. վրդ. Գալեմյանը, Խարբերդի առաջնորդ Պսակ ծ. վրդ. Խորենյանը, Բրուսայի առաջնորդ Պարգև ծ. վրդ. Դանիելյանը, Տրապիզոնի առաջնորդ Գևորգ ծ. վրդ. Թուրեյանը, Վանի Կտուց անապատի վանահայրի տեղապահ Եղիազար ծ. վրդ. Պետրոսյանը, Մշո Ս. Կարապետ վանքի վանահայր Վարդան ծ. վրդ. Հակոբյանը և ուրիշներ: Դեռևս 1912–13-ին օսմ. կայսրության ՆԳՆ հանձնարարությամբ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքությունը կազմել և կառավարությանն է ներկայացրել կայսրության տարածքում գտնվող հայկ. եկեղեցիների և վանքերի լրիվ ցուցակը: Թուրք. կառավարության այդ հետաքրքրությունն առաջին աշխարհամարտի նախօրյակին որոշակի կապ է ունեցել հայերին կոտորելու ծրագրերի հետ: Ըստ Մ. արք. Օրմանյանի տվյալների, Արմ. Հայաստանի եկեղեցիների և վանքերի թիվը 1912-ին 2200 էր: Դրանց մեծ մասը եղեռնի ժամանակ թալանվել, այրվել կամ ավերվել է: Ոչնչացվել են գրչության կենտրոններում, վանքերի վարդապետարաններում, մատենադարաններում, դպրեվանքերում պահվող տասնյակ հազարավոր ձեռագիր մատյաններ: Թեև ոչնչացված ձեռագրերի թվի մասին կան որոշ տվյալներ (Վասպուրականում՝ շուրջ 3000, Տարոնում՝ շուրջ 2000, Կեսարիայում և շրջակայքում՝ 700, Անկյուրիայում և շրջակայքում՝ ավելի քան 300, Արմաշում՝ շուրջ 250, Սեբաստիայում և շրջակայքում՝ շուրջ 170 ևն), այնուամենայնիվ դրանց ստույգ թիվն անհայտ է, որովհետև XIX դ. վերջին և XX դ. սկզբին դեռևս չկար հայերեն ձեռագրերի համահավաք ցուցակ: Մինչև ցեղասպանությունը մեծ թվով հայկ. ձեռագրեր են պահվել Սսի, Ադանայի, Կ. Պոլսի, Եվդոկիայի, Խիզանի, Տարոնի, Կարինի, Սեբաստիայի, Մալաթիայի, Վասպուրականի և Արմ. Հայաստանի ու օսմ. կայսրության այլ վայրերի վանքերում ու եկեղեցիներում, անհատ անձանց մոտ: Ոչնչացված ձեռագիր մատյանների մեջ եղել են Աստվածաշունչներ, Սաղմոսարաններ, Մաշտոցներ, Ճաշոցներ, Ավետարաններ, Ժամագրքեր, Պատարագամատույցներ, Կանոնագրքեր, հայ և օտարազգի հեղինակների աստվածաբան., վարքագր., պատմ., ծիսական, փիլ., բնագիտ. բնույթի երկեր, հայկ. մանրանկարչության գլուխգործոցներ: 1894–96-ին և 1915–23-ին հայկ. վանքերի ու եկեղեցիների, պատմաճարտ. հուշարձանների ավերումը, հայկ. մեծարժեք ձեռագրերի ոչնչացումը մեծ հարված էր ոչ միայն Հ.ա. ս.ե-ուն, հայ ժողովրդին, հայկ. մշակույթին, այլև համաշխ. մշակույթին ու գիտությանը և անդառնալի կորուստ մարդկության համար: 1918-ի մայիսին Սարդարապատի ճակատամարտի բախտորոշ օրերին, չնայած զինվորական ղեկավարության պահանջին, Գևորգ Ե Սուրենյանց կաթողիկոսը չի լքել Ս. Էջմիածինը, իսկ Մայրավանքի միաբան Գարեգին եպս. Հովսեփյանը (հետագայում՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Ա Հովսեփյան), Զավեն եպս. Մահտեսի Բաբայանը և ուրիշներ հայ մարտիկներին քաջալերել են ռազմաճակատի առաջին գծում: Սարդարապատի մարտերին մասնակցել են Դանիել, Թադևոս և Եզնիկ վարդապետները, ինչպես նաև Կոտայքի Թազագյուղի ծխատեր Զաքար քհն. Տեր-Հարությունյանն իր 250-հոգանոց ջոկատով: Իսկ Բաշ Ապարանի հերոսամարտին մասնակցել են Հովհ. քհն. Տեր-Մինասյանի և Տաճատ քահանայի զինված խմբերը: Այդ ժամանակ Ղարաքիլիսայում կուտակված մեծ թվով փախստական հայերի կարիքներն են հոգացել Մ. եպս. Տեր-Մովսիսյանը և Ա. եպս. Սմբատյանը: Գևորգ Ե Սուրենյանցը 1918-ին ողջունել է Հայաստանի առաջին հանրապետության ծնունդը: Հայաստանի առաջին հանրապետության կարճատև և դժվարին ժամանակաշրջանում (1918–20) Հայ եկեղեցու իրավական կարգավիճակի ամրագրման և պետության մեջ նրա դերի բարձրացման հարցը դարձել է երկրի ղեկավարության ուշադրության առարկա: Այդ նպատակն է հետապնդել «Հայաստանյայց առաքելական Մայր եկեղեցու և Հայաստանի Հանրապետության միջև կնքվելիք դաշնագրի նախագիծը» (12. 2. 1920), որը մնացել է անիրագործելի: 1920-ին Հայաստանում խորհրդ. կարգերի հաստատումով չափազանց ծանր պայմաններ են ստեղծվել Հ.ա.ս.ե-ու համար: Համայնավար վարչակարգը, պաշտոնապես հռչակելով անաստվածությունը (աթեիզմ) իր գաղափարախոսության ուղենիշներից մեկը, հալածանք է սկսել եկեղեցու և կրոնի դեմ: Իշխանությունները զանազան միջոցներով հաշվեհարդար են տեսել հոգևորականների հետ (Արսեն վրդ. Ղլտճյան, Դանիել վրդ. Զադոյան, Գրիգոր քհն. Հայրապետյան, Եզնիկ վրդ. Վարդանյան և ուր.): 1920-ի դեկտ. 17-ին դպրոցն անջատվել է եկեղեցուց, իսկ դեկտ. 19-ին բռնագրավվել են Էջմիածնի վանքի շենքերը և ունեցվածքի մի մասը՝ Գևորգյան ճեմարանը (փակվել է 1921-ի հունվ.), մատենադարանը, թանգարանը, տպարանը ևն, քիչ ավելի ուշ՝ վանքապատկան կալվածքները, Մայր աթոռի բոլոր այգիները Էջմիածնում, Փարաքարում և Օշականում: 1921-ի հունվ. Հայհեղկոմը որոշում է ընդունել Էջմիածնի Մայր տաճարից նրա արժեքներն առգրավելու մասին: 1921-ի հուլիսին արգելվել է տպագրել եկեղեց. օրացույց: Եկեղեցին ճնշելու և ահաբեկելու գործին լծված էին «Ազատ եկեղեցու եղբայրություն» կազմակերպությունը (1923– 1928)՝ Բենիկ վրդ. Եղիազարյանի գլխավորությամբ, «Ազատ եկեղեցի» շաբաթաթերթը (խմբ. Մեսրոպ քհն. Մելյան), վարչակարգի հովանու ներքո գործող «Անաստված» միությունը, Շիրակի թեմի առաջնորդ Աշոտ եպս. Շխեյանի գլխավորած խռովարարների խումբը ևն:

Այնուամենայնիվ Գևորգ Ե Սուրենյանցը կատարել է որոշ բարեփոխումներ (Նոր տոմարի որդեգրումը 1923-ին, Գերագույն հոգևոր խորհրդի հիմնումը 1924-ին, ազգ-եկեղեց. ժողովի կանոնադրության հաստատումը 1925-ին ևն): Կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյանի գահակալության տարիները (1932–38) ստալինյան հակաեկեղեց. հալածանքների ամենածանր շրջանն էին: Հայաստանում Հայ եկեղեցին ամփոփվել էր միայն Ս. Էջմիածնի վանքի պատերի ներսում: 1920-ական թթ-ից սկիզբ առած վանքերի ու եկեղեցիների ավերումը նոր թափով է սկսվել 1930ից: Երևանում հիմնահատակ քանդվել են Ս. Պողոս-Պետրոս, Նորքի Սիմեոն Ծերունի, Ս. Աստվածածին, Կաթողիկե եկեղեցիները, 1949ին՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը ևն: Հայկ. եկեղեցիներ և վանքեր են ավերվել Հայաստանի բոլոր շրջաններում, ինչպես նաև Վրաստանում, Ադրբեջանում, Աստրախանում, Հս. Կովկասում և այլուր: Շարունակվել է ահաբեկչությունը հայ հոգևորականության դեմ: Ոչ լրիվ հաշվարկներով Հայաստանում բռնադատվել է շուրջ 200 հոգևորական: Միայն 1937-ի առաջին ամիսներին կալանավորվել է 70-ից ավելի հոգևորական, որոնցից շատերը գնդակահարվել են, մյուս մասն աքսորվել: Բռնադատվածների մեջ էին բազմաթիվ ականավոր հոգևորականներ՝ Բագրատ արք. Վարդազարյանը, Արիստակես եպս. Զուլոլյանը, Իսահակ եպս. Միքայելյանը, Թադևոս եպս. Հակոբյանը, Սրապիոն եպս. Սամվելյանը, Արտակ եպս. Սմբատյանը, Հովհ. վրդ. Հյուսյանը, Վրթանես եպս. Հակոբյանը, Եղիշե վրդ. Շահումյանը, Տիրայր վրդ. Դալլաքյանը, Հակոբ քհն. Խաչվանքյանը, Խորեն քհն. Շուշանյանը և ուրիշներ: 1938-ի ապրիլի 5-ի լույս 6-ի գիշերը հատուկ ծառայության գործակալները Վեհարանում սպանել են Ամենայն հայոց կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյանին:

Երկրորդ համաշխ. պատերազմի տարիներին կաթողիկոս. տեղապահ Գևորգ արք. Չորեքչյանի նախաձեռնությամբ հանգանակություններ են կազմակերպվել «Սասունցի Դավիթ» և «Գեներալ Բաղրամյան» տանկային շարասյուների ստեղծման համար: Վարչակարգի վերաբերմունքը Հայ եկեղեցու նկատմամբ մասամբ փոխվել է: Նրա իրավունքների մասնակի վերականգնումը սկսվել է 1944-ից: Թույլատրվել է կաթողիկոս. ընտրության անցկացումը, «Էջմիածին» ամսագրի հրատարակությունը, տպարանի վերականգնումը, Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանի վերաբացումը: Գևորգ Զ Չորեքչյանը, ընտրվելով Ամենայն հայոց կաթողիկոս, սկիզբ է դրել Մայր աթոռի վերազարթոնքին, թեև համայնավարների հարուցած գաղափարախոս. խոչընդոտները շարունակվել են և ավելի կամ պակաս չափով գործել ընդհուպ մինչև Խորհրդ. Միության փլուզումը:

Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի երկարատև աթոռակալությունը (1955–94) Հ. ա. ս. ե-ու համար եղել է բարգավաճ ժամանակաշրջան: Նրա օրոք անհամեմատ ընդարձակվել են Հայ եկեղեցու միջեկեղեց. հարաբերություններն ու միջազգ. կապերը: 1962-ին Հայ եկեղեցին դարձել է Եկեղեցիների համաշխ. խորհրդի անդամ, խորացել են հայրենիք-սփյուռք փոխհարաբերությունները, որոնց մեծապես նպաստել են Վազգեն Ա կաթողիկոսի արտասահմանյան թեմեր կատարած շուրջ երեք տասնյակ հովվական այցելությունները: Զուտ եկեղեց. և մշակութ. բազմաճյուղ գործունեությունից բացի կաթողիկոսն ուղղակի կամ անուղղակի նպաստել է հայ ժողովրդի ազգ. հայրենասիր. վերելքին: Վազգեն Ա կաթողիկոսն օրհնել է Հայոց նորանկախ պետականության ծնունդը (1991-ի սեպտ. 21), առաջինը լինելով, 1994-ին արժանացել է ՀՀ բարձրագույն պարգևին՝ Հայաստանի ազգային հերոս կոչմանը:

1995-ի ապրիլի 3-ին Ս. Էջմիածնում շուրջ 400 պատգամավորների մասնակցությամբ գումարված ազգ-եկեղեց. ժողովը Ս. Գրիգոր Լուսավորչի աթոռի 131-րդ գահակալ է ընտրել Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Բ-ին, այդուհետ՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյան: Գարեգին Ա Սարգիսյանը նախ վերափոխել է Հ.ա.ս.ե-ու՝ Հայաստանի թեմական կառուցվածքը, այն համապատասխանեցնելով երկրի նոր վարչ. (մարզային) բաժանմանը և ելնելով պատմ. նախադրյալներից: Նախկին 4 թեմերի փոխարեն 1996-ի մայիսին ստեղծվել են 8 թեմեր: Դրա շնորհիվ տեղերում զգալիորեն աշխուժացել է եկեղեց. կյանքը, հիմնվել են առաջնորդարաններ, ստեղծվել թեմական խորհուրդներ, մշակվել աշխատանքային ծրագրեր, վերաբացվել տասնյակ նոր եկեղեցիներ: Վերելք է ապրել հոգևոր և կրթամշակութային կյանքը: Մայր աթոռում բացվել է Քրիստոնեական քարոզչության և դաստիարակության կենտրոն, բարելավվել են Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանի ուս. պայմանները, ուսանողների թիվն անցել է 100ից (նախկին 40-ի փոխարեն), նորոգվել է Գևորգյան ճեմարանի շենքը և հանձնվել Մայր աթոռի տնօրինությանը: Մայր աթոռի տպարանում հրատարակվել է քարոզչ., կրոնաճանաչող., հայագիտ., գրական-պատմ. շուրջ 100 անուն գիրք, ուս. լիարժեք կյանքով են սկսել գործել Սևանի Վազգենյան հոգևոր դպրանոցը, Շիրակի թեմի Հոգևոր ընծայարանը: Ներկայումս (2001) այդ հոգևոր ուս. հաստատությունների սաների թիվը համապատասխանաբար 60 և 45 է: 1995-ի սեպտ. Ամենայն հայոց կաթողիկոսի օրհնությամբ հիմնվել է ԵՊՀ աստվածաբանության ֆակուլտետը, իսկ 1996-ի ապրիլին՝ Հայաստանի Աստվածաշնչային ընկերությունը: Մայր աթոռում ծավալված գործունեության կարևոր ուղղություններից է Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելու 1700-ամյակի տոնակատարության նախապատրաստումը: Այդ կապակցությամբ մշակված ընդարձակ ծրագրի կարևորագույն կետերից մեկը Երևանում Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու կառուցումն է, որի հիմնարկեքը, ձեռամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա-ի, տեղի է ունեցել 1997-ի ապրիլի 7-ին:

Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ Ներսիսյանն իր գահակալման սկզբից (1999) ձեռնամուխ է եղել եկեղեց. ներքին կյանքի կարգավորմանն ու կազմակերպմանը, մասնավորապես՝ Մայր աթոռի հոգևոր կրթարանների վերաաշխուժացմանը, հոգևորականության նոր սերնդի պատրաստմանը, եկեղեցիների ու վանքերի նորոգմանը: Պետությունը Հ.ա.ս.ե-ուն որպես սեփականություն հանձնել է 150-ից ավելի եկեղեցի ու վանք, հողային տարածքներ և շենքեր, նոր եկեղեցիներ են կառուցվում Հայաստանի բոլոր թեմերում: Գարեգին Բ Ներսիսյանի ձեռամբ օծվել են Սպիտակի Ս. Հարություն, Վայքի Ս. Տրդատ, Տաշիրի Ս. Սարգիս, Մալիշկայի Ս. Աննա նորակառույց եկեղեցիներն ու Երևանի Ս. Սարգիս առաջնորդանիստ եկեղեցու զանգակատունը: Վերաօծվել են Դվինի Ս. Հարություն, Սանկտ Պետերբուրգի Ս. Կատարինե, Մուղնու Ս. Գևորգ եկեղեցիները, Ծաղկաձորի Կեչառիսի վանական համալիրը: Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի տարածքում սկսվել է բաց Խորանի շինարարությունը: Վեհափառ հայրապետի հանդիսապետությամբ 2001-ի սեպտեմբերի 23-ին տեղի է ունեցել Երևանի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու օծումը: Վատիկան կատարած այցելության առիթով (2000, նոյեմբ. 11) Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ Ներսիսյանին է հանձնվել Գրիգոր Ա Լուսավորչի մասունքների մի մաս, որը պահվում է Երևանի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցում: Հայ եկեղեցին նոր թափ է հաղորդել նաև ընկերային, մարդասիր., բարեգործ. ծառայությանը: Գարեգին Բ Ներսիսյանը Հայաստանում քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակելու 1700-ամյակի տոնակատարությունների սկիզբ է ազդարարել 2000-ի դեկտ. 31-ի տարեմուտի գիշերը, Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնում՝ «Լուսավորչի կանթեղը՝ ուղեցույց առ Աստված» նշանաբանով Գրիգոր Ա Լուսավորչի կանթեղի լույսից տարածված մոմավառությամբ:

Հ.ա.ս.ե. ունի հետևյալ վարչ. կառուցվածքը. Ընդհանրական կաթողիկոսություն Ամենայն հայոց (Ս. Էջմիածին), Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիլիկիո (Անթիլիաս, Լիբանան), Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն, Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքություն, Թեմական առաջնորդություններ (տես Թեմ հոդվածում), Վանական միաբանություններ, Համայնքային (ծխական) հովվություններ: Հայ եկեղեցին ներկայացուցիչներ ունի Մոսկվայի և Համայն Ռուսիո պատրիարքության, Քենտրբերիի և Համայն Անգլիո արքեպիսկոպոսության մոտ: Հ.ա.ս.ե-ու հոգևոր և վարչ. իշխանության մարմիններն են. Ազգային-եկեղեց. ժողով, Գերագույն օրենսդիր մարմինն է՝ նախագահությամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոսի: Եպիսկոպոսաց ժողով, կանոնադիր մարմինն է՝ նախագահությամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոսի: Գերագույն հոգևոր խորհուրդ, բարձրագույն գործադիր իշխանությունն է՝ նախագահությամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոսի: Թեմական պատգամավորական ժողով, թեմի բարձրագույն օրենսդիր մարմինն է՝ նախագահությամբ թեմակալ առաջնորդի: Թեմական խորհուրդ, թեմի բարձրագույն գործադիր իշխանությունն է՝ նախագահությամբ թեմակալ առաջնորդի: Ծխական ժողով, համայնքի կամ ծխի անդամական ընդհանուր ժողովն է՝ նախագահությամբ հոգևոր հովվի: Ծխական խորհուրդ, համայնքի կամ ծխի գործադիր վարչ. մարմինն է՝ նախագահությամբ հոգևոր հովվի: Քարտեզները տես ներդիր XVII-ում, 17.8 և 17.9:

Գրկ. Սրվանձտյանց Գ., Հնոց և նորոց, ԿՊ, 1874: Տեր-Միքելյան Ա., Հայաստանեայց առաքելական ուղղափառ Սուրբ եկեղեցին և իւր Սուրբ կարգը, Վաղ-պատ, 1897: Զամինյան Ա., Հայոց եկեղեցու պատմութիւն, մաս 1–2, Նոր Նախիջևան, 1908–09: Տեր-Մկրտչյան Կ., Հայոց եկեղեցւոյ պատմութիւն, մաս 1, Վաղ-պատ, 1908: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1–3, ԿՊ – Երուսաղեմ, 1912– 1927: Նույնի, Հայոց եկեղեցին, ԿՊ, 1913: Ոսկյան Հ., Տարոն-Տուրուբերանի վանքերը, Վնտ., 1953: Քոլանջյան Ս., Մեր ձեռագրական կորուստները, «Էջմիածին», 1965, № 2–7, 1966, № 8–10, 1967, № 5– 6: Ստեփանյանց Ս., Հայ առաքելական եկեղեցին ստալինյան բռնապետության օրոք, Ե., 1994:

Կարեն Մաթևոսյան

Արտաշես Ղազարյան
Ստեփան Ստեփանյանց

ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՅՑ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, Հայ ավետարանական եկեղե ց ի, քրիստոնեության երեք հիմնական ուղղություններից բողոքականության (ավետարանական) հայազգի հետևորդների եկեղեցի: Կազմավորվել է 1846-ի հուլիսի 1-ին, 40 հիմնադիր հաղորդական անդամներով, Կ. Պոլսի Բերա թաղամասում: Հ. ա. ե. հետևանքն էր Հայ բարեկարգչական կամ Ավետարանական շարժման, որը սկիզբ էր առել XIX դ. 20-ական թթ. և՛ արևմտահայոց, և՛ արևելահայոց շրջանում գրեթե միաժամանակ՝ իրարից անկախ: Հայ ավետարան. շարժումը մեկ ընդհանուր ամբողջություն է՝ հայ ժողովրդի երկու հատվածներում իր ծագման, ընթացքի և զարգացման տարբերություններով հանդերձ:

1836-ին հայ ավետարանականները Կ. Պոլսում ստեղծել են «Բարեպաշտության միաբանությունը», որով սկզբնավորվել է Հայ ավետարան. շարժումը: Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանը «Բարեպաշտության միաբանության» անդամներին համարել է այդ ժամանակ Կ. Պոլսում հաստատված ամերիկյան «Բորդ» միսիոներ. ընկերության վարձկաններ: Հալածանքները հայ ավետարանականների հանդեպ գնալով սաստկացել են, իսկ 1846-ի հունիսի 21ին Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Մատթեոս Չուխաճյանը (1858–65-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցի) հրապարակել է իր բանադրական կոնդակը՝ հայ ավետարանականներին զրկելով Հայ առաքելական եկեղեցու անդամակցությունից և հաղորդությունից: Ավետարանականները, արտաքըսվելով Մայր եկեղեցուց և զրկվելով պատրիարքարանի աջակցությունից, 1846-ի հուլիսի 1ին հիմնել են առաջին Հայ ավետարան. եկեղեցին: Հենց սկզբից նրանք հրաժարվել են որդեգրել բողոք. հարանվանություններից որևէ ձև և, հակառակ միսիոներների դժգոհության, կոչվել Հ. ա. ե.: Առաջին հովիվ է ընտրվել Աբիսողոմ Ութուճյանը: Հ. ա. ե-ու կազմավորումից հինգ ամիս անց ստեղծվել են երեք ուրիշ եկեղեցիներ՝ մոտ 1000 հոգու անդամակցությամբ: 1850-ի նոյեմբ. 27-ին թուրք. կառավարությունը հատուկ հրամանագրով (ֆերման) պետականորեն ճանաչել է ավետարան. հայերին՝ իբրև Հայ առաքելական եկեղեցուց և Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքությունից անջատ կրոնական համայնք, որն իրավունք ուներ առանձին ազգապետով ներկայանալու պետ. բոլոր ատյաններին: Հայ ավետարան. համայնքի առաջին ազգապետ է դարձել Ստեփան Սերոբյանը (Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Հակոբոս Սերոբյանի եղբայրը): XIX դ. կեսից Հայ ավետարան. շարժումը տարածվել է Արմ. Հայաստանի բոլոր նահանգներում, Կիլիկիայում, Թուրքիայի արմ. հայաշատ շրջաններում: 1860-ական թթ-ից Թուրքիայի տարբեր շրջաններում Հայ ավետարան. եկեղեցիները կամավոր անդամակցությամբ կազմակերպել են Միություններ: Մինչև հայոց Մեծ եղեռնը Թուրքիայում գործել է 4 Միություն: Առաջինը Բութանիայի միությունն էր, որն ստեղծվել է 1864-ին (ուներ 27 եկեղեցի), 1866-ին կազմվել է Արևելյան միությունը՝ չորս շրջաններով (68 եկեղեցի), 1867-ին՝ Կիլիկիո միությունը՝ չորս շրջաններով (65 եկեղեցի), 1868-ին՝ Կենտր. միությունը՝ երեք շրջաններով (42 եկեղեցի): XX դ. սկզբին տարագիր հայ ավետարանականներն ԱՄՆ-ում ստեղծել են ևս 2 միություն՝ Արլ. նահանգների Հայ ավետարան. միությունը (1901) և Կալիֆոռնիայի Հայ ավետարան. միությունը (1908): Առաջին համաշխ. պատերազմից առաջ Թուրքիայում, Արմ. Հայաստանում և Կիլիկիայում գործել են 137 կազմակերպված ավետարան. եկեղեցիներ, կար 82 ձեռնադրյալ հովիվ, 97 քարոզիչ, եկեղեցու 14 հզ. հաղորդական անդամ, 270 կիրակնօրյա դպրոց, 7 քոլեջ, 46 բարձրագույն վարժարան, 3 աստվածաբան. ճեմարան: Արևմտահայ ավետարանականների ընդհանուր թիվը մոտ 51 հզ. էր: XIX դ. վերջին թուրք. կառավարության իրականացրած հայկ. ջարդերը, աքսորները, ապա՝ Մեծ եղեռնը մեծ հարված են հասցրել նաև Հ. ա. ե-ուն: Ցեղասպանությունից փրկված հայ ավետարանականները (14–15 հզ.) գաղթել են Եվրոպա, Ամերիկա, Մերձ. Արևելքի երկրներ, որտեղ և հիմնել են հայ ավետարան. եկեղեցիներ և ավետարան. միություններ: Ներկայումս (2000) սփյուռքում գործում են 3 հայ ավետարան. միություններ՝ Մերձ. Արևելքի (ստեղծվել է 1924-ին, կենտրոնը՝ Բեյրութ, ընդգրկում է Լիբանանի 6, Սիրիայի 11, Թուրքիայի 3, Եգիպտոսի 1, Իրանի 3, Հունաստանի 2 հայ ավետարան. եկեղեցիները), Ֆրանսիայի (ստեղծվել է 1927-ին, կառավարությունը ճանաչել է 1946-ին, կենտրոնը՝ Փարիզ, 14 եկեղեցի) և Հս. Ամերիկայի (ստեղծվել է 1971-ին, կենտրոնը՝ Նյու Ջերսի, ընդգրկում է ԱՄՆ-ի 20 և Կանադայի 4 հայ ավետարան. եկեղեցիները): Հայ ավետարան. եկեղեցիներ կան Բուենոս Այրեսում (Արգենտինա, կազմ. 1922-ին), Սան Պաուլոյում (Բրազիլիա, 1927), Մոնտեվիդեոյում (Ուրուգվայ, 1924, մինչև 1944-ը այստեղ գործել է 2 հայ ավետարան. եկեղեցի), Լոնդոնում (Անգլիա), Բրյուսելում (Բելգիա), Սոֆիայում (Բուլղարիա), իսկ 1973-ից՝ Սիդնեյում (Ավստրալիա): Այս եկեղեցիները որևէ ավետարան. միության մեջ չեն մտնում: Արևելահայերի շրջանում ավետարան. գաղափարները տարածվել են XVIII դ. վերջին – XIX դ. սկզբին, առաջին բողոքական անհատների և փոքր խմբերի միջոցով, որոնք հիմնականում Արլ. Հայաստան գաղթած խնուսցի «նոր թոնդրակեցիներ» կոչված աղանդի հետևորդներ էին: Արևելահայերի մեջ ավետարանականության տարածմանը նպաստել են Արլ. Հայաստանում և Վրաստանի մի շարք շրջաններում բողոքականությանը և մկրտությանը հարող այդ ցաք ու ցրիվ փոքր համայնքներն ու անհատները, ինչպես նաև XIX դ. 20-ական թթ-ից Կովկասում հաստատված գերմ., շվեյց. և շվեդ. բողոքական քարոզիչները: Արևելահայ ավետարան. եկեղեցիները Հ. ա. ե-ու առանձին և ինքնուրույն միավոր են: Արևելահայ ավետարանականներին, չնայած բազմաթիվ դիմումներին, մինչև 1914-ը ռուս. կայսրությունը պաշտոնապես չի ճանաչել որպես առանձին կրոն. հասարակություն, ինչպես Թուրքիայում (ռուս. կայսրությունում պաշտոնապես գործել է միայն Լյութերական եկեղեցին): Երբեմն սրացել է պայքարն արևելահայ ավետարան. եկեղեցիների և Լյութերական պաշտոնական եկեղեցու միջև, որը ձգտել է իրեն ենթարկել Կովկասի հայ ավետարանականներին: XIX դ. 2-րդ քառորդից մինչև 90-ական թթ. Անդրկովկասում հայ ավետարանականության կենտրոնը Շամախին ու Ղարաբաղն էին: 1823–37-ին Շուշիում գործել են Շվեյցարիայի Բազել քաղաքի «Ավետարանական քարոզչական ընկերության» լյութերական միսիոներները՝ Ա. Դիտրիխի և Ֆ. Զարեմբայի գլխավորությամբ: 1827-ին Շուշիում բացվել են նրանց ուսումնարանն ու տպարանը: Հրատարակել են աշխարհաբար արևելահայերենով հանրամատչելի կրոն. գրքեր: Ավետարան. քարոզիչների ուսումնարանը, որտեղ դասավանդել են նաև հայ հոգևորականներ, լավագույններից էր Անդրկովկասում: Նրանց օրինակով դպրոցներ են բացվել Ղարաբաղի մի շարք գյուղերում: Քարոզիչների բուռն գործունեության շնորհիվ ստեղծվել է Շամախիի Լյութերական միաբանությունը: Այստեղ ավետարանականության տարածմանը նպաստել է շամախեցի վարժապետ Սարգիս Համբարձումյանը: Նա 1842-ին բացել է ուսումնարան, որը գործել է 20 տարուց ավելի և արժանացել դպրոց. իշխանությունների բարձր գնահատականին: Արևելահայ ավետարանականների դեմ հալածանքները սաստկացել են Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցու օրոք, որը դեռևս Կ. Պոլսի պատրիարք եղած ժամանակ անհաշտ պայքար էր ծավալել արևմտահայ ավետարանականների դեմ: 1861-ի ապրիլի 25-ին Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցին կոնդակով բանադրել է նաև արևելահայ բողոքականներին՝ զրկելով նրանց Հայ եկեղեցու հետ հաղորդությունից ու անդամակցությունից: 1866-ի օգոստ. 22-ին ցար. հրովարտակով Շամախիի հայ բողոքականները պաշտոնապես ճանաչվել են առանձին կրոն. հասարակություն՝ ենթակա Մոսկվայի ավետարան. Լյութերական եկեղեցուն և ենթարկվել Ռուսաստանում նրա համար սահմանված օրենքներին: XIX դ. կեսին հայ ավետարան. համայնքներ կային Վաղարշապատում, Ալեքսանդրապոլում, Կարսում և նրանց մերձակա գյուղերում: Երևանում առաջին ավետարանականները հիշատակվում են 1867-ից, իսկ XIX դ. վերջից Երևանի Հայ ավետարան. եկեղեցին դարձել է ամենազորեղը Կովկասի հայ ավետարան. եկեղեցիների մեջ: Կազմավորված հայ ավետարան. եկեղեցիներ կային Թիֆլիսում, Բաքվում, Բաթումում, Սուխումում: 1914-ին ստեղծվել է Հայ ավետարան. Արարատյան միությունը, որը նույն թվին պաշտոնապես ճանաչել է ռուս. կառավարությունը: Միությունը, որի կենտրոնը գտնվում էր Երևանում, գործել է մինչև 1928-ը. անփոփոխ նախագահն էր վերապատվելի Վահան Միքայելյանը: 1923-ին Խորհրդ. Հայաստանի կառավարությունը պաշտոնապես ճանաչել է Հայ ավետարան. Արարատյան միությունը և գրանցել նրա կանոնադրությունը: 1918–30-ին հայ ավետարանականների թիվը Հայաստանում եղել է մոտ 2500–3000, իսկ ողջ Անդրկովկասում (Թիֆլիս, Բաթում, Սուխում, Բաքու, Ղարաբաղ, Շամախի)՝ մոտ 3500–4000: Գրեթե բոլոր համայքներն ունեցել են եկեղեցիներ կամ աղոթատներ, կիրակնօրյա դպրոցներ, ձեռնադրված հովիվներ: 1920-ական թթ. վերջից Խորհրդ. Միությունում ուժեղացել են հալածանքները կրոն. համայնքների նկատմամբ. 1930-ից ԽՍՀՄ տարածքում, ի թիվս այլ կրոն. կազմակերպությունների, արգելվել է նաև հայ ավետարան. եկեղեցիների գործունեությունը:

1944-ի հոկտ. ԽՍՀՄ-ում թույլատրվել է բապտիստների (մկրտականներ) և ավետարանականների պաշտոնական գործունեությունը մեկ ընդհանուր միության մեջ. ստեղծվել է Ավետարանական քրիստոնյա-բապտիստների եկեղեցին, որն ընդգրկել է նաև ՀԽՍՀ տարածքում գործող բոլոր ավետարան. և մկրտական եկեղեցիները: Ղեկավար մարմինը Ավետարան. քրիստոնյա-բապտիստների համամիութ. խորհուրդն էր: Հայաստանում ևս 1945-ի հոկտից թույլատրվել է ավետարանականների և մկրտականների (տես Հայ մկրտական եկեղեցիներ) միավորումը մեկ միության մեջ: 1946-ի փետր. ՀԽՍՀ կառավարությունը պաշտոնապես ճանաչել է Երևանի Հայ ավետարանական քրիստոնյա-բապտիստների եկեղեցին, որի մասն է կազմել նաև Գյումրու ավետարանական մկրտական եկեղեցու համայնքը: Այդ ժամանակից մինչև 1991-ը, երբ Հայաստանում սկսել է գործել Ամերիկայի Հայ ավետարանչական ընկերակցության երևանյան գրասենյակը, մկրտականներից առանձին ավետարանական համայնք և եկեղեցիներ ՀՀ-ում չկային: 1994-ի հուլիսի 1-ից Հ. ա. ե. ստացել է ՀՀում պաշտոնապես գործելու իրավունք: Հ. ա. ե-ու մաս են կազմում Երևանի, Վանաձորի և Ստեփանավանի ավետարան. եկեղեցիները: Եկեղեցիների, պարզ ժողովարանների և աղոթատների թիվն անցնում է մեկ տասնյակից: Հ. ա. ե-ու հոգևոր հովիվը 1994-ի նոյեմբերից վերապատվելի Ռընե Լևոնյանն է: 1995-ի մայիսին Հայաստանի ավետարան. եկեղեցիները (Երևանի, Վանաձորի, Ստեփանավանի), Գյումրու Հայ ավետարան. մկրտական եկեղեցին և Հայ ավետարան. մկրտական քրիստոնյաների եկեղեցիները ստեղծել են Հայաստանի ավետարան. եկեղեցիների միություն (կենտրոնը՝ Երևանում, նախագահ՝ վերապատվելի Յուրի Ավանեսյան): Միությունն ունի 30-ից ավելի եկեղեցի և աղոթատուն, մոտ 30 հովիվներ և օգնական քարոզիչներ: Հայ ավետարան. հինգերորդ միությունը ստեղծվել է 1995-ի օգոստ. և կոչվում է Հայաստանի, Վրաստանի, Արլ. Եվրոպայի և Միջին Ասիայի Հայ ավետարան. միություն (կենտրոնը՝ Երևանում, նախագահ՝ վերապատվելի Ռընե Լևոնյան): Միությունն ընդգրկում է Հայաստանի Հայ ավետարանական եկեղեցիների միությունը, Վրաստանի Հայ ավետարան. եկեղեցիները (ավետարան. եկեղեցիներ կան Թիֆլիսում, Ախալքալաքում, Ախալցխայում, Բոլնիսում, Լիլոյում, Իսանիում), Սուխումի Հայ ավետարան. մկրտական եկեղեցին, Սոչիի Հայ ավետարան. եկեղեցին, Մոսկվայի Հայ ավետարան. եկեղեցին, ինչպես նաև Ամերիկայի Հայ ավետարանչական ընկերակցության Հայաստանի ներկայացուցչությունը: 1994-ի աշնանը պառակտվել է Հ. ա. ե-ու համայնքը Երևանում, կազմվել է առանձին եկեղեցի, որը պաշտոնապես գրանցվել է 1997-ի մայիսին՝ Երևանի ավետարան. եկեղեցի անվամբ: Նորաստեղծ այս եկեղեցին Հայ ավետարան. այն սակավաթիվ եկեղեցիներից է, որը չի պատկանում որևէ միության և գործում է առանձին:

Դավանանքը եվ պաշտամունքը: Հ. ա. ե. քրիստ. հիմն. վարդապետությունների՝ Աստծո, Քրիստոսի և Ս. Հոգու վերաբերյալ հարցերում դավանակից է ավանդական եկեղեցիներին: Ընդունում է Ս. Երրորդության ուղղափառ բանաձևումը, Հիսուս Քրիստոսի Մարդեղությունը և Աստվածությունը, Հարությունը, Ս. Հոգու ներկայությունը և առաջնորդությունը, բայց ոչ թե եկեղեց. վարդապետների, ս. հայրերի կամ տիեզերական ժողովների հեղինակության ու որոշումների վրա հենվելով, այլ այդ վարդապետությունների՝ Ս. Գրքին համաձայն լինելու համար: Հիմն. հատկանիշն այն է, որ Աստվածաշունչն ընդունում է որպես հավատքի և գործերի միակ ճշմարիտ, բացարձակ ու գերագույն հեղինակություն, միակ առաջնորդ ու կանոն: Եկեղեց. այլ հեղինակություններն ու ավանդությունները երկրորդական են և ստորադաս Աստվածաշնչին: Հ. ա. ե. ընդունում է առաքելական և Նիկիական Հավատո հանգանակները, նաև ունի իր Հավատո հանգանակը: Մերժում է սրբերի միջնորդությունը, այդ թվում՝ Մարիամ Աստվածածնի: Քրիստոսից բացի չի ճանաչում ուրիշ որևէ միջնորդ և բարեխոս Աստծո ու մարդկանց միջև: Աստծո շնորհին մարդ հաղորդակցվում է ուղղակի Հիսուսի միջոցով՝ նրան ընդունելով որպես անձնական Փրկիչ: Քրիստոսը եկեղեցու միակ գլուխն է, փրկիչն ու բարեխոսը, մեղքերի քավության միակ միջոցը: Հ. ա. ե. մերժում է նաև սրբերի, խաչի, մասունքների պաշտամունքը: Համաձայն ավետարան. վարդապետության, մեղավորն իր փրկությունը ստանում է միայն շնորհիվ հավատքի և ոչ թե՝ իր բարի գործերի կամ եկեղեցուն իր նվիրատվությունների, ծոմապահության, ապաշխարության, եկեղեց. խորհուրդների կատարման: Բարի գործերը փրկության արդյունք են և ոչ թե պայման: Մեղավորի փրկությունը կարող է տեղի ունենալ եկեղեցուց դուրս և առանց կղերի միջնորդության: Հ. ա. ե. ընդունում է բոլոր հավատացյալների ընդհանուր քահանայությունը, հավասարությունն ու միությունը: Հասարակությունը չի բաժանում կղերական և աշխարհիկ դասի: Յուրաքանչյուր ոք կարող է և իրավունք ունի հոգևոր պաշտոն կատարել, քարոզել, մեկնաբանել Աստվածաշունչը: Ավետարան. եկեղեցու հովիվը (պատվելի, վերապատվելի) պարզապես առաջնորդն է դավանակիցների, բայց քահանա չէ, այսինքն՝ միջնորդ չէ Աստծո և մարդկանց միջև: Հոգևոր պաշտամունքն իրականացվում է բացառապես քարոզի, Աստվածաշնչի բարոյաբանական մեկնաբանության և աղոթքի միջոցով: Հ. ա. ե., հարգելով հին եկեղեցիների խորհուրդները, բայց իբրև միայն խորհրդանիշ, ընդունում է առավել նախնական, Աստվածաշնչի հեղինակությամբ վկայված երկու խորհուրդ՝ Մկրտություն և պարզ Հաղորդություն (մերժում է Պատարագի հաղորդությունը): Մկրտությունը կատարվում է ջրով, առանց մյուռոնի: Ձեռնադրությունը վերածված է աշխարհիկ ծեսի: Հ. ա. ե. չունի հին եկեղեցիներին հատուկ ծիսակարգ և հայտանիշեր, որպիսիք են զգեստավորումը, սուրբ անոթները, սրբանկարները, մոմերը, խունկը, մյուռոնը, ճարտարապետությունը (իր հին տարազի մեջ՝ եկեղեցի, տաճար, վանք): Ճշմարիտ քրիստոնյաների ցանկացած խմբակցություն կազմում է Հիսուս Քրիստոսի եկեղեցին: Ճշմարիտ եկեղեցին մարդկանց, հավատացյալների հավաքականությունն է, խումբը և ոչ թե շենքը կամ կառույցը: Հ. ա. ե. նախանձախնդիր է պահպանելու քրիստ. եկեղեցու տիեզերականությունը, միությունը և ազատությունը: Հ. ա. ե. ճանաչում և ընդունում է կրոն. հարցերում անձնական դատողության իրավունքը, կրոն. խմբավորումների և աստվածաբան. զանազան հայացքների առկայությունը, անհատի իրավունքներն ու ազատությունները: Հ. ա. ե. Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցուն համարել և համարում է Մայր եկեղեցի, ընդունում է Հայ եկեղեցու ս. հայրերին: Հայ եկեղեցու նման Հ. ա. ե. ևս միայն երեք տիեզերական ժողով է ընդունում: Ներկայումս պաշտամունքների ժամանակ օգտագործում է հայ միջնադարյան շարականներ, Հայ առաքելական եկեղեցու հոգևորականներին երբեմն մասնակից է դարձնում իր պաշտամունքներին. կատարվում են եկեղեց. համատեղ արարողություններ: Կազմակերպական ձեվը: Հ. ա. ե. չունի նվիրապետություն (կաթողիկոս, եպիսկոպոս, վարդապետ, թեմեր): Հոգևոր պաշտոնյաներն են եկեղեցու հովիվը, պաշտոնակից կամ օգնական հովիվը, դաստիարակ տեսուչը, արտոնյալ քարոզիչը, սարկավագը և հոգաբարձության ու այլ հանձնախմբի անդամները: Ավետարան. եկեղեցիներին բնորոշ է ապակենտրոնացումը: Եկեղեցու գլուխ Քրիստոսն է, հետևաբար եկեղեցիները վարչականորեն չեն ենթարկվում ոչ մի մարմնի կամ հոգևոր պետի: Յուրաքանչյուր ավետարան. եկեղեցի անկախ է և ինքնաբավ: Յուրաքանչյուր եկեղեցի ինքն իր մեջ միություն է իր հովիվով և ժողովրդով: Եկեղեցին կազմող տարրը ժողովուրդը չէ, այլ՝ եկեղեցու հաղորդական անդամները, այսինքն նրանք, ովքեր վկայել են, որ հավատքով փրկվել են իրենց մեղքերից և որոշ արարողությամբ անդամակցում են եկեղեցուն: Յուրաքանչյուր եկեղեցի ունի պաշտոնական երեք մարմին. 1. Եկեղեցու հոգաբարձություն, որը հսկում է եկեղեցու ընդհանուր, մանավանդ՝ հոգևոր գործունեությունը: 2. Խնամակալություն, որը հսկում է եկեղեցու տնտ. գործերը և ունեցվածքը, նաև տալիս է ամուսնության արտոնագիր: 3. Դպրոցի հոգաբարձություն, որը հսկում է եկեղեցուն պատկանող դպրոցը (դպրոցները): Ավետարան. եկեղեցիների անհրաժեշտ մասն են կազմում կիրակնօրյա դպրոցները, պատանիների, երիտասարդների, ամուսն. զույգերի Ս. Գրոց սերտողությունները, Քրիստոնեական Ջանից կամ այլ երիտասարդ. քրիստոնեական կազմակերպությունները, տիկնանց միությունները, մշակութային բազմապիսի խմբերը, միասնական աղոթքի խմբերը: Աշխարհի 16 երկրներում գործող 110-ից ավելի Հայ ավետարան. եկեղեցիները, բացառությամբ մի քանիսի, ներկայումս ընդգրկված են 5 Հայ ավետարան. միությունների մեջ, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր ընտրովի նախագահը: Միության բարձրագույն մարմինները եկեղեցիների ներքին գործերին չեն միջամտում, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ եկեղեցին միության միջամտությանն է դիմում: 1980-ական թթ. սկզբին սփյուռքի 3 միությունները կազմել են Հայ ավետարանական համաշխարհային խորհուրդ (կենտրոնը՝ Նյու Ջերսիում, ԱՄՆ), որը վարում է միությունների ընդհանուր գործերը: Այս մարմինն ունի ընտրովի նախագահ, որը փոխվում է երկու տարին մեկ և կարող է վերընտրվել ևս մեկ անգամ: 1995-ին ՀՀ-ում ստեղծված 2 միությունները նույնպես անդամակցել են Հայ ավետարան. համաշխարհային խորհրդին: Հայ ավետարան. եկեղեցիների ավետարանչական գործունեության կազմակերպիչը և գործադիր մարմինը, հայ ավետարան. առաջին և առայժմ միակ միսիոներական կազմակերպությունը Ամերիկայի Հայ ավետարանչական ընկերակցությունն է (1918), որը ներկայացնում է Հ. ա. ե. իր ամբողջության մեջ՝ լինելով կապող օղակը այդ եկեղեցիների միջև: Հ. ա. ե. իր բարեսիր., կրթ., հրատարակչ., ընկերային ծառայությունները ավետարանչական գործունեության հետ մեկտեղ իրագործում է մոտ մեկ տասնյակ բարեգործ. կազմակերպությունների միջոցով, որոնք ղեկավարվում են կա՛մ միայն Հ. ա. ե-ու, կա՛մ միասնաբար առաքելական ու Հայ կաթոլիկ եկեղեց. մարմինների հետ: Նշանավոր են Ջինիշյան, Փիլիպպոսյան, Կարագյոզյան հիմնադրամները, Հայ ավետարան. ընկերային ծառայության կենտրոնը (Լոս Անջելես), Հայ ազգային բուժարանը (Բեյրութ), Հայ ծերանոցը (Հալեպ) ևն: Հ. ա. ե. Եկեղեցիների համաշխ. խորհրդի անդամ է՝ նրա հիմնադիրներից, գործակցում է ամերիկյան, եվրոպ., մերձավորարևելյան բողոքական եկեղեցիների հետ:

Կրթության կենտրոնները: Հ. ա. ե-ու կարևորագույն գործերից է աջակցությունը դաստիարակության և կրթության մարզում: Հայ ավետարանականները, միսիոներներին հետևելով կամ նրանց աջակցությամբ, հիմնել են հարյուրավոր նախակրթարաններ, երկրորդական վարժարաններ, քոլեջներ, դըպրոցներ: Ավետարան. հաստատություններում գիտ. և մասնագիտ. կրթություն են ստանում բոլոր ցանկացող հայերը՝ առանց դավանական խտրականության: Երկրորդական վարժարանների թիվը 1908-ին 35 էր, որոնցից 20-ը՝ աղջիկների համար: Մինչև Մեծ եղեռնը Թուրքիայում գործել են Խարբերդի (1859), Մարզվանի (1865), Մարաշի (1864) ավետարան. աստվածաբան. ճեմարանները: 1875–1915-ին Հ. ա. ե. Թուրքիայում հիմնել է 7 քոլեջ. Կենտր. Թուրքիո քոլեջ (Այնթապ, 1876), Եփրատ քոլեջ (Խարբերդ, 1878), Աղջկանց կենտր. քոլեջ (Մարաշ, 1885), Անատոլիա քոլեջ (Մարզվան, 1886), Ս. Պողոս քոլեջ (Տարսոն, 1888), Ճենանյան քոլեջ (Գոնիա, 1892), Միջազգային քոլեջ (Իզմիր, 1903): Անդրկովկասում մեծ համարում են ունեցել Շուշիի, Շամախիի, Թիֆլիսի հայ ավետարան. դպրոցներն ու ուսումնարանները: Բացվել են նաև բազմաթիվ հիվանդանոցներ, ծերանոցներ, նաև որբանոցներ, որտեղ հազարավոր հայ որբեր ուսում և քրիստ. դաստիարակություն են ստացել: Ներկայումս (2000) սփյուռքում գործում են 17 հայ ավետարան. կրթ. հաստատություններ՝ նախակրթարանից մինչև համալսարանական մակարդակի: Դրանցից 9-ը գործում են Լիբանանում, 5-ը՝ Սիրիայում, մեկական՝ Հունաստանում, Իրանում և ԱՄՆ-ում: Նշանավոր են՝ Մերձ. Արևելքի Աստվածաբանական դպրոցը (Բեյրութ), Հալեպ քոլեջը (Սիրիա) և Հայկազյան համալսարանը (Բեյրութ), որը սփյուռքի հայկ. միակ բարձրագույն ուս. հաստատությունն է: 1997-ի ապրիլին Երևանում բացվել է Հայաստանի ավետարանական աստվածաբանական ճեմարանը:

Մամուլը: 1839–54-ին Զմյուռնիայում ընդմիջումներով լույս է տեսել հայ լրագրության պատմության մեջ առաջին աշխարհաբար թերթը՝ «Շտեմարան պիտանի գիտելեացը»: Նրա շարունակությունն էր «Ավետաբերը» (Կ. Պոլիս, հայ. և հայատառ թուրք.): 1872–1915ին Կ. Պոլսում լույս է տեսել «Ավետաբեր տղայոց համար» մանկ. թերթը (հայ. և հայատառ թուրք.): Առավել հայտնի ավետարան. թերթերն էին՝ «Բյուրակն» (Կ. Պոլիս), «Կոչնակ» (1900– 1960, Բոստոն, Նյու Յորք), «Բարի լուր» (1906–17, Բաքու), «Րահնյումա» (1910–15, Կ. Պոլիս), «Եփրատ» (1910–15, Խարբերդ), «Ջանասեր» (1916–23, ԱՄՆ), «Ավետագիր» (1945–47, Նյու Յորք) ևն: Ներկա պարբերականներից առավել հայտնի են «Ջանասեր» (1937-ից, Բեյրութ), «Պատանեկան արձագանք» (1936-ից, Բեյրութ), Ֆրանսահայ ավետարան. միության «Բանբեր» (1925-ից, Փարիզ), «Լը Լյումինյոն» (Մարսել, ֆրանս.), Հայ ավետարանչական ընկերակցության «Լրաբեր» (1965ից, Նյու Ջերսի, ԱՄՆ) ամսագրերը, Հս. Ամերիկայի Հայ ավետարան. միության «Ֆորում» (1975-ից) և «Զհաց մեր հանապազորդ» (1991ից) պարբ-ները, «Հայկազյան հայագիտական հանդես» (1970-ից, Բեյրութ) տարեգիրքը, Վանաձորի Հայ ավետարան. եկեղեցու «Աղ և լույս» (1995-ից) ամսաթերթը, «Հայաստանյայց ավետարանական եկեղեցի» (1997-ից, Երևան) եռամսյա պատկերազարդ հանդեսը ևն:

Գրկ. Ղուկասյան, P., 1966; Chopourian G., The Armenian Evangelical Reformation, N. Y., 1972; Chakmakjian H., The Armenian Evangelical Movement, Fresno, 1985.

Արտաշես Ղազարյան

«ՀԱՅԵԼԻ ՎԱՐՈՒՑ», միջնադարյան բարոյախրատական զրույցների ժողովածու: Բնօրինակը ստեղծվել է 1480-ին, հրատարակվել 1481-ին՝ «Հայելի օրինակաց» վերնագրով: Ժողովածուն ընդարձակել, լրացրել և վերամշակել է բելգիացի մատենագիր Հովհաննես Մայորը և անվանել «Մեծ հայելի»: IV–XVI դդ. բազմաթիվ հեղինակների և զրուցապատում տարբեր հավաքածուների նյութեր պարունակող, քարոզիչների համար նախատեսված լատ. ժողովածուն միջնադարյան արձակի յուրատեսակ շտեմարան է: Խորապես արտացոլել է միջնադարյան մարդու աշխարհընկալումը, նրա մտածելակերպն ու հավատալիքները, ըմբըռնումներն ու մտապատկերները: «Մեծ հայելին» XVII–XVIII դդ. լայն ճանաչում է ստացել, թարգմանվել մի շարք լեզուների, հրատարակվել:

Ժողովածուն լեհերենից հայերեն է թարգմանել Ստեփանոս Լեհացին (թարգմ.՝ 1651, հրտ.՝ «Գիրք հայելի վարուց որ ասի հարանց վարք», 1702): Նա վերականգնել է լատ. նախօրինակի վերնագիրը՝ «Հայելի վարուց»: Լատ. և լեհ. 2000 զրույցից թարգմանել է ընդամենը 247-ը: Թարգմանության թեմաներից յուրաքանչյուրը մի առանձին գլուխ է (ընդամենը 71), որտեղ զետեղված են աստվածաշնչյան տասը պատվիրանները բովանդակող, միմյանց հարակցող զրույցներ: Ձեռնարկելով կաթոլիկ. միջավայրում ստեղծված երկի թարգմանությունը՝ Ստեփանոս Լեհացին ջանացել է ձերբազատվել կաթոլիկ. միտումներից, արել է զրույցների խիստ ընտրություն. չի ընդգրկել Կաթոլիկ եկեղեցու հայտնի դեմքերին, հրաժարվել է տեղանուններից, թվականներից, կաթոլիկ. բնույթը բացահայտող մեծաթիվ արտահայտություններից, կատարել բառափոխություններ: Ստեփանոս Լեհացին տեղայնացրել է զրույցները՝ հասկանալի դարձնելով հայ ընթերցողին, պարզաբանել ոչ միայն իր վերաբերմունքը ժամանակի հուզող հարցերի նկատմամբ, այլև Հայ եկեղեցու դավան. դիրքորոշումը, հայերի կրոն. պատկերացումները, բարոյականության առանձնահատկությունները: XVII դ. մշակութ. զարթոնքի շրջանում «Հ. վ.»-ի բարոյախրատ. զրույցները համահունչ են եղել հայ մշակույթի, եկեղեցու առաջադեմ գործիչների գաղափարներին: Զրույցներում ձաղկվել են աշխարհիկ իշխանավորների և հոգևորականության արատները, քանզի եկեղեցու սպասավորները միայն «զգեստիւք և ոչ վարուք, անուամբ և ոչ արդեամբք» էին կրոնավոր և ջանում էին «ժողովել զինչս և զստացուածս և փառս աշխարհիս՝ քան թէ, հոգալ վասն փրկութեան ժողովրդեան, և բարի օրինակ լինել հօտին իւրոյ»: «Հ. վ.»-ի ժողովըրդականացմանը առավել նպաստել են վիպ. հարուստ նյութերը՝ առակները, քրիստ. լեգենդները, հեքիաթները, պատմ. զրույցները, զվարճախոսությունները, որոնք միջնադարյան արձակի գողտրիկ նմուշներ են («Յաղագս իմաստասիրութեան», «Յաղագս նախանձու», «Յաղագս կամապաշտութեան»): Հիշարժան են երևակայական-հեքիաթային սյուժեներով զրույցները. դրանք, հարակցվելով նրա գաղափար. պահանջներին, պարուրվել են կրոնախրատ. երանգով՝ չկորցնելով իրենց գեղ. հմայքը: Ժողովածուի զրույցների՝ հատկապես տեսիլքների ու հրաշապատումների ակունքը բանարվեստին հատուկ հեքիաթային-առասպել., երևակայական-գերբնական տարրերն են՝ կերպափոխումներ, կախարդանք, տարերային աղետների առաջացում ևն: Ժողովածուի զրույցները, նրա ամբողջ. գլուխներ ներհյուսվել են առակագրքերին, քարոզգրքերին, վարքագր. երկերին, թափանցել բանավոր խոսքարվեստ, տեղայնացել, հաճախ ձուլվել հայ մատենագրությանը հնուց ի վեր հայտնի սյուժեներին, ընկալվել որպես սեփական արժեք: Այս ամենի շնորհիվ հայ. տարբերակը նույնպես ընդգրկել է ընթերցողների լայն շրջանակ, բազմիցս ընդօրինակվել: «Հ. վ.» իր ուրույն հետքն է թողել ուշ միջնադարի գեղ. գրակ-յան արձակում:

Գրկ. Հայելի վարուց (աշխատասիր. Քնարիկ ՏերԴավթյանի), Ե., 1994:

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ՀԱՅԵՐԵՆ, հայոց լեզու, հայ ժողովրդի ազգային, Հայաստանի Հանրապետության և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պետական լեզուն: Վկայված է պատմ. և տարած. մի շարք տարբերակներով՝ հին (V–XI դդ.), միջին (XII–XVI դդ.), նոր կամ աշխարհաբար (XVII դարից), իր երկու՝ արլ. և արմ. գրակ. տարբերակներով և չորս տասնյակից ավելի բարբառներով: Պատկանում է հնդեվրոպ. լեզվաընտանիքին՝ որպես առանձին ինքնուրույն ճյուղ: Համեմատաբար մերձավոր առնչակցություն ունի իրան., բալթիկ-սլավոն. լեզուների և հուն-ի հետ: Կազմավորվել է որպես հայ էթնոսի լեզու՝ հնդեվրոպ., կովկասյան, խուռիուրարտ. մի շարք լեզուների հետ սերտ շփումների պայմաններում, աստիճանաբար տարածվել և մոտավորապես Ք.ծ.ա. առաջին հազարամյակի կեսին տիրապետող դարձել Մեծ Հայքի ամբողջ տարածքում: Նախքան գրի առնըվելը մշակվել է բանահյուսության, թատեր. ներկայացումների, պաշտամունք. արարողությունների, արքուն. կյանքի ոլորտներում, քրիստոնեության տարածման շրջանում նաև՝ բանավոր քարոզչության ընթացքում: Գրավոր հուշարձաններով ավանդված է V դ. սկզբից՝ հայոց գրերի գյուտից (տես Մեսրոպ Մաշտոց) անմիջապես հետո ստեղծված ինքնուրույն և թարգմ. հարուստ մատենագրությամբ: Հայոց ազգային գրի ստեղծումը խորապես գիտակցված և նպատակադրված, նույնիսկ նախապես ծրագրված քայլ էր, որ բխում էր այդ ժամանակաշրջանում Հայաստանի պետ-քաղ. և կրոն-գաղափարախոս. բարդ ու վտանգավոր իրադրությունից: Երկիրը գտնվում էր երկու աշխարհակալ պետությունների՝ Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի նվաճող. ձգտումների կիզակետում, իսկ Հայ եկեղեցին ենթարկված էր վաղ միջնադարի քրիստոնյա աշխարհում գերիշխող դիրք գրավող հուն. և ասոր. եկեղեցիների ազդեցությանը: Հայոց գրի ստեղծման առաջին և կարևոր հետևանքը Հայ եկեղեցու փաստացի անկախության ձեռքբերումն էր, քրիստ. կրոնի ազգայնացումը, որն իրականացվել է առաջին հերթին եկեղեց. ծիս. կարգերի և արարողությունների ոլորտից օտար լեզուների՝ հունարենի, ասորերենի արտամղումով: Հայ եկեղեցում Հ. որպես պաշտոն. լեզու ընդունելու շնորհիվ հայ ժողովրդին ավելի ծանոթ ու հասկանալի են դարձել արդեն մեկ դարից ավելի պետականորեն ճանաչված քրիստ. կրոնի գաղափարախոսությունը, կանոններն ու ավանդությունները: Գրերի գյուտից անմիջապես հետո Հ. սկսել է գործածվել նաև որպես կրթության լեզու, սկիզբ է դրվել հայ դպրության: Գրի ստեղծումը նպաստել է նաև Հ-ի զարգացմանն ու նրա գործառությունների ընդլայնմանը: Սկիզբ է դրվել լեզվի գիտակցված և նպատակադրված մշակմանը, նորմավորմանն ու կանոնարկմանը: Կիրառվելով հաս. ու մշակութ. կյանքի գրավոր հաղորդակցում պահանջող բոլոր ոլորտներում՝ հայոց գրակ. լեզուն ձեռք է բերել հարստանալու և կատարելագործվելու լայն հնարավորություններ: Հ., դառնալով եկեղեցու պաշտոն. լեզուն, հեղինակություն ձեռք բերելով շնորհիվ նրանով ստեղծված եկեղեց. ինքնուրույն և թարգմ. գրականության (հատկապես Աստվածաշնչի թարգմանության)՝ կարողացել է դիմագրավել օտար լեզուների տիրապետությանը հայոց հոգևոր մշակույթի ասպարեզում: Արքունիքի ներքին պետ. պաշտոն. գրագրությունը նույնպես կատարվել է Հ-ով: Թեև պետականության կորուստը (428) հնարավորություն չի տվել հայոց նորագիր գրական լեզվին ձեռք բերելու նաև պետ. լեզվի կարգավիճակ, սակայն պահպանվել է երկրի ներսում վարչ. և պաշտոն. գրագրությունը Հ-ով վարելու ավանդույթը: Այսպիսով V դ. գրական Հ. ուներ կիրառման լայն շրջանակներ՝ դպրոց և եկեղեցի, պետ. ու հաս. կյանք, գեղ. գրականություն, գիտություն, պատմագրություն, դավանաբանություն, արարողակարգ, նամակագրություն ևն: Ինչպես քրիստ. աշխարհի ամեն մի նոր ծագող ազգային գրականություն, հայ մատենագրությունը նույնպես սկսվել է թարգմանությունից՝ անմիջականորեն և կարճ ժամանակում հաղորդակից լինելու համար տվյալ ժամանակաշրջանի ու տարածքի մշակութ. նվաճումներին: V դ. 1-ին քառորդում սկսված մշակութ. գրական շարժումն ուներ մեկ միասն. նպատակ և ուղղվածություն՝ գրական երկերի թարգմանությունն ու յուրացումը կատարել որոշակի նախագծի համաձայն: Գրերի գյուտը մեծապես պայմանավորված էր քրիստ. կրոնի ազգայնացման, տարածման ու ամրապնդման նպատակադրումով, ուստի առաջին հերթին թարգմանվել են (տես Թարգմանչաց շարժում) կրոն. բնույթի երկերը՝ Աստվածաշունչը, ապա և վաղ քրիստ. շրջանի եկեղեցու հայրերի ստեղծագործություններն ու արարող. գրքերը՝ ժամանակի քրիստ. գիտության ու մատենագրության մեջ ընդունված թեմատիկ-ժանրային դասակարգմամբ՝ սուրբգրային, մեկնողական, ջատագովական, նվիրագործական և ծիսական, հայրաբանական, վկայաբանական, կանոնական, պատմական: Թարգմանության ընթացքում գրական Հ. մշակվել, հարստացել և կատարելագործվել է, մասնավորապես ձևավորվել է կրոն. տերմինաբանությունը՝ հնից եկող բառերի վերաիմաստավորմամբ (պատարագ, քարոզ, քահանայ), նոր փոխառություններով (ամէն, ալելուիա, ովսաննա, պռոսխումէ), ինչպես նաև Հ-ի սովորական բառերի (վարք, վկայ, հայր, առաքեալ, խորան, սեղան) տերմինացմամբ: Ընդ որում, կրոն. փոխառյալ տերմինների մեծ մասը քրիստոնեության քարոզչության վաղ շրջանում Հ-ին է անցել բանավոր ճանապարհով: Գրերի գյուտից հետո թարգմանիչները, որպես կանոն, խուսափել են փոխառությունից, գերադասել են թարգմանել կամ պատճենել օտար տերմինը, գտնել հայերեն համարժեքը: Այս սկզբունքը հատկապես հետևողականորեն կիրառել է հունաբան դպրոցը, որի ներկայացուցիչները մեծ դեր են խաղացել Հ-ի քերական., ճարտասան., փիլ., աստվածաբան. տերմինաբանության ստեղծման գործում: V և հաջորդ դարերի ընթացքում հին գրական Հ-ով՝ գրաբարով, գրվել են նաև կրոն. բովանդակությամբ բազմաթիվ ինքնուրույն գործեր՝ վարքեր, վկայաբանություններ, ջատագովություններ, ծիս. գրքեր, որտեղ քրիստ. ընդհանուր աղոթքների, ժամասացությունների կողքին ստեղծվել են բուն հայկ. ծագում ունեցող գրական ստեղծագործություններ՝ շարական, գանձ, տաղ, աղոթք, մաղթանք, մեծածավալ չափածո երկ: Սրանց մեջ առանձնահատուկ տեղ ունի Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» պոեմը, որից բազմա թիվ հատվածներ մտել են Հայ եկեղեցու արարողակարգի մեջ: Գրաբար մատենագրության պատկառելի մաս են կազմում եկեղեց. ծիսական գրքերը, կանոնագրքերը, կաթողիկոս. կոնդակներն ու ընդհանրական թղթերը, որոնք, ընդհանուր մշակութ. արժեքից բացի, ունեն նաև եկեղեց. կյանքի կազմակերպման գործն. նշանակություն: Այդ շրջանում ստեղծվել է լեզվ. մի մակարդակ, որը լիովին բավարարել է Հայ եկեղեցու, ամբողջ հայ ժողովրդի հոգևոր պահանջները:

Հ-ի զարգացման հաջորդ շրջանում (XII–XVI դդ.) լեզվ. նոր որակի՝ միջին Հ-ի կողքին գրական լեզվի դերը շարունակել է պահպանել նաև գրաբարը, ընդ որում, գրական այդ երկու լեզուների միջև եղել է մատենագրության ժանրային-թեմատիկ բաժանում: Գրաբարով շարունակել են գրել պատմ. երկեր, դավանաբան., վարքագր., մեկնող., աստվածաբան-փիլ. աշխատություններ, միջին Հ-ով՝ գեղ. ստեղծագործություններ, բժշկագիտ., դեղաբան., երկրագործ., իրավագիտ. բնույթի գործեր, ուս. ձեռնարկներ, մասամբ՝ հիշատակարաններ, վիմական արձանագրություններ: Կիլիկյան Հայաստանում միջին գրական Հ. փաստորեն ձեռք է բերել պետ. լեզվի կարգավիճակ. նրանով են գրվել արքունի հրովարտակները, արտոնագրերը, իրականացվել դատավարությունը: Եկեղեց. արարողությունները, սակայն, կատարվել են գրաբարով: Երկու գրական լեզուների գոյակցության այս իրավիճակը պահպանվել է նաև աշխարհաբարի կազմավորման շրջանում (XVII դ.): Նոր ձևավորվող աշխարհաբարը գրական լեզվի աստիճանի է բարձրացել իր գործառությունը շարունակող գրաբարի կողքին: Վաղ աշխարհաբարով պահպանվել են թե՛ ձեռագիր, թե՛ տպագիր գործեր՝ դասագրքեր, ուս. ձեռնարկներ, օրագրություններ, գեղ. երկեր (հատկապես քնարերգություն), ինչպես նաև կրոն. գրականություն: Կրոն. բովանդակությամբ առաջին տպագիր աշխարհաբար գիրքը Հովհաննես Հոլովի «Պարզաբանութիւն հոգենուագ սաղմոսացն» է (1687): Հաջորդ դարերի ընթացքում գրական աշխարհաբարի հետագա զարգացումը, հաս. կյանքում նրա դերի մեծացումը, գրապայքարում նրա տարած հաղթանակն ավելի են ընդլայնել նոր գրական Հ-ի կիրառման շրջանակները: Նրա երկու ճյուղերը՝ արևելահայերենն ու արևմտահայերենը, աստիճանաբար թափանցել են կրոն. մշակույթի ոլորտը, նրանցով ստեղծվել են աղոթագրքեր, բարոյախրատ. երկեր, Սուրբ Գրքի մեկնություններ, կրոնի դասագրքեր, ձեռնարկներ: Հրատարակվել են հայ մատենագրության աստվածաբան-փիլ. բովանդակություն ունեցող երկերից շատերի աշխարհաբար թարգմանությունները: Հայ եկեղեցու արարողակարգի այն հատվածներում, որոնք ուղղված էին հավատացյալների բազմությանը (մկրտություն, պսակադրություն, թաղման ծեսեր), ավանդ. գրաբար բանաձևերի ու աղոթքների կողքին սկսվել է կիրառվել նաև ժողովըրդին ավելի հասկանալի նոր լեզուն: Հաղորդակցումը եկեղեցու սպասավորների և հավատացյալների միջև կատարվել է աշխարհաբարով, հատկապես բանավոր քարոզներն ամբողջությամբ եղել են աշխարհաբար: Ստեղծվել են ժամանակակից լեզվով նոր աղոթքներ, կրոն. բովանդակությամբ երգեր (հայրապետ. աղոթքը ևն): Եկեղեցու պաշտոն. գրագրությունը նույնպես անցել է աշխարհաբարի, թեև լեզուն զգալի չափով ոճավորված էր գրաբարյան արտահայտություններով ու քերական. ձևերով, հին մատենագրությունից քաղված գրաբար հատվածներով: Աշխարհաբարի զարգացման ընթացքում գրաբարը մնացել է որպես ուսումնասիրության, ուսուցման առարկա հոգևոր դպրոցներում, ճեմարաններում, բարձրագույն մասնագիտ. ուս. հաստատություններում: Դրանով պահպանվում է լեզվի պատմ. զարգացման տարբեր շրջանների միջև ավանդ. կապի գիտակցումը, և հայ ժողովուրդը հաղորդակից է լինում իր անցյալի հոգևոր մշակույթին:

Լիանա Հովսեփյան

ՀԱՅԵՐԵՆ ՀՆԱԳՈՒՅՆ ԹՂԹՅԱ ՁԵՌԱԳԻՐ, մեզ հասած հայերեն ամենահին թղթյա ձեռագիրը՝ գրված 981-ին: Հայ ձեռագր. արվեստի բարձրարժեք նմուշներից է (Մատենադարան, ձեռ. դ 2679): Բաղկացած է 360 թերթից, ունի 28,5×15,5 սմ մակերես («Մատեան գիտութեան եւ հաւատոյ Դաւթի քահանայի», նմանատպություն: Ուսումնասիրութ., վերծանութ., ծանոթագր. ցանկեր. աշխատասիր. Ա. Մաթևոսյանի, Ե., 1997): Հնությամբ աշխարհում չորրորդն է, բովանդակության կարևորությամբ՝ առաջիններից (որպես գիտ. նյութերի ժողովածու): Հ. հ. թ. ձ. ինքնագրով մեզ հասած առաջին ժողովածուն է և բոլորգրով գրված առաջին ամբողջական մատյանը: Կազմել է Դավիթ քահանա մատենագիրը, գրել որդին՝ Ղուկասը (հավանաբար՝ Արգինայում): Բովանդակում է աստվածաբան., պատմագր., տիեզերագիտ., տոմար., չափագր., աշխարհագր., փիլ. նյութեր, ժամանակագր., գեղ. առանձին երկեր, հանելուկներ ևն: Ընդգրկում է հայ հեղինակների մեծ ցանկ. Գրիգոր Ա Լուսավորիչ, Եղիշե, Մովսես Խորենացի, Հովհաննես Ա Մանդակունի, Աթանաս Տարոնացի (որպես ժամանակագիր առաջին անգամ ենք հանդիպում), Դավիթ Հարքացի, Պետրոս Սյունեցի, Վրթանես Քերթող, Անանիա Շիրակացի, Հովհաննես Գ Օձնեցի, Ստեփանոս Սյունեցի և ուրիշներ: Այստեղ ընդգրկված են նաև Փիլոն Ալեքսանդրացու, Աթանաս Ալեքսանդրացու, Գրիգոր Նազիանզացու, Ապողինար Լաոդիկեցու, Գրիգոր Նյուսացու, Եպիփան Կիպրացու, Հովհան Ոսկեբերանի, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու և այլոց երկերից հատվածներ:

ՀԱՅՈՑ ԱՆՇԱՐԺ ՏՈՄԱՐ, տես Հայոց Փոքր թվական:

ՀԱՅՈՑ ԲՈՒՆ ԹՎԱԿԱՆ, տես Հայոց տոմար:

ՀԱՅՈՑ ՄԵԾ ԹՎԱԿԱՆ (մատենագրության մեջ և վիմագիր արձանագրություններում նաև՝ թուականութիւն ասքանազեան, թուականութիւն թորգոմեան, թուաբերութիւն արամեան, թուականութիւն հայկազեան տոհմի ևն), տարեթվերի հաշվման հայկական թվականություն. սկսվել է Ք.ծ.հ. 552-ի հուլիսի 11-ից: Հայոց առաջին ամսի՝ Նավասարդի 1-ը այդ տարի համապատասխանել է հուլյան տոմարի հուլիսի 11-ին: Հ. Մ. թ-ի հիմնադրման հարցը 554-ին քննվել է Դվինի երկրորդ եկեղեց. ժողովում, սակայն պաշտոնապես ընդունվել է 584-ին:

Ինքնուրույնության ձգտող Հայ առաքելական եկեղեցին, ստեղծելով իր թվականությունը, զատվել է հարևան եկեղեցիներից, նրանց անցանկալի ազդեցություններից (եկեղեց. տոների, ժամանակի հաշվման և այլ հարցերում): Ըստ ձեռագիր տեղեկությունների՝ մի քանի տարի զատկական հաշիվները շփոթելուց հետո Էաս Աղեքսանդրացու հայտնաբերած զատկացանկի գործածության հետ մեկտեղ սկիզբ է առել Հ. Մ. թ.: Ընդ որում, առաջին տարվա հիմն. եկեղեց. տոները՝ Ս. Ծնունդը և ս. Զատիկը, համընկել են, համապատասխանաբար՝ 553-ի հունվ. 6-ի և ապրիլի 20-ի հետ: Հ. Մ. թ-ի առաջին տարին կապվել է եգիպտացի տոմարագետ Էաս Աղեքսանդրացու հայտնաբերած 532-ամյա զատկացանկի գործածության հետ: Եթե հարևան քրիստոնյա ժողովուրդների տոմարների հիմքում ընկած էր նույն հուլյան տարին, և հուլյան տոմարից դրանք տարբերվել են միայն ամսանուններով ու տարեսկզբով (որոնց նահանջի հաշվարկը կատարվել է 4 տարին մեկ), ապա հայոց տոմարում տարին մշտապես 365 օր հաշվելու հետևանքով հայոց և հռոմ. (և ոչ միայն հռոմ.) ամիսների համապատասխանությունը խախտվել է 4 տարում 1 օրով: Այդ է պատճառը, որ Հ. Մ. թ. անվանել են շարժական տոմար: Ձեռագրերում տոմարական զուգահեռ հաշիվներում Հ. Մ. թ. հիշատակվել է հիմնականում հռոմեական թվականի հետ, որն սկիզբ է առել Ք.ծ.հ. 248-ին՝ Հռոմի հիմնադրման 1000-ամյակից: Ըստ որում, հռոմեական և հայոց թվականությունների տարբերությունը 304 տարի է: Իսկ Քրիստոսի ծննդյան թվականի հետ համեմատելիս մի քանի տարվա տարբերություն է ստացվել՝ կապված հետծննդյան թվականի ճշգրտման հետ:

Հայոց շարժական և հուլյան անշարժ տոմարների միջև, մինչև 532-ամյա պարբերաշրջանի ավարտը, առաջացել է 1 տարվա շեղում, որը Հովհաննես Սարկավագը առաջարկել է հանել 532-ամյա պարբերաշրջանի հետ (տես Հայոց Փոքր թվական): Հ. Մ. թ-ի և Քրիստոսի ծննդյան թվականի միջև զուգահեռ հաշվումներ կատարելիս հաշվի է առնվել այն հանգամանքը, որ 1317–20-ին Նավասարդի 1-ը համընկել է հունվարի 1-ին: Ուստի հայոց տարեսկզբի համար հաշվումներ կատարելիս Ք.ծ.հ. Հ. Մ. թ. ստանալու համար մինչև 1320-ը պետք է հանել 551, իսկ 1320-ից հետո՝ 550:

Գրկ. Թումանյան Բ., Հայ աստղագիտության պատմություն, հ. 1, 2, Ե., 1964, 1968: Նույնի, Տոմարի պատմություն, Ե., 1972: Բադալյան Հ., Օրացույցի պատմություն, Ե., 1970: Աբրահամյան Ա., Հայոց գիր և գրչություն, Ե., 1973:

Ջուլիետա Էյնաթյան

ՀԱՅՈՑ ՇԱՐԺԱԿԱՆ ՏՈՄԱՐ, տես Հայոց տոմար:

ՀԱՅՈՑ ՏՈՄԱՐ, հայկական օրացույց, ժամանակի հաշվարկի հայկական համակարգ: Հայերը դեռևս Ք. ծ. ա. ունեցել են տոմար: Սկզբում, հավանաբար, օգտագործել են լուս նայինը, հետագայում անցել ավելի կատարելագործված՝ արեգակնային տոմարի: Թե երբ է սկիզբ առել Հ. տ., ինչպիսին է եղել սկզբ. շրջանում և ինչ փոփոխությունների ենթարկվել, այդ մասին կան միայն կցկտուր տեղեկություններ: Սակայն, որոշակիորեն կարելի է ասել, որ հայոց հին արեգակնային տոմարը շարժական էր (12×30+5), և դրա հետևանքով խախտվել են ոչ միայն ամիսների ու տարվա եղանակների որոշակի համապատասխանությունները, այլև, որ շատ կարևոր է, եկեղեց. տոների, ծիսակատարությունների ժամանակները: Որոշ տոմարագետներ Հ. տ. նմանեցրել են եգիպտ. տոմարին: Եգիպտացիների օրացուցային տարին, ինչպես և հայկականը, իրական արեգակնայինից մեկ չորրորդ օրով պակաս է եղել, որի հետևանքով տարեսկիզբը յուրաքանչյուր չորրորդ տարին մեկ օրով շուտ է սկսվել և իր դիրքը վերականգնել է միայն 1460 հուլյան տարի անցնելուց հետո: Եգիպտացիները այն կոչել են Սոթիսի շրջան, հայերը՝ Հայկյան շրջան: Տոմարագետների մեծ մասը Հ. տ-ի սկիզբը համարել է Ք. ծ. ա. առաջին 1000-ամյակի կեսը: Ձեռագրերում պահպանված ավանդության համաձայն, Հ. տ-ի սկիզբը կապվել է Հայկ Նահապետի՝ Բելի դեմ տարած հաղթանակի հետ (Ղևոնդ Ալիշանը իր հաշվումներով հետ գնալով Հայկյան շրջաններով՝ այդ թվականը ստացել է Ք.ծ.ա. 2492, այսինքն՝ Հայոց Բուն թվականը), իսկ ամսանունները կոչվել են նրա 12 ուստրերի ու դուստրերի անուններով՝ Նավասարդ, Հոռի, Սահմի, Տրե, Քաղոց, Արաց, Մեհեկան, Արեգ, Ահեկան, Մարերի, Մարգաց, Հրոտից և Ավելյաց: Ք.ծ.ա. 26-ին եգիպտացիներն անցել են անշարժ տոմարի, իսկ Հայոց շարժական տոմարը հարատևել է հարյուրամյակներ, ընդ որում 12×30+5 տիպի արեգակնային տոմարները գործածել են աշխարհի տարբեր մասերում ապրող ժողովուրդները: Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովից (325) հետո հուլյան տոմարը ընդունել են քրիստոնյա բոլոր ժողովուրդները: Մինչդեռ Հայ եկեղեցին շարունակել է առաջնորդվել Հայոց շարժական տոմարով: Հայերը, ինչպես և մյուս ժողովուրդները, եկեղեց. տոները կարգավորել են Անդրեաս Բյուզանդացու կազմած 200-ամյա (352–551) աղյուսակով, իսկ դրա ավարտից հետո գործածվել է Էաս Աղեքսանդրացու 532ամյա զատկացուցակը, որով և սկիզբ է առել Հայոց Մեծ թվականը: Ձեռագրերը վկայում են, որ VII դ. Անաստաս Ա Ակոռեցու հանձնարարությամբ Անանիա Շիրակացին կազմել է անշարժ տոմարի նախագիծ, որը, սակայն, գործածության մեջ չի մտել:

Երկրորդ՝ 532-ամյա աղյուսակի (552+532) հետ է առնչվում Հայոց Փոքր թվականը (Հայոց անշարժ տոմարը): Ադանայի եկեղեց. ժողովում (1316) որոշվել է հրաժարվել Հ. տ-ից և ընդունել հուլյանը: Այդ որոշումը, սակայն, չի իրականացվել: 1584-ին Հռոմի Գրիգորիս III պապի կարգադրությամբ հայերեն է թարգմանվել և հրատարակվել նոր՝ գրիգորյան տոմարը: Այդուհանդերձ, հայոց ժամանակի հաշվարկը շարունակել են կատարել ավանդ. շարժական տոմարով: Երրորդ՝ 532-ամյա պարբերաշրջանի (552 թ.+532+532) հետ է կապվում Ազարիա Ջուղայեցու տոմարը: Հ. տ. հարատևել է մինչև XX դ.: 1920-ին Հայաստանում ընդունվել է գրիգորյան տոմարը, որը Հայ եկեղեցին պաշտոնապես ընդունել է 1923-ին:

Գրկ. Թումանյան Բ., Հայ աստղագիտության պատմություն, հ. 1, Ե., 1964: Բադալյան Հ., Օրացույցի պատմություն, Ե., 1970: Նույնի, Հայոց տոմարի պատմություն, Ե., 1976: Վարդանյան Ռ., Հայոց Տոնացույցը (4–18-րդ դարեր), Ե., 1999:

Ջուլիետա Էյնաթյան

ՀԱՅՈՑ ՓՈՔՐ ԹՎԱԿԱՆ, Սարկավագադիր թվական, Հայոց Մեծ թվականի սկըզբից առաջին 532-ամյա պարբերաշրջանն անցնելուց հետո (1084) սկսվող թվական: Հեղինակն է Հովհաննես Սարկավագը: Նրա կազմած երկրորդ՝ 532-ամյա պարբերաշրջանի աղյուսակում (մինչև 1616) առաջին տարվա Ս. Ծնունդն ու ս. Զատիկը համապատասխանաբար ընկել են 1085-ի հունվ. 6-ին և ապրիլի 20-ին: Հովհաննես Սարկավագը կազմել է Հայոց անշարժ տոմար. տարին միշտ սկսվել է օգոստոսի 11-ից և հաշվվել 365,25 օր, այսինքն՝ 4 տարին մեկ ունեցել է 366 օր: Հայոց Մեծ թվականի հաշիվներում կուտակված 1 տարվա շեղումը նա առաջարկել է հանել 532-ամյա պարբերաշրջանի հետ, այսինքն՝ 532-ի փոխարեն հանել 533: Հ. Փ. թ. սահմանափակ գործածություն է ունեցել, հիմնականում օգտագործվել է Հայոց Մեծ թվականին զուգահեռ: Եվ քանի որ Սարկավագադիր տոմարը անշարժ էր, ապա Հ. Փ. թ-ի և Հայոց Մեծ թվականի զուգակցությունը՝ մեկից մյուսին անցնելը, պարզ տեսք է ստացել: Օգոստոսի 11-ից դեկտեմբերի 31-ի միջև ընկած օրերի համար այն 1083 է, մնացած դեպքերում՝ 1084: Հ. Փ. թ. եկեղեց. որևէ ժողով պաշտոնապես չի հաստատել:

Գրկ. տես Հայոց Մեծ թվական հոդվածի գրականությունը:

Ջուլիետա Էյնաթյան

ՀԱՅՍՄԱՎՈՒՐՔ, Յայսմաւուրք (XIII դարից կիրառվող այս անվանումը ծագել է գրաբարյան «Յայսմ աւուր»՝ այս օրը բառակապակցությունից, ինչով սկսվում է սրբերի պատմությունը), ծիսամատյան, որը պարունակում է սրբերի կյանքի (վարքի) և նահատակության (վկայության) պատմությունները, որոնք հավաքվելով, գրի են առնվել IV դ.՝ Եվսեբիոս Կեսարացու կողմից: «Հաւաքումն պատմութեան մարտիրոսաց հնոց» խորագիրը կրող այդ ժողովածուն կորել է VI դ., ինչը անհրաժեշտություն է առաջացրել վերստին հավաքել և կազմել նոր ժողովածուներ՝ ծիսական նպատակներով:

Ի տարբերություն սրբերի հիշատակի կատարման համար Հույն և Լատին եկեղեցիների որդեգրած արեգակնային, ամսաթվային կարգի, որն անշարժ է, Հայ եկեղեցին ընդունել է յոթնեկական դրությունը, որը շարժական է: Սակայն հայոց մեջ կիրառվել է նաև սրբոց հիշատակման մի եղանակ ևս՝ համաձայն անունների այբբենական կարգի: Հայոց Հ. կազմավորվել է V–XV դդ. ընթացքում: Մատենագր. աղբյուրները Հ-ի կազմավորումը կապում են Սողոմոն Մաքենացու, Գագիկ վարդապետի (IX–X դդ.) և Ատոմ եպիսկոպոսի (X դ.) անվան հետ: Հայոց Հ-ի կազմավորմանը զգալիորեն նպաստել է հունաց Հ-ի հայերեն թարգմանությունը (991), որն իրականացրել է Հովսեփ Կոստանդնուպոլսեցին: Հատկապես կարևոր է եղել Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսի կազմած Հ., որը, ենթարկվելով զանազան փոփոխությունների, ժամանակի ընթացքում ձեռք է բերել կայուն նկարագիր և հիմք դարձել այդ ծիսամատյանի տարբեր խմբագրումների համար: Հայոց Հ. ունի չորս խմբագրություն. Տեր Իսրայել Խաչենցու (մահ. 1249), Կիրակոս Գանձակեցու, Գրիգոր Է Անավարզեցի կաթողիկոսի և Գրիգոր Խլաթեցու: Տեր Իսրայել Խաչենցին իր Հ. կազմել է Վանական Վարդապետի (XIII դ.) և Հասան-Ջալալ Դոլա իշխանի պատվերով: Նա ճշգրտել է Գրիգոր Բ Վկայասերի սահմանած՝ հայ նահատակների վկայության օրերը և դրանք տեղադրել Հովսեփ Կոստանդնուպոլսեցու թարգմանած հունական Հ-ի մեջ: Տեր Իսրայելը փոխել է նաև օրվա մեջ նշվող տոնի կարգը՝ առաջնությունը տալով հայոց տոնակարգին:

Ի տարբերություն թե՛ Տեր Իսրայելի, որը տարվա տոնաշարն սկսում է հունվարի 1-ից (Բարսեղ Կեսարացու վարքով), և թե՛ Հովսեփ Կոստանդնուպոլսեցու թարգմանած ժողովածուի, որտեղ տարին սկսվում է սեպտեմբերով (Սիմեոն Սյունակյացի վարքով), Կիրակոս Գանձակեցին իր Հ-ի համար ընտրել է հայկ. ամսակարգը՝ Գրիգոր Բ Վկայասերի օրինակով տոնաշարն սկսելով Նավասարդի 1-ից, որ է՝ օգոստոսի 11-ը (սկսվում է Հովհաննես Մկրտչի տոնով): Սրա շնորհիվ Կիրակոս Գանձակեցու խմբագրած Հ. ձեռք է բերել ազգային կերպարանք: Նրա կազմած Հ-ի առաջին խմբագրության մեջ (1252) ներմուծվել են 112 վկայաբանական նոր միավորներ, իսկ 1269-ին Սսում ընդօրինակված Հ-ի մեջ՝ ևս 170-ը: Գրիգոր Է Անավարզեցու կազմած Հ. նախորդներից տարբերվում է ոչ հայկական՝ լատինադավան տոնակարգով: Հայոց Հ-ի լատինականացումը նպատակ ուներ նպաստելու Հայ և Կաթոլիկ եկեղեցիների մերձեցմանը, ինչն ի հայտ է բերում Գրիգոր Է Անավարզեցու քաղ. կողմնորոշումը: Գրիգոր Է Անավարզեցու կազմած Հ., որը հիմնված էր Տեր Իսրայելի Հ-ի վրա, Գրիգոր Փեշտիմալճյանի ձեռքով վերախմբագրվելուց հետո՝ 1834-ին թյուրիմացաբար հրատարակվել է իբրև Տեր Իսրայելի խմբագրություն: Գրիգոր Խլաթեցու կազմած Հ. զգալիորեն տարբերվում է նախորդ խմբագրություններից իր ծավալով, ընդգրկած նյութերի բազմազանությամբ: Նրա խմբագրությունը Կիրակոս Գանձակեցու Հ-ի ընդարձակ տարբերակն է, որն ունի ավելի քան 700 միավոր: Այն աչքի է ընկնում իր ընդգրկած պատմ. նյութի հարստությամբ: Հեղինակը ոչ միայն հավաքել է նախկինում շարադրված վարքերն ու վկայաբանությունները, այլև նրանց մեջ ներմուծել նորանոր տվյալներ, որոնք ունեն պատմագիտ. արժեք: Նա փոխել է դրանց լեզուն՝ այն դարձնելով ժողովրդին մատչելի: Գրիգոր Խլաթեցու Հ-ի մեջ բազմաթիվ են տեղանունների, անձնանունների ժող. ստուգաբանության օրինակները: Նա լայն տեղ է հատկացրել ժող. բարքերի, կենցաղի, նիստուկացի, սովորույթների նկարագրությանը:

Տես նաև Վարքագրություն և Վկայաբանություն:

Գրկ. Ավդալբեգյան Մ., «Յայսմաւուրք» ժողովածուները և նրանց պատմագրական արժեքը, Ե., 1982: Պողարյան Ն., Ծիսագիտութիւն, Նյու Յորք, 1990, էջ 47–62: Վարդանյան Ռ., Հայոց Տոնացույցը (4–18-րդ դարեր), Ե., 1999: Մաթեվոսյան Ա., Մարաբյան Ս., Գրիգոր Ծերենց Խլաթեցի, Ե., 2000, էջ 95–106:

Հակոբ Քյոսեյան

ՀԱՅՏՆՈՒԹՅՈՒՆ, Աստծո, նրա կամքի և աստվածային անհայտ, անճառելի իրողությունների բացահայտումը մարդուն: Հ. Աստծո մենաշնորհն է. նա որևէ գաղտնիք, երևույթ, պատգամ կամ կանխատեսություն է բացահայտում մարդկանցից նրան, ում որ արժանի է համարում: Պատկանելով աստվածային կամեցողության ոլորտին՝ Հ. տրվում է որպես շնորհ կամ ողորմածություն, կամ էլ ի վարձատրություն՝ մարդու ապրած մաքուր, երկնահաճո վարքի:

Հ., Աստվածաշնչի համաձայն, տրվում է հրեշտակների, մարգարեների, առաքյալների միջոցով: Այն կարող է տրվել տեսիլքով, երազով, նշաններով, խոսքով, այլաբանորեն, բացահայտորեն, հրաշքով ևն: Երկնայինը կամ աստվածայինը ծածկված, վարագուրված է մարդուց նրա մեղանչական, մեղսավոր բնույթի պատճառով: Հ-յան արժանանալու համար մարդը կարիք ունի մաքրագործության, ինչպես և սաղմոսներում ու երանիներում է մշտապես ընդգծվում՝ միայն սրտով մաքուրներն ու արդարները կտեսնեն Աստծուն:

Աստված Մովսեսին տվել է իր օրենքներն ու պատվիրանները, որոնք Հ-ներ են: Հ. է ողջ Աստվածաշունչը՝ որպես Աստծո Խոսք՝ տրված Սուրբ Հոգով: Աստծո կամքն է արտահայտված Հիսուս Քրիստոսով, ուստի աստվածային կատարյալ Հ. է Աստծո Որդու մարդեղանալը, քանի որ իր Անձով նա հայտնվեց մարդկությանը, քարոզեց երկնային արքայությունը, հրաշքներ ու բժշկումներ կատարեց, չարչարվեց, խաչվեց, թաղվեց, երրորդ օրը հարություն առավ, օրեր անց համբարձվեց և Հոր հաճությամբ ուղարկեց խոստացված Մխիթարիչը՝ Սուրբ Հոգին, որը Պենտեկոստեից ի վեր Ինքն է, որ Աստծուն հայտնում է մարդկանց: Հ. է լինելու նաև Հիսուս Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը:

Հ-ներ են նաև Հիսուս Քրիստոսի տնօրինական գործունեության միջոցով հաստատված եկեղեցու խորհուրդները և դավանանքը: Ամեն ոք, ով հավատում է, որ Հիսուս Քրիստոսն է Աստծո Որդին, որ գալու է, նա մաքրում է իրեն աղոթքով, բարի գործերով, ապաշխարությամբ և սուրբ հաղորդությամբ: Եվ Աստծո օծումը սովորեցնում է նրան ամեն բան (տես Ա Հովհ. 2.27–28), այսինքն՝ տալիս է ամեն Հ.:

Լևոն Սարգսյան

ՀԱՅՐԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, պատրոլոգիա (հուն. πατήρ և λοvγος բառերից), պատմական աստվածաբանությանը պատկանող գիտություն, որն զբաղվում է եկեղեցու հայրերի, վարդապետների և մատենագիրների կյանքի, գործունեության, հոգևոր ժառանգության ուսումնասիրությամբ: Եկեղեցու հայրերի հոգևոր ժառանգությունը հաճախ անվանում են հայրախոսություն (patristica): Հ. անունը (patrologia) առաջին անգամ օգտագործել է Հովհաննես Գերհարդը (Johannes Gerhard), որի համանուն գիրքը լույս է տեսել 1653-ին: Այս անվանը զուգահեռ օգտագործվում են «Քրիստոնեական գրականության պատմություն», «Աստվածաբանական գրականության պատմություն», «Հին քրիստոնեական գրականություն» ևն: Հուն. Հ. ընդգրկում է Ք. ծ. հ. 80–90-ական թթ-ից մինչև Հովհան Դամասկացու (մահ. 749) ժամանակաշրջանը, իսկ լատին. Հ.՝ մինչև Իսիդոր Սեբիլլացու (մահ. 636): Ըստ այդմ, Հույն և Լատին եկեղեցիների Հ. ուսումնասիրում է I–VIII դդ. քրիստ. գրականությունը, որը բաժանվում է երեք հիմն. շրջանների՝ 1. նախանիկիական շրջան (80/90–325), 2. ոսկեդար (325–451), 3. անկման շրջան (451– 749): Հ-յան վերջնասահմանի համար եղել են նաև այլ տեսակետներ, օր., 842-ը՝ Բյուզ. կայսրությունում ուղղափառության հռչակման տարին, 1054-ը՝ Հռոմի և Հույն եկեղեցիների վերջն. բաժանման թվականը, 1453-ը՝ Կ. Պոլսի անկման տարին ևն: Հայ եկեղեցու համար Հյան վերջնասահմանը համարվում է 451-ի Քաղկեդոնի ժողովը, քանի որ Ընդհանրական եկեղեցու պառակտումից հետո այլ եկեղեցիների որևէ եկեղեց. հայր, վարդապետ և գրող իր ազդեցությունը չի թողել Հայ եկեղեցու աստվածաբան. մտքի վրա:

Հ-յան սաղմերն արդեն առկա են եղել Եվսեբիոս Կեսարացու «Եկեղեցական պատմության» մեջ, որտեղ տեղեկություններ են հաղորդվում եկեղեցու հայրերի և մատենագիրների կյանքի, աստվածաբան. ժառանգության վերաբերյալ: Պատմագիտականից զատ այս երկն ունի նաև աղբյուրագիտ. կարևոր նշանակություն, որովհետև բերված կենսագր. շատ տվյալներ և երկերից քաղված հատվածներ գիտությանը հայտնի են միայն «Եկեղեցական պատմության» շնորհիվ: Հ-յան առավել համակարգված շարադրանքը տվել է Հերոնիմոս Ատրիդոնացին (մահ. 420) իր «Նշանավոր մարդկանց մասին» երկում (392): Հետևելով Պլուտարքոսի (46–127) և Սվետոնիոսի (70–140) կենսագր. համաբնույթ գործերին՝ Հերոնիմոս Ատրիդոնացին իր երկում ներկայացրել է 135 հեղինակների (մինչև Հովհան Ոսկեբերանը): Նրա նպատակն է եղել հակառակ Կելսոսի (մահ. 178), Պորփյուրի (233– 304) և Հուլիանոս Ուրացող կայսրի (361–363) ցույց տալ, որ եկեղեցու ծոցում ևս գործել են հիշատակության արժանի նշանավոր այրեր: Այս աշխատանքը նույն խորագրով շարունակել են Գեննադիոս Մարսելացին (480/490), Իսիդոր Սեբիլլացին (615–618, նրա երկը նվիրված է բացառապես իսպանացի աստվածաբաններին), Իդելփոնսոս Տոլեդացին (VII դ. կես.): Արմ. հայրաբաններից առավել հայտնի են Զիգեբերդ Կամբրեացին [XII դ., իր երկի 171 գլուխներում ներկայացրել է թե՛ արլ. (մինչև Դիոնիսիոս Արիոպագացին), թե՛ լատին աստվածաբաններին], Հովհաննես Տրիթեմիոսը, որն «Եկեղեցական գրողների մասին» գրքում (հրտ. 1494) ներկայացրել է 964 գրողների կյանքն ու մատենագր. վաստակը: Արլ. Հ-յան պատմության մեջ բացառիկ է Կ. Պոլսի Փոտ պատրիարքի (858–867, 877–886) «Գրադարան» աշխատությունը (շարադրել է 857-ին՝ եղբոր խնդրանքով, մինչև պատրիարք դառնալը), որտեղ ներկայացրել է 281 հեղինակների՝ նրանց ժառանգության ամփոփ նկարագրությամբ, երբեմն՝ երկերի առանձին հատվածների վկայակոչմամբ: Երկն ունի աղբյուրագիտ. արժեք: Հայրաբան. արժեքավոր նյութ է պարունակվում նաև Սուիդասի բառարանում (1000), Եբեջեսու բար Բերիքայի կազմած «Եկեղեցական հայրերի ցանկում» (1317–18):

Վերածննդի շրջանը նոր խթան է դարձել եկեղեցու հայրերի կյանքի և մատենագրության ուսումնասիրման համար: Հայրաբան. հետազոտություններն ու հրապարակումները գիտ. բնույթ են կրում սկսած XVII դարից: Ռոբերտ Բելլարմինոն 1613-ին հրատարակել է «De scriptoribus ecclesiasticis» աշխատությունը, Պիեռ Հալուան 1633-ին իր ուսումնասիրությունը՝ արլ. հայրերի գրական վաստակի վերաբերյալ, բենեդիկտյան հայրերից Նիկողայոս Նուռռին 1703–15-ին Լիոնում հրատարակել է I–IV դդ. եկեղեցու հայրերի կյանքը և գործը լուսաբանող մի շարք ավարտաճառեր “Apparatus ad bibliothecam maximam veterum patrum et antiquorum scriptorum ecclesiasticorum” խորագրով: Հայրաբան. նյութի առավել գործնական շարադրանք է Ռեմի Սելյեի «Ընդհանուր պատմություն հոգևոր և եկեղեցական մատենագրության» երկրորդ, ճշտված, լրացված հրատարակությունը (1860–65): Նույն բնույթի գործ է Լյումպերի «Սուրբ հայրերի և այլ եկեղեցական մատենագիրների կյանքի, երկերի և դավանաբանության աստվածաբանական և քննական պատմությունը» (հրտ. 1789–99), որտեղ ներկայացրել է առաջին երեք դարերի հայրախոս. վաստակը:

Հայրաբան. ուսումնասիրությունները լայն թափ են ստացել XIX դ.: 1828-ին Բրյուսը հրատարակել է «Դրվագներ քրիստոնեական գրականության պատմության» մենագրությունը, որն ընդգրկում է մինչև XV դ.: Նյութի քննական շարադրանքով աչքի են ընկնում Ֆ. արք. Գումիլևսկու (Ղ. ՈՐւ. թցՎՌսպՉրՍՌռ) «Պատմական ուսմունք եկեղեցու հայրերի մասին» (1882), Կ. Կրումբախերի (K. Krumbacher) «Պատմություն բյուզանդական գրականության Հուստինիանոսից մինչև Արևելահռոմեական կայսրության վախճանը» (1897), Օ. Բարդենհեուերի (O. Bardenhewer) «Պատմություն հին եկեղեցական գրականության» (1913–32), Ա. Ալթաների, Ա. Սթուիբերի (A. Altaner, A. Stuiber) «Հայրաբանություն. եկեղեցու հայրերի կյանքը, մատենագրությունը և վարդապետությունը» (1978), Ա. Բաումստարկի (A. Baumstark) «Արևելքի քրիստոնեական գրականություն» (1911), Հ. Բեքի (H. Beck) «Եկեղեցին և աստվածաբանական գրականությունը Բյուզանդական կայսրությունում» (1959), Ա. Փուշի (A. Puech) «Հույն քրիստոնեական գրականության պատմություն» (1928–30), Ջ. Քուասթենի (J. Quasten) «Հայրաբանություն», հ. 1–3, 1950–60), Ս. Պապադոպուլոսի (Σ. Παπαδοvπουλος) «Հայրաբանություն» (1977–80), Պ. Խրիստուի (Π. Χρηvστου) «Հունական հայրաբանություն» (1976–92) և այլոց աշխատությունները:

Հայ իրականության մեջ այդ բնույթի գործերից են Գ. Զարբհանալյանի «Պատմութիւն մատենագրութեան յունաց, հռովմեացւոց և հայոց եկեղեցւոյ…» (1856), «Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց» (1889), Եզնիկ ծ. վրդ. Պետրոսյանի «Հայրաբանություն» (մաս 1, Ս. Էջմիածին, 1996) աշխատությունները:

Հ-յան մեջ առանձին ենթամաս է կազմում եկեղեցու հայրերի և ուսուցիչների աստվածաբան. ժառանգության հրատարակումը: XVI–XVII դդ. եվրոպ. լեզուներով տպագըրվել են հայրախոս. բնագրեր, կատարվել թարգմանություններ: Հայրախոսական հավաքածուներ են հրատարակել Ֆ. Կոմբեֆիսը (F. Combefis, 1605–79), Բ. Մոնֆոկոնը (B. Montfaucon, 1655–1741), Էդ. Մարտենը (Martռne, 1654–1739), Լ. Մուրատորին (L. Muratori, 1672–1750), Ժ. Փիթրան (J. Pitra, 1812–89) և ուր.: Հ-յան բնագրերի հրատարակման մի աննախադեպ ծրագիր է կյանքի կոչել Ժակ-Պոլ Միյնը (J.-P. Migne, 1800–75): Նրա ջանքերով լույս են ընծայվել եկեղեցու հայրերի, ուսուցիչների և մատենագիրների աստվածաբան. ժառանգությունն ի մի բերող 382 մեծադիր հատորներ՝ «Հայրաբանական լիակատար ձեռնարկ» (“Patrologia cursus completus”) խորագրով: Լատին հայրերի ժառանգությունը (Series Latina) հրատարակվել է (1824–55) 221 հատորով՝ Փիթրայի գործուն մասնակցությամբ: Այն ընդգրկում է Տերտուղիանոսից (II–III դդ.) և Կիպրիանոսից (200–258) սկսած մինչև Իննոկենտիոս Գ պապը (1188–1216) ընկած եկեղեց. մատենագրությունը: Հույն հայրերի վաստակը (Series Graeca) հրատարակվել է (1857–66) 161 հատորով և ընդգրկում է մինչև Ֆլորենցիայի 1439-ի ժողովը, Բյուզանդիայի անկումը (1453): Դրա համառոտ տարբերակը 85 հատորով բովանդակում է բնագրերի միայն լատ. թարգմանությունը (հրտ. 1856– 1861): Միյնի հրատարակած հայրախոսական այս շարքերը (PG, PL) հայրաբան. հետազոտությունների հիմն. աղբյուրն են: Հայրախոս. բնագրերը շարունակվում են հրապարակվել նաև մասնավոր շարքերում: 1903-ից Փարիզում լույս է տեսնում «Արևելյան հայրաբանություն» (“Patrologia Orientalis”) շարքը, որտեղ զետեղված են ասոր., ղպտ., հայ., արաբ., վրաց., եթովպ. բնագրեր (առ այսօր հրտ.՝ 400 հատոր): Գիտ. շրջանակներում նույնքան լայն համարում ունի «Քրիստոնեական մարմին» (“Corpus christianorum”) շարքն իր ենթաշարքերով [“Continuato medievalis” (Turnhout, 1969-ից՝ հրտ. 127 հատոր, շարունակվում է), Series Latina (1954-ից՝ 176 հատոր, շար.), Series Graeca (1977-ից՝ 27 հատոր, շար.) ևն]: Հայրաբան. հրապարակումներում առավել գործնական բնույթ ունեն թարգման. շարքերը (ռուս., ֆրանս., անգլ. ևն): XVIII դ. հայերեն թարգմանությամբ հրապարակվում են եկեղեցու հայրերի և ուսուցիչների, մասնավորապես Հայ եկեղեցու «երկոտասան վարդապետաց» մատենագր. ժառանգությունը: Հայրախոս. բնագրեր են հրապարակվել և հրապարակվում «Գիրք և ճառք հոգեշահ արարեալ յուղղափառ և յաստվածաբան վարդապետաց» (Կ. Պոլիս, 1722) ժողովածուում, «Բազմավեպ», «Հանդես ամսօրյա», «Ճռաքաղ», «Արարատ», «Էջմիածին», «Գանձասար» պարբ-ներում և այլուր: Հ-յան զարգացման գործում իրենց նպաստն են բերում մատենագիտ. աշխատությունները, որոնցից նշելի է “Clavis patrum graecorum” (Cura et studia M. Geerard, Turnhout, 1974–87) հինգ հատորով հրատարակությունը:

Հակոբ Քյոսեյան

ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ, կաթողիկոսակ անպատ վիրակություն, Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու հոգևոր վարչատարածքային միավոր:

XIXդ. վերջին, համիդյան ջարդերից հետո(1894–96), երբ Արմ. Հայաստանից մեծ արտագաղթ է սկսվել դեպի Եվրոպա և ԱՄՆ, հայ համայնքները կազմակերպվել են երկու տարբեր ձևերով՝ մշակութային և եկեղեցական: Եվրոպայում, Հս. Ամերիկայում և Հվ. Ամերիկայում նորակառույց եկեղեցիները կազմակերպվել են իբրև ծխեր և ունեցել են իրենց ծխական խորհուրդները: Հատկապես Մեծ եղեռնից հետո, երբ ծխերի քանակը մեծացել է, Ամենայն հայոց կաթողիկոսները նշանակել են պատվիրակներ, որպեսզի նրանք տեղերում ծխերից կազմեն հովվություններ, ապա՝ թեմեր և հիմնեն առաջնորդարաններ: Հայրապետ. պատվիրակին տրվել է առաջնորդի կարգավիճակ, և նա Հ. պ-յան գերակայության տակ գտնվող հայ համայնքներում ունեցել է փոխանորդներ:

Որոշ երկրներում Հ. պ-յան ձևից անցումը թեմական ձևին չի կայացել: Այնտեղ, որտեղ հայ համայնքները կազմակերպված են եղել իբրև ազգ. փոքրամասնություն և ունեցել արդեն իսկ պետության կողմից ճանաչված որևէ վարչ. կառույց, եկեղեցու շուրջը ազգ. կյանքի վերակազմակերպում տեղի չի ունեցել: Այդպիսի համայնքներում համայնքային կազմակերպությունն իրեն վերապահել է եկեղեց. խորհուրդ ստեղծելու և այն նշանակելու նախաձեռնությունը:

XXդ. սկզբին Ամենայն հայոց կաթողիկոսՄկրտիչ Ա Վանեցու կոնդակով, նկատի ունենալով Եվրոպայում բազմացող հայ համայնքները, ստեղծվել է Եվրոպայի հայրապետ. պատվիրակությունը, որը երկրորդ համաշխ. պատերազմից հետո վերանվանվել է Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն:

1980-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով ստեղծվել է Կենտրոնական Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակությունը:

1980-ին Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի թեմի գերակայության տակ է անցել Հնդկաստանի և Ծայրագույն Արևելքի հայրապետական պատվիրակությունը: Ներկայումս (2001) Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին ունի երեք Հ. պ. ա. Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն, կենտրոնը՝ Փարիզ: բ. Կենտրոնական Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն, կենտրոնը՝ Վիեննա: գ. Հնդկաստանի և Ծայրագույն Արևելքի հայրապետական պատվիրակություն, կենտրոնը՝ Կալկաթա և Սիդնեյ:

Շահե արք. Աճեմյան

ՀԱՅՐԱՎԱՆՔ, Հ այրՀ ո վ հ աննուվանք, Մարդաղավնյաց վանք, ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Այրիվան գյուղի հյուսիսարևելյան կողմում, Սևանա լճի առափնյա ապառաժուտ հրվանդանի վրա: Հ-ի Ս. Ստեփանոս եկեղեցին (IX դ.) ունի քառակոնք կենտրոնագմբեթ հորինվածք (հայկ. ճարտ-յան եզակի նմուշներից է. ներքուստ և արտաքուստ բոլորաձև խորաններով) և կառուցված է կոպտատաշ բազալտից, իսկ կամարները, ութանիստ թմբուկով գմբեթը՝ սրբատաշ տուֆից: 1211-ին եղբայրներ Հովհաննես և Ներսես վարդապետները նորոգել են եկեղեցին ու նրան արմ-ից կից երկսյուն, երդիկավոր ութանիստ, շթաքարեզարդ գմբեթով գավիթ կառուցել: Հ. XIII դ. բազմաթիվ նվիրատվություններ է ստացել. Հ-ի պարսպապատ փոքրիկ բակում կան XVI դ. տապանաքարեր ու խաչքարեր, պարըսպից դուրս խցերի և տնտ. շենքերի ավերակներն են: Հ. գործել է մինչև XIX դ.: 1980ական թթ. վանքը նորոգվել է, եկեղեցու գմբեթը՝ վերակառուցվել:

Հ-ի «Մարդաղավնյաց» անունը կապված է կաթողիկոս Ղազար Ա Ջահկեցու գրի առած մի ավանդության հետ, ըստ որի, 1381-ին՝ Լենկթեմուրի արշավանքի ժամանակ, Հ-ի վանահայր Հովհանը Քրիստոսի Խաչափայտի մասունքով խաչի զորությամբ բռնակալի գերեվարած հազարավոր հայերի փոխակերպել է աղավնու և ազատ արձակել (խաչը հետագայում տեղափոխել են Սևանավանք):

Գրկ. Ղազար Ջահկեցի, Գիրք Աստուածաբանական որ կոչի Դրախտ ցանկալի, Վաղ-պատ, 1734: Ալիշան Ղ., Սիսական, Վնտ., 1893: Սմբատյան Մ., Տեղագիր Գեղարքունի ծովազարդ գաւառի…, Վաղ-պատ, 1895: Մնացականյան Ս., Հայկական ճարտարապետության Սյունիքի դպրոցը, Ե., 1960: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 4, Ե., 1973:

Մուրադ Հասրաթյան

«ՀԱՆԴԵՍ ԱՄՍՕՐՅԱ», «Հանդէս ամսօրեայ», հայագիտական հանդես: Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության պաշտոնական հրատարակություն: Լույս է տեսնում 1887-ից, Վիեննայում: Հիմնադիր՝ Ա. Այտընյան, խմբագիրներ՝ Ղ. Հովնանյան, Հ. Տաշյան, Գ. Գալեմքյարյան, Գ. Մենևիշյան, Վ. Մելքիսեդեկյան, Թ. Կետիկյան, Հ. Համբարյան, Ն. Ակինյան, Ա. Վարդանյան-Ճըլըզյան, Հ. Ոսկյան, Վ. Ինգլիզյան, Պ. Տեր-Պողոսյան, Օ. Սեքուլյան, Մ. Թո փալյան, Պ. Գոճանյան: Մինչև 1914-ը հրատարակվել է ամեն ամիս, ապա՝ անկանոն (երկամսյա, եռամսյա, վեցամսյա, ամենամյա), սակայն հակառակ արտաքին ու ներքին անհարմարությունների՝ շարունակել է իր գործունեությունը: Սկզբ. շրջանում հանրագիտ. բնույթի նյութեր է տպագրել իրավագիտության, բժշկության, մանկավարժության, արվեստի, բանասիրության, կրթադաստիարակչ. և այլ բնագավառներից:

1890-ական թթ-ից ակնհայտ է դարձել հանդեսի հայագիտ. միտվածությունը, նրա շուրջ համախմբվել են հայ և այլազգի հայագետներ, մտավորականներ, գիտնականներ (Հ. Տաշյան, Կ. Բասմաջյան, Ա. Սարուխանյան, Լեո, Մ. Տեր-Մովսիսյան, Հ. Աճառյան, Ն. Ադոնց, Մ. Օրմանյան, Հ. Մանանդյան, Գ. Հովսեփյան, Մ. Աբեղյան, Հ. Հյուբշման, Ա. Մեյե, Ն. Մառ, Ա. Կարիեր, Ֆ. Մակլեր, Ֆ. Ֆեյդի և ուր.), ստեղծվել է գիտամշակութ. ուրույն մի դպրոց: Հայագիտության բազմաթիվ հարցեր ու բնագավառներ՝ հայոց պատմություն, հայոց գրական լեզուներ ու բարբառներ, բանահյուսություն, Հայ եկեղեցու մատենագրության պատմություն, ազգագրություն, ձեռագրագիտություն, հնագրություն ևն, եղել են «Հ. ա.»-ի մշտական հետաքրքրության և քննարկման առարկան: Մասնավորապես մեծ տեղ է հատկացվել միջնադարյան մատենագրությանը, հայրաբանությանը, հրատարակվել մինչ այդ անհայտ մնացած ինքնուրույն ու թարգման. բազմաթիվ բնագրեր, պատմիչների, տաղասացների երկեր, քննական ուսումնասիրություններ: Համակողմանիորեն ներկայացվել է հայ գաղթավայրերի պատմությունը՝ աղբյուրներով, դիվանական փաստաթղթերով ու արձանագրություններով, մշակութ. կյանքը («Եղիսաբեթուպոլսոյ հայք», «Հունգարիոյ եւ Դրանսիլվանիոյ ազգայինք», «Պարսկաստանի հայերը, նրանց անցեալը, ներկան», «Հոլանդան եւ հայերը», «Թիֆլիսի հայոց պանթէոններում»): «Հ. ա.»-ի ուսումնասիրությունների զգալի մասը հրատարակվել է առանձին գրքերով՝ Ազգային մատենադարան մատենաշարով (240 հատոր): Եվրոպ. հայագետների աշխատությունները տպագրվում են և՛ բնագրերի լեզուներով (գերմ., անգլ., ֆրանս.), և՛ թարգմանաբար: «Հ. ա.»-ի միջոցով են այլազգի հայագետները ծանոթանում հայ գիտնականների աշխատություններին: Հանդեսի էջերում զգալի տեղ է հատկացվում ձեռագիր հավաքածուների (Վիեննայի, Մյունխենի, Վատիկանի, Կարինի, Կեսարիայի, Կրակովի, Լվովի, Նոր Ջուղայի, Էջմիածնի ևն) նկարագրությանը: Դրանք 1976-ին հրատարակվել են նաև առանձին հատորով՝ «Ցուցակ ձեռագրաց որ ի Հանդէս ամսօրեայ»: Հայ բարբառագիտության համար արժեքավոր ներդրում է հանդեսում տպագրված Ակնի, Արաբկիրի, Մարաշի, Եվդոկիայի գավառաբարբառների ուսումնասիրությունը: «Հ. ա.»-ի էջերում առաջին անգամ փորձ է արվել գրել հայ մամուլի պատմություն [Գ. Գալեմքյարյանի «Պատմութիւն հայ լրագրութեան ի սկզբանէ մինչև մեր ժամանակը (1794–1860)»], կազմվել են մատենագիտություններ: «Հ. ա.» ունեցել է հանդեսի և ազգ. հոբելյաններին՝ Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության 100 և «Հ.ա.»-ի հրատարակության 25, 40, 50, 75-ամյակներին, հայ գրերի գյուտի 1500 և հայ տպագրության 400-ամյակին, Աստվածաշնչի հայերեն տպագրության 300-ամյակին, Մխիթար Սեբաստացու ծննդյան 300-ամյակին նվիրված բացառիկներ:

Կարինե Ավետյան

ՀԱՆԴԵՐՁ եկեղեցական, տես Զգեստ եկեղեցական:

ՀԱՌԻՃԱՎԱՆՔ, ՀՀ Շիրակի մարզի Հառիճ գյուղում, Արագածի հյուսիսային լանջին, երկու ձորակներով գոյացող հրվանդանի վրա: Կառուցվել է VII–XIII դդ.: Հնագույն հիշատակությունը պատմիչ Մխիթար Անեցունն է (XIII դ.): Հ. ավերվել է XI դ.՝ սելջուկների արշավանքների ժամանակ: Վանքի առաջնորդ Աբասի որդի Գրիգորը (XIII դ.) վերականգնել է այն (գերեզմանատանը պահպանվել է Գրիգորի տապանաքարը): Զաքարե ամիրսպասալարը (Զաքարե Բ Մեծ Երկայնաբազուկ), գնելով Հառիճ գյուղը և շրջակա հողերը, ձեռնարկել է վանքի գլխավոր՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցու շինարարությունը, որը, ըստ շին. արձանագրության, ավարտվել է 1201-ին: Զաքարե ամիրսպասալարը զարդարել է եկեղեցին սպասքով ու մասունքներով, կատարել բազմաթիվ նվիրատվություններ: Նույն արձանագրության մեջ խոսվում է նաև վանքի պարսպի շինարարության մասին, որից մի փոքր հատված՝ կամարակապ մուտքով, պահպանվել է վանքի արլ. մասում: Հ-ի կառույցների բազմաթիվ վիմագիր արձանագրությունները վանքին վերաբերող տեղեկություններ են հաղորդում մինչև XIV դ.: Վրաց Հերակլ II թագավորը XVIII դ. Ղահրիման անունով ոմն պարսիկի պարգևել է Վերին Շիրակը: Սա բնակություն է հաստատել Արթիկ գյուղում և Հ-ի եկեղեցիների վրա պաշտպան. աշտարակներ կառուցել: 1795-ին Աղա Մահմեդ խանը ներխուժել է Հայաստան և, պարտության մատնելով Ղահրիմանին, ավերել Հ-ի պարիսպներն ու Ս. Հարություն եկեղեցին: 1830-ին, ռուս-թուրք. պատերազմի ավարտից հետո, Կարսի առաջնորդ Ստեփանոս արք. Խաժակյանը հաստատվել է Հ-ում և մինչև 1841-ը եղել վանքի առաջնորդը: Նա նորոգել և բարեկարգել է վանքը, կառուցել նոր սենյակներ և տնտեսատուն:

Հ-ի հնագույն կառույցը կենտրոնագմբեթ խաչաձև Ս. Գրիգոր եկեղեցին է, որը VII դ. բնորոշ «մաստարայատիպ» շինություն է: Հվարլ-ից ունի քառանկյուն հատակագծով ավանդատուն: Երկրորդ ավանդատունը Ս. Գրիգոր եկեղեցուն կցվել է հվ-արմ-ից: Նրա վրա XIII դ. մատուռ է կառուցվել: Եկեղեցու գմբեթը սկզբնապես եղել է կղմինդրածածկ, իսկ 1863-ին վերակառուցվել է քարով՝ կիսագնդի ձևով (այժմ ունի բրգաձև վեղար): XII–XIII դդ. Ս. Գրիգոր եկեղեցուն արմ-ից կցվել է գավիթ, որը չի պահպանվել: Հ-ի Ս. Աստվածածին եկեղեցին կրկնում է XI–XII դդ. Հայաստանում տարածված գմբեթավոր դահլիճի տիպը այն տարբերությամբ, որ արմ. կողմի երկրորդ հարկի ավանդատներն այստեղ փոխարինված են հայկ. ճարտ-յան եզակի եռակամար բացվածքներով սյունազարդ օթյակներով, որոնք շինությանը տալիս են պալատային տեսք: Եկեղեցին աչքի է ընկնում կառուցող. բարձր արվեստով, քարի երանգների հմուտ օգտագործմամբ, արտաքին ճակատների «հայկ. խորշերով» մշակումով: Ուշագրավ է արլ. ճակատի հարդարանքը՝ Զաքարե և Իվանե Զաքարյան իշխանների կտիտորական քանդակով: Ս. Աստվածածին եկեղեցուն կից XIII դ. առաջին քառորդում իշխան Վահրամ Հեճուպը կառուցել է գավիթ (քառասյուն տիպի) և վանքի ջրմուղը: Հ-ի դպրատունը (XIII դ.) տեղադրված է Ս. Գրիգոր եկեղեցուց հս-արլ. (պահպանվել է հս-արմ. մի փոքր հատված): Դպրատնից հվ-արմ., անմատչելի, մենավոր ժայռի վրա գտնվում է «ճգնավորի մատուռը»: Վանքը հս-ից և արլ-ից պաշտպանված է պարսպով, իսկ արմ-ից և հվ-ից՝ ձորերով: Հ-ի տարածքից դուրս՝ գերեզմանատանը, գտնվում են Ս. Հարություն եկեղեցու (1201– 1216) ավերակները:

Հ. միջնադարյան Հայաստանի հոգևոր-մշակութային նշանավոր կենտրոններից էր, վանքի դպրոցը գործել է VII դարից: Պահպանված ձեռագիր մատյանները վկայում են, որ Հ. եղել է նաև գրչության կենտրոն: Հայտնի է հնագույն մի ձեռագիր Ավետարան, որը 1209-ին լրացրել, ծաղկել և կազմել է Մարգարեն, և որից միայն մի թերթ է հասել մեզ՝ հիշատակարանի մասից: Հաջորդ ձեռագիրը 1219-ից է՝ գրված Գրիգորի առաջնորդության ժամանակ, երբ գրչության արվեստը բարգավաճել է Հ-ի դպրոցում: Նկարները կապվում են հնագույն Ավետարանների հետ (Մատենադարան, ձեռ դ 1382): Հետագա դարերից հիշվում են այստեղ նորոգված ձեռագրեր:

1850-ին Գյումրիում մի խումբ երիտասարդ հայրենասերների նախաձեռնությամբ ստեղծվել է «Հառիճի վանական ընկերություն» («Հառիճավանքի ընկերություն») մշակութային-կրթ. կազմակերպությունը, որի նպատակն էր վերականգնել Հ-ի երբեմնի կրոնամշակութ. դերը, նորոգել շինությունները: Ընկերությանն անդամակցել են ժամանակի նշանավոր մտավորականները, ճանաչված անձինք, այդ թվում՝ Ավետիք Իսահակյանի ծնողները: Ընկերության նախագահ Հովսեփ Կոստանյանի անմիջական ղեկավարությամբ սկսվել են մեծածավալ շին. աշխատանքներ: Վանական համալիրի, հատկապես Ս. Աստվածածին եկեղեցու նորոգումներն իրականացրել են գյումրեցի նշանավոր վարպետները (Թադևոս Անտիկյան և ուր.): 1856–57-ին ընկերության ջանքերով բացվել է Հառիճի կիսագիշերօթիկ ուսումնարանը, որը 1860-ին Հայոց կաթողիկոս Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցու կոնդակով վերանվանվել է «Հառիճի հոգևոր դպրոց»՝ հետագայում դառնալով Գևորգյան ճեմարանի նախապատրաստ. բաժանմունք: 1887–89-ին Հ-ի դպրոցում սովորել է Ավետիք Իսահակյանը: 1869-ին Հ-ում իր հանգիստն է անցկացրել Հայոց կաթողիկոս Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցին: Որոշվել է վանքի տարածքում կառուցել կաթողիկոս. ամառանոց: 1871ին ավարտվել է Վեհարանի շենքի շինարարությունը, իսկ հաջորդ տարում Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցին իջևանել է նորակառույց Վեհարանում: 1872-ին կառուցվել է նաև վանքի սեղանատունը, ավելի ուշ՝ տնտ. օժանդակ շինություններ, հյուրասենյակներ, ընդարձակվել է վանքի տարածքը: Ընկերության նախագահ Հ. Կոստանյանի հիշատակը հավերժացնելու համար Ս. Գրիգոր եկեղեցուն կից 1886-ին կառուցվել է զանգակատուն, իսկ 1893-ին՝ ձորամիջի կամուրջը, որն ընկերության վերջին շին. ձեռնարկումն էր: 1915-ից դադարել է «Հառիճի վանական ընկերության» կրթ. և շին. բեղմնավոր գործունեությունը: Հ-ում կատարվում են շին. աշխատանքներ՝ համալիրը լրիվ վերականգնելու և գործող վանք դարձնելու նպատակով:

Գրկ. Մխիթար Անեցի, Մատեան աշխարհավէպ հանդիսարանաց, Ե., 1983: Մ խ ի թարյ ան ց Ա., Պատմութիւն մենաստանին Հառիճոյ ի Շիրակ, Տփխիս, 1856: Ալիշան Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: Հառիճայի վանական ընկերության հիշատակարանն ու հաշիվը, Ալեքսանդրապոլ, 1909: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, 2, Ե., 1942, 1948: Ջալալյան Ա., Հառիճի հուշարձանախումբը (ճարտարապետական սրբագրումներ), ԼՀԳ, 1986, № 2: Халпахчьян О., Архитектурные ансамбли рмении 8 в. до н.э. – 19 в. н.э., М., 1980.

Ալեքսանդր Ջալալյան

ՀԱՍԱՆ-ՋԱԼԱԼ ԴՈԼԱ (ծ. թ. անհտ – նահ. 1261), նոր վկա. Հայոց Արևելից Կողմանց գահերեց իշխան, Առանշահիկների տոհմից, Խաչենի մեծ իշխան Վախթանգ Բ Տանգիկի և Զաքարյան Սարգսի դուստր Խորիշահի որդին: Հասան-Ջալալյանների տոհմի հիմնադիրը: Կառուցել է Գանձասարի վանքը, նորոգել թաթարների արշավանքի ժամանակ ավերված Կեչառիսի վանքը: Հարկադրաբար ընդունել է մոնղոլ-թաթարների գերիշխանությունը և Արլ. Հայաստանը զերծ պահել ավերածություններից: Հայտնի էր որպես աստվածասեր, ողորմած, աղոթքների ու աղաչանքների մեջ ճգնող: Քրիստոսի նվիրյալը լինելու և խուլ ընդվըզման համար Արղուն խանը նրան նեղել է հարկերով «առավել քան զկարն», կալանավորել, փայտ է դրել նրա պարանոցը և երկաթ՝ ոտքերին: Արղունը նրան իր հետ տարել է Ղազվին: Հ-Ջ. Դ-ի դուստրը՝ Ռուզուքանը, որը Չարմաղանի որդու կինն էր, դիմել է մեծ խան Հուլավուի կին Տողուս Խաթունին՝ խնդրելով ազատել իր հորը: Արղունն իմանալով այդ՝ գիշերով նահատակել է Հ-Ջ. Դ-ին, մարմինը հոդակոտոր անելով՝ գցել ջրհորը: Հ-Ջ. Դ-ի որդի Աթաբակը հոր մարմինը փոխադրել և թաղել է Գանձասարում՝ «ի գերեզմանս հարց իւրոց»: Ե՛վ սպանելիս, և՛ մասունքները տեղափոխելիս վրան պայծառ լույս է իջել:

Գրկ. Վարդան Պատմիչ, Պատմութիւն տիեզերական, Մ., 1861: Հայոց նոր վկաներ [ժող.], Վաղպատ, 1903, էջ 101–103: Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982, գլ. ԿԳ: Ուլուբաբյան Բ., Խաչենի իշխանությունը X–XVI դարերում, Ե., 1975: Հայոց եկեղեցու սրբերը և սրբակենցաղ անձինք (կազմ. Ռ. Մաթևոսյան), Ս. Էջմիածին, 1999:

Քնարիկ Տեր-Դավթյան

ՀԱՍԱՆ-ՋԱԼԱԼՅԱՆ Բաղդասար, Բաղդասար մետրոպոլիտ [1.12. 1775, գ. Վանք (Արցախի Խաչեն գավառ) – 9.6.1854, Շուշի (ամփոփված է Գանձասարի վանքում)], եկեղեցական-հասարակական գործիչ: Սերել է Հասան-Ջալալյան իշխանական տոհմից. որդին էր Դանիել բեկի, եղբորորդին՝ Հովհաննես և Սարգիս Աղվանից կաթողիկոսների: Կրթությունն ստացել է Գանձասարում: Վանական կյանքի հակում ունենալով՝ փոքր հասակից աշխատել է Գանձասարի վանքում. եղել է սպասավոր, երգել ժամասացությունների ժամանակ: Հովհաննես կաթողիկոսի նահատակությունից (1786) հետո, Հ-Ջ. հոր և հորեղբոր՝ Սարգիս արքեպիսկոպոսի հետ փախել է վանքից, ապաստանել Գանձակում՝ Ջավադ խանի մոտ: Եկեղեց. թաքցրած գանձերը փրկելու համար Դանիելը հետ է եկել Գանձասար, բայց ընկնելով Իբրահիմ խանի ձեռքը՝ նահատակվել է 1791-ին: Հ-Ջ. և Սարգիս արքեպիսկոպոսը Գանձակում մնացել են վեց տարի: Այստեղ 1792-ին Սարգիս արքեպիսկոպոսը, Ջավադ խանի հրովարտակով, ձեռնադրվել է Աղվանից կաթողիկոս: 1796-ին Հ-Ջ. ստացել է սարկավագի աստիճան, 1798-ին Սարգիս կաթողիկոսը նրան ձեռնադրել է վարդապետ: Գանձակից նրանք անցել են Վրաստան, ապա հաստատվել Հաղպատի վանքում: 1808-ին Հ-Ջ. վերադարձել է Ղարաբաղ՝ հայրենի կալվածքները հետ վերցնելու և Գանձասարի վանքը շենացնելու նպատակով: Չորս տարվա ընթացքում նա նորոգել է ավերված վանքը, ի մի հավաքել ցրված միաբաններին և վանքապատկան գյուղերի բնակիչներին: Նրան հաջողվել է թուրք բեկերի ու աղաների ձեռքից հետ վերցնել նրանց յուրացրած վանքապատկան ու հայրենի կալվածքները: 1812-ին Սարգիս Հասան-Ջալալյանը վերադարձել է Գանձասար: 1815-ին Գանձասարի կաթողիկոսությունը վերացվել է, իսկ Սարգիս Հասան-Ջալալյանին շնորհվել է մետրոպոլիտի աստիճան: Մետրոպոլիտությունն իրենց տոհմի ձեռքում պահելու մտայնությամբ՝ նա Հ-Ջ. վարդապետին ուղարկել է Էջմիածին, և 1820-ին Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսը նրան ձեռնադրել է եպիսկոպոս:

Սարգիս մետրոպոլիտի մահից (1828) հետո, ժողովրդի և մելիքների խնդրանքով, Հ-Ջ. եպիսկոպոսը 1830-ին պաշտոնապես նշանակվել է մետրոպոլիտ՝ «բոլոր աղվանից հայոց»: Նրա ջանքերով Գանձասարի վանքին վերադարձվել են ավելի քան 60 գյուղ և կալվածքներ. ընդ որում, դրանց մի մասը Հասան-Ջալալյան տոհմի սեփականությունն էր, որը Բաղդասար մետրոպոլիտը նվիրաբերել է Գանձասարի վանքին: Նա հիմնել է նաև մասնավոր դպրոց, հրավիրել հմուտ մանկավարժ, ճանաչված գիտնական Հովսեփ վրդ. Արցախեցուն (Տեր-Ավագյան) և ուր., կառուցել երկհարկանի առաջնորդարան, կարգավորել ճանապարհը, վերականգնել Ամարասի վանքի սեփականատիր. իրավունքները:

«Պոլոժենիե»-ի ընդունումից հետո Հովհաննես Ը Կարբեցի կաթողիկոսը Բաղդասար մետրոպոլիտին կանչել է Էջմիածին և հաստատել Ղարաբաղի թեմի առաջնորդ՝ պահպանելով մետրոպոլիտի կոչումը: 1837-ին նա տեղափոխվել է թեմի կենտրոն Շուշի՝ ծավալելով եռանդուն գործունեություն: Հետ է վերցրել պարսիկ բեկերի սեփականած ու հափշտակած մեծ ու ընդարձակ կալվածքները, 1843-ին կառուցել եռահարկ առաջնորդարան:

1837-ին Շուշիից վտարվել են Շվեյցարիայի Բազել քաղաքի «Ավետարանական քարոզչական ընկերության» միսիոներները: Բաղդասար մետրոպոլիտը Շուշիի հայոց թեմական դպրոցի համար գնել է նրանց տպարանը: 1839-ին հրատարակել է Եսայի Հասան-Ջալալյանի Պատմությունը, թեև տպարանում հիմնականում տպագրվել են կրոնաեկեղեց. բնույթի երկեր: Շնորհիվ իր նվիրյալ գործունեության Բաղդասար մետրոպոլիտը մեծ ժողովըրդականություն է վայելել: Կառուցել է տվել Շուշիից մինչև Քոլատակ գ. ձգվող Արցախի ամենաերկար մայրուղին, որը մինչև այժմ էլ ժողովուրդն անվանում է Բաղդասար մետրոպոլիտի ճանապարհ: 1839-ին ռուս. ցար Նիկոլայ I-ը նրան պարգևատրել է Ս. Աննայի առաջին աստիճանի թագազարդ շքանշանով:

Գրկ. Տեր-Հովհաննիսյան Գ., Բաղդասար մետրոպոլիտ Հասան-Ջալալեանցի համառօտ կենսագրութիւնը, «Փորձ», 1880, 1898–1913, Թ., 1914: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 3, Երուսաղեմ, 1927, էջ 3705–3707:

Վալտեր Դիլոյան

«ՀԱՍԿ», կրոնական, կրթական, գրական և բանասիրական ամսագիր: Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության հրատարակություն: Լույս է տեսնում 1932-ից, Անթիլիասում (Լիբանան): Հիմնադիր խմբագիր՝ Բ. Կյուլեսերյան, խմբագիրներ՝ Գարեգին Ա Հովսեփյան, Գարեգին Բ Սարգիսյան (Գարեգին Ա Սարգիսյան), Ա. Թրթռյան, Վ. Բերբերյան: Տպագրում է կրոնագիտ., քարոզախոս., հայրախոս., պաշտոնական, արխիվ. նյութեր, կոնդակներ, միջեկեղեց. հարաբերությունների մասին հաղորդումներ, լուրեր կաթողիկոսարանից, քրիստ. դաստիարակության բաժանմունքից, դպրեվանքից, կիրակնօրյա դպրոցներից, թեմերից, հրապարակում գրական-բանասիր., ինչպես նաև մանրանկարչությանը, երաժշտությանը, պատմությանը նվիրված հոդվածներ, գրախոսականներ: Ամսագիրը զգալի տեղ է հատկացնում հայրենասիր. և քրիստ. դաստիարակությանը:

1948-ից լույս է տեսնում «Հասկ» հայագիտ. տարեգիրքը (երկարատև ընդհատումներով): Հիմնադիրն է Գարեգին Ա Հովսեփյանը: Հրատարակվել է ութ գիրք (7–8-րդը՝ 1997-ին): Տարեգիրքը նվիրված է Հայոց պատմության, Հայ եկեղեցու պատմության, մատենագրության, հնագիտության, արվեստի հարցերին: Եկեղեց. նյութերի շարքում տպագրվում են պատմությանը, քույր եկեղեցիների հետ հարաբերություններին, արխիվ. թեմաներին վերաբերող հոդվածներ, աղոթքներ, շարականներ, Ավետարանների ձեռագրեր, գրախոսականներ: Պատմության նյութերի շարքի հոդվածները վերաբերում են Մեծ եղեռնին, ազգագրությանը, գաղթավայրերին, դիցաբանությանը: Գրական նյութերի շարքում ընդգրկվում են մամուլին, գրականագիտությանը, ձեռագրերին, լեզվաբանությանը, գավառաբարբառներին վերաբերող հոդվածներ: Արվեստի նյութերի շարքը երաժըշտության, ձայնագրությունների, դրամագիտության, արվեստագետների՝ մանրանկարիչների, նկարիչների, գրիչների, ծաղկողների մասին է: Տարեգրքում լույս են տեսնում նաև անգլ. հոդվածներ: Հոդվածները հեղինակել են Հ. Թոփչյանը, Գնել ծայրագույն վարդապետը, Ս. Մըսըր յանը, Ա. Թրթռյանը, Հ. Արմենը, Ե. Քասունին, Լ. Վարդանը, Հայր Լուի Մարիեսը, Գ. Աճեմյանը, Ա. Տեր-Խաչատրյանը, Ս. Մալխասյանցը և ուրիշներ:

ՀԱՍՈՒՅԹ ԵԿԵՂԵՑՈՒ, հանուն եկեղեցու ընծայված նվիրատվություն, ինչպես նաև տուրքերից, եկեղեցուն տրվող հարկերից և եկեղեցական գանձումներից ստացված եկամուտ: Հնագույն ժամանակներից ի վեր եկեղեցին ունեցել է անշարժ և շարժական կալվածքներ, որոնք, ըստ համապատասխան երկրների օրենսդրության, տնօրինել են եկեղեց. իշխանությունները: Ստացված եկամուտներն օգտագործվել են եկեղեցու և նրա հովանու տակ գտնվող ազգ., կրթ. և մշակութ. հաստատությունների կարիքների համար: Եկեղեցու հասույթ են ս. Պատարագի ժամանակ հավատացյալների կամավոր նվիրատվությունները, եկեղեցում տեղադրված գանձանակներում հավաքվող գումարները, մոմավաճառությունը, մկրտության, պսակի, հուղարկավորության, հոգեհանգստյան, հիշատակների պատարագի մատուցման և այլ խորհրդակատարություններից ստացված նվերները, նպատակային աշխատանքների կատարման համար ազգ. բարերարների նվիրատվությունները ևն: Եկեղեց. հասույթ են նաև կաթողիկոս. և առաջնորդ. տուրքերը, Մայր աթոռից հայկ. գաղթավայրեր և թեմեր ուղարկված կաթողիկոսի ներկայացուցիչների՝ նվիրակների հավաքած նվիրատվությունները (դրամ, թանկարժեք զարդեր, գույք ևն): Հնում վանքերն ունեցել են հատուկ հասույթ, որն ստացվել է գյուղացիներից և կոչվել պտղի:

Ըստ Աստվածաշնչի, եկամտի կամ շահի ստացվածքի տասներորդ մասը ընծայվել է Աստծուն և կոչվել տասանորդ. «Հողի բերքի, ծառերի պտուղների մեկ տասներորդ մասը Տիրոջն է պատկանում: Դրանք Տիրոջն են նվիրաբերվում… Տասը արջառից ու ոչխարից մեկը, ինչպես և հովվի գավազանի տակով անցնող տասը անասունից մեկը պատկանում են Տիրոջը» (Ղևտ. 27.30–32, տես նաև Թվեր 18.21–24, Բ Օր. 14.28–29, հմմտ. Մատթ. 23.23, Ղուկ. 18.12): Հայոց կանոնագրքում տասանորդը հիշված է եկեղեց. պտղի, ինչպես նաև տոկոսի (վաշխ) առումով: Ըստ Մխիթար Գոշի Դատաստանագրքի՝ տասանորդ գանձվել է հողից, բերքից, ռազմագերիներից, ավարից: Ի տարբերություն ջրովի հողերից վերցված հարկի (հնգեկ՝ բերքի հինգերորդ մասը), տասանորդ գանձվել է նաև անջրդի հողերից: Բագրատունյաց թագավորությունում և Զաքարյան իշխանություններում տասանորդ գանձվել է նաև ձկնորսությունից, արհեստավորների ու վաճառականների եկամուտներից ևն:

Գրկ. Կանոնագիրք Հայոց, աշխատասիր. Վ. Հակոբյանի, հ. 2, Ե., 1971: Մխիթար Գոշ, Գիրք Դատաստանի, Ե., 1975: Մանանդյան Հ., Երկ., հ. 4, Ե., 1981:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան

ՀԱՎԱՏ, հավատք, աստվածային գլխավոր առաքինություն, Սուրբ Հոգով մարդու մեջ հաստատված վկայություն՝ Հիսուս Քրիստոսի Աստվածության հանդեպ: Հովհաննես առաքյալը նրան է համարում ճշմարիտ հավատացյալ, ով Աստծուց վերստին ծնված լինելով «…հավատում է, թե Հիսուսն է Քրիստոսը» (Ա Հովհ. 5.1), այսինքն՝ ով ընդունում է, որ Հիսուսն է Աստծուց եկած Օծյալը: Պողոս առաքյալը Հ. անվանում է «…հուսացված բաների հաստատումը և ապացույցն այն բաների, որոնք չեն երևում…» (Եբր. 11.1): Նաև ավելացնում է. «Հավատո՛վ ենք իմանում, որ աշխարհներն ստեղծվել են Աստծու խոսքով՝ անտեսանելի բաներից տեսանելիներ դառնալով» (Եբր. 11.3): Հ. ասելով, ինչպես և նույն թղթում պարզաբանում է Պողոս առաքյալը, պետք է հասկանալ առ Աստված ունեցած մարդու Հ., որը հավաստի է դառնում միայն Աստծո Հոգով, քանի որ Աստծուն կարելի է միայն Աստծո միջոցով հավատալ: Մինչև մարդեղացյալ Հիսուս Քրիստոսի հայտնըվելը երկրի վրա, նախնիների մեջ Հ. առ Աստված գործել է Աստծո Հոգու ներգործումով: Հ-ով, վստահությամբ են ընթացել ու գործել Աբելը, Ենոքը, Նոյը, հավատքի հայր Աբրահամը, մյուս նախահայրերը, Մովսեսը, Գեդեոնը, Դավիթը, Սամուելը, Եղիան և մյուս մարգարեները: Պողոս առաքյալը սուրբ Հ-ի օրինակներ բերելուց հետո եզրակացնում է, որ ճշմարիտ, աստվածային Հ-ի առաջնորդը Հիսուսն է. «…նայենք Հիսուսին՝ հավատի զորագլխին, այն կատարելագործողին, որն իր առաջ դրված ուրախության համար հանձն առավ խաչը, արհամարհեց ամոթը և նստեց Աստծու աթոռի աջ կողմում» (Եբր. 12.2): Հ. մարդ էակին անհրաժեշտ է Աստծո առջև արդարանալու համար, որովհետև Աստված հաճենում է մարդուն փրկել սատանայի որոգայթներից ա՛յն դեպքում, երբ նա արդարանում է Աստծո Որդու նկատմամբ տածած Հով, այսինքն՝ երբ վկայում է, թե իսկապես Հիսուսն է Աստծո Որդին: Պողոս առաքյալը գրում է. «… եթե քո բերանով Հիսուսին Տեր խոստովանես և քո սրտում հավատաս, թե Աստված նրան հարություն տվեց մեռելներից, կփրկվես. քանի որ արդարանալու համար սրտով եք հավատում և փրկության համար խոստովանում բերանով» (Հռոմ. 10.9–10): Առաքյալն Աբրահամի վերաբերմամբ ևս հավաստում է, թե նրա հավատը իրեն՝ Աբրահամին «որպես արդարություն համարվեց» (Հռոմ. 4.22), միտք, որը կանխապես ասված էր դեռևս Ամբակումի մարգարեությունում՝ «Արդարև արդարը հավատքով կապրի…» (Ամբ. 2.5): Նոր կտակարանում Հիսուս Քրիստոսի փրկչական գործունեությունը մշտապես ուղեկցվում է Հ-ով. արդարացնելու համար Հիսուսը Հ-ի գրավական է պահանջում բոլոր նեղյալներից, կապյալներից, ախտավորներից և բուժման ու մեղքերի արձակման կարիքն ունեցողներից: Հ-ի դրսևորման դեպքում դրան հաջորդում է փրկությունը (հոգևոր և մարմնավոր բժշկումներ, մահացածի հառնում ևն), որը տրվում է մարդեղացյալ Որդու կողմից. սատանայի կապանքով կապվածներն արձակվում են, խուլերը՝ լսում, կաղերը՝ քայլում, կույրերը՝ տեսնում, և ողջ աշխարհին քարոզվում է արքայության Ավետարանը: Հ-ի դրսևորման բազում օրինակներ են նշվում Ավետարաններում:

Հ. ինքնին աստվածային շնորհ լինելով՝ աստվածային շնորհների աղբյուր է, զենք՝ փորձիչի հարուցած փորձությունների դեմ: Հ. մեռած է, եթե այն հանգում է միայն դավան. բանաձևերի և չի զարդարվում աղոթքով, սիրով, բարի գործերով, ողորմությամբ և մյուս առաքինություններով. «Ինչպես որ մեռած է մարմինը առանց հոգու, այնպես էլ մեռած է հավատը առանց գործերի» (Հակոբոս 2.26):

Քրիստոնյան հավատում է բարձրյալ Հայր Աստծուն, նրանից անժամանակապես ծնված Որդուն՝ Հիսուս Քրիստոսին, Սուրբ Երրորդությանը, Ավետարանին, ավետարան. բոլոր ճշմարտություններին, սուրբ եկեղեցուն, սրբազան ավանդությանը, եկեղեցու խորհուրդներին: Այսպես, Սուրբ Երրորդության երեք Անձերի մեկ էությունը և մեկ աստվածությունը, դավան. անճառելի ճշմարտությունները «խորհուրդ խորին» են, անքննելի և ընկալելի միայն Հ-ով, կամ մկրտության ժամանակ մկրտվողի վերստին ծնունդով Աստծո որդեգիր դառնալը, ապաշխարության ընթացքում ապաշխարողին մեղքերից արձակումը, ձեռնադրությամբ կատարված շնորհաբաշխումը ևն, թեև անտեսանելի են աչքերով, սակայն ընկալվում են Հ-ով և Հ-ի միջոցով դառնում իմանալի ու զգալի:

Ըստ Գրիգոր Տաթևացու՝ Հ. աստվածային երեք առաքինություններից մեկն է՝ հույսի և սիրո հետ միասին և, ըստ միջնադարյան մարդաբանական պատկերացումների, պատկանում է մարդու բանական մասին, ինչպես հույսը՝ ցասմնականին և սերը՝ ցանկականին: Ըստ երրորդաբանական պատկանելության՝ Հ. համապատասխանում է Հայր Աստծուն, հույսը՝ Որդուն, սերը՝ Սուրբ Հոգուն (Գրիգոր Տաթեվացի, Ոսկեփորիկ, 1995, էջ 248):

Լևոն Սարգսյան

ՀԱՎԱՏՈ ՀԱՆԳԱՆԱԿ, Հավատամք, քրիստոնեական հավատի խտացված բանաձևումը: Հավատացյալը, մասնավորաբար՝ մկրտվելու կոչված հավատացյալը, արտասանում է այն՝ իբրև իր հավատի խոստովանություն: «Հանգանակ» բառը՝ կցված «հավատին», նշանակում է, որ այն անհատական դավանություն չէ, այլ հավաքական: «Հանգանակ» բառի հնագույն բացատրությանը հանդիպում ենք Հռուփինոսի (մահ. 410) մի գրության մեջ, որը կոչվում է Commentarium in Symbolum Apostolorum (Մեկնություն առաքյալների հանգանակի): Հայ հին թարգմանիչները հուն. συvμβολον բառը, որը համապատասխանում է լատ. Symbolum-ին, թարգմանել են «հանգանակ»: Արևմտյան եկեղեցիների հայրերի մոտ տարածված էր այն ավանդությունը, թե Հ. հ-ի հեղինակներն են Հիսուսի տասներկու առաքյալները: Դարեր շարունակ քրիստոնյա եկեղեցիներում մեծ հեղինակություն է վայելել Առաքելական հանգանակը: Նկատի ունենալով, որ նրա հեղինակները Քրիստոսի առաքյալներն են, այդ հանգանակի դավան. բանաձևումներն անվիճելի են համարվել: Առաքելական հանգանակն ընդունվել է իբրև Նոր կտակարանի բովանդակած քրիստ. կրոնի հավատալիքների ամփոփում, որը եկեղեցին ժառանգել է իր հիմնադիրներից: Առաքելական հանգանակի հնագույն բացատրությունը տվել է Հռուփինոսը: Նա նկարագրում է, թե ինչպես են առաքյալները խմբագրել հանգանակը, և այն ներկայացնում է որպես առաքյալների ժամանակներից հասած ավանդություն: Առաքելական հանգանակի կազմության մանրամասն պատմությունը տրված է Օգոստինոսին վերագրված ճառերից մեկում՝ «Հանգանակի մասին» վերնագրով: Այստեղ տրվում է, թե առաքյալներից յուրաքանչյուրն ինչ է ասել, և ըստ այդմ՝ հանգանակի բանաձևումներից ամեն մեկը վերագրվում է որևէ առաքյալի:

Միջին դարերում Արևմտյան քրիստ. եկեղեցին ամբողջապես ընդունել է հանգանակի առաքելական ծագումը, իբրև հավաքական խմբագրություն՝ կատարված Սուրբ Հոգու ներշնչումով:

Նույնը չէր կացությունը բյուզ. և Արևելյան եկեղեցիների պարագայում: Ֆլորենցիայի եկեղեց. ժողովում (1439) Եփեսոսի մետրոպոլիտ Մարկոս Եվկենիգուսը առարկել է ավանդական մոտեցման դեմ՝ պնդելով, թե առաքյալները եթե իրապես խմբագրած լինեին Հ. հ., ապա դա անպայման կհիշվեր Գործք առաքելոցում, Հոգեգալուստի պատմությունից հետո: Այս առարկությունից հետո Արևմուտքի եկեղեցիները չեն պաշտպանել դարավոր այդ ավանդությունը և հանգանակը դիտել են իբրև II դ. խմբագրված դավանաբան. մի բացատրություն՝ նորադարձների հավատն ամրապնդելու համար:

Երկրորդ Հ. հ., որը ցայսօր ընդունում է Արևմտյան եկեղեցին իբրև Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովի (325) կատարած խմբագրություն, հետևյալն է. «Հաւատամք ի մի Աստուած, Հայր ամենակալ, Արարիչ ամենայնի, երեւելեաց եւ աներեւութից: Եւ ի մի Տէր Յիսուս Քրիստոս, Որդի Աստուծոյ, ծնեալ ի Հօրէ միածին, այսինքն յէութենէ Հօր, Աստուած յԱստուծոյ, լոյս ի լուսոյ, Աստուած ճշմարիտ յԱստուծոյ ճշմարտէ, ծնունդ եւ ոչ արարած, համագոյակից Հօր, որով եղեւ ամենայն, որ ինչ յերկինս եւ որ ինչ յերկրի, որ յաղագս մեր մարդկան եւ վասն մերոյ փրկութեան իջեալ եւ եղեալ մարդ, չարչարեցաւ եւ յարեաւ յաւուր երրորդի, համբարձաւ յերկինս: Գալոց է ի դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս: Եւ ի Սուրբ Հոգին: Իսկ որք ասենն՝ էր երբեմն յորժամ ոչ էր եւ թէ յառաջ քան զծնունդն ոչ էր, կամ յոչէից եղեւ եւ կամ ասեն յայլ էութենէ կամ գոյացութենէ է Որդին Աստուծոյ կամ թէ փոփոխելի է կամ այլայլելի, զայսպիսիսն նզովէ կաթուղիկէ եւ առաքելական Եկեղեցի»:

Նիկիայի տիեզերաժողովի կանոններում չկա Նիկիայի Հ. հ. անունով ծանոթ այս բնագիրը: Անկարևոր մանր տարբերակներով այն գտնում ենք Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովի և Քաղկեդոնի ժողովի արձանագրություններում, ինչպես նաև՝ Կեսարիայի եկեղեցուն հասցեագրված Եվսեբիոս Կեսարացու, Հովբիանոս կայսրին ուղղված՝ Աթանաս Ալեքսանդրացու թղթերում, Թեոդորետի և Սոկրատեսի եկեղեցական պատմությունների մեջ ևն: Նիկիայի հանգանակում ընդգրկված «համագոյակից Հօր» և «ծնեալ ի Հօրէ» բացատրությունները տեղիք են տվել բազմաթիվ քննադատությունների, որոնցից հիմնականը այդ բացատրությունների անհամապատասխանությունն էր ավետարանական բառապաշարին:

Արևմուտքն ընդունել է երկու բանաձևերը, սակայն առանց վստահ լինելու, թե Նիկիայի հավատամքը գործածվել է Մկրտության ժամանակ, իբրև հավատո դավանանքի պարտադիր բանաձև: Կոստանդնուպոսլի Բ տիեզերական ժողովը (381) որոշ հավելումներ է արել Նիկիայի հանգանակի վրա: Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին և բողոքական եկեղեցիները կանոնացրել և մինչև այսօր արտասանում են ՆիկիաԿոստանդնուպոլսի կոչված հանգանակը, որտեղ նույնությամբ պահված են երկու բնորոշումները՝ «համագոյակից Հօր» և «ծնեալ ի Հօրէ».

«Հաւատամք ի մի Աստուած, ի Հայրն ամենակալ, յարարիչն երկնի եւ երկրի, երեւելեաց եւ աներեւութից: Եւ ի մի Տէր Յիսուս Քրիստոս՝ յՈրդին Աստուծոյ, միածին՝ ծնեալն ի Հօրէ յառաջ քան զյաւիտեանս: Լոյս ի լուսոյ, Աստուած ճշմարիտ, յԱստուծոյ ճշմարիտէ, ծնունդ եւ ոչ արարած: Համագոյակից Հօր, որով ամենայն ինչ եղեւ: Որ յաղագս մեր մարդկան եւ վասն մերոյ փրկութեան իջեալ յերկնից՝ մարմնացաւ ի Մարիամայ սրբոյ կուսէն Հոգւովն Սրբով եւ մարդացաւ, խաչեցաւ վասն մեր ընդ Պոնտոս Պիղատոսի: Վասն մեր մեռեալ եւ թաղեալ, յերրորդ աւուր յարուցեալ, ըստ գրոց, ելեալ ի յերկինս նստաւ ընդ աջմէ Հօր: Գալոց է փառօք ի դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս, եւ թագաւորութեան նորա ոչ գոյ վախճան: Եւ ի Սուրբ Հոգին, տէր եւ կենսատու, բղխեալ ի Հօրէ, որ ընդ Հօր եւ Որդւոյ պաշտեալ եւ փառաւորեալ, որ խօսեցաւ ի մարգարէս: Եւ ի մի միայն յընդհանրական եւ առաքելական սուրբ Եկեղեցի: Հաւատամք ի մի մկրտութիւն, ի թողութիւն մեղաց: Ակն ունիմք ի յարութիւն մեռելոց եւ ի կեանսն յաւիտենականս»: Ինչպես Նիկիայի, այնպես էլ Կոստանդնուպոլսի Հ. հ. չկա 381-ի Կ. Պոլսի տիեզերաժողովի արձանագրության մեջ: Այդ Հ. հ. Կ.Պոլսի 680-ի ժողովի արձանագրության մեջ պահված բնագրի բառացի կրկնությունն է: Նիկիայի և Կ. Պոլսի անունով հայտնի հանգանակները պահված են միայն Քաղկեդոնի ժողովի արձանագրությունում: Քաղկեդոնի ժողովի վկայության հիման վրա վերջին Հ. հ. կոչվում է «Նիկիոյ-Կոստանդնուպոլսոյ հանգանակ»: Արևմուտքում մեծ տարածում էր գտել այն ավանդությունը, թե Նիկիայի Հ. հ. հիմնված է Առաքելական հանգանակի վրա, իսկ Կ. Պոլսի 381-ի ժողովին վերագրվածը՝ Նիկիայի Հ. հ-ի վրա, և թե՝ Արևմուտքի գործածած այսօրվա բանաձևն այս վերջինն է, այսինքն՝ 381-ի Կ. Պոլսի ժողովի խմբագրածը:

Արդի հետազոտողները համաձայնաբար կարծում են, թե Արևմտյան եկեղեցիների Հ. հ. ծագել է Հռոմում տարածված Մկրտության հին հանգանակից, և թե այն խմբագրվել է IV դ. և տարածվել միայն Արևմուտքում: Այդ տեսակետը փաստում է Եպիփան Կիպրացին: Կ. Պոլսի 381-ի ժողովից 7 տարի առաջ նա հիշատակում է մի Հ. հ., որը գրեթե բառացի համապատասխանում է այդ ժողովին վերագրված հանգանակին: Եպիփան Կիպրացին հիշատակում է երկու այլ հանգանակներ ևս: Դրանցից առաջինը համապատասխանում է Նիկիա-Կոստանդնուպոլսի հանգանակին, այսինքն՝ Արևմտյան եկեղեցու ավանդությանը: Ներկայացրած մյուս Հ. հ. հետևյալն է. «Հաւատամք ի մի Աստուած՝ Հայր ամենակալ արարիչ ամենայնի՝ երեւելեաց եւ աներեւութից: Եւ ի մի Տէր Յիսուս Քրիստոս, Որդին Աստուծոյ, ծնեալն Աստուծոյ՝ Միածին, այսինքն յէութենէ Հօր: Աստուած Աստուծոյ, լոյս ի լուսոյ, Աստուած ճշմարիտ Աստուծոյ ճշմարտէ, ծնունդ եւ ոչ արարած: Նոյն ինքն ի բնութենէ Հօր, որով ամենայն ինչ եղեւ յերկնիս եւ ի վերայ երկրի, երեւելիք եւ աներեւոյթք: Որ յաղագս մեր մարդկան եւ վասն մերոյ փրկութեան իջեալ յերկնից՝ մարմնացաւ, ծնաւ կատարելապէս, ի Մարիամայ սրբոյ կուսէն, յղացեալ ի Հոգւոյն Սրբոյ եւ մարդացաւ, որ է ասել եղեւ մարդ կատարեալ, առեալ հոգի, մարմին եւ միտ, եւ զամենայն որ ինչ է ի մարդն, բաց ի մեղաց, ոչ մարդկային սերմէ, ոչ ի մարդ բնակեալ այլ առեալ մարմին ինքեան ի մի էութիւն ոչ որպէս ներշնչեաց զմարգարէս, խօսեցեալ կամ աշխատեալ ի նոսա այլ եղեալ մարդ կատարեալ, յաղագս մարդկան առեալ մարմին ոչ կրեալ փոփոխութիւն իմն եւ աստուածային բնութիւնն ոչ փոխեալ ի մարդկային, այլ հրաւիրեալ զնա ի մի կատարելութիւն եւ մի աստուածութիւն: Զի կայ մի Տէր Յիսուս Քրիստոս եւ ոչ երկու, նոյնն՝ Աստուած, նոյնն՝ Տէր, նոյնն՝ թագաւոր: Չարչարեալ մարմնով եւ յարուցեալ եւ նովին մարմնովն համբարձեալ յերկինս եւ փառօք նստեալ ընդ աջմէ Հօր եւ գալոց է նովին մարմնով ի դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս, որոյ թագաւորութեան ոչ գոյ վախճան: Հաւատամք եւ ի Սուրբ Հոգին, որ խօսեցաւ յօրէնս, քարոզեաց ի մարգարէս, որ էջն ի Յորդանան, քարոզեաց յառաքեալսն եւ բնակեցաւ ի Սուրբսն: Հաւատամք ի նա որպէս Սուրբ Հոգին Աստուծոյ, Հոգի կատարեալ, մխիթարիչ Սուրբ Հոգին, ոչ արարեալ, այլ բղխեալ ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ ընկալեալ որում հաւատամք: Հաւատամք եւ ի մի միայն յընդհանրական եւ առաքելական Եկեղեցի, ի մի մկրտութիւն, յապաշխարութիւն, ի քաւութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց, ի յարութիւն մեռելոց, ի դատաստանն յաւիտենից, հոգւոց եւ մարմնոց, յարքայութիւնն երկնից եւ ի կեանսն յաւիտենականս: Իսկ որք ասեն էր երբեմն յորժամ ոչ էր Որդին կամ էր երբեմն, յորժամ ոչ էր Ս. Հոգին, կամ թէ յոչէից եղեն, կամ յայլմէ էութենէ ասեն լինել զՈրդին Աստուծոյ կամ զՍուրբ Հոգին եւ թէ փոփոխելիք են կամ այլայլելիք, զայնպիսիսն նզովէ մայր մեր ամենեցուն՝ կաթուղիկէ եւ առաքելական Եկեղեցի»: Այս հանգանակի ներածականում, իբրև աղբյուր, Եպիփան Կիպրացին հստակորեն հիշատակում է Երուսաղեմը և Նիկիայի տիեզերաժողովի «երեք հարյուր տասից ավելի» հայրերին, ինչը չի արել մյուս հանգանակների պարագայում: Ավելին, Եպիփան Կիպրացին ներկայացնում է այս Հ. հ. իբրև Մկրտության հանգանակ՝ տարածված 381-ի Կ. Պոլսի ժողովից առաջ: Երուսաղեմի հին Հ. հ. մեզ է հասել շնորհիվ Կյուրեղ Երուսաղեմացի հայրապետի (350-ին): Երուսաղեմի հին Հ. հ. հետևյալն է. «Հաւատամք ի մի Աստուած Հայր ամենակալ, արարիչ երկնի եւ երկրի, երեւելեաց եւ ամենայն աներեւութից: Եւ ի մի Տէր Յիսուս Քրիստոս, Որդի Աստուծոյ, միածինն, ծնեալ ի Հօրէ՝ Աստուած ճշմարիտ, յառաջ քան զյաւիտեանս, որով ամենայն ինչ եղեւ, մարմնացեալ եւ մարդացեալ, խաչեալ եւ թաղեալ, երրորդ աւուր յարուցեալ, եւ համբարձեալ յերկինս եւ նստեալ ընդ աջմէ Հօր եւ գալոց է փառօք ի դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս եւ թագաւորութեան նորա վախճան մի լիցի: Եւ ի մի Սուրբ Հոգի՝ մխիթարիչն, որ խօսեցաւ ի մարգարէսն եւ ի մի մկրտութիւն, ի քաւութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց եւ ի յարութիւն մարմնոյ եւ ի կեանս յաւիտենականս»: Քրիստոնյա եկեղեցիների մեջ զարգացած և բանաձևված Հ. հ-ները պատկանում են երկու ավանդությունների, որոնցից մեկը ձևավորվել է Հռոմում և, ընդհանրապես, Արևմուտքում, իսկ մյուս խումբը՝ Արևելյան եկեղեցիներում: Հիմնական տարբերություններն են. Արևմուտքի հանգանակների մեջ. ա. Պիղատոսի հիշատակությունը՝ կապված Քրիստոսի խաչելության հետ բ. Սուրբ Գրոց հիշատակությունը՝ Քրիստոսի հարության մասին: գ. Համագոյակից Հոր՝ նիկիական բացատրությունը: դ. Սուրբ Հոգուն վերաբերող մասում եղած ակնարկությունը Հիսուսի մկրտության ընթացքի, Սուրբ Հոգու հայտնության մասին, ինչը չենք գտնում այլ հանգանակներում: ե. Նույնն է պարագան Սուրբ Հոգու բնակության մասին՝ «ի սուրբսն»: զ. Նզովքը պահված չէ Արևմտյան ավանդության մեջ, մինչդեռ խստիվ պահված է Արևելքի ավանդությունում: Արևելյան ավանդությունը չունի առաջին երկուսը, իսկ «համագոյակից» բառի փոխարեն ունի «ի բնութենէ Հօր»: Այս ավանդության ամենից հատկանշական տարբերությունը մյուսից՝ երեք անգամ շեշտված հավելումն է՝ «նովին մարմնով» բացատրության. նախ՝ Քրիստոսի համբարձման, ապա՝ Երկրորդ գալստյան և երրորդ՝ մեռելների հարության կապակցությամբ: Հայ եկեղեցին հավատարմորեն հետևել է Արևելյան ավանդությանը՝ ընդունելով Երուսաղեմի հանգանակը: Հայ եկեղեցում կանոնացած հանգանակի և հին հանգանակների միջև եղած նմանություններն ավելի պարզ են երևում, երբ կարդում ենք այն իր ամբողջության մեջ. «Հաւատամք ի մի Աստուած, ի Հայրն ամենակալ, յԱրարիչն երկնի եւ երկրի, երեւելեաց եւ աներեւութից: Եւ ի մի Տէր Յիսուս Քրիստոս՝ յՈրդին Աստուծոյ, ծնեալն յԱստուծոյ, Հօրէ միածին, այսինքն յէութենէ Հօր: Աստուած Աստուծոյ, լոյս ի լուսոյ, Աստուած ճշմարիտ, յԱստուծոյ ճշմարիտէ, ծնունդ եւ ոչ արարած: Նոյն ինքն ի բնութենէ Հօր, որով ամենայն ինչ եղեւ յերկնիս եւ ի վերայ երկնի՝ երեւելիք եւ աներեւոյթք: Որ յաղագս մեր մարդկան եւ վասն մերոյ փրկութեան իջեալ յերկնից՝ մարմնացաւ, մարդացաւ, ծնաւ կատարելապէս ի Մարիամայ սրբոյ Կուսէն Հոգւովն Սրբով: Որով էառ զմարմին, զհոգի եւ զմիտ, եւ զամենայն որ ինչ է ի մարդ, ճշմարտապէս եւ ոչ կարծեօք: Չարչարեալ, խաչեալ, թաղեալ, յերրորդ աւուր յարուցեալ, ելեալ ի յերկինս նովին մարմնովն՝ նստաւ ընդ աջմէ Հօր: Գալոց է նովին մարմնով եւ փառօք Հօր ի դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս, որոյ թագաւորութեանն ոչ գոյ վախճան: Հաւատամք եւ ի Սուրբ Հոգին, յանեղն եւ ի կատարեալն, որ խօսեցաւ յՕրէնս, ի Մարգարէս եւ յԱւետարանս: Որ էջն ի Յորդանան, քարոզեաց յառաքեալսն եւ բնակեցաւ ի Սուրբսն: Հաւատամք եւ ի Մի միայն Ընդհանրական եւ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի, ի մի մկրտութիւն, յապաշխարութիւն, ի քաւութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց: Ի յարութիւն մեռելոց, ի դատաստան յաւիտենից, հոգւոց եւ մարմնոց, յարքայութիւնն երկնից եւ ի կեանսն յաւիտենականս: Իսկ որք ասեն՝ էր երբեմն յորժամ ոչ էր Որդին, կամ էր երբեմն յորժամ ոչ էր Սուրբ Հոգին, կամ թէ յոչէից եղեն կամ յայլմէ էութենէն ասեն լինել զՈրդին Աստուծոյ կամ զՍուրբ Հոգին, եւ թէ փոփոխելիք են կամ այլայլելիք, զայսպիսիսն նզովէ Կաթուղիկէ եւ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի»: Աշխարհաբար. «Հավատում ենք մի Աստծու՝ ամենակալ Հորը, երկնքի և երկրի, երևելիների և աներևույթների Արարչին: Եվ մի Տեր Հիսուս Քրիստոսին՝ Աստծո Որդուն՝ ծնված Հայր Աստծուց՝ միածին, այսինքն՝ Հոր էությունից: Աստված՝ Աստծուց, լույս՝ լույսից, ճշմարիտ Աստված՝ ճշմարիտ Աստծուց, ծնունդ և ոչ՝ արարած: Նույն ինքը՝ Հոր բնությունից, որով ամենայն ինչ եղավ երկնքում և երկրի վրա՝ երևելիներ և աներևույթներ: Որ մեզ՝ մարդկանց համար և մեր փրկության համար, երկնքից իջնելով, մարմնացավ, մարդացավ, Սուրբ Հոգով կատարելապես ծնվեց սուրբ Կույս Մարիամից: Որով վերցրեց մարմինը, հոգին և միտքը և, ամենայն ինչ, որ ունի մարդ՝ ճշմարտապես և ոչ կարծյոք: Չարչարվեց, խաչվեց, թաղվեց, երրորդ օրը հարություն առավ, նույն մարմնով ելավ երկինք և նստեց Հոր աջ կողմում: Գալու է նույն մարմնով և Հոր փառքով՝ դատելու կենդանիներին և մեռյալներին, ում թագավորությունը վախճան չունի: Հավատում ենք և Սուրբ Հոգուն՝ անեղին և կատարյալին, որ խոսեց Օրենքում, Մարգարեներում և Ավետարաններում: Որ իջավ Հորդանան, քարոզեց առաքյալների միջոցով և բնակվեց սուրբերի մեջ: Հավատում ենք նաև միայն Մի, Ընդհանրական և Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու, մի մկրտության, ապաշխարության, մեղքերի քավության և թողության. մեռելների հարությանը, հոգիների և մարմինների հավիտենական դատաստանին, երկնքի արքայությանը և հավիտենական կյանքին: Իսկ ովքեր ասում են, թե կար ժամանակ, երբ չկար Որդին, կամ կար ժամանակ, երբ չկար Սուրբ Հոգին, կամ թե՝ ոչէից եղան, կամ ասում են՝ այլ էությունից են Աստծո Որդին և կամ Սուրբ Հոգին և թե փոփոխելի են կամ այլայլելի, այնպիսիններին նզովում է Կաթողիկե և Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին»:

Հայ եկեղեցին, ինչպես մյուս բոլոր եկեղեցիները, հնուց ի վեր ունեցել է իր Հ. հ., որը գործածում է ս. Պատարագի սկզբում: Նրա կանոնականացումը վերագրում է Գրիգոր Ա Լուսավորչին, որն ընդունել է այն Նիկիայի ժողովից և դրան հավելել իր խոստովանությունը. «Իսկ մեք փառաւորեսցուք, որ յառաջ քան զյաւիտեանս, երկիր պագանելով Սրբոյ Երրորդութեանն եւ Միոյ Աստուածութեանն՝ Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ»: Հայ եկեղեցին պահել է նաև մի շատ ավելի հին Հ. հ., որ արտասանվում է Մկրտության խորհրդի սկզբում, «Հրաժարիմք»-ից հետո, երբ մկրտող քահանան, մկրտվողը և իրեն ընկերակցող բոլոր աղոթողները դառնում են դեպի Արևելք՝ ասելով. «Եւ ապա դառնամք ի լոյս աստուածագիտութեան» «Հաւատամք յԱմենասուրբ Երրորդութիւնն, ի Հայր, եւ յՈրդի, եւ ի Սուրբ Հոգի: Զավետումն Գաբրիէլի, զԾնունդն Քրիստոսի. զՄկրտութիւնն, զՉարչարանս, զԽաչելութիւնն, զԹաղումն երեքօրեայ, զՅարութիւնն, զաստուածապէս Համբարձումն, զնստիլն ընդ աջմէ Հօր, զահաւոր եւ զփառաւորեալ զմիւսանգամ Գալուստն՝ խոստովանիմք եւ հաւատամք»: Կանոնականացած Հ. հ. նույնպես արտասանվում է Մկրտության ժամանակ, սակայն Ավետարանի ընթերցումից հետո, Սուրբ Խորանի դիմաց՝ վեր բարձրացնելով Ավետարանը: Նույն ձևով, այսինքն Ավետարանի ընթերցումից հետո և Ավետարանը բարձրացնելով՝ արտասանվում է կանոնացած նույն Հ. հ., ս. Պատարագի սկզբում:

Հայ եկեղեցին ունի նաև մեկ այլ Հ. հ., որն արտասանվում է գիշերային ժամից առաջ, առավոտյան սաղմոսերգությունից հետո, երբ պատարագիչը հրաժարվում է սատանայից, ինչպես մկրտվողը, և, դառնալով դեպի Արեվելք, ասում է. «Խոստովանիմք եւ հաւատամք ամենակատար սրտիւ զՀայրն Աստուած՝ անեղ, անծին եւ անսկիզբն, այլ եւ ծնող Որդւոյ եւ բղխող Հոգւոյն Սրբոյ: Հաւատամք զԲանն Աստուած, անեղ, ծնեալ եւ սկսեալ ի Հօրէ նախ քան զյաւիտեանս, ոչ յետոյ եւ ոչ կրտսեր, այլ որքան Հայրն Հայր՝ ընդ նմին եւ Որդին՝ Որդի: Հաւատամք զՍուրբ Հոգին Աստուած՝ անեղ, անժամանակ, ոչ ծնեալ՝ այլ բղխեալ ի Հօրէ. էակից Հօր և փառակից Որդւոյ: Հաւատամք զԵրրորդութիւնն Սուրբ, մի բնութիւն, մի աստուածութիւն, ո՛չ երեք աստուածք, այլ՝ մի Աստուած, մի կամք, մի թագաւորութիւն, մի իշխանութիւն, արարիչ երեւելեաց եւ աներեւութից: Հաւատամք յԵկեղեցի սուրբ՝ զթողութիւն մեղաց, հաղորդութեամբ սրբոց: Հաւատամք զմին յերից անձանց զբանն Աստուած՝ ծնեալ ի Հօրէ նախ քան զյաւիտեանս. ի ժամանակի իջեալ յաստուածածին կոյսն Մարիամ՝ առեալ յարենէ նորա միաւորեաց ընդ իւրում աստուածութեանն. իննամսեայ ժուժկալեալ յարգանդի անարատ կուսին: Եւ եղեւ Աստուածն կատարեալ՝ մարդ կատարեալ. հոգւով եւ մտօք եւ մարմնով. մի՛ անձն, մի՛ դէմ եւ միաւորեալ մի՛ բնութիւն: Աստուածն մարդացեալ առանց փոփոխման եւ առանց այլայլութեան. անսերմն յղութիւն եւ անապական ծնունդ. որպէս ո՛չ է սկիզբն աստուածութեան նորա եւ ո՛չ վախճան մարդկութեան նորա (զի Յիսուս Քրիստոս երէկ եւ այսօր՝ նոյն եւ յաւիտեան): Հաւատամք զՏէրն մեր Յիսուս շրջեալ ի վերայ երկրի: Յետ Լ (30) ամաց եկեալ ի մկրտութիւն: Հայր ի վերուստ վկայեալ՝ դա՜ է Որդի իմ սիրելի. եւ Հոգին սուրբ աղաւնակերպ իջեալ ի վերայ նորա: Փորձեալ ի սատանայէ եւ յաղթեալ նմա: Քարոզեալ մարդկան զփրկութիւն: Աշխատեալ մարմնով, վաստակեալ, քաղցեալ եւ ծարաւեալ: Յետոյ եկեալ կամաւ ի չարչարանս. խաչեալ եւ մեռեալ մարմնով. եւ կենդանի Աստուածութեամբն: Մարմինն եդեալ ի գերեզմանի՝ միաւորեալ աստուածութեամբն. եւ հոգւովն իջեալ ի դժոխս՝ անբաժանելի աստուածութեամբն: Քարոզեալ հոգւոցն՝ աւերեալ զդժոխս եւ ազատեալ զհոգիսն: Յետ երից աւուրց յարուցեալ ի մեռելոց եւ երեւեալ աշակերտացն: Հաւատամք զտէրն մեր Յիսուս Քրիստոս նովին մարմնովն համբարձեալ յերկինս եւ նստեալ ընդ աջմէ Հօր: Այլև գալոց է նովին մարմնովն եւ փառօք Հօր ի դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս: Որ եւ յարութիւն ամենայն մարդկան: Հաւատամք եւ զյատուցումն գործոց. արդարոցն կեանք յաւիտենական եւ մեղաւորացն տանջանք յաւիտենական»: Այս հանգանակը պետք է արտասանի նաև ձեռնադրության աստիճանին արժանացողը՝ իր կատարած երդումից հետո: Հայ եկեղեցու մեջ կանոնացած և պահպանված երեք հանգանակները դավանում են Աստծուն իբրև մեկ Աստված, ամենակալ Հայր, Արարիչ երկնի և երկրի, երևելիների և աներևույթների: Աստվածաշնչի առաջին տողում գործածված բայը «արար»-ն է, և Ծննդոց գրքի առաջին գլուխները նվիրված են Արարչագործությանը: Նույն հիման վրա հավատո բոլոր հանգանակները՝ հնագույնները և մինչև այսօր գործածվածները, բոլոր եկեղեցիներում, Աստծուն որակում են «Արարիչն երկնի եւ երկրի, երեւելեաց եւ աներեւութից»: Բացառություն է կազմում Հայ եկեղեցու նոր Հ. հ., որը սկսվում է՝ բնութագրելով Հայր Աստծո էությունը և ոչ թե գործը. «անեղ, անծին և անսկիզբ», հիմնվելով Նոր կտակարանի վրա, որտեղ Աստված հայտնվում է իր երեք Անձերով. առաջինը Հայրն է՝ «ծնող որդւոյ և բղխող Հոգւոյն Սրբոյ»: Հայկ. Հ. հ-ները դավանում են Հիսուս Քրիստոսին իբրև Բանն Աստված, Տեր, էությամբ նույն՝ Հոր Աստծո հետ, նույնպես Արարիչ ամենայնի, միածին, բայց ոչ արարած, որ ճշմարտապես և ոչ երևութապես առավ մարմին, հոգի և միտք, որպեսզի մարդկության փրկության համար չարչարվի, խաչվի և հարություն առնի: Երուսաղեմի հին Հ. հ-ի հետևությամբ, Հայ եկեղեցու երեք հանգանակները շեշտում են Հիսուսի մարմնով համբարձումը: Դավանում են Սուրբ Հոգին անեղ և կատարյալ, որ շունչն է Սուրբ Գրոց՝ օրենքի, մարգարեությունների և Ավետարանների, առաքյալների բերանով խոսողը և բնակիչը՝ տաճարացած սրբերի մեջ: Դավանում են Վերջին դատաստանը, երբ Հիսուսը դարձյալ պիտի գա «նովին մարմնով»՝ դատելու ողջ մարդկությանը: Այստեղ մեկ անգամ ևս շեշտվում է, թե դատաստանը պիտի ընդգրկի մարդն իր ամբողջության մեջ՝ հոգի և մարմին: Հայ եկեղեցու հայրերը, սկսյալ Գրիգոր Ա Լուսավորչից, հատուկ շեշտել են Քրիստոսի աստվածային և մարդկային բնությունների անքակտելի միությունը, որովհետև հավատացած են, թե մարդացյալ նույն Աստվածն է, որ ծնվեց Սուրբ Կույսից, նույն Քրիստոսն է, որ մկրտվեց, նույնը, որ քարոզեց և հրաշքներ գործեց, նույնը, որ չարչարվեց և խաչվեց, նույնը, որ հարություն առավ և երևաց իր աշակերտներին, և նույնը, որ վերստին պիտի գա նորոգելու ամբողջ արարչությունը, այն պարզ հասկացողությամբ, որ միայն Աստված կարող էր լինել Սուրբ Պատարագը, որ պիտի մատուցվեր մարդկանց փրկության համար: Հայոց երրորդ Հ. հ. շեշտում է հատկապես Քրիստոսի մարդկային և աստվածային բնությունների միության անքակտելիությունը՝ ավելացնելով. մեկ անձ, մեկ դեմք և միավորված մեկ բնություն: Աստված մարդացած՝ առանց փոփոխության և առանց այլայլության. անսերմ հղիություն և անապական ծնունդ: Նրա աստվածությունը չունի սկիզբ, և նրա մարդկությունը չունի վախճան, որովհետև Հիսուս Քրիստոս նույնն է երեկ և այսօր. նույնն է հավիտյան:

Գրիգոր Տաթևացին, որ երրորդ հանգանակի հեղինակն է, իր «Գիրք հարցմանց»-ում, հիմնվելով Առաքելական հանգանակի վրա, ներկայացնում է հայոց հավատքի ամփոփումը հետևյալ տասնչորս կետերի մեջ. Եօթն վերաբերին առ Աստուածութիւն. Առաջինն է՝ հաւատալ զմիութիւն աստուածային բնութեան: Երկրորդ՝ հաւատալ զանձն Հօր. այն որ ասէ «հաւատամք ի մի Աստուած հայր ամենակալ»: Ասաց զայնս Պետրոս առաքեալ: Երրորդ՝ զորդին գոլ Աստուած. որ ասէ «ի մի տէր Յիսուս Քրիստոս»: Ասաց զայն Անդրէաս: Չորրորդ՝ զՀոգին Սուրբ Աստուած. որ ասէ «հաւատամք ի Հոգին Սուրբ»: Ասաց զայն Բարթուղիմէոս: Հինգերորդ՝ Սիմոն ասաց «հաւատալ ի յեկեղեցի, զքաւութիւն եւ զթողութիւն մեղաց»: Վեցերորդ՝ յարութիւն մեռելոց: Ասաց Թադէոս: Եօթներորդ՝ հատուցումն բարեաց. ընդ որով եւ պատիժ չարեացն. որ ասէ ի կեանս յաւիտենականս: Ասաց Մատաթիա Եւ այս երեք աստիճանս վերաբերին առ Աստուածութիւնն. Զի ի թողութիւն մեղաց, որ է կենդանութիւն հոգւոյ՝ աստուածային զօրութեամբն լինի: Նաև յարութիւն մարմնոյ:

Նաեւ հոգւոյ եւ մարմնոյ փառաւորութիւն: Իսկ եօթնեքին աստիճանք առ մարդեղութիւն Քրիստոսի են այս. Առաջինն՝ հաւատալ զորդին Աստուծոյ յղացեալ ի Հոգւոյն Սրբոյ: Եւ զերկրորդն՝ ծնեալ ի կուսէն Մարիամայ: Ասաց զերկոսինս զայս Յակոբոս Զեբեթեայ: Երրորդն՝ Որդին Աստուծոյ վասն մեր չարչարեալ եւ խաչեալ եւ մեռեալ: Ասաց զայս Յօհաննէս: Չորրորդն՝ Որդին Աստուծոյ իջեալ ի դժոխս ըստ Հոգւոյն: Ասաց զայս Թովմաս: Հինգերորդն՝ յարուցեալ երրորդ աւուր: Ասաց զայս Մատթէոս: Վեցերորդն՝ ելեալ ի յերկինս նստաւ ընդ աջմէ Հօր. որ է հաւասարութիւն Հօր: Ասաց Յակոբոս Ալփեան: Եօթներորդն՝ դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս. որ է զբարիս եւ զչարս: Ասաց. զայս Փիլիպպոս:

Գրկ. Հաւատոյ հանգանակ. Դաւանանք Հայ եկեղեցւոյ, պատրաստեց Շահե արք. Աճեմյան, Ս. Էջմիածին, 2001:

Շահե արք. Աճեմյան

ՀԱՎՈՒՑ ԹԱՌ ՎԱՆՔ, Ամենափրկիչ Հավուց թառ, Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Մազազ գավառում, ներկայումս՝ ՀՀ Կոտայքի մարզում, Գառնիից արևելք, Ազատ գետի ձախ ափին, լեռան գագաթին: Միջնադարյան Հայաստանի կրոն., կրթ., մշակութ. ու գրչության կենտրոններից: Վաղ միջնադարում հիմնադրված Հ. թ. վ-ում, ըստ Մխիթար Այրիվանեցու, մոտակա Քեղվա բերդի իշխան Գևորգը (հավանաբար՝ Գևորգ Մարզպետունին) եկեղեցի է կառուցել: XI դարից Հ. թ. վ-ում է պահվել Հայ եկեղեցու հնագույն և հռչակավոր սրբություններից մեկը՝ Քրիստոսին խաչից իջեցնելու տեսարանը բովանդակող Ս. Ամենափրկիչ կոչվող փայտակերտ սրբապատկերը (այստեղից էլ՝ վանքի երկրորդ անունը):

1013-ին Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, ըստ շին. արձանագրության, «վերստին» կառուցել է Հ. թ. վ-ի եկեղեցին և «նորոգեալ» հաստատել վանքի միաբանությունը: Վանքը, XII–XIV դդ ստանալով բազում նվիրատվություններ, ծաղկման շրջան է ապրել: 1205-ին Հ. թ. վ-ի Եղիա վարդապետը մասնակցել է Լոռու ժողովին: 1213-ին կառուցվել է վանքի հվ-արլ. կողմի Ս. Կարապետ մատուռը: Ի շարս XIII դ. Հայաստանի նշանավոր վանքերի՝ պահանջվել է նաև Հ. թ. վ-ի հավանությունը Վատիկանի ոտնձգությունների դեմ Կոստանդին Ա Բարձրբերդցու և Վարդան Արևելցու գրած «Թուղթ խրատական»-ին (1246)՝ ուղղված Արլ. Հայաստանի բնակչությանը: 1441-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը Էջմիածնում վերահաստատելու գործում կարևոր դեր է խաղացել Հ. թ. վ-ի վանահայր Զաքարիա եպիսկոպոսը: 1640-ական թթ. կաթողիկոս Փի լիպոս Ա Աղբակեցի Հ. թ. վ-ի վանահայր է կարգել Սիմեոն Ջուղայեցուն, որն իր բանաստեղծությունում գովերգում է վանքի Կաթողիկե, Ս. Աստվածածին և Ս. Հարություն եկեղեցիները, «բարձրագմբեթ» զանգակատունը և «հաստատակառույց» ժամատունը: 1679-ի հունիսի 4-ին համալիրն ավերվել է երկրաշարժից: XVIII դ. սկզբին Աստվածատուր Ա Համադանցին նորոգել է Հ. թ. վ., կառուցել պարիսպները, նրանց խցերը և թաղածածկ հյուրատունը: 1721-ին քառասյուն ժամատան ավերակի հս. կեսի վրա սկսել է գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով Ս. Կարապետ եկեղեցու կառուցումը, որն անավարտ է մնացել լեզգիների առաջին արշավանքի պատճառով: 1755-ին լեզգիների երկրորդ արշավանքից հետո Հ. թ. վ. լքվել է, և Ս. Ամենափրկիչ սրբապատկերը տեղափոխվել է Էջմիածին:

Վանքի համալիրը բաղկացած է շինությունների երկու խմբից: Արմ. խմբի գլխ. եկեղեցին (XIII դ.) ունի ներքուստ խաչաձև, անկյուններում ավանդատներով գմբեթավոր հորինվածք (գմբեթը քանդված է): Բազմագունության սկզբունքով շարված պատերը հարուստ են արձանագրություններով: Եկեղեցուն հվ-ից կից են երկու թաղածածկ մատուռներ (այժմ՝ ավերակ): Արլ. խմբի կենտրոնում անավարտ Ս. Կարապետ եկեղեցին է, հվ-ից՝ ժամատան և նրան արլ-ից կից՝ զանգակատան ավերակները: Ս. Ամենափրկիչ սրբապատկերն ունի հայկ. ճարտյան և մանրանկարչության մեջ տարածված հյուսկեն զարդաքանդակով շրջանակ: «Խաչից իջեցնելու» պատկերաքանդակն ուշագրավ է ոսկերչական արվեստի ազդեցությամբ կատարված գեղ. մշակումով: Խաչված Քրիստոսի աջ կողմից Հովսեփը գրկել է նրա մարմինը, իսկ ձախից Նիկոդեմոսը աքցանով հանում է գամերը: Քրիստոսի գլխավերևում փորագրված է թևատարած աղավնու տեսքով Սուրբ Հոգին, իսկ ավելի բարձր՝ Աստծո օրհնող Աջը: Հ. թ. վ-ի գրչության կենտրոնի հայտնի առաջին ձեռագիրը (Ավետարան) ընդօրինակել է Իգնատիոս գրիչը 1214-ին՝ Թադևոս և Հայրապետ կրոնավորների պատվերով (Վենետիկի մատենադարան, ձեռ. դ 137): Պետրոս քահանան վանքի գրչատանն ընդօրինակել է Ավետարան (1236), Գրիգոր գրիչը՝ Ավետարան (1297) ու Սաղմոսարան (1298, Մատենադարան, ձեռ. դ 2838, 4160, 6473), գրիչ և ծաղկող Ստեփանոսը՝ Շարակնոց (1458), երկու Ավետարան (1471, Մատենադարան, ձեռ. դ 215, 3759, 10154, որոնցից մեկի պատվիրատուն իր մայրն է եղել): Ձեռագրեր ընդօրինակվել են նաև XVI–XVII դդ.: Հ. թ. վ-ին են նվիրվել մի շարք ձեռագրեր՝ Ավետարաններ (1321, 1657), Մաշտոց (1423), Շարակնոց (1482): Մինչև 1294-ը վանքում է պահվել հայ հնագույն ձեռագրերից մեկը՝ VII դ. վերագրվող «Վեհամոր Ավետարանը», որն այնուհետև տեղափոխվել է Արցախ (այժմ պահվում է Մատենադարանում, ձեռ. դ 10668): 1410-ին Հ. թ. վ-ում է թաղվել Մեծոփավանքի դպրոցի ղեկավար Հովհաննես վրդ. Մեծոփեցին: Վանքը գործել է մինչև XVIII դ. 2-րդ կեսը:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Այրարատ, Վնտ., 1890: Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմության, հ. 2, Ե., 1987: Материалы по археологии Кавказа, 13, М., 1916.

Մուրադ Հասրաթյան

ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1997-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի կոնդակով՝ 1991-ին ստեղծված Հյուսիսային Կովկասի առաջնորդական փոխանորդության հիման վրա: Առաջնորդանիստը՝ Կրասնոդարի Ս. Հովհաննես Ավետարանիչ եկեղեցի: Թեմի առաջին առաջնորդն է եղել Եզնիկ ծ. վրդ. Պետրոսյանը: Թեմն ընդգրկում է Կրասնոդարի և Ստավրոպոլի երկրամասերում, Հյուսիսային Կովկասի ինքնավար հանրապետություններում գործող հայկ. եկեղեցիներն ու ծխական համայնքները: Թեմի տարածքում գործում է շուրջ 20 եկեղեցի՝ Վլադիկավկազի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (1843), Արմավիրի Ս. Աստվածածնի Վերափոխման (1846), Բուդյոնովսկի Ս. Խաչ (XIX դ. վերջ), Եդեսիայի Ս. Աստվածածին (1914), Պյատիգորսկի Ս. Սարգիս (1992), Շահումյանի Ս. Էջմիածին (1994), Կիսլովոդսկի Ս. Վարդան (1997), Կուրգանինսկի Ս. Նիկողայոս (1997), Կրասնոդարի Ս. Հովհաննես Ավետարանիչ (1997), Ադլերի Ս. Սարգիս (1997), Գեորգիևսկի Ս. Գևորգ (1997), Ստավրոպոլի Ս. Մարիամ Մագդաղենացի (1997), ինչպես նաև մատուռներ՝ Սոչիի Ս. Խաչ (1993), Հայկաձորի (Անապա) Ս. Սարգիս (1995), Ս. Սամուել մարգարե (1997) ևն: Վլադիկավկազում, Կրասնոդարում, Սոչիում եկեղեցիներին կից գործում են կիրակնօրյա դպրոցներ:

Լույս են տեսնում «Խաչքար» (“Хачкар”, 1993-ից, ռուս.) հանդեսը և «Նաշա ցերկով» (“Наша церковь”, 1995-ից, ռուս.) պաշտոնաթերթը: Հ. Ռ. թ-ի առաջնորդական տեղապահն է Մովսես եպս. Մովսեսյանը (1999-ից):

Եզնիկ եպս. Պետրոսյան

ՀԱՐՑՈՒՊԱՏԱՍԽԱՆԻ, հարցում, հարցմունք եվ պատասխանիք, քրիստոնեական մատենագրության ամենատարածված տեսակներից, որտեղ հարց ու պատասխանի եղանակով արծարծվել են աստվածաբանական, դավանաբանական, բնագիտական հաճախ վիճելի, հրատապ խնդիրներ: Ելնելով ուսումնագիտ. նկատառումներից՝ հայ մատենագիրները եկեղեցու նշանավոր հայրերի երկերից քաղել և կազմել են Հ-ներ. առավել ներկայանալի օրինակներից են Բարսեղ Կեսարացու և Գրիգոր Նազիանզացու Հարցմունքը, Գրիգոր Նազիանզացու «Առ որս» ճառաշարի հիման վրա կազմված Հ. ևն: Հայ ինքնուրույն մատենագրության մեջ հայտնի են հետևյալ երկերը. Գրիգոր Լուսավորչի Հարցումը, «Եղիշէ վարդապետի Հարցմունք եւ պատասխանիք ի գիրս Ծննդոց», «Հարցումն Արձանայ թագաւորի և պատասխանիք Եզնկա վարդապետի Կողբացւոյ», «Հարցումն Աշոտոյ Սմբատայ թագաւորի եւ պատասխանիք Եզնկայի հայոց վարդապետի», «Դաւթի Հարքացւոյ եւ փիլիսոփայի որ յիմաստասիրված եւ յիմաստասիրելի հարցուածս», «Հարցումն Աշոտոյ իշխանին վասն մատաղի պատասխանի Սահակի հայոց վարդապետի», «Կոմիտասի հայոց կաթողիկոսի եւ Պիռոսի պատրիարգի՝ Հարցաքննութիւն եւ վիճաբանութիւն», «Տիրանայ հայոց վարդապետի պատասխանի հարցմանց թագաւորացն Աղուանից Ատրներսեհի եւ Փիպէի», «Հարցմունք զանազանք՝ արարեալ Վանական վարդապետի և պատասխանի բարառնաբար», «Հարցումն սուրբ վարդապետին Դաւթի մականուն Ալաւկա որդի», «Հարցումն պատրիարգին եւ պատասխանի սրբոյն Ներսիսի»: Փոքր թիվ չեն կազմում նաև անանուն Հ-ները. «Հարցմունք եւ պատասխանիք հայոց վարդապետաց ընդդէմ երկաբնակաց», «Հարցմունք եւ պատասխանիք ի Գրոց Սրբոց» ևն:

Գրկ. Եղիշէ վարդապետի Հարցմունք…, հրտ. Ն. Ակինյան, Վնն., 1924: Խաչիկյան Լ., Գրիգոր Պարթևին վերագրված «Հարցումը», որպես մատենագրության երախայրիք, ԲՄ, № 7, 1964, էջ 315–328:

Հակոբ Քյոսեյան

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՏԵԱՌՆ ՄԵՐՈ ՀԻՍՈՒՍ ՔՐԻՍՏՈՍԻ, տես Զատիկ:

ՀԱՑ, ս. Հաղորդության հաց, Հիսուս Քրիստոսի մարմինը խորհրդանշող բաղարջ հաց, որ ս. Պատարագի օրերին պատրաստվում է եկեղեցում՝ Պատարագը սրբագործելու և որպես Հաղորդություն քահանայական դասին ու հավատացյալ ժողովրդին տալու համար: Թըխվում է առանց թթխմորի, լավագույն ալյուրից, ունենում է կլոր, ճաշի ափսեի մեծության լավաշի տեսք: Թափանցիկության աստիճանի բարակ է:

Որպես երկնավոր Հ-ի խորհրդանիշ՝ առկա է դեռևս Հին ուխտում. «Այդ գիշեր թող ուտեն կրակի վրա խորոված միսը, այն թող ուտեն բաղարջ հացով ու դառն խոտերով» (Ելք 12.8), «Յոթը օր բաղարջ հաց կուտեք, առաջին իսկ օրից ձեր տնից կվերացնեք թթխմորը…» (Ելք 12.15): Նոր ուխտում Հ-ի խորհուրդը հաստատվում է Տերունական աղոթքով («…Մեր հանապազօրյա հացը տուր մեզ այսօր…») և Վերջին ընթրիքի ժամանակ՝ ս. Հաղորդությամբ, երբ «…Հիսուս հաց վերցրեց, օրհնեց ու կտրեց և տվեց աշակերտներին ու ասաց. «Առեք, կերեք, այս է իմ մարմինը» (Մատթ. 26.26): Ապա մատուցեց ս. Հաղորդության գինին, որպես տերունական արյան խորհուրդը (Մատթ. 26.27–28):

Պատարագի ժամանակ Ս. Հաղորդության Հ., Սուրբ Հոգու ներգործությամբ, փոխակերպվում է Հիսուսի ճշմարիտ մարմնի՝ կենաց բանին, որը պետք է ճաշակել արժանավորապես՝ սրբությամբ:

Մաս: Ս. Հաղորդության Հ. անվանվում է նաև Մաս: Հուն. կոչվել է antidoron (anti – հակա, փոխարեն, doron – նվեր, պարգև), նշանակում է նվերի փոխարեն, իմա՝ ս. Հաղորդության փոխարեն: Ս. Պատարագի ավարտից առաջ հատուկ մատուցարանի մեջ դասավորված Հ. օրհնում է բարձրաստիճան որևէ եկեղեցական, մանրացնում և ապա բաժանում հավատացյալներին, որոնք չեն հաղորդվել: Մաս բառն արդեն իսկ բացատրում է իմաստն իբրև մասնիկ կամ մնացորդ ս. Սեղանի վրա օգտա գործված Հ-ի, որը քահանայի հաղորդվելուց

հետո բաժանվում է ժողովրդին: Եկեղեցականն ամեն անգամ, երբ Մաս է բաժանում, կրկնում է. «Սա եղիցի Մաս և բաժին քեզ», այսինքն՝ մասնակից լինես ս. Հաղորդության Հ-ին և նրա շնորհին:

Եղիշե ավ. քհն. Սարգսյան

«ՀԵԹՈՒՄ Բ ԹԱԳԱՎՈՐԻ ՃԱՇՈՑ», գեղարվեստական առումով ճոխ և կատարյալ մագաղաթե ձեռագիր մատյան, մեզ հասած ամենավաղ նկարազարդված Ճաշոցը: Գրիչն ու նկարիչն անհայտ են: Ընդօրինակվել է 1286ին, Կիլիկյան Հայաստանում (հավանաբար՝ Սկևռայի վանքում), Հեթում թագաժառանգի պատվերով (հետագայում՝ Հեթում Բ թագավոր): Պահվում է Մատենադարանում (ձեռ. դ 979, չափերը՝ 33,5×24,5 սմ, բաղկացած է 475 թերթից): Հայկ. Ճաշոցների գեղ. ձևավորումը, ի տարբերություն բյուզ. և արևմտաեվրոպ. Ճաշոցների, բավական համեստ է: «Հ. Բ թ. Ճ.», սակայն, հեռացել է այդ ընդհանուր կանոնից: Նրա բոլոր էջերը (շուրջ 500) նախշածածկ են, պատկերազարդ: Մանրանկարների կազմը պայմանավորված է հայկ. Ճաշոցի բովանդակությամբ, որն ի տարբերություն բյուզ. Ճաշոցի, հաջորդել է առավել վաղ, այսպես կոչված՝ երուսաղեմյան խմբագրությանը՝ իր մեջ ներառելով ոչ միայն Նոր, այլև Հին կտակարանից փոխառված պատարագային ընթերցումները: Ուստի «Հ. Բ թ. Ճ.»-ում պատկերազարդվել են նաև հինկտակարանային իրադարձություններ: «Հ. Բ թ. Ճ.» բաղկացած է ութ հիմն. մասերից, որոնք համապատասխանում են ութ շրջանների բաժանված հայկ. եկեղեցածիս. տարուն: Մասերից յուրաքանչյուրն ունի իր շքեղազարդ անվանաթերթը, իսկ նրա հանդիպակաց էջում եկեղեց. տարվա այդ մասի հիմն. տոնը պատկերող մանրանկարն է (պահպանվել են միայն երկուսը՝ «Տյառնընդառաջ» և «Մուտք Երուսաղեմ»): Հիշյալ մասերի գլուխները բացվում են գլխազարդերով, լուսանցազարդերը մատնանշում են ընթերցման սկիզբը: Տեքստի հետ դրված յոթ մանրանկարները («Քրիստոսը զրուցում է աշակերտների հետ», «Քրիստոսին խաչից իջեցնելը և թաղումը», «Անցումը Կարմիր ծովով», «Երեք մանուկները հնոցում», «Յուղաբեր կանայք Տիրոջ գերեզմանի առաջ», «Հովնան մարգարեին ծովը նետելը», «Հովնանի վերադարձը ցամաք») և մոտ 130 մանրանկար լուսանցքներում (մարգարեների ու նահատակների պատկերներ, տեսարաններ նրանց կյանքից, իրադարձություններ եկեղեցու պատմությունից) ուղեկցում են ընթերցվածքները՝ նվիրված տոներին, սրբերի հիշատակի օրերին, եկեղեցու կարևոր իրադարձություններին: Սրբերից մեկի՝ Բարսեղ Կեսարացու դիմանկարը պատկերված է ոչ թե լուսանցքում, այլ ամբողջ էջի վրա՝ հասակով մեկ: Այդ մանրանկարով էլ բացվում է ձեռագիրը: Բարսեղ Կեսարացու նման առանձնացումը կապված է ոչ միայն նրա հիշատակի օրը հունվ. 1-ին տոնելու (այդ թվից է սկսվում հայկ. եկեղեց. տարին), այլև հայոց մեջ Բարսեղ Կեսարացու Պատարագը կիրարկելու հետ: Նկարի հանդիպակաց էջին պատկերազարդ անվանաթերթն է, որի լուսանցքում պատկերված է թագավորական ինքնատիպ խմբանկարը (բուսազարդերի մեջ միմյանց վրա տեղավորված է վեց պատկեր): Չնայած պարզությանն ու ոչ մեծ չափերին, աչքի են ընկնում տիեզերական ժողովների լուսանցապատկերները: 381-ի Կ. Պոլսի տիեզերաժողովը ներկայացված է կիսաշրջանաձև նստած վեց եպիսկոպոսների պատկերով: Սուրբ Երրորդության պատկերից իջնող լույսի ճառագայթները հիշեցնում են, որ այդ ժողովն է հաստատել Սուրբ Հոգու աստվածությունը, բանաձևել Սուրբ Երրորդության Անձերի մեկ էությունը: Ցածում, եպիսկոպոս. պատմուճանը մի կողմ ընկած, գետնին նստած է մերժված Մակեդոնը, որի վարդապետությունը դատապարտել է Կ. Պոլսի տիեզերաժողովը: «Հ. Բ թ. Ճ.»-ի պատկերազարդման սկզբունքը բազմափուլային է, այսինքն՝ նրա մանրանկարների համար օրինակ են ծառայել տարբեր բովանդակություն ունեցող պատկերազարդ ձեռագրեր, և ոչ միայն ձեռագրեր: Այսպես՝ Բարսեղ Կեսարացու դիմանկարից երևում է սրբանկարչության ակնհայտ ազդեցությունը բուն հորինվածքում, կերպարի ճակատային դիրքում, հարուստ ու ճոխ զարդանախշված շրջանակներում: Տերունական պատկերները, ավետարանական երկրորդական տեսարանները, շքեղ նկարազարդված անվանաթերթերը հաջորդել են քառավետարանների նկարազարդման համար մշակված պատկերագրությանը, որի ավանդույթները Հայաստանում զարգացած են եղել: Հին կտակարանի գրքերի տեսարանները, որոնց նկարազարդման փորձառությունը երկարատև ու կայունացած չէր, պատկերագր. առումով ավելի անկաշկանդ են ու ինքնատիպ: Ընդ որում, առավել հետաքրքրականը շարականների նկարազարդումներն են («Անցումը Կարմիր ծովով», «Երեք մանուկները հնոցում», «Հովնանի պատմությունը»), որոնցից յուրաքանչյուրը ներկայացնում է հիմն. մեծ հորինվածք տեքստում և լրացուցիչ լուսանցազարդ մանրանկարների շարք: «Հ. Բ թ. Ճ.»-ի գեղ. ձևավորումն ընդգրկում է նաև 150 լուսանցազարդ և ավելի քան 3000 սկզբնատառ (մեծ մասամբ նախշազարդ են կամ կազմված թռչուններից, ձկներից, կենդանիներից, երբեմն էլ նաև «պատմականացված» սկզբնատառեր՝ բաղկացած մարգարեների և սրբերի պատկերներից):

Գեղ. առումով «Հ. Բ թ. Ճ.» XIII դ. 80ական թթ. կիլիկյան գեղանկարչությանը բնորոշ օրինակ է, որը, զարգացնելով Թորոս Ռոսլինի արվեստի ավանդույթները, ի հայտ է բերել նոր միտումներ: XIII դ. կեսի գեղանկարչության պարզ հավասարակշռված ու զուսպ պատկերավոր կառուցվածքին փոխարինել է դրամատիկ ու արտահայտիչ ոճը: Բուռն շարժումը թափանցել է «Հ. Բ թ. Ճ.»-ի հորինվածքում, տեսարաններում ավելացել են գործող անձինք, բարդացված է ճարտ. ու բնանկարային ֆոնը: Ձեռքերի եռանդուն շարժումով գործող անձինք չեն թաքցնում իրենց զգացմունքները: Ձգտելով հասնել առավելագույն արտահայտչականության՝ «Հ. Բ թ. Ճ.»-ի նկարիչը հաճախ դիմել է ձևախախտման, կարողացել լավ վերարտադրել սրտահույզ վիճակները, երբեմն անհատականացնել կերպարները: Նրանց կենսական արտահայտչականությունը մեծ մասամբ ստեղծվում է ծավալային կերպավորման միջոցներով, որը կերտվում է գունային նրբերանգավորմամբ: «Հ. Բ թ. Ճ.»-ի կոլորիտը չափազանց հարուստ է գուներանգներով. վարդագույնի, երկնագույնի, մանուշակագույնի, դեղինի, բաց կանաչի նրբերանգները զուգակցվում են լայնորեն ու բազմակերպ օգտագործված կապույտի, վառ կարմիրի երանգներին և ոսկուն (ֆոնի հարթություններում, հանդերձանքի նրբագծերում, հատուկ մածուկի միջոցով ստացված՝ մանրանկարների շրջանակների դրվագազարդանկարներում): «Հ. Բ թ. Ճ.»-ի զարդացանկը, որտեղ բուս. ու երկրաչափ. բազմատեսակ մոտիվները զուգորդվում են մարդակերպ ու կենդանակերպ պատկերներով (մարդկանց, գազանների, թռչունների, հրեշների), վկայում է նկարչի անհատնում զարդարվեստի ճոխությամբ, վարպետությամբ և գեղ. փայլուն ու կատարյալ ոճով դասվում է համաքրիստ. գրքարվեստի նշանավոր գործերի շարքը:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Համառոտ տեղեկություններ Էջմիածնի մի քանի մանրանկարների մասին (Արքայական Ճաշոց), «Անահիտ», 1911, № 5–6: Գրկ. Հովսեփյան Գ., Համառոտ տեղեկություններ Էջմիածնի մի քանի մանրանկարների մասին (Արքայական Ճաշոց), «Անահիտ», 1911, № 5–6: Д у р о Л.А., Портретные изображения на первом заглавном листе Чашоца 1288 г, «Տեղեկագիր ՀԽՍՀ ԳԱ հաս. գիտ.ե, 1946, № 4; Д р а м п я н И.Р., Лекционарий 1286 г. киликийского царя Этума II, “Музей 7. Художественные собрания СССР”, М., 1987, с. 147–159; Матенадаран, т. 1, Армянская рукописная книга VI–XIV вв. (составители и авторы текста В. О. Казарян и С. С. Манукян), М., 1991, с. 245–246; Drampian I., L’enluminure cilicienne, տես Drampian I., Korkhmazian E., Akopian G., La miniature armenienne XIIIe–XIVe siՌcles. Collection du Matenadaran գրքում, Erevan-Leningrad, 1984, p. 25– 26, planches et commentaires, 112–125; Der Nersessian S., Miniature Painting in the Armenian Kingdom of Cilicia from the Twelfth to the Fourteenth Century, W., 1993, Appendix II, p. 165–167.

Իրինա Դրամբյան

«ՀԵՆՈՏԻԿՈՆ» («Միության գիր»), 482-ին բյուզանդական Զենոն կայսրի (474–475, 476– 491) հրապարակած հրովարտակ՝ Քաղկեդոնի ժողովի պատճառով բաժանված ու թշնամացած Արևելքի քրիստոնյաներին ու պատրիարքական աթոռներին իր իշխանության ներքո միավորելու, քաղկեդոնականների և հակաքաղկեդոնականների միջև կրոնական երկպառակություններից առաջացած վիհը կամրջելու նպատակով: Հեղինակներն էին Կ. Պոլսի Ակակիոս (471–489) և Ալեքսանդրիայի Պետրոս Մոնգոս (483–490) պատրիարքները: «Հ.» դատապարտում էր Քաղկեդոնի ժողովն ու նրա դավանաբան. ձևակերպումները՝ առանց այդ ժողովի անունը տալու: «Հ.»-ում հիշվել և ուղղափառ են ճանաչվել միայն Նիկիայի 325-ի, Կ. Պոլսի 381-ի և Եփեսոսի 431-ի տիեզեր. ժողովները, հաստատվել են Կյուրեղ Ալեքսանդրացու 12 նզովքները. նզովվել են Նեստորն (տես Նեստորականություն) ու Եվտիքեսը (տես Եվտիքականություն) և բոլոր նրանք, ովքեր շեղվել են ս. հայրերի հավատքից: «Հ.» մերժել է Քրիստոսի մեջ բաժանում դնողներին և Որդու մեջ երկվություն քարոզողներին, քանզի նրան են վերաբերում «և սքանչելագործ զաւրութիւնքն և չարչարանքն»՝ ճիշտ հակառակ Լևոնի տոմարի: Արևելքն ընդունել է «Հ.» և հիմնականում հակաքաղկեդոն. իմաստով էլ մեկնաբանել այն (Անտիոքի պատրիարքներ Պետրոս Թափիչ, Սևերիոս Անտիոքացի, Երուսաղեմի Մարտիրոս պատրիարք, ասորի աստվածաբան Փիլոքսենոս Մաբուգեցի ևն): Ալեքսանդրիայի այն միաբնակները, ովքեր մերժել են «Հ.», անջատվել են իրենց պատրիարքից և ավելի ուշ, ինչպես և նրանց հետևած բոլոր միաբնակները, կոչվել «անգլուխներ»: Հռոմի Ֆելիքս III պապը 484-ին մերժել է «Հ.» և բանադրել Ակակիոսին, Պետրոս Մոնգոսին և Պետրոս Թափիչին, ինչպես նաև Զենոն կայսրին՝ պատճառաբանելով, թե աշխարհականն իրավունք չունի խառնվելու եկեղեց. գործերին: Իր հերթին Ակակիոսը ջնջել է Ֆելիքս III պապի անունը Կ. Պոլսի եկեղեցու սրբանկարներից, և այսպես 484–519-ին ստեղծվել է «Ակակիական բաժանումը» Արևելյան ու Արևմտյան եկեղեցիների միջև: «Հ.» ուժի մեջ է մնացել բյուզ. Անաստաս I կայսրի (491–518) ժամանակ, բայց 519-ին Հուստինոս I կայսրը մերժել է այն:

Հայ եկեղեցու կողմից «Հ.»-ի ընդունման ժամանակի վերաբերյալ հայագիտության մեջ կան տարբեր տեսակետներ: Ոմանք (Կ. ՏերՄկրտչյան, Գ. Տեր-Մկրտչյան, Մ. Աբեղյան, Ս. Մալխասյանց) գտնում են, որ այն ընդունվել է Հովհաննես Ա Մանդակունու օրոք՝ V դ. 80-ական թթ., իսկ մյուսները (Մ. Օրմանյան, Ն. Ակինյան, Ե. Տեր-Մինասյան և ուր.)՝ VI դ. սկզբին, Բաբկեն Ա Ոթմսեցու ժամանակ: Հայ դավանաբան. գրվածքներում «Հ.» առաջին անգամ հիշատակվել է Բաբկեն Ա Ոթմսեցու «Թուղթ Հայոց ի Պարսս, առ ուղղափառս» Բ թղթում, որի ոգով էլ գրվել է այդ թուղթը, այսինքն՝ զգուշավոր և մեղմացրած բանաձևերով լռելյայն դատապարտել է Քաղկեդոնի ժողովը: Զենոն կայսրը հայկ. աղբյուրներում գնահատված է որպես «բարեբանեալ թագաւոր Հոռոմոց» (Բաբկեն Ա Ոթմսեցի), ուղղափառ, բարեպաշտ, որ «միաւորիչ թղթովն աւտարացուցանող և կորստական անաւրէն «Քաղկեդոնի ժողովը» եբարձ ի միջոյ» (Վրթանես Քերթող), կամ՝ «Զենոնի և Անաստասայ բարեպաշտ թագաւորացն զոր ընդունիմք և տաւն կատարեմք նոցա» (Ստեփանոս Սյունեցի) ևն:

Գրկ. Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Տեր-Մինասյան Ե., Հայոց եկեղեցու յարաբերութիւնները Ասորվոց եկեղեցիների հետ, Էջմիածին, 1908: Նույնի, Պատմա-բանասիրական հետազոտություններ, Ե., 1971: Tournebize Fr., Histoire Politique et Religieuse de l’Armenie, P., 1900, p. 321–323, 339; Salaville S., L’affaire de Hռnotique ou le premier schisme byzantin au Ve siՌcle: L’Hռnotique de Zenon, լchos d’Orient, XVIII, 1918, p. 255–266, 389–397, XIX, 1920, p. 49–68; Townsend W.T., The Henotikon Schism and the Roman Churche, “Journal of Religion”, 16, 1936, p. 78–86.

Հրաչ Բարթիկյան

ՀԵՐԵՏԻԿՈՍՈՒԹՅՈՒՆ (հուն. αἵρεσις  – ընտրություն, հատուկ մտածելակերպ), գիտակցական ու միտումնավոր շեղում՝ հստակորեն արտահայտված ու բանաձևված քրիստոնեական ուղղափառ դավանանքից: Աղանդի և Հ-յան պայմանական տարբերությունն այն է, որ վերջինս նշանակում է ոչ այնքան մարդկանց ամբողջություն, որ հետևում է որոշակի ուսմունքի, որքան հենց ուսմունքի բուն բովանդակությունը:

Հ. պայմանականորեն տարբերակվում է նաև հերձվածից: Վերջինս նույնպես նշանակում է առանձնացում եկեղեցու հավատացյալ համայնքից, բայց ի տարբերություն Հ-յան, հերձվածողությունը տվյալ եկեղեց. նվիրապետության հեղինակությանը չի ենթարկվում՝ քրիստ. ավանդության հարցում տարաձայնություն (ոչ գիտակցական, ոչ միտումնավոր) ունենալու պատճառով: Նա, հետ մնալով եկեղեցու ընդհանուր զարգացման ընթացքից, հետևում է հնադավան ուսուցմանը: Հերձվածը (հուն.՝ սխիզմա – խզում) փաստորեն նշանակում է հնադավանություն: Հերձվածողական կարծիքներ են արտահայտել II–III դդ. եկեղեցու որոշ հեղինակավոր վարդապետներ (Դիոնիսիոս Ալեքսանդրացի, Որոգինես), երբ աստվածաբանության բնագավառում իշխում էր կարծիքների ազատությունը, իսկ եկեղեց. ուսմունքի ճշմարտությունները դեռևս հստակորեն բանաձևված չէին տիեզերական և տեղական ժողովների կողմից:

Հ-յան ակունքները հիմնականում հետևյալն են. 1. քրիստոնեություն ընդունած հուդայականների և հեթանոսների, ինչպես նաև արլ. դուալիզմի հետևորդների՝ իրենց նախկին կրոնափիլ. աշխարհայացքից հրաժարվելու չկամությունը. նրանք ձգտում էին իրենց հնացած պատկերացումներն ու դոգմաները համատեղել նոր՝ քրիստ. ըմբռնումների հետ: Արլ. դուալիզմի և քրիստոնեության խառնուրդ էին մանիքեությունը, մոնթանականները և շատ այլ աղանդներ (այստեղ տեղին է նշել, որ եթե աղանդը ձեռք է բերում այնպիսի հատկանիշ, ինչպիսին է կանխամտածված, միտումնավոր հակադրվածությունը Ընդհանրական եկեղեցուն և շեղումը ընդունված դոգմայից, այդպիսի աղանդն ինքնին Հ. է): 2. Հ-ներ էին ձևավորվում քրիստ. ուսմունքի և մեծ մտածողների գաղափարների ու անտիկ աշխարհի փիլ. աշխարհայեցողության համադրման հետևանքով, ինչը հանգեցնում էր ռացիոնալիզմի. այդպիսին էր արիոսականությունը: 3. Հ-յան աղբյուր էին նաև որոշ քրիստ. վարդապետների ինքնածին աստվածաբանության և բանականության միակցումը (որը բացառվում էր Ընդհանրական եկեղեցու և սրբազան ավանդության կողմից), եկեղեցու հայրերի անձն. կամ մասնավոր կարծիքները քրիստ. վարդապետության այս կամ այն մանրամասնի վերաբերյալ, ինչպիսիք էին, օր., Եվսեբիոս Կեսարացու, Գրիգոր Նազիանզացու և մյուսների որոշ կարծիքներ: Քրիստ. եկեղեցու ծնունդից ի վեր, մինչև մեր ժամանակները, հանդես են եկել մի շարք՝ հնագույն և նոր հերետիկոս. շարժումներ, որոնց դեմ անընդմեջ պայքար է մղել եկեղեցին:

Վաղ քրիստ. Հ-ները (նիկողոսյաններ, մոնթանականներ) կրել են հուդայական կրոնի հեսսեների աղանդի և նորպլատոնականության (Փիլոն Ալեքսանդրացու ուսմունքը) ազդեցությունը: Ունենալով մարտնչող բնույթ՝ դրանք պայքարել են միահեծան եպիսկոպոսության, «հարուստ եկեղեցու» դեմ, քարոզել երկնային արքայության մոտալուտ գալուստը:

I–III դդ. տարածվել է գնոստիցիզմը, IV– VI դդ.՝ արիոսականությունն ու նեստորականությունը (Հայաստանում՝ գլխավորապես բորբորիտներն ու մծղնեությունը, ապա, մծղնեության ազդեցությամբ՝ մանիքեությունը): Հերետիկ. բնույթ են ունեցել Հայաստանում և Բյուզանդիայում տարածված պավլիկյանները, VII–VIII դդ. Բուլղարիայում՝ բոգոմիլների աղանդը, IX–X դդ. Հայաստանում լայն ծավալում ստացած թոնդրակեցիները, Եվրոպայում XI դ. կեսից՝ կաթարների և ալբիգոյցիների աղանդները: Հ-ները՝ «Առաքելական եղբայրները», դոլչիոնականները (Իտալիայում), լոլլարդները (Անգլիայում), թաբորականները (Չեխիայում), մերժել են մասնավոր սեփականությունը, ինչպես նաև աշխարհիկ պետ. կառույցները՝ որպես չարի իշխանության արտահայտություններ, պայքարել իրավահավասարության համար: Այդօրինակ բնույթ են կրել Հայաստանում Դավիթ Ծարեցու (XIII դ.) և Մեխլուի (XVI–XVII դդ.) շարժումները:

Գրկ. Տեր-Մինասյան Ե., Միջնադարյան աղանդների ծագման և զարգացման պատմությունից, Ե., 1968: И в а н ц о в – П л а т о н о в, Ереси и расколы трех первых веков, М., 1877.

ՀԵՐՀԵՐԻ Ս. ՍԻՈՆ ԱՆԱՊԱՏ, ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Հերհեր գյուղից մոտ 1 կմ հյուսիսարևելք, երկու ձորերով եզերվող բլրակի գագաթին: Հիմնադրվել է վաղ միջնադարում: Կազմված է երկու եկեղեցուց և մատուռից: Հ. Ս. Ս. ա-ի հնագույն՝ Ս. Սիոն եկեղեցին կառուցված է կոպտատաշ ավազաքարից, ներսից սվաղված է և ունի միանավ, թաղածածկ, արլ. և արմ. կողմերում կիսաշրջանաձև խորաններով հորինվածք, որը եզակի է հայկ. ճարտ-յան մեջ: Նրան հս-ից կից է փոքրիկ թաղածածկ մատուռ, իսկ հվ-ից՝ Ս. Աստվածածին եկեղեցին, որը, ըստ շին. արձանագրության, կառուցել է Վահրամ Շահուռնեցի իշխանը 1283-ին: Սրբատաշ քարից կառուցված եկեղեցին միանավ է, թաղածածկ, արլ-ում զույգ կիսաշրջանաձև խորաններով, արմ. ճակատին ճանկերում խոյ բռնած արծվի բարձրաքանդակով: Հ. Ս. Ս. ա. XIII–XIV դդ. եղել է Շահուռնեցի իշխանների հոգևոր կենտրոնը և բազմաթիվ նվիրատվություններ է ստացել: XIV դ. անապատի համալիրը նորոգել է Մեթարը: 1349-ին այստեղ Վահան գրիչը Ավետարան է ընդօրինակել: Անապատի բակում և նրա շուրջը կան XIII–XVII դդ. բազմաթիվ խաչքարեր:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Հովսեփյան Գ., Խաղբակեանք կամ Պռոշեանք հայոց պատմութեան մէջ, մաս 2, Երուսաղեմ, 1944: Եղիազարյան Հ., Հերհերի Ս. Սիոն և Ս. Գևորգ անապատները և դրանց վիմական արձանագրությունները, «Էջմիածին», 1974, № 9: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967: Материалы по археологии Кавказа, в. 13, М., 1916.

Մուրադ Հասրաթյան

ՀԵՐՁՎԱԾ, տես Հերետիկոսություն հոդվածում:

ՀԵՐՄՈՆԻ ՎԱՆՔ, Ահերմոնի վանք, Կնեվանք, ՀՀ Վայոց ձորի մարզում, Եղեգիս գետի ձախափնյա ձորալանջին: Հիմնադրել են Սյունյաց գահերեց իշխան Սմբատը և Տեր-Հակոբ եպիսկոպոսը 936-ին: Վանքը կոչվել է ծերունի ճգնավոր Ահերմոնի անունով:

X դ. Գնդեվանքը կառուցած իշխանուհի Սոփին գնել և Հ. վ-ին է նվիրել գյուղ, այգիներ, ծաղկանոցներ ևն: 1338-ին Հ. վ-ում է հաստատվել Եսայի Նչեցու աշակերտ, Գլաձորի համալսարանի շրջանավարտ Տիրատուր վրդ. Կիլիկեցին և հիմնել նոր դպրոց, որը հայտնի է որպես Հ. վ-ի դպրոց: Հ. վ-ի գրչության կենտրոնը և դպրեվանքը համահայաստանյան ճանաչում են ստացել XV դ. 40-ական թթ.՝ վանահայր Հովհաննես Հերմոնեցու օրոք: Հ. վ. տվել է նշանավոր մտավորականներ, գրիչներ, նկարիչներ: Այստեղ գրվել են բազմաթիվ ձեռագիր մատյաններ (պահպանվել են շուրջ 30-ը): Հ. վ. նյութ. մեծ աջակցություն է ստացել Սյունյաց Օրբելյան իշխաններից, որոնք հովանավորել են նրա գործունեությունը: Հ. վ-ի ներկայիս Ս. Գրիգոր եկեղեցին հիմնովին վերակառուցվել է XVII դ. (նախկինի օգտագործված քարերից մեկի վրա պահպանվել է վանքի անունը): Սրբատաշ բազալտից է և ունի մեկ զույգ մույթով եռանավ բազիլիկի հորինվածք: Պարըսպապատ ուղղանկյուն բակում նկատվում են երբեմնի համալիրի շինությունների հետքերը:

XIV դ. Հ. վ-ի դպրոցը գործել է Գլաձորի համալսարանին զուգընթաց: XV դ. դպրոցի սաներից Հովհաննես Հերմոնեցին դարձել է Հ. վ-ի դպրոցի րաբունապետ և 1441-ին Թովմա Մեծոփեցու հետ իրականացրել Ամենայն հայոց կաթողիկոսարանը Էջմիածնում վերահաստատելու գործը: Հ. վ-ի դպրոցը գործել է շուրջ հարյուր տարի. մեզ են հասել այնտեղ ընդօրինակված մեկ տասնյակից ավելի ձեռագրեր՝ մեկնություններ, լուծմունքներ ևն:

Գրկ. Ս տեփ ան ո ս Օրբել յ ան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986: Բարխուդարյան Ս., Հերմոնի դպրոցի տեղադրությունն ու գործունեությունը, ԲՄ, № 5, 1960: Դիվան հայ վիմագրության, պր. 3, Ե., 1967: Հասրաթյան Մ., Սյունիքի XVII– XVIII դարերի ճարտարապետական համալիրները, Ե., 1973: Գրիգորյան Գ., Սյունիքը Օրբելյանների օրոք (13–15 դդ.), Ե., 1981:

Գրիգոր Գրիգորյան

ՀԻՆ ԿՏԱԿԱՐԱՆ, տես Աստվածաշունչ հոդվածում:

ՀԻՍՈՒՍ ՔՐԻՍՏՈՍ [Հիսուս < եբր. Հեշուա – Փրկիչ: Քրիստոս հուն. χριστοvς – Օծյալ, եբր.՝ Մաշիյահ, հուն. μεσσιας – Մեսիա], Մեկն Ամենասուրբ Երրորդությունից, Հոր և Սուրբ Հոգու համագոյակիցը, Աստծո Միածին Որդին և անժամանակ Ծնունդը, Աստված՝ Աստծուց, նախահավիտյան Բանը, որ մարդկանց փրկության համար ճշմարտապես մարդացավ ս. Կույս Մարիամից: Մարմնացյալ Աստծո Որդին, ճշմարիտ Աստված ու ճշմարիտ Մարդը, Աստծո Օծյալը և աշխարհի Փրկիչը, որի սուրբ մարդեղությամբ հաստատվեց Եկեղեցու թագավորությունը: Նա, որ չարչարվեց, խաչվեց, երրորդ օրը հարություն առավ մեռելներից, նույն մարմնով համբարձվեց երկինք և նստեց Հոր աջ կողմում՝ ազատագրելով մարդուն մեղքի դատապարտվածությունից և ցույց տալով փրկության ճանապարհը: Հանուն նրա Աստված երկիր ուղարկեց Սուրբ Հոգին՝ Մխիթարիչը, Աստծո Հոգին, որը եկեղեցագործում է աշխարհում Հոգեգալստի օրվանից և առաջին աշխարհամատուռն եկեղեցին (Վերնատունը) հաստատելուց ի վեր՝ մինչև Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը՝ զորությամբ և բազում փառքով: Տես նաև Հավատո հանգանակ:

Սուրբ Գրքում Հիսուս Քրիստոսն անվանվում է և բնութագրվում՝ Աստծո Որդի (Հովհ. 1.34), Որդի (Ա Հովհ. 4.14), կենդանի Աստծո Որդի (Մատթ. 16.16), Աստծո միածին Որդի (Հովհ. 3.18), միածին Որդի, որ Հոր ծոցում է (Հովհ. 1.18), պատկերն աներևույթ Աստծո և բոլոր արարածների սկիզբը (Կողոս. 1.15), Հոր սիրելի Որդի (Կողոս. 1.13), օրհնյալ Աստծո Որդին (Մարկ. 14.61), Բարձրյալի Որդին (Ղուկ. 1.32) ևն: Հիսուս Քրիստոսին որպես Աստծո Որդի են վկայում Հայրը՝ «Եվ ահա մի ձայն երկնքից [Հայր Աստված՝ ձայնով], որ ասում էր. «Դա՛ է իմ սիրելի Որդին, որն ունի իմ ամբողջ բարեհաճությունը» (Մատթ. 3.17, տես նաև Մարկ. 1.9–11, Ղուկ. 3.21–22), «Դա՛ է իմ սիրելի Որդին,… դրա՛ն լսեցեք» (Մատթ. 17.5, տես նաև Մարկ. 9.2–12, Ղուկ. 9.28–36), ինքը Հիսուսը՝ «Աստծու Որդի եմ» (Հովհ. 10.36), Սուրբ Հոգին՝ «Հիսուս Քրիստոսի՝ Աստծո Որդու Ավետարանի…» (Մարկ. 1.1: Սույն վկայությունը տրված է Սուրբ Հոգով, ինչպես ամբողջ Աստվածաշունչը), հրեշտակը՝ «Հրեշտակը պատասխանեց և նրան ասաց. «Սուրբ Հոգին կգա քո վրա, և Բարձրյալի զորությունը հովանի կլինի քեզ, որովհետև նա, որ քեզնից է ծնվելու, սուրբ է և Աստծու Որդի կկոչվի» (Ղուկ. 1.35), մարդիկ՝ Հովհաննես Մկրտիչը («Եվ ես տեսա ու վկայեցի, թե սա՛ է Աստծու Որդին», Հովհ. 1.34), Հովհաննես առաքյալը («Այլ այսքանը գրվեց, որ դուք հավատաք, թե Հիսուս Քրիստոսն է՝ Աստծու Որդին», Հովհ. 20.31), նավակում եղած աշակերտները («Արդարև Աստծու Որդին ես դու», Մատթ. 14.33), Պողոս առաքյալը (Գործք 9.20), Նաթանայելը (Հովհ. 1.49), Մարթան (Հովհ. 11.27) և մյուսները: Հիսուսից զարհուրելով՝ նրան որպես Աստծո Որդի են ճանաչում նաև անմաքուր, դիվական ոգիները («Եվ պիղծ ոգիները, երբ տեսնում էին նրան, ընկնում էին նրա առաջ, աղաղակում էին ու ասում. «Դու Աստծու Որդի ես», Մարկ. 3.11), դևերի բազմությունը, որ կոչվում էր լեգեոն («Ի՞նչ ես ուզում ինձնից, Հիսու՛ս, բարձրյալ Աստծու Որդի…», Մարկ. 5.7):

Սուրբ Գիրքը նաև վկայում է, որ Հիսուս Քրիստոսն Աստված է, Երկնային արքայության հավիտենական թագավորը և Տերը. Նա կոչվում է Աստված (Հովհ. 1.1, Մատթ. 1.23, Եսայի 40.3), որի աթոռը հավիտենական է (Եբր. 1.8), հավիտենական Տեր Աստված (Եսայի 40.28), ճշմարիտ Աստված (Ա Հովհ. 5.20), հզոր Աստված (Եսայի 9.6), Տեր և Աստված (Հովհ. 20.28), Աստված և Փրկիչ (Ղուկ. 1.47), բոլորի վրա իշխող օրհնյալ Աստված (Հռոմ. 9.5), համայն երկրի Աստվածը (Եսայի 54.5), Աստված, որ հայտնվեց մարմնով (Ա Տիմոթ. 3.16, մեր Աստվածն ու Փրկիչը (Բ Պետրոս 1.1), Էմմանուէլ, որ նշանակում է Աստված մեզ հետ (Մատթ. 1.23), Աբրահամի, Իսահակի, Հակոբի Աստվածը (Ելք 3.16), Բարձրյալ (Ղուկ. 1.76), Տեր Աստված (Եսայի 40.10), Զորությունների Տերը (Եսայի 6.3), Փառքի արքա, հզոր և պատերազմում զորեղ Տեր (Սաղմ. 23.8), Փառքի Տերը (Ա Կորնթ. 2.8) ևն:

Որպես Սուրբ Երրորդության համագո (նույնաբնույթ) Անձերից նա, ով Հոր և Սուրբ Հոգու հետ արարել է տիեզերքները՝ դուրս և առաջ է ժամանակներից, անժամանակ Երրորդությամբ փառավորված և կոչվում է նաև հավիտենության հայր (Եսայի 9.6), սկիզբը և վախճանը, ալֆան ու օմեղան (Հայտն. 1.8), ամենայն ինչի արարիչը (Կողոս. 1.16), կյանքը (Ա Հովհ. 1.2) և հավիտենական կյանքը (Ա Հովհ. 5.20), Կենաց Բանը և կյանքը, որ «Հոր մոտ էր և հայտնվեց մեզ (Ա Հովհ. 1.1–2), Բանը (Հովհ. 1.1), Բանն Աստված (Հովհ. 1.1), մարմնացած Բանը («Եվ Բանը մարմին եղավ ու բնակվեց մեր մեջ…», Հովհ. 1.14), «Նա, որ լույսն է նրա [Հոր] փառքի և բուն պատկերը նրա էության» (Եբր. 1.3), Աստծո իմաստությունը և զորությունը

(Առակ. 8.12, Ա Կորնթ. 1.24), Ուխտի հրեշտակը կամ պատգամաբերը (Մաղաք. 3.1), Տիրոջ հրեշտակը (Ծննդ. 22.15), Աստծո հրեշտակը (Ծննդ. 31.11) և Աստվածը (Ծննդ. 31.13) ևն:

Քանի որ Հիսուս Քրիստոսը, Հայր Աստծո կամքի համաձայն ճշմարտապես մարդացավ՝ հանուն մարդու փրկության, ուստի և կոչվում է մարդու Որդի (Մատթ. 12.8, Մարկ. 10.33), Դավթի որդի՝ մարմնով Դավթի թագավորական ազգատոհմից լինելու համար (Մատթ. 1.1), Աբրահամի որդի (նույն տեղում), Երկրորդ մարդը՝ Տերը երկնքից (Ա Կորնթ. 15.47), Հիսուս Քրիստոս՝ Մարդը (Ա Տիմոթ. 2.5), Մարիամի որդին (Մարկ. 6.3), կնոջ սերունդը, որ ջախջախելու է օձի (սատանայի) գլուխը (Ծննդ. 3.15):

Հիսուսը եկավ, որպեսզի կատարի Հայր Աստծո կամքը՝ «Ահա՛վասիկ գալիս եմ քո կամքը կատարելու ով Աստված» (Եբր. 10.7, 9): Գրվածքներն Աստծուց եկած Հիսուսին անվանում են Հոր կողմից սրբացված և աշխարհ Առաքված (Հովհ. 10.36), Ուղարկված (Եբր. 3.1), մեծ մարգարե (Ղուկ. 7.16), մարգարե (Գործք 3.22–23), ծառա Աստծո (Փիլիպ. 2.7), Նազովրեցի՝ Նազարեթում բնակված լինելու պատճառով (Մատթ. 2.23) ևն:

Մարդանալով՝ Աստծո Որդին՝ Հիսուսը, իր վրա վերցրեց Ադամի սերնդին վիճակված արարչական անեծքը (տես Նզովք), անարգանքների և չարչարանքների մատնվեց, յուրայիններին երևալով իբրև օտար և կողմնակի՝ հյուր (Սաղմ. 68.9), «հարվածների ենթակա մի մարդ» (Եսայի 53.3), քանի որ, ինչպես ասում է Պողոս առաքյալը՝ «Քրիստոս մեզ վերստին գնեց օրենքի անեծքից՝ անեծք դառնալով մեզ համար (որովհետև գրված է, թե՝ «Անիծյալ է այն մարդը, որը կախված է փայտից»), որպեսզի Աբրահամի օրհնությունը Քրիստոս Հիսուսով գա հեթանոսների վրա, և որպեսզի Սուրբ Հոգու խոստումը մենք ընդունենք հավատով» (Գաղատ. 3.13–14):

Եվ քանի որ Հիսուսն իր Անձով փառավորեց Հայր Աստծո անունը, դրա համար Հայրը «… նրան շնորհեց մի անուն, որ վեր է, քան ամեն անուն, որպեսզի Հիսուս Քրիստոսի անունով խոնարհվի ամեն ծունկ՝ լինի թե՛ երկնավորների, թե՛ երկրավորների և թե՛ սանդարամետականների, և ամեն լեզու խոստովանի, թե Հիսուս Քրիստոս Տե՛ր է՝ ի փառս Հայր Աստծու» (Փիլիպ. 2.9– 11): Ուստի և նա կոչվում է նաև Հիսուս

Քրիստոս՝ մեր Տերը (Հռոմ. 5.21), Տեր Հիսուս (Գործք 7.58), Օծյալ (Սաղմ. 2.2), Աստծո Քրիստոսը (Ղուկ. 9.20), Քրիստոս, օրհնյալ Աստծո Որդին (Մարկ. 14.61), Փրկիչն աշխարհի (Հովհ. 4.42): Որպես Նոր Ուխտի (Արյան Ուխտի) միջնորդ, որն իր քավչարար և սուրբ արյունը հեղեց Գողգոթայի խաչի վրա՝ հանուն մարդկության փրկության, նա անվանվում է Աստծո Գառը (Հովհ. 1.29), «անբիծ և անարատ, ինչպես մի գառ» (Ա Պետրոս 1.19), մորթված Գառը (Հայտն. 5.12), հաղթող Գառը (Հայտն. 17.14), Գառը, որպես քաղաքի՝ երկնային Երուսաղեմի տաճար (Հայտն. 21.22), Գառը, որպես քաղաքի ճրագ (Հայտն. 21.23): Որպես երկնային Երուսաղեմի՝ եկեղեցու Տերը, նա հոգևորապես անվանվում է Փեսա (տես Մատթ. 9.15, Հայտն. 21.9), որպես եկեղեցու Տերը և Առաջնորդը՝ կոչվում է Հովիվ (Հովհ. 10.16), Աստծո հովիվը, որի վրա արթնանալու է սուրը (Զաքարիա 13.7), բարի հովիվ, որն իր կյանքն է դնում ոչխարների համար (Հովհ. 10.11), հոգիների Հովիվը և Տեսուչը (Ա Պետրոս 2.25), «…հավիտենական ուխտի արյունով ոչխարների մեծ հովիվն» է, որը հարություն է առել մեռելների միջից (Եբր. 13.20), Հովվապետ, որը երևալու է դարձյալ (Ա Պետրոս 5.4), Ճանապարհը (Հովհ. 14.6), ոչխարների դուռը (Հովհ. 10.7): Ինքը՝ Հիսուս Քրիստոսն է հարությունը և կյանքը («Ես իսկ եմ հարություն և կյանք…», Հովհ. 11.25), կենաց ծառը, «որ գտնվում է Աստծու դրախտի մեջ» (Հայտն. 2.7), Շառավիղը (Զաքարիա 6.12), Դավթի արմատը (Հայտն. 5.5), ճշմարիտ որթատունկը (Հովհ. 15.1), ճշմարիտ հացը՝ Աստծուց և երկնքից (Հովհ. 6.32–33), կենաց հացը (Հովհ. 6.35), կենդանի հացը (Հովհ. 6.51), թաքցված մանանան (Հայտն. 2.17): Ի տարբերություն Ադամին ու Եվային խոստացված սատանայական կեղծապատիր լույսի, Հիսուս Քրիստոսն ինքն է աստվածային Լույսը (Հովհ. 12.35), ճշմարիտ Լույսը (Հովհ. 1.9), աշխարհի Լույսը (Հովհ. 8.12), Լույս՝ հեթանոսների կամ ազգերի համար (Եսայի 42.6), աստղը (Թվեր 24.17), առավոտյան աստղը (Հայտն. 2.28), բարձունքից այցելող արեգակը (Ղուկ. 1.78):

Որպես եկեղեցու փրկության անփոփոխելի հիմք Հիսուս Քրիստոսը կոչվում է վեմ կամ հիմք (Ա Կորնթ. 3.11, Ա Կորնթ. 10.4), անկյունաքար (Ա Պետրոս 2.6): Հիսուս Քրիստոսի սրբության, տնօրինական փրկագործության, անդրանկության, քավչարար զոհագործության, երկնային ու երկրային հավիտենական իշխանության և աստվածային մյուս հատկանիշների ու գործառույթների մասին են վկայում հավիտենական Քահանայապետ (Եբր. 8.1), «միջնորդ՝ Աստծու և մարդկանց միջև» (Ա Տիմոթ. 2.5), բարեխոս (Ա Հովհ. 2.1), Աստծո ընտրյալը (Ղուկ. 23.35), Աստծո փրկությունը (Ղուկ. 2.30), Ճանապարհը և Ճշմարտությունը (Հովհ. 14.6), Հավատարիմը և Ճշմարիտը (Հայտն.

19.11), հավատարիմ և ճշմարիտ վկան (Հայտն. 3.14), հաղթական առյուծը, որ Հուդայի ցեղից է (Հայտն. 5.5), Իսրայելի Սուրբը (Եսայի 49.7), Աստծո Սուրբը (Մարկ. 1.24), Սուրբ և Արդար (Գործք 3.14), Սու՛րբ, Սու՛րբ, Սու՛րբ (Եսայի 6.3) անվանումներն ու հաստատումները: Այս վերջին անվանումը, որ Աստծո նկատմամբ կիրառել է Եսային, հիշատակում է Հովհաննես ավետարանիչը. «Եսային այս ասաց, որովհետև տեսավ նրա [Հիսուսի] փառքը և խոսեց նրա մասին» (Հովհ. 12.41): Քրիստոսը նաև Աստծո ստեղծածների սկիզբն է (Հայտն. 3.14), անդրանիկը՝ մեռելների միջից (Կողոս. 1.18), վերջին Ադամը (Ա Կորնթ. 15.45), Հարությունը (Հովհ. 11.25), եկեղեցու [Քրիստոսի մարմնի] գլուխը (Կողոս. 1.18), ամենայն պետության և իշխանության գլուխը (Կողոս. 2.10), փրկության առաջնորդը (Եբր. 2.10), հավատի զորագլուխն ու կատարելագործողը (Եբր. 12.2), տերերի Տերը և թագավորների Թագավորը (Հայտն. 17.14), շաբաթ օրվա [հանգստյան կամ խաղաղության] տերը (Ղուկ. 6.5), իշխան (Միքիա 5.2), մեռյալներին ու կենդանիներին հավասարապես տիրող (Հռոմ. 14.9), բոլորի Տերը (Գործք 10.36), կյանքի Առաջնորդը (Գործք 3.15), Դատավորը (Գործք 17.31), թագավորի [Աստծո] որդին (Սաղմ. 71.2), ամբողջ երկրի թագավորը (Զաքարիա 14.9), խաղաղության թագավոր (Եբր. 7.2), փառքի արքան և զորությունների Տերը (Սաղմ. 23.10), Տերը, որ պիտի թագավորի հավիտյան (Սաղմ. 28.10), Հավատարիմը և Ճշմարիտը, որն «արդարությամբ է դատում ու պատերազմում» և իր գլխին կրում է «բազում պսակներ» (Հայտն. 19.11–12):

Հին կտակարանում ամենայն մանրամասնությամբ մարգարեացված է Հիսուս Քրիստոսի՝ սպասված Մեսիայի հայտնությունը: Ստորև բերվում են և՛ հինկտակարանային, և՛ նորկտակարանային տեղիները (ոչ բոլորը)՝ ցույց տալու համար համապատասխան մարգարեությունը և դրա իրականացումը՝ Նոր Ուխտի մեջ: 1. Առաջին գալուստը («Թշնամություն պիտի դնեմ քո և այդ կնոջ միջև, քո սերնդի ու նրա սերնդի միջև: Նա [գալիք Հիսուսը] պիտի ջախջախի քո [Օձի] գլուխը, իսկ դու պիտի խայթես նրա գարշապարը», Ծննդ. 3.15, Գաղատ. 4.4: «Քո եղբայրների միջից քո Տեր Աստվածը ինձ նման մարգարե պիտի մեջտեղ հանի, նրա՛ն կլսեք, քանի որ, երբ Քորեբում հավաքվել էիք, ձեր Տեր Աստծուն խնդրելով՝ ասում էիք. «Այլև՛ս չլսենք մեր Տեր Աստծու ձայնը, այդ մեծ կրակն այլևս չտեսնենք, որպեսզի չմեռնենք»: Այն ժամանակ Տերն ինձ ասաց. «Ճիշտ է այն ամենը, ինչ նրանք ասացին. ես նրանց եղբայրներից քեզ նման մի մարգարե մեջտեղ կհանեմ, իմ պատգամները կդնեմ նրա բերանը, և նա նրանց կասի այն, ինչ ես կպատվիրեմ նրան: Այն մարդը, որ չի լսի իմ անունից խոսող մարգարեին, նրանից վրեժ կլուծեմ», Բ Օրենք 18.15–19, Գործք 3.20–23: «Ահա ես Սիոնի հիմքում մեծագին քար եմ դնում, պատվական ու ազնիվ անկյունաքար՝ նրա հիմքում, և ով որ հավատա նրան [Հիսուսին]՝ չի ամաչի», Եսայի 28.16, Ա Պետրոս 2.6, 7: Տես նաև Եսայի 42.6, 49.1–3, 55.4, Եզեկիել 34.23–24, Դանիել 2.44, Միքիա 4.1, Զաքարիա 3.9): 2. Գալստյան ժամանակը («Հուդայից իշխան չի պակասելու, ոչ էլ առաջնորդ՝ նրա կողերից, մինչև որ գա նա [Հիսուսը], ում պատկանում են հանդերձյալները: Նրա՛ն են սպասում ժողովուրդները», Ծննդ. 49.10: «Ես ցույց եմ տալու նրան [Հիսուսին], բայց ոչ հիմա…», Թվեր 24.17: «Մեկ յոթանասունյոթնյակ է սահմանված…, որպեսզի վերջ գտնեն մեղքերը, ավարտվեն անօրենությունները, ջնջվեն անիրավութունները, ներվեն ամբարշտությունները, և գա հավիտենական արդարությունը…» [հանձին Հիսուսի], Դանիել 9.24, Ղուկ. 2.1–20: «Ահա ես ուղարկում եմ իմ պատգամաբերին, և նա կտեսնի իմ ճանապարհները՝ իմ առաջ. և հանկարծակի իր տաճարը կգա Տերը, որին դուք փնտրում եք, և ուխտի պատգամաբերը, որին կամենում եք դուք», Մաղաքիա 3.1): 3. Հիսուսի Աստվածությունը («Տերն ասաց ինձ. «Դու իմ որդին ես, ես այսօր ծնեցի քեզ..», Սաղմ. 2.7, Ղուկ. 1.32, տես նաև Սաղմ. 44.7 ևն: «Քանզի մեզ համար մանուկ ծնվեց, մի որդի տրվեց մեզ, որի իշխանությունն իր ուսերի վրա պիտի լինի. նա պիտի կոչվի Մեծ խորհրդի հրեշտակ, Սքանչելի խորհրդակից, Աստված հզոր, Իշխան, Հայր հանդերձյալ աշխարհի», Եսայի 9.6, տես նաև Երեմիա 23.6, Միքիա 5.2 ևն): 4. Հիսուսի կատարյալ մարդ լինելը («քո [Աբրահամի] սերնդի [Հիսուսի] շնորհիվ պիտի օրհնվեն աշխարհի բոլոր ազգերը…», Ծննդ. 22.18, Գաղատ. 3.16, Բ Թագ. 7.14, Սաղմ. 17.51, 21.21– 23 ևն): 5. Հիսուսի գալստյան նախապատրաստումը («Անապատում կանչողի [Հովհաննես Մկրտչի] ձայնն է. «Պատրաստեցե՛ք Տիրոջ ճանապարհը և հարթեցե՛ք մեր Աստծու շավիղները», Եսայի 40.3, Հովհ. 1.23, Մաղաքիա 3.1, 4.5): 6. Հիսուսի ծնունդը («Դրա համար էլ Տերն ինքը ձեզ նշան է տալու: Ահա կույսը պիտի հղիանա ու որդի ծնի, և նրա անունը պիտի լինի Էմմանուէլ [Աստված մեզ հետ]», Եսայի 7.14, Մատթ. 1.18, 23): 7. Ծննդյան վայրը («Եվ դո՛ւ, Բեթղեհէ՛մ, Եփրաթայի սակավամարդ տուն…», Միքիա 5.2, Մատթ. 2.1 ևն): 8. Մոգերի երկրպագությունը մանուկ Հիսուսին (Սաղմ. 71.10–11, Մատթ. 2.1–11, Եսայի 60.6): 9. Փախուստը դեպի Եգիպտոս (Օսէէ 11.1, Մատթ. 2.13–15): 10. Մանուկների կոտորածը (Երեմիա 31.15, Մատթ. 2.16–18): 11. Նրա՝ Հիսուսի դեսպանորդությունը կամ առաքելությունը (Ծննդ. 12.3, 49.10, Եսայի 59.20 ևն): 12. Քահանայությունը՝ ըստ Մելքիսեդեկի կարգի (տես Քահանա): 13. Մարգարե՝ Մովսեսի նման (Բ Օրենք 18.15, Գործք 3.20–22): 14. Հեթանոսներին դիմելը (Եսայի 11.10, Հովհ. 10.16, Գործք 10.45, 47, Բ Օրենք 32.43, Սաղմ. 17.50 ևն): 15. Ծառայությունը Գալիլիայում (Եսայի 9.1–2, Մատթ. 4.12–16): 16. Կատարած հրաշքները (Եսայի 35.5–6, 42.7, 53.4, Մատթ. 11.4–6): 17. Հոգև որ կատարելությունը (Սաղմ. 44.7, Եսայի 11.2 ևն): 18. Քարոզչությունը (Սաղմ. 77.1–2, Եսայի 2.3, Միքիա 4.2 ևն): 19. Տաճարի մաքրագործումը (Սաղմ. 68.10, Հովհ. 2.17): 20. Հիսուսի չարչարանքները, հուդայականների և հեթանոսների կողմից մերժվելը («Ինչո՞ւ խռովություն արեցին հեթանոսները, և ժողովուրդները դատարկ բաներ խորհեցին: Հավաքվեցին երկրի թագավորները, և միավորվեցին իշխաններն ընդդեմ Տիրոջ ու նրա օծյալի…», Սաղմ. 2.1–2, 40.6 ևն, Գործք 4.25–28, Եսայի 6.9, 10 ևն): 21. Հետապնդում և անարգանք (Սաղմ. 34.7 ևն, Եսայի 49.7, Հովհ. 15.23–25 ևն): 22. Հանդիսավոր մուտքը Երուսաղեմ («Ուրախացի՛ր խնդությամբ, դո՛ւստրդ Սիոնի, կանչի՛ր ցնծությամբ, դու՛ստրդ Երուսաղեմի, ահա գալիս է քո թագավորը քեզ մոտ, քո արդար, փրկագործ ու խոնարհ թագավորը՝ հեծած էշի, էշի քուռակի վրա», Զաքարիա 9.9, Մատթ. 21.1–10): 23. Մատնվելն ընկերոջ կողմից՝ անհավատ հրեաների ձեռքը (Սաղմ. 40.10, 54.13–15, Զաքարիա 13.6, Մատթ. 26.31, 56): 24. Մատնությունը՝ 30 արծաթ դրամի դիմաց (Զաքարիա 11.12, Մատթ. 26.15): 25. Մատնիչի [Հուդա Իսկարիովտացու] մահը (Սաղմ. 54.16, 24, 108.8– 9, Մատթ. 27.3–5, Գործք 1.18–19): 26. Բրուտի ագարակի ձեռքբերումը (Զաքարիա 11.13, Մատթ. 27.7): 27. Աշակերտներից լքվելը (Զաքարիա 13.7, Մատթ. 36.31, 56): 28. Կեղծ մեղադրանքներ (Սաղմ. 26.12, 34.11 ևն): 29. Լռություն՝ մեղադրանքների հանդեպ (Սաղմ. 37.14– 15, Եսայի 53.7, Մատթ. 26.63, 27.12–14): 30. Ծաղրուծանակ և վիրավորանք, հայհոյություն և թուք (Սաղմ. 21.8–9, 17, 108.25, 34.15– 21, Եսայի 50.6, Մարկ. 14.65, Հովհ. 19.1): 31. Համբերություն՝ չարչարանքների մեջ (Եսայի 53.7–9): 32. Խաչելություն (Սաղմ. 21.13–17): 33. Լեղի և քացախ (Սաղմ. 68.22): 34. Աղոթք՝ թշնամիների համար (Սաղմ. 108.4): 35. Աղաղակ՝ խաչի վրա (Սաղմ. 21.2, Մարկ. 15.34): 36. Մահ՝ ծաղկուն հասակում (Սաղմ. 88.46, 101.23–24): 37. Մահ՝ չարագործների հետ (Եսայի 53.12): 38. Մահ՝ վկայված բնության սասանումով (Ամովս 5.20, Զաքարիա 14.6, Ղուկ. 23.44–45): 39. Հիսուսի հանդերձների վրա վիճակ գցելը (Սաղմ. 21.19): 40. Նրա ոսկորը չպիտի կոտրվի (Սաղմ. 33.21): 41. Խոցում գեղարդով (Սաղմ. 21.18, Զաքարիա 13.6, Հովհ. 19.34): 42. Կամավոր մահ (Սաղմ. 39.7–9): 43. Փոխանորդական մահ (Եսայի 53.4–6, Դանիել 96.26): 44. Հուղարկավորում՝ մեծահարուստի կողմից (Եսայի 53.9): Այս համարը եբրայական կանոնում այսպես է՝ «Նրա գերեզմանն ամբարիշտների հետ դրվեց, բայց երբ մեռավ, հարուստի հետ եղավ»: Այլ կերպ է հայկական կանոնի որոշ թարգմանություններում): 45. Հիսուսի հարությունը (Սաղմ. 15.9–11, 29.4, 40.11–13, 117.17, Մատթ. 28.1–10, Մարկ. 16.1– 8, Ղուկ. 24.6, 31, 34, Օսէէ 6.1–3): 46. Համբարձումը (Սաղմ. 15.11, 23.7, Գործք 2.32–33 ևն): 47. Համաշխարհային և հավիտենական իշխանություն (Ա Մնացորդաց 17.11–14, Սաղմ. 2.6–8, 8.6, 44.6–7 ևն, Եսայի 9.7, Դանիել 7.14, Ղուկ. 1.32–33): 48. Երկրորդ գալուստը՝ փառքով (Սաղմ. 49.3–6, Եսայի 9.6–7, Զաքարիա 12.10, 14.4–8, Մատթ. 24.29–31, Մարկ. 13.24–27, Ղուկ. 21.25–28):

Նոր կտակարանն արձանագրում է, թե սուրբ գրվածքներով մարգարեացված և սպասված Մեսիան՝ Հիսուս Քրիստոսը, ծնվում է սուրբ կույս Մարիամից՝ Սուրբ Հոգով (տես Մարիամ Աստվածածին), ինչպես Մարիամին ավետել էր Տիրոջ հրեշտակը (Մատթ. 1.18–23): Նրա անունը դրվում է Հիսուս՝ աստվածային նախասահմանությամբ: Ինչպես հաշվում է Մատթեոս ավետարանիչն իր ազգաբանությունում (Մատթ. 1)՝ Աբրահամից՝ հավատքի հորից մինչև Քրիստոս լինում է 42 սերունդ: 42-րդը Քրիստոսն է՝ Դավիթ թագավորի սերնդից: Ընդունված կարծիքն այն է, որ Հիսուսը ծնվել է մ.թ. 1 թվականին (որով սկսվում է մեր թվարկությունը): Այլ հաշվարկների համաձայն՝ նա ծնվել է մ.թ.ա. [Ք.ծ.ա.] 4 թվականին, Հերովդես Մեծի մահվանից անմիջապես առաջ: Շուրջ երեսուն տարեկան հասակում (Ղուկ. 3.23) հայտնում է իրեն աշխարհին և շուրջ երեք տարի ավետում մարդկանց Աստծո փրկության ու երկնքի արքայության բարի լուրը: Հիսուս Քրիստոսի փրկագործ տնօրինության երկրավոր շրջանն ավարտվում է Խաչելությամբ և հրաշափառ Հարությամբ:

Չորս Ավետարանները, ժամանակային տարբեր հատվածներից սկսելով, պատմում են Հիսուս Քրիստոսի Ծննդյան, կյանքի, առաքյալների ընտրության, քարոզչության, սուրբ վարքի, հրաշքների, բժշկումների, պայծառակերպության (տես Վարդավառ), մեռելներ հարուցանելու մասին, ներկայացնում են Հիսուսի առակները, պատվիրանները, նկարագրում չարչարանքները, խոսում Վերջին ընթրիքի, այսինքն՝ Հաղորդության խորհրդի հաստատման, մահվան մատնվելու, խաչվելու, թաղվելու, հարություն առնելու, համբարձվելու, երկրորդ անգամ զորությամբ երկիր վերադառնալու և այլնի մասին: Չորս Ավետարաններն էլ (Մատթեոսի, Մարկոսի, Ղուկասի, Հովհաննեսի) արձանագրել են Հիսուսի կյանքի այն դրվագները, որոնք մարգարեացված էին և կատարվում էին մեկ առ մեկ՝ իրականացնելով Աստծո փրկության ծրագիրը: Հիսուսի կողմից խոստացված Սուրբ Հոգու էջքի և առաքյալների գործունեության պատմությունն է տրված Գործք առաքելոցում: Հիսուս Քրիստոս Անձի, առաքելության և վարդապետության խորհուրդն է բացահայտվում առաքելական թղթերում: Հովհաննեսի Հայտնությունը վերաբերում է Հիսուս Քրիստոսի հայտնությանը և Երկրորդ գալստյանը:

Հիսուս Քրիստոսով կատարվեց Աստծո ժողովրդի (Իսրայելի) հետ Աստծո կնքած Ուխտը. դա են հաստատում իր իսկ խոսքերը, թե՝ «Մի՛ կարծեք, թե Օրենքը կամ մարգարեներին ջնջելու եկա, չեկա ջնջելու, այլ՝ լրացնելու [կատարելու]» (Մատթ. 5.17): Հիսուսի կյանքը եղավ կատարյալ առաքինության օրինակ, նվիրում՝ Հայր Աստծո կամքի կատարմանն ու նրա անվան սրբացմանը (տես Տերունական աղոթք): Հովհաննես Մկրտիչը Հիսուսի մասին վկայում է՝ «Ահա՛ Գառն Աստուծո, որ վերացնում է աշխարհի մեղքը» (Հովհ. 1.29): Եվ ոչ միայն վերացնում է մեղքը, այլև «…մկրտում է Սուրբ Հոգով» (Հովհ. 1.33)՝ կնքելով հավիտենական փրկության և կյանքի համար: Հիսուս Քրիստոսին հավատալով՝ մարդը արդարանում է Աստծո առջև, արդարանալով՝ փրկվում է, փրկվելով՝ սրբացվում է Սուրբ Հոգու կնիքով և ընդունում հավիտենական կյանքի ավետիսը: Մինչև Հիսուս Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը, որ խոստացված է Ավետարաններով և Հովհաննեսի Հայտնությամբ, քրիստ. եկեղեցին գտնվում է Սուրբ Հոգու հայտնության շրջանում: Հիսուս Քրիստոսի Երկրորդ գալստյամբ «հրավառ երկինքը պիտի չքանա, և տարերքը հրկիզվելով պիտի հալվի: Բայց մենք, Աստծու խոստման համաձայն, աչքներս հառած սպասում ենք նոր երկնքի և նոր երկրի, որոնցում արդարությունն է բնակվում» (Բ Պետրոս 3.12–13): Այդ ժամանակ է տեղի ունենալու Ահեղ դատաստանը. Աստծո Հակառակորդը՝ սատանան, կապվելու է և նետվելու «կրակի և ծծմբի ծովի մեջ» (Հայտն. 20.9), մեռելները հարություն են առնելու, ոմանք՝ հավիտենական կյանքի և ոմանք՝ երկրորդ մահվան համար: Եվ լինելու է «Նոր երկինք ու նոր երկիր», Աստծուց ու երկնքից իջնելու է սուրբ քաղաքը՝ նոր Երուսաղեմը՝ «զարդարված ու պատրաստված, ինչպես հարսը իր փեսայի համար» (տես Հայտն. 20, 21):

Ավետարանները և առաքելական թղթերը զգուշացնում են բոլոր ուղղափառ քրիստոնյա հավատացյալներին՝ սուտ քրիստոսի կամ Նեռի հայտնությունից (տես Ա Հովհ. 2.18–25), տալիս են ճշմարիտ Քրիստոսի Երկրորդ գալստյան նշանները (տես Մատթ. 24.26–27, 29–31, Մարկ. 13.24–27, Ղուկ. 21.25–28): Աշխարհ գալով մարդու փրկության համար՝ Հիսուս Քրիստոսը ոչ միայն միջնորդ և բարեխոս եղավ Աստծո և մարդու միջև, այլև մի նոր փոխհարաբերություն հաստատեց նրանց մեջ: Նա ադամորդուն մեղքի ծառայությունից ազատելու և նրան ճշմարիտ աստվածճանաչողության առաջնորդելու համար իր տնօրինական գործունեությամբ իրականացրեց երեք կարևոր պաշտոններ՝ մարգարեական, քահանայական և թագավորական: Ինչպես Հին կտակարանում այս երեք պաշտոնների գործադրումով միջնորդություն էր կատարվում Աստծո և ընտրյալ ժողովրդի միջև, այնպես էլ Նոր կտակարանում Աստծո և մարդու միջև խախտված ուխտը նորոգվում է՝ Հիսուսի կողմից այս երեք պաշտոնների սիրահոժար հանձնառությամբ: Սրա շնորհիվ վերականգնվում է մարդու՝ Աստծո Որդի կոչվելու բարձր պատիվը: Եթե Հին կտակարանում մարգարեն հանդես էր գալիս աստվածային ճշմարտությունը վկայելու, քահանայապետը զոհ էր մատուցում ժողովրդի մեղքերի քավության համար, թագավորը դատում ու պաշտպանում էր ընտրյալ ժողովրդի իրավունքները, ապա Նոր կտակարանում միջնորդության այս երեք պաշտոնները լիալիր կատարելությամբ կենսագործվում են Քրիստոսի տնօրինության շնորհիվ: Նա որպես հայտնութենական ճշմարտություն՝ Նոր Ուխտ է հաստատում ու իրականացնում Աստծո և մարդու միջև (Մարգարեություն), որպես հաշտության աննման զոհ մեկընդմիշտ քավում է մարդու մեղքը և հաշտեցնում Աստծո հետ (Քահանայություն), և որպես Թագավոր հաստատում իր ամենահաղթ տիրապետությունը (Թագավորություն):

Ուշ անտիկ, միջնադարյան մշակույթը հարուստ է Հիսուս Քրիստոսի տնօրինականփրկչական գործունեության մեկնողական ու գրական-գեղ. (տես Մեկնողական գրականություն, Ճառ, Քարոզ, Ներբող), պատկերագրական (տես Մանրանկարչություն, Որմնանկարչություն), ծիսա-երաժշտական (տես Խորհրդատետր-Պատարագամատույց, Ժամագիրք, Ճառընտիր) արտացոլման և վերարտադրման բազմապիսի օրինակներով, որոնք աստվածաբանական բյուրածալ ու նրբին արժեքավորումներով ներկայացնում են նրա տնօրինական բովանդակ սխրանքը: Միջնադարյան կերպարվեստում բացառիկ դեր է վիճակվել մասնավորաբար Հիսուս Քրիստոսի անձեռագործ պատկերին, որը, իբրև հայտնութենական դրոշմ կրող նախատիպ, չափօրինակ է ծառայել Հիսուս Քրիստոսի պատկերագրական կանոնի հաստատման և լայն կենցաղավարության համար (սույն պատկերի մասին տես Աբգար հոդվածում):

Տես նաև Ապողինարիզմ, Արիոսականություն, Բարեխոսություն, Դավանանք Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, Եվտիքականություն, Երանիներ ինը, Զատիկ, Զոհաբերություն, Խաչի տոներ, Խորհուրդներ եկեղեցական, Ծաղկազարդ, Կիրակի, Համբարձում, Մկրտություն, Նեստորականություն, Պատարագ, Պատվիրաններ տասը, Սաղմոս, Սուրբ Ծնունդ և Աստվածահայտնություն, Տերունի տոներ, Տյառնընդառաջ, Ուխտ, Ուխտի տապանակ, Օծում, Օրհնություն, Քրիստոնեություն հոդվածները:

Լևոն Սարգսյան

ՀՆԴԿԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1958-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով: Պատվիրակության կենտրոններն են Կալկաթա և Սիդնեյ քաղաքները:

Հնդկաստանի և Ծայրագույն Արևելքի հայ համայնքները XVI դարից եղել են ԻրանաՀնդկաստանի թեմի կազմում, 1958-ին անջատվել են թեմից և անմիջականորեն ենթարկվել Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնին: 1958-ին Ասողիկ եպս. Ղազարյանը նշանակվել է Հնդկաստանի և Ծայրագույն Արևելքի [Չինաստան, Ինդոնեզիա, Սինգապուր, Բանգլադեշ, Բիրմա (1989-ից՝ Մյանմա), Ավստրալիա և Նոր Զելանդիա] հայրապետ. պատվիրակ: 1968-ին Ավստրալիան և Նոր Զելանդիան անջատվել են և հռչակվել առանձին թեմ: 1980-ին Վազգեն Ա Պալճյանի կոնդակով Հ. և Ծ. Ա. հ. պ. հանձնվել է Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի հայոց առաջնորդարանի (Սիդնեյ) իրավասությանը՝ մինչև նոր տնօրինություն: Հնդկաստանի առաջին հայկ. եկեղեցին կառուցվել է 1547-ին, Մադրասում, Ս. Թովմայի բլրի վրա, 1562-ին եկեղեցի է կառուցվել Ագրայում: Ագրայի գերեզմանատանը պահպանվել են հայագիր տապանաքարեր, ցայսօր կանգուն է Ս. Մարտիրոսի մատուռը: 1695–97-ին Չինսուրահում կառուցվել է Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին (կանգուն էր մինչև XIX դ. կեսը): Մադրասում 1712-ին կառուցվել է Ս. Աստվածածինը: Եկեղեցու բակում է թաղված հայ առաջին պարբերականի՝ «Ազդարարի» խմբագիր, հրատարակիչ Հարություն քհն. Շմավոնյանը: Բոմբեյում 1796-ին կառուցվել է Ս. Պետրոս Առաքյալ եկեղեցին Կալկաթայի հոգեվոր հովվո ւթյուն, կազմավորվել է XVII դ.: Կենտրոնը՝ Ս. Նազարեթ եկեղեցի: Կալկաթայում պահպանվել են հայերեն գրություններով տապանաքարեր (թվագր. 1630, 1646): 1724-ին կառուցվել է Ս. Նազարեթ եկեղեցին (1734-ին եկեղեցուն կից ավելացել է զանգակատուն), 1909-ին՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը, 1821–23ին՝ Ս. Երրորդություն մատուռը: Հայ համայնքը ղեկավարել է եկեղեցական վարչությունը (ընտրվել է 4 տարին մեկ), որն առաջնորդվել է իր կանոնադրությամբ: 1821-ին եկեղեց. վարչության հովանավորությամբ բացվել է Հայոց մարդասիրական ճեմարանը (գործում է ցայսօր): 1928-ին ճեմարանին կից բացվել է Արարատյան գրադարանը (ունի հայերեն ձեռագրեր, հայագիտ. գրքեր, պարբ. մամուլի հարուստ հավաքածու): Կալկաթայի հոգևոր հովիվն է Ղևոնդ աբեղա Ղևոնդյանը (2000-ից): Ծայրագո ւյն Ար եվելք ի (Չինաստան, Ինդոնեզիա, Սինգապուր, Բանգլադեշ, Մյանմա) հայ համայնքները կազմավորվել են XVII դ.: Չինաստանի Խարբին քաղաքում 1920-ական թթ. կառուցվել է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, Շանհայում՝ մատուռ: Ջակարտայում (Ինդոնեզիա) կառուցվել է Ս. Հովհաննես (1852) եկեղեցին, Սուրաբայայում՝ Ս. Գևորգը (1927): Հայ համայնք չլինելու պատճառով Չինաստանի և Ինդոնեզիայի եկեղեցիներն այլևս հայկ. չեն: Դաքայում (Բանգլադեշ) կառուցվել է Ս. Հարություն (1781), Յանգոնում (Մյանմա)՝ Ս. Հովհաննես (1862), Սինգապուրում՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (1885, չգործող) եկեղեցիները: Հարուստ անցյալ ունեցող այս գաղութներում այսօր հատուկենտ հայեր են բնակվում: Մնացել են անցյալի փառքի խոսուն վկաներ եկեղեցիները և շիրմաքարերը:

Հնդկաստանի և Ծայրագույն Արևելքի հայրապետ. պատվիրակն է Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի թեմի առաջնորդ Աղան արք. Պալիոզյանը (1981-ից):

ՀՆԵՎԱՆՔ, ՀՀ Լոռու մարզի Կուրթան գյուղից արևելք, Ձորագետի աջ ափի ձորում: Հնագույն շինությունը VII դ. դեղնավուն սրբատաշ ֆելզիտից կառուցված խաչաձև գմբեթավոր եկեղեցին է՝ ներքուստ եռախորան, արտաքուստ ուղղանկյուն, Ավագ խորանի երկու կողմերում ավանդատներով: Գմբեթն ութանիստ է՝ մշակված որմնակամարներով: Գմբեթային փոխանցումն իրականացված է եռանիստ երկշարք տրոմպներով: XII–XIII դդ. Հ. գործել է որպես քաղկեդոնիկ վանք: Վրաստանի Դավիթ Շինարար թագավորը 1123-ին Հ. և Լոռի-Տաշիրն ամբողջությամբ հանձնել է ամիրսպասալար Իվանե Օրբելյանին: 1128-ին ամիրսպասալար է դարձել Իվանեի որդի Սմբատը, որը 1154-ին վերանորոգել է Հ-ի գլխ. եկեղեցին (ըստ թմբուկի քիվատակ գոտու վրացերեն արձանագրության), համալիրի գլխ. եկեղեցուն 1186–1206-ին արմից կցվել է գավիթը: Միաժամանակ կառուցվել է միանավ գմբեթավոր սրահը, որը հս-ից բացվում է գավթի մեջ: Սրահի միակ մուտքը հվից է: Մուտքի վերին մասում, խաչաքանդակի երկու կողմերում կա շին. արձանագրություն: Հ-ի երկրորդ՝ միանավ եկեղեցուց պահպանվել են միայն ստորին երկու շարքերը և կիսաշրջանաձև խորանի հատվածը: Համալիրի արլ. և արմ. կողմերում կանգուն են Հ-ի՝ կոպտատաշ բազալտից կառուցված տնտ. շինությունները:

Գրկ. Մուրադյան Պ., Հայաստանի վրացերեն արձանագրությունները, Ե., 1977: Գրիգորյան Վ., Հայաստանի վաղ միջնադարյան կենտրոնագմբեթ փոքր հուշարձանները, Ե., 1982: Շախկյան Գ., Լոռի. Պատմության քարակերտ էջերը, Ե., 1986:

Ալեքսանդր Ջալալյան

ՀՈԳԵԱՑ ՎԱՆՔ, Հոգվոց վանք, Հոգոց վանք, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Անձևացիք գավառում, Վան քաղաքից հարավ, Կանգուար ամրոցից ոչ հեռու: Ըստ Մովսես Խորենացուն վերագրված մի ավանդության, Բարդուղիմեոս առաքյալը Հայաստան է բերել Աստվածածնի դիմապատկերը, քանդել տվել Կանգուար ավանի մոտ գտնվող Անահիտի մեհյանը և տեղում կառուցել Ս. Աստվածածին եկեղեցին, կից՝ կուսա նոց, հանձնել պատկերը՝ հիմնելով Հ. վ.:

Քրիստոնեությունը պետ. կրոն հռչակվելուց հետո Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Հ. վ-ում կառուցել է Ս. Սիոն եկեղեցին: Հ. վ. է այցելել Ներսես Ա Մեծ կաթողիկոսը և վանքին կից հիվանդանոց հիմնել: IV դ. Հ. վ. եղել է եպիսկոպոսանիստ, վանահայրերը կոչվել են «Աստվածածնի պատկերի առաջնորդ», IX–XI դդ. նրանք գործուն մասնակցություն են ունեցել Վասպուրականի կրոն. և քաղ. կյանքին: XVI–XVII դդ. Հ. վ. եղել է գրչության, ձեռագրերի նկարազարդման կենտրոն (1669-ին, 1670-ին ծաղկած Ավետարանները, 1696-ի բժշկ. ձեռնարկը ևն), ունեցել է ձեռագիր մատյանների հարուստ գրադարան: 1730-ին վանահայր Մարգար վարդապետը Աբրահամ Բ

Խոշաբեցի կաթողիկոսից ստացել է վանքը նորոգելու համար հանգանակության թույլտվություն: 1765-ին նորոգվել են Ս. Աստվածածին եկեղեցին և վանքի պարիսպները: 1895-ին վանքն ավերել ու կողոպտել են շրջակայքի քրդերը, վերանորոգվել է 1904-ին, ամայացել՝ Մեծ եղեռնից հետո:

Հ. վ. վանք-ամրոց է՝ երկշարք պարիսպներով, որոնց արտաքինը քառանկյուն է (46×43 մ), 7–8մբարձրությամբ, անկյուններում կիսաշրջանաձև աշտարակներով: Մուտքը հվ-ից է: Հիմն. կառույցները միջնաբերդի նման խմբված են հս-արմ. կողմում, երկու ներքին բակերի շուրջը: Ս. Աստվածածին եկեղեցին մեկ զույգ որմնասյուներով գմբեթավոր դահլիճ է, որի Ավագ խորանի տակ պահվել է Տիրամոր Եկեղեցուն արմ-ից կից է հորինվածքով եզակի՝ երկդահլիճ, երկգմբեթ ժամատունը, որի հս. պատից մուտք է բացվել դեպի մեկ զույգ որմնամույթով թաղածածկ Ս. Սիոն եկեղեցի: Վանքից քիչ հեռու Ս. Հովհաննես մատուռն է: Հ. վ-ի ուխտագնացության օրերն են եղել Համբարձման և Վարագա խաչի տոները:

Գրկ. Շերենց Գ., Սրբավայրեր, Թ., 1902: Ոսկյան Հ., Վասպուրական-Վանի վանքերը, հ. 3, Վնն., 1947: Cuneo P., Le Basiliche di Tux, Xncorgin, Pasvack, Hogeacvank, Roma, 1973; Thierry J.M., Monuments armeniens du Vaspurakan, P., 1989.

Արմեն Զարյան

ՀՈԳԵԳԱԼՈՒՍՏ, հուն. Պենտեկոստե(հիսուն օր), հայերեն՝ Հինունք, Հիսունք: Տերունի տոն:

Հինունք կամ Հիսունք անունը տրվել է ս. Զատկից մինչև Հ. 50 օրերի տոներին, որոնք ամբողջովին Տերունի են՝ ի պատիվ Հարության, իսկ վերջին՝ 50-րդ օրը Սուրբ Հոգու գալստյանն է նվիրված: Հրեաները ս. Զատկից հիսուն օր հետո, ի հիշատակ տասնաբանյա (սինայական) օրենքի ստացման, հատուկ տոն ունեն (Պենտեկոստե): Քրիստոնեական Հ-յան տոնը՝ Սուրբ Հոգու գալուստը, համընկել է Պենտեկոստեի օրվա հետ:

Հ. Սուրբ Հոգու աղավնակերպ գալուստն է առաքյալների վրա: Հիսուս Քրիստոսը Վերջին ընթրիքի ժամանակ խոստացել էր Սուրբ Հոգին ուղարկել առաքյալներին (Հովհ. 14.26, 16.7) և Համբարձման օրն էլ հրամայեց Երուսաղեմում սպասել, մինչև Սուրբ Հոգին ընդունեն (Ղուկ. 24.49): Ըստ Գործք առաքելոցի, դա կատարվեց ս. Զատկի հիսուներորդ օրը. «Եվ բոլորը լցվեցին Սուրբ Հոգով ու սկսեցին խոսել ուրիշ լեզուներով, ինչպես որ Սուրբ Հոգին նրանց խոսել էր տալիս» (Գործք 2.4):

Ս. Գրքում երկու անգամ է խոսվում լեզվափոխության մասին. աշտարակաշինության ժամանակ, երբ մարդկանց լեզուները խառնվում են, և նրանք իրար չեն հասկանում և Հ-յան օրը, երբ կատարվում է հակառակը՝ բոլորը խոսում են այլևայլ լեզուներով ու պատմում Աստծո մեծագործությունների մասին: Հռոմ. կայսրության զանազան վայրերից Երուսաղեմ հավաքված տարբեր ազգերի մարդիկ խոսում էին տարբեր լեզուներով, ինչը խոչընդոտում էր Ավետարանի քարոզչությանը: Սուրբ Հոգու իջմամբ առաքյալներն օժտվեցին անծանոթ լեզուներով խոսելու շնորհքով և նոր ուսմունքի ճշմարտությունները բոլոր ազգերին քարոզելու կարողությամբ (Գործք 2.4–12): Ըստ Գործք առաքելոցի, Հ-յան օրը երեք հազար մարդ դարձի եկավ, մկրտվեց (Գործք 2.41), ընդունեց Սուրբ Հոգու պարգևը, և օրեցօր ավելանում էր քրիստոնյաների թիվը (Գործք 2.42–47):

Հայ եկեղեցին, Հարության օրից հիսուն օր հաշվելով, ավանդաբար Հ. նշում է կիրակի օրը, որը ս. Զատկի հետ 35 օրվա շարժականություն ունի (մայիսի 10-ից հունիսի 16-ը): Հնում մեկ օր էր միայն տոնվում Հ., բայց XII դ. Ներսես Շնորհալին սահմանել է ամբողջ շաբաթ, ի պատիվ Սուրբ Հոգու, տոն կատարել՝ ճոխացնելով այդ տոնը հատուկ ընթերցվածներով ու շարականներով: Երաժշտություն: Հ-յան կարգը սահմանում է հետևյալ հոգևոր երգերը՝ «Համբարձաւ Տէրն մեր», «Առաքելոյ աղաւնոյ», հարց «Զհոգւոյն գալստեան», «Երրորդութիւն անբաժանելի», «Որ ի յարաշարժ», «Այսօր երկնայինքն», «Որ ի վերայ բղխեալ», «Կենդանարար Աստուած», «Որ համագոյդ ես» շարականները, ինչպես նաև առավոտերգեր՝ «Զգալուստ հոգւոյն օրհնեսցուք» ևն, սրանցից բացի՝ ալելուիաներ, սաղմոսներ ևն: Թափորի շարականն է «Առաքելոյ աղաւնոյ», սրբասացությունը՝ «Հրեշտակային»-ը: Տոնին նվիրվել են նաև տաղեր, օր., Գրիգոր Նարեկացու «Յանկարծահնչեաց»-ը (մեղեդին մեզ չի հասել):

Պատկերագրություն: «Հոգեգալըստյան» պատկերագր. թեման հայտնի է դեռևս VI դարից: Հայկ. արվեստի հնագույն օրինակը «Մողնու Ավետարան»-ի մանրանկարն է: Ուշագրավ են Կիրակոս Աղբակեցու, Ռստակեսի, Մկրտիչ ծաղկողի, Զաքարիա Գնունեցու Հ-յան պատկերումները: Սովորաբար արարողությունը պատկերվում է Վերնատանը, երբեմն՝ եկեղեցում: Պատկերի վերին հատվածում աստվածային երկինքը խորհրդանշող շրջանն է, որի մեջ նկատելի է Տիեզերական Քահանայապետի Աթոռը: Սրա վրա դրված է լինում Ուխտի տապանակը (խաչազարդ ծածկոցով)՝ վրան բազմած Հիսուսի խաչը պահող աղավնակերպ Սուրբ Հոգին: Այս տեսարանի վերնամասում երբեմն պատկերվում է գահին բազմած Քրիստոսը: Պատկերի կենտր. մասում բոլորաձև նստած են առաքյալները, որոնց վրա երկնքից որպես լույսի ճառագայթներ իջնում են Սուրբ Հոգու շնորհները: Առաքյալների գլխավերևում պատկերված են հրեղեն լեզուներ, իսկ առաքյալների հետ երբեմն պատկերվում է Տիրամայրը: Պատկերի ստորին մասում հաճախ լինում է Վերնատան մուտքը խորհրդանշող խորան, որի մեջ ներկայացված են հրեաները և հեթանոսները, երբեմն այլակերպ՝ շան գլխով:

Արտաշես Ղազարյան

Մհեր Նավոյան

Մարտին Միքայելյան

ՀՈԳԵՀԱՆԳԻՍՏ, տես Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ հոդվածում:

ՀՈԳԵՎՈՐ ԲԱՐԵՊԱՇՏԱԿԱՆ ԱՐԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, աստվածապաշտության կամ ծեսի, պաշտամունքի բաղկացուցիչ հիմնական բաժիններից: Կատարվում են հավատացյալների կյանքում որոշակի պահերի և դեպքերի առիթով կամ եկեղեց. տոների հետ առնչվող պարագայում: Հ. բ. ա-ից շատերը [խաչակնքում, մոմավառություն, մյուռոնօրհնեք (տես Մյուռոն), տնօրհնեք, ուխտագնացություն, Ջրօրհնեք ևն] հատուկ են քրիստ. շատ եկեղեցիների, մյուսները զուտ Հայ եկեղեցուն բնորոշ ազգքրիստ. արարողություններ են (մատաղ, մատաղօրհնություն, Տյառնընդառաջի խարույկ, Խաղողօրհնեք, աղօրհնեք ևն): Հ. բ. ա-ի մեծ մասն ընդհանուր է բոլոր հավատացյալների համար, բայց Հայ եկեղեցու Մաշտոց ծիսարանում հիշատակվում են մի շարք այնպիսի բարեպաշտ. սովորություններ, որոնք առնչվում են առանձին հավատացյալների կամ նրանց կյանքի հետ կապված երևույթների («Կանոն վասն դժվարածին հղի կնոջ», «Կանոն ջրհոր օրհնելո», «Կանոն ութօրեից», «Կանոն քառասնօրեին» ևն) հետ: Առավել տարածված Հ. բ. ա. են.

Խաչակնքում. Ընդհանրական եկեղեցու հնավանդ և սրբազան ծիսական արտահայտչաձևերից: Հավատացյալը խաչակնքում է եկեղեց. արարողությունների ընթացքում, եկեղեցի, սրբատեղի մտնելիս և ելնելիս, աղոթքի սկզբում և վերջում, սրբապատկերին կամ որևէ սրբության մոտենալիս, խնկարկության և պատարագիչ քահանայի խաչանիշ օրհնության ժամանակ: Խաչակնքվում են նաև վտանգի, փորձության պահին, պաշտպանելով սեփական անձը չարի դեմ՝ խնդրելով Աստծո օգնությունը և ապավինելով ս. Խաչի պահպանությանը: Խաչակնքելու սովորությունը քրիստոնյաների մոտ սկիզբ է առել դեռևս առաքելական շրջանում, հետագայում եկեղեցին նվիրագործել է այն: Խաչակնքումը կատարվում է աջ ձեռքի երեք մատները (բթամատը, ցուցամատն ու միջնամատը) միացրած, ինչը խորհըրդանշում է անբաժան և միասնական Սուրբ Երրորդությունը: Մյուս երկու մատները ծալվում են ափի մեջ՝ խորհրդանշելով Քրիստոսի մեջ կատարյալ Աստծո և կատարյալ մարդու անբաժան միությունը: Խաչակնքվում են աջ ձեռքի երեք միացրած մատները տանելով ճակատին (ասելով՝ «հանուն Հոր»), իջեցնում են ներքև (ասելով՝ «և Որդվո»), ապա՝ ձեռքը տանում են դեպի ձախ (ասելով՝ «և Հոգվույն») և դեպի աջ (ասելով՝ «Սրբո»): Այս ձևով խաչակնքվողն իր վրա պատկերում է ս.Խաչի նշանը: Այնուհետև, ձեռքի բաց ափը դնելով կրծքին, խոնարհվում են՝ ասելով. «Ամեն», որը եբրայերեն նշանակում է «թող այդպես լինի», «ճշմարիտ է»:

Մոմավառություն. Ընդհանրական եկեղեցու բարեպաշտ. սովորություն, հոգևոր ապրումի ու հավատի տեսանելի նյութականացված արտահայտություն: Խորհրդանշում է խավար շրջապատի, այլակերպորեն՝ դարձի չեկածների, հեթանոսների և անհավատների լուսավորումը, ինչպես նաև՝ հավատացյալ քրիստոնյայի լուսավոր հավատը («Դո՛ւք եք աշխարհի լույսը…», Մատթ. 5.14), աստվածային կրակով մեղքի մոխրացումը: Եկեղեցում մոմ վառելը գալիս է առաքելական շրջանից, երբ առաջին քրիստոնյաները, խուսափելով հալածանքներից ու հետապնդումներից, հավաքվել, մոմերով լուսավորել են իրենց գետնափոր բնակավայրերը՝ կատակոմբները, և գաղտնաբար աղոթել: Եկեղեցիներում և աղոթավայրերում մոմի հետ միասին գործածվել են նաև կանթեղներ, որոնք վառվել են ձեթով և լուսավորել աղոթատեղին: Երբ քրիստոնեությունը հռչակվել է պետ. կրոն, և հիմնվել են նոր եկեղեցիներ, որտեղ կատարվելու էր աստվածապաշտ. կարգը, դրանք լուսավորելու համար պահպանվել է կանթեղի ու մոմի գործածությունը: Կանթեղներն ու մոմերը եկեղեցուն խորհրդավորություն են տալիս և երկյուղածություն ստեղծում, եկեղեց. արարողություններին շքեղություն ու վեհություն հաղորդում:

Եկեղեցում հավատացյալի մոմ գնելը և վառելը դիտվում է որպես զոհաբերության յուրատեսակ մի արտահայտություն՝ ուղղված Հիսուս Քրիստոսին՝ «Աշխարհի լույսին» (Հովհ. 8.12), ինչպես նաև՝ նյութական օժանդակություն եկեղեցուն (ուստի չի խրախուսվում եկեղեցում դրսից բերված մոմ վառելը): Ընդունված է, որ հավատացյալն այդ զոհաբերությունը և եկեղեցուն օգնությունը իր անձն. միջոցներով կատարի:

Խնկարկություն. եկեղեցում ծիսակատարության ընթացքում խունկ ծխելը կամ խնկարկությունը հնագույն կրոն. ավանդույթ է: Եբրայեցիները սովորություն ունեին կրոն. ծիսակատարությունների ընթացքում խունկ ծխել: Երուսաղեմի տաճարում եղել են ողջակեզի, խնկի և առաջավորության հացի սեղաններ: Խունկի սեղանը, ինչպես նկարագրվում է Ելք գրքում, եղել է սրբություն կոչված վայրում, և քահանաներն այստեղ են կատարել խնկարկությունը: Եկեղեցում, արարողության ընթացքում սարկավագը և քահանա խնկարկում են սրբապատկերների, ս. Սեղանի և ս. Հաղորդության նշխարի առջև: Հայ եկեղեցում ծիսակատարության և ս. Պատարագի ընթացքում գործածվող խունկը (պատրաստվում է հոտավետ ծառերի խեժից) նախապես օրհնում է քահանան: Մաշտոց ծիսարանը հատուկ աղոթք է պարունակում խունկն օրհնելու համար: Խնկարկվում է հավատացյալ ժողովուրդը: Խնկարկությունը խորհրդանշում է առ Աստված բարձրացող աղոթքն ու օրհնությունը, իմաստավորում այն: Խնկարկության ընթացքում ժողովուրդն աղոթում է, խաչակնքում ու երկրպագում խնկարկության ծխի առջև՝ խունկի անուշաբույրի մեջ Աստծուն փառաբանելով: Խունկի բուրմունքի հետ աղոթքը բարձրանում է երկինք: Խնկարկություն է կատարվում նաև ննջեցյալների տանը կամ գերեզմանատուն այցելելիս, ինչպես Յուղաբեր կանայք Հիսուսի թաղման հաջորդ օրն այցելել են գերեզման՝ իրենց հետ խունկ տանելով:

Երկրպագություն. ս. Պատարագի և մյուս խորհրդակատարությունների ընթացքում Աստծուն երկրպագելու սովորություն: Ընդհանրապես բոլոր եկեղեց. արարողությունները, ծեսերը, տոները, ժամերգությունները երկրպագություն են Աստծուն՝ ի դեմս Սուրբ Երրորդության երեք Անձերի, ինչպես նաև սրբերին և մարգարեներին՝ որպես հարգանքի, ակնածանքի, անվերապահ հեղինակության ընդունում սեփական անձի, կյանքի և գործերի նկատմամբ: Երկրպագությունը կատարում են պատարագիչ քահանան և հավատացյալները, երբ ս. Պատարագի ընթացքում ասվում է «Աստծոյ երկրպագեսցուք»: Երկըրպագում են նաև սրբապատկերների առջև: Երկրպագելիս երեսը խաչակնքում են: Երկըրպագությունը կարող է կատարվել գլուխը խոնարհելով կամ ծնրադրությամբ: Վերջինս կոչվում է նաև ծնրադիր երկրպագություն, որ հատուկ է հատկապես առանձնական աղոթքին և աստվածապաշտությանը: Կիրակի օրը չեն ծնրադրում (նման կանոն առաջին անգամ ընդունվել է Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովում), այլ՝ Աստծուն երկրպագում են կանգնած: Դրանով պատվում են կիրակի օրվա խորհուրդը, որովհետև այդ օրը Քրիստոսը հարություն առավ և մարդկանց ոտքի կանգնեցրեց մեղքերից:

Տնօրհնեք. քրիստ. շատ եկեղեցիներին հատուկ արարողություն: Ս. Ծնունդին և ս. Զատկին քահանան այցելում է իր ծխի տները՝ Հիսուսի Ծնունդը կամ Հարությունն ավետելու և պատշաճ արարողությամբ հավատացյալներին ու նրանց տները օրհնելու, որպեսզի Աստված հովանի և պահապան լինի տան բնակիչներին: Տնօրհնեքը գալիս է առաքելական շրջանից, երբ Հիսուսի տասներկու աշակերտները Տիրոջ Ծնունդն ու Հարության Բարի լուրն ավետելու և օրհնելու համար այցելել են հավատացյալների տները: Տնօրհնեքի ժամանակ քահանան օրհնում է նաև տան հացը, ջուրը և աղը: Տնօրհնեք կատարվում է նաև այն ժամանակ, երբ տանը խախտվում է խաղաղությունը, կամ զգացվում է դիվային ուժերի ներկայություն:

Անդաստան. աշխարհի չորս ծագերի օրհներգությանը նվիրված արարողություն. մատուցվում է նաև անդաստանների կամ արտերի պտղաբերության և արգասավորության համար: Հնում անդաստանի արարողությունը կատարվել է եկեղեցուց դուրս՝ արտերի և այգիների մեջ: Տոնացույցի համաձայն՝ «անդաստան ելանել» կամ «անդաստան օրհնել» նշանակում է եկեղեցու ատյանում շրջելով՝ աշխարհի չորս կողմերը օրհնել: Արարողության ժամանակ հոգևոր դասը խաչով, խաչվառով և Ավետարանով երգելով օրհնում է արևելքը և այնտեղ գտնվող Հայոց հայրապետությունը՝ ս. Խաչի և Ավետարանի նշանով, հանուն Սուրբ Երրորդության: Այնուհետև օրհնվում է և պահապան խնդրանք ներկայացվում աշխարհի արևմտյան կողմի համար, որտեղ քրիստոնյա թագավորություններ և ազգեր կան: Դեմքերը դեպի հարավ դարձնելով՝ օրհնում են հարավը, այնտեղի երկրները, անդաստանները և տարվա պտղաբերությունը: Դեպի հյուսիս դառնալով՝ օրհներգվում են աշխարհի հյուսիսային կողմն ու այնտեղ գտնվող վանքերը, անապատները, քաղաքներն ու գյուղերը և նրանց բնակիչները: Անդաստանի արարողությունը Տոնացույցի համաձայն, տարվա ընթացքում կատարվում է հետևյալ տոներին. Զատկին, Երևման ս. Խաչին, Համբարձումին, Երկրորդ Ծաղկազարդին, Խաչվերացին, Կաթողիկե Ս. Էջմիածնի տոնին, Վարդավառին, Աստվածածնի Վերափոխմանը, Ծաղկազարդին՝ առավոտյան և երեկոյան, Նոր Կիրակիին, Կարմիր Կիրակիին, Տյառնընդառաջին՝ երեկոյան, իսկ Աշխարհամատրան կամ Կանաչ Կիրակիին և Հինունքին՝ առավոտյան: Գերեզման օրհ ն եք. ըստ քրիստ. փրկաբանական ըմբռնման՝ գերեզմանը մահացածի մշտական և անփոփոխ հանգրվանը չէ, այլ՝ նախնական հանգստարան: Գերեզմանի հանգիստը մինչև հարություն ժամանակավոր քուն է, իսկ մահացողը՝ ննջեցյալ և ոչ թե մեռյալ: Դրա հետ է կապված փրկաբանական այն գաղափարը, որ գերեզմանն ինչ-որ ժամանակ հարության վայր է դառնալու: Քրիստոնյայի համար հավիտենական կյանքի հավատը (ամրապնդված Քրիստոսի կողմից մահվան հաղթահարման, փրկագործության և հարության հավատով) վերացնում է մահվան զորությունը: Թաղման կարգի հետ կապված արարողություններն ու ծեսերը (սաղմոսերգություն, հիմներգություն, բարեխոսական աղոթք հանգուցյալի համար, հանգուցյալի մահվան հիշատակի տարեդարձ ևն), այդ թվում և գերեզմանօրհնեքը, քրիստ. հարության գաղափարի արտահայտություններն են: Գերեզմանօրհնեքի նպատակն է հիշել հանգուցյալներին և ավետել նրանց հարության հույսը: Ըստ Մաշտոց ծիսարանի՝ քահանան հողին հանձնված դիակի մոտ Աստծուն խնդրում է հոգևոր կնիքներով և օրհնությամբ ապահովել հանգուցյալի հանգիստը մինչև նրա հարությունը: Հանգուցյալին հողին հանձնելուց, քահանայի կողմից գերեզմանը խաչակնքելուց և համապատասխան աղոթքից հետո գերեզմանը համարվում է օրհնված և կնքված: Նախ կնքվում է գերեզմանի արևմտյան (գլխի) կողմը, ապա՝ արևելյան (ոտքերի) կողմը, հետո՝ գերեզմանի սիրտը (ննջեցյալի սրտի մոտ): Օրհնելուց և կնքելուց, համապատասխան աղոթքներից հետո քահանան ննջեցյալի գլխավերևում ասում է. «Անշարժ եղիցի կնիք տէրութեան ի վերայ գերեզմանի ծառայիս Աստուծոյ մինչև ի գալուստն Քրիստոսի, որ եկեալ միւսանգամ՝ նորոգեսցէ փառօք ի փառս Հօր և Հոգւոյն Սրբոյ. ամէն»: Կնիք դնելու խորհրդանշանը հնում ունեցել է կրոն. մեծ նշանակություն: Նախաքրիստ. շրջանում գերեզմանի կնքման սովորությունը համընդհանուր բնույթ է կրել, օգնել է որոշել մահացածի պատկանելությունը և խուսափել օտարների անակնկալ հարձակումից: Հիսուսի գերեզմանը ևս Պիղատոսի կարգադրությամբ կնքվել է, որպեսզի դիակը չգողանան (Մատթ. 27.66): Քրիստոնյաները խորհրդաբանորեն կնքում և օրհնում են հանգուցյալների շիրիմները՝ ապահովելով նրանց հանգիստը դիվային ուժերից, ճանաչել տալով մահացածին որպես Աստծուն ենթակա: Տաղավար տոներին հաջորդող մեռելոց օրերին ևս Հայ եկեղեցին գերեզմանօրհնեք է կատարում:

Հոգեհանգիստ. ննջեցյալի համար կատարվող արարողություն, բառացի նշանակում է «հանգիստ՝ հոգու համար»: Հայ եկեղեցում հանգուցյալների հիշատակումը կատարվում է հոգեհանգստի միջոցով, ինչպես նաև Տաղավար տոներին հաջորդող գերեզմանօրհնեքի ժամանակ: Նախաքրիստ. շրջանի հայկ. մեռելապաշտամունքի մեջ գերիշխող՝ նախնիների հանդեպ հարգանքի տուրքը Հայ եկեղեցին ընդօրինակել է՝ փոխարինելով հանգուցյալների հիշատակման օրերով: Այդ օրերին գերեզմանի մոտ տեղի են ունեցել ճաշկերույթներ՝ հանգուցյալի հոգու հանգստության համար: Հակառակ հեթանոսների՝ դիակի նկատմամբ խուսափող. վարմունքի, քրիստ. հավատի համաձայն՝ ննջեցյալը, որ պիտի հարություն առնի՝ Աստծո հետ միանալու համար, սուրբ է և մաքուր: Քրիստ. եկեղեցին ուսուցանում է կենդանի և ննջեցյալ մարդկանց միասնությունը, քրիստ. կյանքի սկիզբն ու վերջը շաղկապվում են միմյանց: Հայ եկեղեցու վարդապետության համաձայն, մեռելները մահից հետո սպասում են Վերջին դատաստանի օրվան: Հոգեհանգըստյան արարողությունն էլ այս իմաստով է կատարվում: Այն երախտագիտության արտահայտություն է, ինչպես նաև աղոթք՝ ննջեցյալների համար: Ողջերը, հիշելով նրանց, հոգեհանգստի ընթացքում ողորմություն են հայցում Աստծուց՝ ննջեցյալների հոգիների համար: Եկեղեց. օրենք և սովորություն է հոգեհանգստի արարողություն կատարել մահից կամ թաղումից հետո, ի վերջավորություն ս. Պատարագի: Հոգեհանգիստ կատարվում է նաև թաղման հաջորդ օրվա առավոտյան, թարմ գերեզմանի մոտ՝ հանգուցյալի հիշատակությամբ: Հնում այս սովորությունը կոչվել է «այգալացն»: Կապված է Ավետարանի Հարության հատվածի հիշատակության հետ, երբ Յուղաբեր կանայք այգաբացին գալիս են Քրիստոսի գերեզման՝ նրան օծելու, և տեղը թափուր են գտնում (Մարկ. 16.1–11): Այս իմաստով է Գրիգոր Տաթևացին մեկնաբանում հաջորդ առավոտվա հիշատակումը. «Որպէս իւղաբեր կանայքն նախ եկին ի գերեզմանն և տեսին յարուցեալ զՔրիստոս, եւ ապա առաքեալքն, նոյնպէս յերկրորդ օրն պարտ է գալ կանանց նախ ի գերեզմանն եւ ապա՝ արանց, եւ հոգեւոր տեսութեամբ ուրախանալ»: Այս արարողությամբ [ժողովրդի մեջ հայտնի է «ինքնահող» կամ «էքնահող» («այգուց», այսինքն՝ վաղ առավոտյան բառի ժողովրդախոսակց. տարբերակն է) անունով] Հայ եկեղեցին տարբերվում է մյուս եկեղեցիներից, որոնք ընդունում են միայն երրորդ օրվա հիշատակությունը, որը պատկանում է քրիստ. հնագույն ավանդույթների թվին և հնում կապվել է գերեզմանի մոտ տեղի ունեցող ագապե ճաշկերույթի և հաղորդության հետ: Ներկայումս ընդհանրացված սովորություն է հոգեհանգիստ կատարել մահվանից հետո, թաղման հաջորդ օրը, յոթնօրյակին, քառասունքին և մահվան տարելիցին: Հոգեհանգստյան արարողության ընթացքում երգվում են հանգստյան շարականներ, ընթերցվում է հանգստյան Ավետարանը և վերջում՝ «Քրիստոս Որդի Աստծոյ» աղոթքի ընթացքում, հիշատակվում են ննջեցյալների անունները, որպեսզի Վերջին դատաստանի օրը Աստված հիշի նրանց և արդարությամբ ու գթությամբ դատաստան անի:

Գրկ. Կարապետյան Ա., Հոգևոր բարեպաշտական արարողություններ, Ս. Էջմիածին, 1999:

ՀՈԳԵՎՈՐ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆ, արևելաքրիստոնեական աշխարհի երաժշտական մշակույթի հնագույն ճյուղերից. ձևավորվել է IV– V դդ.: Լինելով բացառապես միաձայն (մոնոդիկ) և կազմավորվելով Արևելքի և Արևմուտքի հինավուրց բազմահարուստ երաժշտ. ավանդույթների խաչմերուկում՝ դարերի ընթացքում ձեռք է բերել ինքնատիպ գծեր, որոնք պայմանավորված էին եկեղեց. ձայնեղանակների ուրույն համակարգով (տես Ութձայն) և ունեին ժող. ու գուսան. արվեստի հետ ընդհանուր ակունքներ: Զարգանալով հազարամյակի ընթացքում (V–XV դդ.)՝ Հ. ե. մշտապես եղել է ազգ. մշակույթի կարկառուն դեմքերի ուշադրության կենտրոնում և հարստացել է նրանց ստեղծագործություններով: Քրիստոնեության ընդունումը որպես պետ. կրոն (301) և գրերի գյուտը (405) կարևոր խթան են հանդիսացել նաև հոգևոր երգարվեստի ու պաշտոներգության զարգացման համար: Թարգմանվել և աստիճանաբար ազգ. դիմագիծ են ստացել Հայ առաքելական եկեղեցու հիմն. երաժշտածիս. մատյանները՝ ԽորհրդատետրՊատարագամատույցը և Մաշտոցը: Աստվածաշնչից առանձնացած դավթյան սաղմոսների հիման վրա գոյացել է հայոց հնագույն Սաղմոսարան-Ժամագիրքը՝ իր ութմասնյա սաղմոսականոններով, երգեցիկ քարոզներով և նրանց հարող աղոթքներով:

Հ. ե-յան ձևավորման սկզբ. փուլում պաշտոներգության հիմքը կազմող սաղմոսերգությունը և երգեցիկ ընթերցանությունը պայմանավորել են նոր գեղագիտ. պահանջներով թելադրվող ելևէջային սահմանափակ տիպային եղանակների շրջանակը: Առաջին ինքնուրույն հոգևոր երգերի՝ կցուրդների (տես Շարական) երևան գալը (V դ.) դրել է ազգ. շարականերգության սկիզբը: Դրանց ստեղծումը ավանդաբար վերագրվել է Մեսրոպ Մաշտոցին, Սահակ Ա Պարթևին, Մովսես Խորենացուն և Հովհաննես Ա Մանդակունուն: Ըստ շարականագիրների պահպանված միջնադարյան ցուցակների, Մեսրոպ Մաշտոցը հորինել է ապաշխարության վշտագին-քնարական շարականները, Սահակ Ա Պարթևը՝ Ավագ շաբաթվա հանդիսավոր երգասացությունները, Մովսես Խորենացին՝ Ծննդյան և Աստվածահայտնության հզոր շնչի վիպաքնար. երգերն ու ավետիսները, Հովհաննես Ա Մանդակունին՝ Առաքելոց և Տապանակի մի շարք խստաշունչ կցուրդները: Այդ շրջանում են կազմավորվել հայ շարականերգությանը հատուկ կերպարային արտահայտչականության հիմն. ոլորտները, աստվածաշնչային նյութի բանաստեղծ. մշակման հնարները, հայ եկեղեց. երգեցողության հիմն. տիպերը՝ հորդոր, չափավոր-միջակ և ծանր երգերը, որոնց մեջ շարժումը (տեմպը) պայմանավորել է նաև գրական խոսքի հնչյունավորման կերպը: Երգեցողության այդ տիպերի մշակումը կապված է նաև պաշտոներգության մեջ նրանց գրաված տեղով, այսինքն՝ ծիսական կիրառությամբ: Ամենօրյա ժամերգությունների համար նախատեսված երգասացությունները, բնականաբար, ունեն պարզ և գնայուն նկարագիր. կատարում է դպրաց դասը: Կիրակի օրերին և եկեղեց. մեծ տոների ժամանակ կատարվող երգասացություններն օրվա հանդիսավորությունն ընդգծելու նպատակով ստանում են ավելի մեծ ծավալ, ծորերգային-զարդոլորուն (կանտիլենայինմելիզմատիկ) բնույթ և հնչյունավորվում մենակատար հմուտ երգեցողների կողմից: Ապաշխարանքի, մարդու մեղսավորության գաղափարի և Վերջին դատաստանի սպասում արտահայտող շարականների կողքին քիչ չեն պատմող. և մեկնող. բովանդակության, ինչպես և լուսավոր, բերկրալից, քնարական զգացումներ արտահայտող փառաբանական բնույթի երգերը: V դ. պատմիչների (Փավստոս Բուզանդ, Ագաթանգեղոս, Կորյուն, Եղիշե, Մովսես Խորենացի, Ղազար Փարպեցի) աշխատություններում վկայված է առնվազն երեք ժանրային տեսակի կիրառություն՝ սաղմոս, օրհնություն, որի տակ պետք է հասկանալ հինկտակարանային մարգարեական երգեցիկ օրհնությունները, և հոգևոր երգը, այն է՝ առաջին ինքնուրույն հոգևոր երգերը՝ կցուրդները: VII–VIII դդ. Հ. ե. նկատելի առաջընթաց է ապրել: Կարևոր տեղաշարժեր են կատարվել պաշտոներգության բարեկարգման, նոր երաժշտաբանաստեղծ. տեսակների ներմուծման և ութձայն համակարգի կիրառության ոլորտում: Հանդես են եկել նոր շարականագիրներ՝ Կոմիտաս Ա Աղցեցի, Անանիա Շիրակացի (Հարության շարականներով), Սահակ Գ Ձորոփորեցի (խաչին և եկեղեցուն նվիրված շարականներով), Բարսեղ Ճոն, Ստեփանոս Սյունեցի, Հովհաննես Գ Օձնեցի և ուր., որոնց շարականները զգալիորեն ընդլայնել են Հ. ե-յան շրջանակները: Իրենց վեհ տրամադրությամբ, մեծակերտ ոճով և մեղեդային նկարագրի մաքրությամբ ու նրբակերտությամբ աչքի ընկնող այդ օրհներգերը բնութագրվում են գեղ. ընդհանրացման ավելի բարձր աստիճանով: Տվյալ ժամանակաշրջանի չափանմուշային կոթող է Կոմիտաս Ա Աղցեցու՝ Հռիփսիմյանց կույսերին ձոնված «Անձինք նուիրեալք» շարականը՝ գրված այբբենական ակրոստիքոսի ձևով, որտեղ յուրովի կիրառվել են բյուզ. կոնդակիոնին բնորոշ հատկանիշները: Հայ իրականության մեջ, ստանալով «կացուրդ» անվանումը, այդ երաժշտաբանաստեղծ. տեսակը մեծ տարածում է գտել հետագա դարերի հեղինակների մոտ: Այդուհետ այբբենական ծայրակապով գրված շարականները ստացել են նաև «Անձինք» անվանումը: Նույն ժամանակաշրջանում, Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսի հանձնարարությամբ, Բարսեղ Ճոնը կազմել է հոգևոր ինքնուրույն երգերի պաշտոնապես վավերացված առաջին ժողովածուն, որը կոչվել է «Ճոնընտիր» և հիմք է դարձել ապագա Շարակնոցի համար:

Հ. ե-յան ասպարեզում մեծ է Ստեփանոս Սյունեցու դերը, որի անվան հետ է կապված կանոն ժանրի ներմուծումը, Հարության Ավագ օրհնությունների ստեղծումը, ութձայն համակարգի բարեկարգումը, ինչպես նաև խազագրության նախն. կիրառումը: Տվյալ շրջանի շարականերգության ցայտուն օրինակ է Խոսրովիդուխտի «Զարմանալի է ինձ» նշանավոր ողբը կամ գովքը, ձոնված իր նահատակ եղբոր՝ Վահան Գողթնացու հիշատակին: Այդ շրջանի հոգևոր երգաստեղծության մեջ, ըստ պատմ. և վարքագր. աղբյուրների, զգալի ներդրում են ունեցել նաև Ստեփանոս Սյունեցու քույրը՝ միանձնուհի Սահակադուխտը, և աշակերտակիցը՝ Գրիգոր Գռզիկը: IX դ. Մաշտոց Ա Եղիվարդեցի կաթողիկոսը կարգավորել է հայոց ծիսարանը՝ Մաշտոցը: Երգահաններից հիշատակելի է Համամ Արևելցին՝ իր զղջական «Հայր երկնավոր» պարականոն շարականով:

Հ. ե. աննախադեպ վերելք է ապրել X–XIV դդ.: Այդ շրջանի Հայաստանի երաժշտ. մասնագիտացված մշակույթը պատկանում է քրիստոնյա աշխարհի եկեղեց. երգարվեստի առավել նշանակալի երևույթների շարքին: X–XIV դդ. երաժշտածիս. մատյաններում արտացոլվել է հոգևոր մոնոդիայի՝ շարական, գանձ, տաղ, սրբասացության տարբեր տեսակների բուռն զարգացումը: Առաջատար նշանակություն է ստացել այսպես կոչված՝ մեծակերտ-զարդոլորուն (մոնումենտալ-մելիզմատիկ) երգաոճը, որը գերակշռող է դարձել մի շարք շարականագիրների և տաղերգուների ստեղծագործություններում: Այդ ժամանակաշրջանում է, որ իրենց վերջն. տեսքն ու գեղագիտապես կատարյալ ձևն են ստացել Շարակնոցը, Ժամագիրքը, Պատարագամատույցը, Մաշտոցը: Երևան են եկել նոր տիպի ժողովածուներ՝ Գանձարանը, Մանրուսումը և Տաղարանը: Հատուկ տեղ է գրավել Անիի երաժշտ. մշակույթը, որի կազմավորման վրա ներազդել են հայ միջնադարյան երաժշտարվեստին առնչվող այնպիսի գործիչներ, ինչպիսիք են Սարգիս Ա Սևանցի և Պետրոս Ա Գետադարձ կաթողիկոսները, Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, Հովհաննես Սարկավագը, որոնք պատմության մեջ մտել են նաև որպես շարականագիրներ: Շարակնոցում վավերացված, Անիում գործած շարականագիրների հոգևոր երգերը վկայում են, որ նրանք իրենց մեջ խտացրել են V–VIII դդ. հայ հիմներգության լավագույն ձեռքբերումները և ընդլայնել ավանդ. թեմաների շրջանակը: Նրանց գործերում առանձնակի հնչեղություն է ստացել հայրենասիր. թեման (Պետրոս Ա Գետադարձի՝ Վարդանանց հիշատակին նվիրված «Արիացեալք առ հակառակսն» երկարաշունչ մանկունքը կամ Հովհաննես Սարկավագի՝ Ղևոնդյանց կանոնի «Պայծառացան այսօր» գողտրիկ ճաշուն)՝ կապված ժամանակի իրողությունների և ազգ-ազատագր. պայքարի հետ: Այդ շարականագիրները զգալի չափով նախապատրաստել են Կիլիկյան Հայաստանի հեղինակների ստեղծագործության մեջ իրագործված հետագա մեծ թռիչքը:

Առանձին փայլուն էջ է Գրիգոր Նարեկացու տաղային արվեստը: Նրա՝ մեղեդիներով հանդերձ պահպանված տաղերը՝ «Հավուն, հավուն», «Հավիկ», «Ահեղ ձայնս», «Սայլն այն իջանէր», «Աչքն ծով ի ծով», որակապես նոր մակարդակի են բարձրացրել երաժշտաբանաստեղծ. արվեստը, այն հագեցնելով մեղեդային վառ կերպարներով, հորինվածքային նորարար հնարքներով, որոնք բոլորովին նոր հորիզոններ են բացել հայ երաժշտ. մշակույթում: Կարևոր գլուխ է կազմում Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության երաժշտ. մշակույթը: Երեք հարյուրամյակի ընթացքում այդտեղ ծաղկել է աշխարհիկ և հոգևոր երգարվեստը, վանքերին կից վարդապետարաններում մեծ տեղ է հատկացվել երգ-երաժշտության դասավանդմանը, քննարկվել են երաժշտության տեսության և գեղագիտության հարցեր, ստեղծվել և ընդօրինակվել են բարձրարժեք երաժշտածիս. մատյաններ:

Հ. ե-յան գագաթներից է Ներսես Շնորհալու ստեղծագործությունը, որի, ինչպես և Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործության նշանակությունը դուրս է եկել զուտ ազգ. շրջանակներից: Ներսես Շնորհալու տաղանդի և կազմակերպչ. եռանդի շնորհիվ Հայաստանում պաշտոներգությունը նոր մակարդակի է բարձրացել: Նրա անմիջական մասնակցությամբ և կարգադրությամբ իրագործվել է երաժշտածիս. գրքերի՝ միջնադարի չափանիշներով ամենածավալուն բարեփոխումը, որի ընթացքում այդ գրքերը մաքրվել են հնացած երգասացություններից և համալրվել հենց իր՝ Ներսես Շնորհալու գրչին պատկանող բազմաթիվ գործերով: Դրանցից են Պատարագի մի շարք գեղեցկակազմ այլ սրբասացությունները և մեծ քարոզը, Ժամագրքի կազմում ընդգրկված «Յիշեսցուք ի գիշերի», «Զարթիք փառք իմ», «Առավօտ լուսոյ», «Աշխարհ ամենայն», Արևագալի երգերը, բազմաթիվ շարականներ և տաղեր, որոնք աչքի են ընկնում մեղեդային ոճի անհատականությամբ և բանաստեղծ., տաղաչափ. վարպետությամբ: Ներսես Շնորհալու երգերից շատերը տակավին միջնադարում ստացել են չափանմուշային նշանակություն, հաճախ հիշատակվել որպես մեղեդի-նմուշ: Նման ժողովրդականությանը մեծապես նպաստել է նաև այն, որ Ներսես Շնորհալին իր ստեղծագործություններում հմտորեն կիրառել է ժող. երաժշտ. արվեստի բազմապիսի տարրեր, այդպիսով հագեցրել հոգևոր երգարվեստը՝ ժողովրդին հոգեհարազատ ելևէջներով և մատչելի ձևերով:

Ներսես Շնորհալու ստեղծագործ. ավանդույթները խոր ազդեցություն են թողել հետագա շարականագիրների և տաղերգուների վրա, որոնցից հատկապես նշելի են բուն Հայաստանում գործած Խաչատուր Տարոնացին (Պատարագի նախերգը հանդիսացող քահանայի զգեստավորման «Խորհուրդ խորին» շարականով), Հովհաննես Երզնկացին (Գրիգոր Ա Լուսավորչին և Ներսես Ա Մեծին նվիրված շարականներով և Ջրօրհնեքի «Այսօր ձայնն հայրական» տաղով), Վարդան Արևելցին (սրբոց թարգմանչաց նվիրված «Որք զարդարեցին» և «Որք թագաւորաց» երգերով), Մխիթար Այրիվանեցին (Ոտնլվայի «Սիրտ իմ սասանի» դրամատիկ. տարրերով հագեցած գանձով), իսկ կիլիկյան հեղինակներից՝ Ներսես Լամբրոնացին, Հակոբ Ա Կլայեցին, Գրիգոր Սկևռացին և ուր.:

Սակայն XIII դ. վերջին շարականի ժանրի զարգացումը գրեթե միանգամից դադարել է: Միջնադարի վերջին շարականագիր Կիրակոս Երզնկացու՝ Աստվածածնի ննջման «Արևելք գերարփի» շարականով եզրափակվել է Շարակնոցը: Ժամակարգությունը փակվել է, և ժամակարգության կանոնի մեջ նոր երգեր այլևս չեն ընդունվել:

Արդեն XIII դ. կեսից քաղ. անբարենպաստ պայմանները, այնուհետև հայկ. պետականության կորուստը ինչպես բուն Հայաստանում, այնպես էլ Կիլիկիայում խաթարել են արվեստի, այդ թվում նաև Հ. ե-յան բնականոն զարգացումը, թեև վանքերում շարունակվել են, ի թիվս այլ մատյանների, երաժշտածիս. ժողովածուների ընդօրինակման, խմբագրման և լրացման աշխատանքները: Հիշատակելի են Շարակնոցի՝ մասնավորապես Գևորգ Սկևռացու և Գրիգոր Խուլի խմբագրությունները: Ուշ միջնադարում Հ. ե. այնուհանդերձ անցել է որոշ շրջափոխում, մի շարք հին երգերի երաժշտ. բաղկացուցիչը վերանայվել է ըստ նոր ժամանակների ճաշակի: Սակայն ընդհանուր առմամբ այն բնորոշվել է աստիճանական անկումով, միջավայրի շեշտակի մահմեդականացման հետևանքով հայ ավանդ. եղանակների կատարողական մեկնաբանման «արևելականացմամբ», Հ. ե-յան ժանրերի աշխարհականացմամբ: XV–XVIII դդ. մեծ տարածում են ստացել Տաղարանները և խառը տիպի ժողովածուները, որոնք իրենց մեջ ամփոփել են ինչպես հոգևոր, այնպես էլ աշխարհիկ բնույթի տաղեր, գանձեր, ողբեր ևն:

Այդ ժամանակաշրջանում կարևոր դեր են կատարել հայկ. նորաստեղծ գաղութները Մերձավոր Արևելքում, Եվրոպայում, Հնդկաստանում, որտեղ հետզհետե աշխուժացող մշակութ. կյանքը շատ բանով նպաստել է անցյալի ժառանգության, այդ թվում նաև Հ. ե-յան ավանդույթների պահպանմանը: Վերականգնըման շրջանը (XVII–XVIII դդ.) իր հետ մի շարք դրական տեղաշարժեր է բերել ազգ. ինքնագիտակցության վերելքի, մշակութ. ժառանգության պահպանման, տպագրության զարգացման ասպարեզում: Ամստերդամում, Ոսկան Երևանցու ջանքերով 1664–65-ին իրականացվել է առաջին տպագիր Շարակնոցի հրատարակումը, որտեղ ձեռագր. վստահելի աղբյուրներից հավատարմորեն ընդօրինակվել են ձայնեղանակային նշումներն ու հոգևորականների մեծամասնության համար արդեն զուտ խորհրդանշական իմաստ կրող խազային նշանները:

XIX դարից Հ. ե-յան զարգացումը մտել է նոր ծիրի մեջ: Մտավորականության և հոգևորականության շրջանում գնալով հասունացել է Հ. ե-յան նմուշների պահպանման, հետագա աղավաղումներից և մոռացությունից փրկելու գաղափարը: 1813-ին Հ. Լիմոնճյանի ստեղծած հայկ. նոր նոտագրությամբ (տես Նոր հայկական ձայնագրություն) փորձեր են արվել ձայնագրելու Շարակնոցը, նախ՝ հենց իր, այնուհետև Ե. Տնտեսյանի, Արիստակես Հովհաննիսյանի, Համբարձում Չերչյանի և այլոց կողմից: 1866-ին Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցին Էջմիածին է հրավիրել ժամանակի նշանավոր երաժիշտ Ն. Թաշճյանին՝ տեղի ավանդ. եղանակները ձայնագրելու, բազմատեսակ հնչող հոգևոր երգերը միակերպության բերելու նպատակով: Այդ աշխատանքներին մասնակցել է նաև Մ. Եկմալյանը: 1866–78-ին իրականացվել է Պատարագի, Ժամագրքի և Շարակնոցի երգասացությունների վավերացումն ու հրատարակությունը: Այն ժամանակվա չափանիշներով դրանք հայկ. հոգևոր երգարանների առաջին գիտ. հրապարակումներն էին, որոնք կարևոր դեր են խաղացել թե՛ գործնականում և թե՛ Հ. ե-յան հետագա ուսումնասիրման համար: Հայ երաժիշտների հաղորդակցումը արևմտաեվրոպ. երաժշտության հետ և վերջինիս ազդեցությունը պայմանավորել են բազմաձայնության (պոլիֆոնիայի) ներմուծման անհրաժեշտությունը: Շրջադարձային նշանակություն է ունեցել Մ. Եկմալյանի Պատարագի բազմաձայն մշակումը, որի շնորհիվ Հ. ե. սկսել է հնչել ոչ միայն եկեղեցիներում, այլև համերգային բեմահարթակներում:

Հ. ե-յան զարգացման, ուսումնասիրման և տարածման նոր փուլ է նշանավորել Կոմիտասի ստեղծագործ., կատարող. և գիտ. գործունեությունը: Նրա Պատարագը, հոգևոր այլ երգերի խմբերգային մշակումները հիմնված էին միջնադարյան երգարվեստի առանձնահատկությունների խոր իմացության, ինչպես նաև XIX դ. վերջի – XX դ. սկզբի եվրոպ. երաժըշտությանը բնորոշ միտումների և հորինվածքային հնարքների ինքնատիպ զարգացման վրա, որոնք աշխարհիկ գեղջկ. և քաղաքային երգերի մշակումների հետ մեկտեղ դրել են հայ մասնագիտացված կոմպոզիտորական դպրոցի հիմքերը: Մ. Եկմալյանի և Կոմիտասի Պատարագները դարձել են նոր ժամանակների խմբերգային դասական երաժշտության առաջին մեծակտավ ստեղծագործությունները: Հ. ե. մեծ ազդեցություն է գործել 1960– 1990-ական թթ. հայ կոմպոզիտորների ստեղծագործությունների վրա: Ազգ. երաժշտ. նեոկլասիցիզմի դրսևորումներ կարելի է համարել ժամանակակից հայ կոմպոզիտորների բազմաթիվ բարձրարժեք գործերը, որտեղ անդրադարձվել և ստեղծագործաբար մարմնավորվել են Հ. ե-յան հարուստ ավանդույթները: Դրանց թվում են Է. Հովհաննիսյանի, Լ. Աստվածատըրյանի, Ս. Աղաջանյանի, Տ. Մանսուրյանի, Մ. Իսրայելյանի, Ե. Երկանյանի և այլոց սիմֆոնիկ, խմբերգային, վոկալ-գործիքային կամերային գործերը, որոնք իրենց ակնառու տեղն են գրավում ժամանակակից հայ երաժշտության մեջ: Հայաստանի անկախացումից (1991) հետո փոխվել է վերաբերմունքը Հ. ե-յան հանդեպ: Կազմակերպվում են Հ. ե-յանը նվիրված փառատոներ, մրցույթներ և գիտաժողովներ, լույս են տեսնում գիտ. նոր հրատարակություններ, ինչպես, օր., «Գանձասար» աստվածաբան. կենտրոնի կողմից իրականացվող «Շարական»-ը (հ. 1, 1997, խմբ. Ս. Ռոստոմյան) և Հայ հոգևոր երաժըշտության կատարման, ուսումնասիրության և վավերագրման պետ. կենտրոնի Հ. ե-յան ուսումնասիրման հարցեր լուսաբանող «Մանրուսում» տարեգիրքը (հ. 1, 2001, պատ. խմբ. և կազմ. Ա. Արևշատյան):

Տեսության բնագավառում դեռևս V–VI դդ. մշակվել են եկեղեց. ձայնեղանակների (դրանց առաջին կարգավորումը ըստ Հայսմավուրքի իրականացրել է Սահակ Ա Պարթևը), ձայնի և ներդաշնակության հենքի մասին (Դավիթ Անհաղթ) ուսմունքները: Երաժշտության, իբրև արվեստի տեսակներից մեկի, ճանաչողական, դաստիարակչական և զգայական-էթիկական ներգործության և դասակարգման հարցերն արծարծվել են Դավիթ Անհաղթի, Դավիթ Քերականի և Ստեփանոս Սյունեցու աշխատություններում: VII դ. սկզբին տեսությունը հարստացել է հնչյունականության (ակուստիկայի) մասին ուսմունքով (Անանիա Շիրակացի): VIII դ. Ստեփանոս Սյունեցու ջանքերով կիրառվել է խազագրության նախն. համակարգը, որը հիմնված էր առոգանության և տրոհության նշանների վրա: Հ. ե-յան ասպարեզում տեսության մյուս մասն ընդգրկում է հետևյալ տարաբնույթ գրվածքների և պատառիկների ամբողջությունը՝ շարականագիրների միջնադարյան ցուցակներ, ձայնեղանակների մեկնություններ և ավելի ուշ՝ Մանրուսման կամ Խազգրքերում զետեղված մանրուսման եղանակների ցուցակները և «Անուանք» խազից կոչվող հատվածները: Այդ գրվածքների շարքում «Մեկնութիւնք ձայնից»-ն առավել արժեքավոր են: Դրանք համաքրիստ. մշակույթի չափանիշներով մի ինքնատիպ երևույթ են, որոնք յուրահատուկ ձևով արտացոլել են ձայնեղանակների մասին ուսմունքի աստվածաբան., երաժշտ., տեսագեղագիտ. և ծիսականգործնական ոլորտների հետ կապված հայ միջնադարյան մտածողների փորձը: Այդ մեկնությունների հեղինակների թվում են Մովսես Քերթողը, Ստեփանոս Սյունեցին, Անանիա Նարեկացին, Վարդան Արևելցին, Գրիգոր Տաթևացին, Թովմա Մեծոփեցին և ուր.: Նշված երկասիրություններն արտացոլել են հայկ. եկեղեց. ձայնեղանակների զարգացման տարբեր փուլերը և դրանց հետ կապված տարբեր ժամանակների՝ սկսած հեթանոս. շրջանի աշխարհիկ երաժշտ. տեսության և գեղագիտության վերապրուկներից մինչև միջնադարյան մտածողությանը հատուկ աստվածաշնչային հայեցակարգի (Մովսես Քերթող, Անանիա Նարեկացի, Գրիգոր Տաթևացի) դասական դրսևորումները: Տվյալ մեկնությունները խոսուն վկայություն են միջնադարում հայկ. ութձայնի տեսագեղագիտ. և գործնական մշակվածության մակարդակի մասին:

Շարականագիտության, ձայնեղանակների տեսության, հոգևոր և աշխարհիկ (վոկալ և գործիքային) երաժշտության փոխհարաբերության հարցերը արծարծվել են նաև Վանական Վարդապետի «Հարցմունք և պատասխանիք»ում, Վարդան Արևելցու «Ժղլանք»-ում և Գրիգոր Տաթևացու «Գիրք հարցմանց»-ում: Հայ եկեղեց. ձայնեղանակների և պարսկա-արաբ. ավանդ. եղանակների համեմատական ուշագրավ մեկնություն է տվել Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզ) իր «Մեկնութիւն քերականին» ձեռնարկում: Ավետարանի նկարազարդման մեջ օգտագործվող հիմն. գույների և եկեղեց. ձայնեղանակների համադրման եզակի մեկնություն է պարունակում Թովմա Մեծոփեցու «Մեկնութիւնք ձայնից»-ը: Տեսության առանձին բաժին է կազմում մանրուսման՝ որպես զարդոլորուն, նրբակերտ երգեցողության արվեստը, որն իր բարձրակետային զարգացմանն է հասել Կիլիկյան Հայաստանում: Դրանով հատուկ զբաղվել է Ներսես Շնորհալին՝ խազային նշանների մինչ այդ կիրառվող համակարգը հարստացնելով նոր՝ 23 նշաններով: Դրանք, ի տարբերություն շարականի խազերի, ստացել են մանրուսման խազեր անվանումը: Սակայն ուշ միջնադարի պայմաններում, ինչպես արվեստն ընդհանրապես, հայ միջնադարյան երաժշտ. տեսագեղագիտ. միտքը նույնպես անկում է ապրել: Այդ բնագավառում նոր փուլ և որոշ աշխուժացում է նկատվել XVII–XVIII դդ.: Տվյալ ժամանակաշրջանի գիտնականներն աշխատել են հավաքել միջնադարյան ինքնուրույն և թարգման. մատենագրության մեջ սփռված երաժշտատեսական գրվածքները և նույնիսկ բանաքաղելու միջոցով ստեղծել ամբողջական հոդվածներ: Իրենց գիտելիքները նորովի համալրելու նպատակով դիմել են և՛ արլ. երաժշտագիտ. աղբյուրներին, և՛ բյուզ. ձայնագրագիտությանը, և՛ արևմտաեվրոպ. երաժշտության տեսությանը, ինչը երևում է Ավետիք Պաղտասարյանի (Ընթերցող Տիգրանակերտցի), Զեննե-Պողոսի, Խաչատուր Էրզրումեցու և Մխիթար Սեբաստացու գործունեությունից: Գրիգոր դպիր Գապասակալյանը, միջնադարին հատուկ հայկ. երաժշտատես. ու գեղագիտ. դրույթները ձևակերպելուն և դասակարգելուն զուգընթաց, փորձել է ճգնաժամ ապրող խազային հին նշանագրության փոխարեն մի նոր համակարգ ստեղծել՝ հայկ., ընդհանուր արլ. և բյուզ. նոտագրության տարրերով շաղախված: Դա առանձնապես խթանել է հայկ. նոր ձայնագրության ստեղծումը, որը 1813-ին հեղինակել է Հ. Լիմոնճյանը: Այդ նոտագրությունը լավագույնս հարմարեցված էր ինչպես հոգևոր, այնպես էլ աշխարհիկ մոնոդիական երաժշտության առանձնահատկությունները համարժեք արտահայտելուն և ձայնագրելուն: XIX դ. Կ. Պոլսի եկեղեց. երաժիշտ-տեսաբանները (Հ. Լիմոնճյան, Ե. Տնտեսյան, Ն. Թաշճյան և ուր.) կարևոր ներդրում են ունեցել շարականագիտության, հոգևոր երգարվեստի նմուշների հավաքագրման, ձայնագրման և աղավաղումներից փրկելու գործում: 1874-ին գրեթե միաժամանակ լույս են տեսել Ն. Թաշճյանի «Դասագիրք եկեղեցական ձայնագրութեան հայոց» և Ե. Տնտեսյանի «Նկարագիր երգոց Հայաստանեայց ս. եկեղեցւոյ եւ յաւելուած բովանդակութիւն երգոց ըստ ութ ձայնից» գրքույկները, որտեղ ամփոփված էին այդ երևելի ձայնագրագետների ձայնագիտ. և շարականագիտ. բազմամյա պրպտումների արդյունքները: Հ. ե-յան ուսումնասիրությունը նոր աստիճանի է բարձրացել Կոմիտասի հետազոտությունների շնորհիվ, որոնց մեջ արծարծվել են շարականների կառուցվածքի, տաղաչափության, պատմ. զարգացման, Հ. ե-յան տեսակների, եկեղեց. ձայնեղանակների տեսության և Մանրուսման գրքերի ուսումնասիրման հարցերը, որոնք առաջին անգամ են ներկայացվել եվրոպ. գիտ. հանրությանը: Նոր փուլ է կապված խորհրդ. շրջանի և արդի գիտնական-երաժշտագետների՝ Հ. ե-յանը նվիրված ուսումնասիրությունների հետ: Ք. Քուշնարյանի, Ռ. Աթայանի, Ն. Թահմիզյանի, Ա. Արևշատյանի, Մ. Նավոյանի և այլոց աշխատություններում լայնորեն և բազմակողմանի լուսաբանվել և քննվել են Հ. ե-յան պատմության, տեսության, գեղագիտության, առանձին հեղինակների ստեղծագործության հարցերը: Այդ ուսումնասիրությունները մեծապես նպաստել են Հ. ե. և հայ երաժշտ. միջնադարագիտությունը միջազգ. ասպարեզ հանելուն: Հ. ե. ուսումնասիրվում է Մատենադարանում, ԳԱԱ արվեստի ինստ-ում, Կոմիտասի անվ. պետ. կոնսերվատորիայում և Հայ հոգևոր երաժշտության կատարման, ուսումնասիրության և վավերագրման պետ. կենտրոնում:

Գրկ. Գապասակալյան Գ., Գիրք երաժշտական…, ԿՊ, 1803: Ավետիքյան Գ., Բացատրութիւն շարականաց, Վնտ., 1814: Տնտեսյան Ե., Նկարագիր երգոց Հայաստանեայց ս. եկեղեցւոյ, ԿՊ, 1874: Հիսարլյան Ա., Պատմութիւն հայ ձայնագրութեան և կենսագրութիւն երաժիշտ ազգայնոց (1714–1909), ԿՊ, 1914: Մելիքյան Ս., Ուրվագիծ հայ երաժշտության պատմության, Ե., 1935: Կոմիտաս, Հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, Ե., 1941: Աթայան Ռ., Հայկական խազային նոտագրություն, Ե., 1959: Մուրադյան Մ., Հայ երաժշտությունը XIX դարում և XX դարասկզբում, Ե., 1970: Թահմիզյան Ն., Ներսես Շնորհալին՝ երգահան և երաժիշտ, Ե., 1973: Նույնի, Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը V–XV դդ., Ե., 1985: Նույնի, Կոմիտասը և հայ ժողովրդի երաժշտական ժառանգությունը, Փասադենա, 1993: Արեվշատյան Ա., «Մաշտոց» ժողովածուն որպես հայ միջնադարյան երաժշտական մշակույթի հուշարձան, Ե., 1991: Նույնի, Աստվածաշնչական կոնցեպցիան հայ միջնադարյան «ձայնից» մեկնություններում, «Աստվածաշնչական Հայաստան», Օշական, 2001: Հոգևոր երգեր, Ե., 1998: Նավոյան Մ., Տաղերի ժանրի ծագումնաբանությունը և ազատ մեղեդիական մտածողությունը հայ միջնադարյան մասնագիտացված երգարվեստում, Ե., 2001: К у ш н а р е в Х., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Л., 1958; Г е о д а к я н Г., Комитас, Е., 1969; Х у д а б а ш я н К., Армянская музыка на пути от монодии к многоголосию, Е., 1977; Т а г м и з я н Н., Теория музыки в древней Армении, Е., 1977; А к о п я н Л., Проблема армянских невменных знаков (хазов) в прошлом и настоящем, сб. “Традиции и современность”, в. 1, Е., 1986, с. 63–79; Е г о ж е, Восьмигласие как идея (на примере средневековой армянской гимнодии), сб. “Православная монодия: ее богословская, литургическая и эстетическая сущность”, Киев, 2001, с. 95–101; А р е в ш а т я н А., Армянские средневековые толкования на гласы, сб. Гимнология”, в. 1, кн. 2, М., 2000, с. 510–517; Сборник “Манрусум” и монастырская певческая традиция Киликийской Армении XII–XIV вв., сб. “Монастырская певческая традиция в древнерусском песнетворчестве, СПБ, 2001, с. 267–274; F é t i s F., Histoire générale de la musique, t. IV, P., 1874; A t a i a n R., Les chants des maitres arméniens du Moyen age, “Musica antiqua”, 2, Bydgoszcz, 1962; Essays on Armenian Music (R. Ataian, S. Poladian, N. Tahmizian and others), L., 1978; A r e v c h a t i a n A., Deux textes arméniens médiévaux sur l’Interpretation des modes musicaux; Les traités arméniens médiévaux sur l’Interpretation des modes musicaux et leurs parallels au Proch e Orient, “Revue des études arméniennes”, 26, P., 1996–97, pp. 339–355, 357–366; I b i d, La typologie du genre des åarakans dans le contexte de l’hynmograph ie de l’Orient chrétien, “Revue des études arméniennes”, 28, P., 1999–2000.

Աննա Արևշատյան

ՀՈԳԵՎՈՐ ՀՈՎՎՈՒԹՅՈՒՆ, Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու հոգևոր-վարչատարածքային ենթամիավոր: Հ. հ. համեմատաբար նոր հասկացություն է: Եկեղեցու նախնական կառույցի մեջ հիմն. օղակը թաղի, համայնքի եկեղեցին էր, որը հետագայում կազմավորվել է իբրև թեմ: Հայ եկեղեցում «հոգևոր հովիվ» հասկացությունը տարածվել է հատկապես XIX դ-ից: Գաղթի և տեղաշարժերի հետևանքով կազմավորված հեռավոր գաղութներում կաթողիկոսները նշանակել են հոգևոր հովիվներ, այսինքն՝ տվյալ քաղաքի հայ գաղթականների հոգևոր կարիքները հոգալու համար այնտեղ են ուղարկել քահանաներ և վարդապետներ: Իրանա-Հնդկաստանի թեմից Հնդկաստան, Բուշեր, Ճավա, Հեռավոր Արևելք ուղարկված քահանաների մասին ասել են, թե «գնացել են թեմի»: Մանչեստր, Ուստր, ԱՄՆ ուղարկված հոգևորականները կոչվել են հոգևոր հովիվներ: Այժմ Ամերիկայի, Եվրոպայի տարբեր քաղաքների հայ համայնքներում ծառայող հոգևորականները նույնպես կոչվում են հոգևոր հովիվներ: Միաժամանակ այն երկրներում, որտեղ թեմական կառույց գոյություն չունի համայնքի փոքրաթվության պատճառով, ծառայող հոգևորականը կոչվում է հոգևոր հովիվ, իսկ շրջանը՝ Հ. հ.: Ներկայումս նման շրջաններից են Իտալիայի, Բելգիայի, Հոլանդիայի (Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակության կազմում), Եթովպիայի և Սուդանի (Եգիպտոսի թեմի կազմում), Ավստրիայի և Շվեդիայի (Կենտրոնական Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակության կազմում), Հորդանանի (Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության կազմում), Կալկաթայի (Հնդկաստանի և Ծայրագույն Արևելքի հայրապետական պատվիրակության կազմում) Հ. հ-ները:

ՀՈԼԱՆԴԻԱՅԻ ՀՈԳԵՎՈՐ ՀՈՎՎՈՒԹՅՈՒՆ, տես Արևմտյան Եվրոպայի հայրապետական պատվիրակություն հոդվածում:

ՀՈՌՈՄՈՍԻ ՎԱՆՔ, Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Շիրակ գավառում, Անիից հյուսիսարևելք, Ախուրյան գետի աջ ափին (այժմ՝ Թուրքիայի սահմաններում): Հիմնադրվել է X դ. 2-րդ քառորդում, Հայոց թագավոր Աբաս Բագրատունու (929–953) օրոք: Հիմնարկուները վանքի անդրանիկ վանահայր Հովհաննես վարդապետի առաջնորդությամբ Բյուզանդիայից փախած և Հայաստանում ապաստանած հայ վանականներն էին (այստեղից էլ՝ Հոռոմների վանք անվանումը): Հ. վ-ից հվ., Անի տանող ճանապարհին, կանգուն է մի ինքնատիպ շինություն՝ գմբեթավոր զույգ աշտարակներով «հաղթական կամարը» (հավանաբար՝ X–XI դդ.): Վանքի համալիրը (կառուցված մինչև XIII դ.) բաղկացած է շինությունների երկու խմբից՝ Ախուրյանը երիզող ձորում և բարձրադիր լեռնադաշտի վրա: Հ. վ-ի հնագույն շինություններն են Ս. Մինասը (930–953, հիմնադիր՝ Հովհաննես վարդապետ) և Գագիկ Ա Բագրատունու կառուցած Ս. Գևորգը (1013-ից հետո): Երկուսն էլ գմբեթավոր դահլիճ են, երկու զույգ որմնամույթերով, «հայկ. խորշերով» մշակված ճակատներով: Ս. Գևորգ եկեղեցու ներսը ծածկված է եղել որմնանկարներով (պահպանվել են հետքերը): Նրանից արլ. թաղածածկ մատուռ է, կողքին՝ Աշոտ Գ Ողորմած Բագրատունու (953–977) դամբարանը:

969-ին Հ. վ-ի վանահայր Սարգիս վարդապետը մասնակցել է Վահան Ա Սյունեցու հրավիրած Անիի եկեղեց. ժողովին: 982-ին, ըստ պատմիչ Ստեփանոս Տարոնեցու (Ասողիկ), Աբլհաճ ամիրան հրդեհել է Հ. վ. և վայր բերել եկեղեցու գմբեթի խաչը: 1038-ին Հովհաննես Սմբատ Բագրատունին Ախուրյանի ձորեզրին կառուցել է Ս. Հովհաննես եկեղեցին և դրան արմ-ից կից մեծ գավիթը: Եկեղեցին մեկ զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճ է՝ ճակատները «հայկ. խորշերով» մշակված, որի Ավագ խորանը լուսավորվում է զույգ պատուհաններով: Գմբեթի արտաքուստ գլանաձև թմբուկը ծածկված է կոնաձև վեղարով: Գավիթն ունի ուղղանկյուն հատակագիծ՝ չորս կենտրոնական սյուներով, բազմանիստ և շքեղ քանդակազարդ երդիկով, որի վրա բարձրանում է ութասյուն զանգակատունը: Առաջին անգամ Հ. վ-ի գավթում մշակված քառասյուն կենտրոնակազմ հորինվածքը դարձել է XI–XIII դդ. հայկ. գավիթների ու ժամատների հիմն. ձևը: 1198-ին վանահայր Մխիթարն Ականց գետից ջրատար է կառուցել Հ. վ-ի համար: 1206ին Զաքարե Բ Մեծը վերահաստատել է գետից օգտվելու Հ. վ-ի իրավունքը և քանդել նրա վրա այլոց կառուցած ապօրինի ջրաղացը: XII դ. Հ. վ-ում է ուսանել պատմիչ Մխիթար Անեցին: 1215-ին, ըստ շին. արձանագրության, Ս. Հովհաննես եկեղեցու հվ. պատին կից իշխանուհի Խութլուխաթունը մոր՝ Ռուզուքանի համար երկհարկ դամբարան է կառուցել, որի երկրորդ հարկը կազմված է միմյանց կից երեք մատուռներից (կենտրոնինը գմբեթավոր է): Դամբարանի առաջին հարկի ներսում, արլ. պատին ագուցված են չորս շքեղ քանդակազարդ խաչքարեր: XIII դ. նմանատիպ դամբարան է կառուցվել նաև Ս. Հովհաննես եկեղեցու հս. պատին կից:

XIII դ. 2-րդ քառորդում իշխան Վահրամ Հեճուպի դուստր Խաթունը նորոգել է Հ. վ-ի եկեղեցիները և Ռուզուքանի դամբարանին հվ-ից կից կառուցել մատուռ: Ս. Հովհաննես եկեղեցին և նրա երկու կողմերում սիմետրիկ կառուցված գմբեթավոր դամբարաններն ու թաղածածկ մատուռներն ունեն մեկ հարթության վրա մշակված արլ. ընդհանուր ճակատ, որի տարբեր ծավալների միասնական նման լուծումը բնորոշ է քաղաքային ճարտ-յանը: Հ. վ. ծաղկում է ապրել XIII դ.՝ Վաչուտյանների իշխանական տան հովանավորությամբ: 1229-ին, ըստ շին. արձանագրության, Վաչե Վաչուտյանը Հ. վ-ի համալիրի հվ. կողմում կառուցել է քառակուսի հատակագծով նշխարատան շենքը: 1246-ին վանքը տուժել է թաթար-մոնղոլների արշավանքից: 1251-ին ոմն Առյուծ և նրա կին Սեդան նորոգել են վանքը, վերաշինել թաթարների ավերած ջրատարը, 1277-ին կառուցել նշխարատան նոր շենք՝ երկու զույգ փոխհատվող կամարներով ծածկված: Նշխարատներին արլ-ից կից է քառասյուն, կենտրոնակազմ հորինվածքով, ներսում՝ արլ. պատում խորանով մի շենք (ժամատուն կամ գրապահոց-գրատուն): Հ.վ. շրջափակված է քառանկյունի պարսպով, որի հսարմ-ում են գտնվում մի կիսաշրջանաձև բուրգ և միակ մուտքը: XIII դ. Հ. վ. ստացել է բազում նվիրատվություններ՝ գյուղեր, այգիներ, ջրաղացներ, Անիում՝ տներ և կրպակներ: Նվիրատուների թվում են Անիի մեծահարուստներ Տիգրան Հոնենցը, Ուքանանց տոհմից Քարիմադինը և այլք: 1336-ին իշխան Վահրամ Զաքարյանը վերահաստատել է Հ. վ-ի սեփականատիր. իրավունքներն իր նախնիների նվիրատվությունների նկատմամբ և ինքն էլ մեծ նվիրատվություն կատարել: Հ. վ. եղել է միջնադարյան Հայաստանի մշակութ. կենտրոններից: Այդտեղ է կրթվել ու գրչության արվեստով զբաղվել XIII դ. վերջի և XIV դ. կեսի գրիչ և մանրանկարիչ Մխիթար Անեցին: Մատենադարանում է պահվում նրա Հ. վ-ում ընդօրինակած և պատկերազարդած՝ Սամուել Անեցու «Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց» երկի ձեռագիրը (ձեռ. դ 3613):

XV–XVI դդ. Հ. վ. դադարել է գործելուց և զգալիորեն ավերվել: 1685-ին վանահայր Դա նիել վարդապետը համալիրը մաքրել է աղբից, նորոգել Ս. Հովհաննես եկեղեցին, վերստին միաբանություն հաստատել: 1755-ին, լեզգիների երկրորդ արշավանքի ժամանակ, սպանվել է Հ. վ-ի վանահայր Եղիա վարդապետը: 1788-ին վանահայր Հովհաննես եպս. Շամբեցին նորոգել է վանքը: 1800-ին և 1807-ին, Էջմիածնի անապահովության պատճառով Մայր աթոռի միաբաններն ապաստանել են Հ. վ-ում: 1852-ին Հ. վ. նորոգել է Վարդան վրդ. Օձնեցին, 1868–71ին՝ Գրիգոր վարդապետը: Հ. վ. եղել է Բագրատունիների տոհմական հանգստարանը, թագավորների և իշխանների դամբարանավայրը: Վանքում է ամփոփվել Սարգիս Ա Սևանցի կաթողիկոսը: 1918-ից Հ. վ. լքվել է և այժմ կիսավեր է:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Շիրակ, Վնտ., 1881: Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, [հ.] 1, Ե., 1942: Strzygowski J., Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien, 1918; Cuneo P., L’architettura della scuola regionali di Ani nell’Armenia medievale, Roma, 1977; Thierry J.M., Le couvent armenien d’Horomos, Louvain-P., 1980.

Մուրադ Հասրաթյան

ՀՈՎԱԲ Ա ԴՎՆԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – 791), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 790-ից: Հաջորդել է Ստեփանոս Ա Դվնեցուն: Հ. Ա Դ-ու հայրապետ. գործունեության մասին ոչինչ չի ավանդվում: Վախճանվել է իր գահակալության տարին չբոլորած:

Կաթողիկոս. գահին Հ. Ա Դ-ուն հաջորդել է Սողոմոն Ա Գառնեցին:

ՀՈՎԱԿԻՄ ՊՐՈՒՍԱՑԻ (ծ. թ. անհտ – մոտ 1478), Կ. Պոլսի հայոց առաջին պատրիարք 1461–78-ին: Հ. Պ-ուն 1461-ին պատրիարք է հռչակել թուրք. սուլթան Մուհամեդ II-ը (Մեհմեդ), որը, հիմնադրելով հայոց պատրիարքությունը, կամեցել է հայ բնակչությանը կենտրոնացնել իր մայրաքաղաքում, օսմ. կայսրության հայկ. թեմերը ենթարկել արքունիքի իրավասության տակ գտնվող պատրիարքությանը: Մինչ այդ Հ. Պ. եղել է թուրք. տիրապետության տակ գտնվող Փոքր Ասիայի հայ համայնքների հոգևոր առաջնորդը, նստավայրը՝ սկզբում Կուտինայում, ապա՝ Պրուսայում: Հովակիմ եպիսկոպոսի հետ միասին, սուլթանի առաջարկով, Կ. Պոլիս են տեղափոխվել պրուսացի բազմաթիվ հայ ընտանիքներ: Գաղթականության շնորհիվ Կ. Պոլսի հայ բնակչությունը ստվարացել է՝ կենտրոնանալով քաղաքի վեց թաղերում, և պետության կողմից պաշտոնապես ճանաչվել է իբրև վեց համայնք (ալթը ճեմաաթ): Պատրիարքարանը հաստատվել է Սամաթիո հայաշատ թաղամասում: Սուլթանի հրամանով հայերին է տրվել Սուլու Մանասթըրի հունական եկեղեցին, որը, վերանվանվելով Ս. Գևորգ, դարձել է պատրիարքանիստ և այդպիսին մնացել մինչև 1641-ը: Ավանդաբար Հ. Պ-ուն է վերագրվում Կ. Պոլսի առաջին հայկ. վարժարանի բացումը:

Ալվարդ Ղազիյան

ՀՈՎԱՍԱՓ ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ (ծ. և մ. թթ. անհտ), XVI դարի մշակութային գործիչ, վարքագիր, վկայագիր, բանաստեղծ, մանրանկարիչ, գրիչ: Հոգևոր կոչումը՝ սարկավագ: Ապրել և ստեղծագործել է Սեբաստիայում: Մանրանկարչության և գրչության արվեստի առաջին դասերն առել է հորից՝ տաղասաց և ծաղկող Թադեոս քահանայից: Հ. Ս. հեղինակ է բանաստեղծությունների և պոեմների, սրբախոսական արձակ և չափածո երկերի, իմաստասիր., բարոյախոս., ներբողական տաղերի, տոմարագիտ. քերթվածների, սիրո երգերի: Զարգացրել և նոր աստիճանի է բարձրացրել սրբախոսական գրականության առաջատար ժանրերը՝ վարք, վկայաբանություն, տեսիլք, ստեղծելով մի շարք արձակ և չափածո գործեր՝ «Վարք և պատմութիւն Երինէ կուսին…», «Յիշեմք զսքանչելիս մանկանցն», «Յայսմ աւուր վկայաբանութիւն նոր վկային Քրիստոսի Կաւկճային», «Յայսմ աւուր յիշատակ է Թաթէոս քահանային» ևն, որոնցում գեղ. պատկերավորությամբ ներկայացրել է քրիստոնեության բարոյագիտ. առանցքային դրույթները, հայոց նահատակների օրինակով քարոզել հավատացյալների վարքի կանոնները, վկայաբան. երկերն օժտել հայրենասիր. պաթոսով, ինչի շնորհիվ Քրիստոսի ուսմունքի նահատակ հերոսները դարձել են նաև հայրենիքի ուխտյալ հավատավորների խորհրդանիշներ: Այս կերպ Սեբաստիայում նահատակված խոջա Կոկճայի կտտանքները պատկերող վկայաբանությունը 1536-ին կատարված դրամատիկ դեպքի ականատեսի և ժամանակակիցների հայրենասիր. ոգորումների արտահայտություն է: Նման հեղինակային երկերի շարքն իր կազմած ձեռագրերում Հ. Ս. համալրել է տարբեր աղբյուրներից քաղած սրբախոսական այլ միավորների սեփական տարբերակ-խմբագրություններով՝ «Ագաթոնի անյաղթ փիլիսոփայի ասացեալ վասն Նեռինն գալստեանն», «Վկայաբանութիւն Հարապետ աբեղային» ևն: Տեսիլքային գրականության իր մշակումներում ուրույն հայեցակետով մեկնաբանելով ավանդ. դավանաբան. նյութերը՝ Հ. Ս. շեշտել է քաղ. և հոգևոր ուժերի համախմբման ազգօգուտ արդյունքները: Աստվածաշնչյան դրույթներն ու զուտ կրոն. նյութերը, յուրովի կապվելով ազգային խնդիրներին, արդիական որոշակի հնչեղություն են ստացել մասնավորապես «Տեսիլ տեառն մեծին Ներսէսի» չափածո երկում՝ հետազոտողներին հիմք տալով Հ. Ս-ուն համարելու «ազատագրական տեսիլքների ջերմեռանդ հավատավոր»: Սրբախոսության մեջ մուծելով ժող. լեզվամտածողության տարրեր, բանահյուս. պատկերացումներ և կենդանի պատկերներ՝ Հ. Ս. մեծապես նպաստել է հոգևոր երկերի կիրառության ավանդ. սահմանները ընդլայնելուն, հետևաբար և դրանց գործն. նշանակությունը մեծացնելուն: Հ. Ս. ըստ ամենայնի արձագանքել է Սեբաստիայում և շրջակայքում ձևավորվող ազատագր. ձգտումներին: 1548-ի փոթորկալի անցքերի ցնցող վավերագրեր են «Վասն մեղաց մեր մահացու», «Փրկի՛չ, մի՛ տար զմեզ ի փորձանք չարին» քերթվածները, որտեղ ցավագին շեշտերով հիշատակվում է «քրիստոնեայ ազգի» նախճիրը՝ կոտորած, գերեվարություն, ասպատակություն: Հ. Ս-ու բանաստեղծ. ժառանգության պսակն է կազմում 160-տողանոց, իմաստասիր. «Աշխարհիս սահմանն է հանց» կաֆայաշարքը: Կյանքի վայելքներին մարդու բնական ձգտումը՝ ավետարանական դրույթների բացահայտ համադրությամբ, դիտվում է իբրև նախաստեղծ երևույթ, որ սրբագործվում է բարու արարումով, առաքինի բարքով, հույս-հավատով: Այս երկը ֆրանս. է թարգմանել Ա. Չոպանյանը («Վարդենիք Հայաստանի», հ. 3, 1929): Հ. Ս. գրել է պարզ ու աշխույժ լեզվով, դիմել բանահյուս. ձևերի, օգտագործել ժողովըրդագուսան. հայրեն-կաֆաների արվեստը («Յիշէ զբան Աւետարանին», «Կաֆա վասն աղեկ մանկանն Գրիգորի» ևն), որի շնորհիվ նրա կրոն. ավանդ. թեմաները՝ Աստծո արարչագործություն, Հին և Նոր կտակարանների սյուժեներ, Հայ եկեղեցու նահատակներ, ստացել են կենսական լիարյունություն և անմիջականություն: Հ. Ս-ու գործունեության կարևոր ոլորտներից է համաշխ. հնագույն և դասական գրական արժեքների քրիստոնեացումը և հայկականացումը: Կալիսթենես Ողյունթացուն վերագրվող «Պատմութիւն Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ» («Աղեքսանդրի վարքը») երկը, որի խորենացիական թարգմանությամբ սկզբնավորվել է հայ գեղ. արձակի պատմությունը, իր հերոսական ոգով և պետականության գաղափարի ջատագովությամբ ներշնչել է Հ. Ս-ուն՝ 1535-ին ստեղծելու այդ երկի մեծարժեք մի օրինակ՝ սեփական գրչությամբ, նկարազարդմամբ ու խմբագրմամբ (Բեռլինի Ազգ. գրադարան, ձեռ. դ 805): Հայ և օտարազգի գիտնականների կարծիքով այն արժեքավոր է ոչ միայն հեղինակի գեղանկարչական տաղանդի, այլև հայ մանրանկարչության պատմության տեսանկյունից՝ իբրև աշխարհիկ նկարազարդումներ պարունակող հնագույն վավերագիր: Հ. Ս-ու ինքնագիր, իր իսկ նկարազարդած ձեռագրերում առկա մատենագր. նյութերից հիշատակելի են նաև «Աղվանից գիր» եզակի հիշատակագրությունը (Բեռլինի Ազգ. գրադարան, ձեռ. դ 805), հայ թագավորների և այլ ժամանակագրությունները (Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարան, ձեռ. դ 1455), Յայսմավուրքը (Ամասիայի Ս. Հակոբ վանքում պահված, այժմ կորած է համարվում), տոմարագիտ. հինգ ոտանավոր («Վասն լինելութեան արարածոցն» ևն): Հ. Ս. հայ անդրանիկ բանահավաքներից է, հայրենների հավաքման գործի նախաձեռնողներից, զբաղվել է նաև պատմագր. նյութերի հավաքումով ու վերամշակումով, կրոն. երկերի թարգմանություններով: Հ. Ս-ու ստեղծագործ. ժառանգության ուսումնասիրությամբ զբաղվել են Ղ. Փիրղալեմյանը, Ա. Տևկանցը, Ն. Մառը, Ֆ. Մուրատը, Ֆ. Մակլերը, Ա. Չոպանյանը և ուրիշներ:

Երկ. Բանաստեղծություններ, Ե., 1964:

Գրկ. Հովսեփյան Գ., Հովասափ Սեբաստացի, «Արարատ», 1918, էջ 226–280: Սիմոնյան Հ., Հայ միջնադարյան կաֆաներ, Ե., 1975:

Հասմիկ Սիմոնյան

ՀՈՎՀԱՆ ԵԿԵՂԵՑԱՑԻ (IV դ. վերջ, Մեծ Հայքի Եկեղյաց գավառ – V դ. սկիզբ, թաղված է Մշո Առաքելոց վանքում), Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտն ու գործակիցը. թարգմանիչ, մատենագիր, Թարգմանչաց շարժման առաջին գործիչներից: 405-ին Մեսրոպ Մաշտոցին Ասորիք ուղեկցող աշակերտների մեջ է եղել նաև Հ. Ե.: 405-ին Սամոսատ՝ հույն գեղագիր Հռոփանոսի մոտ ուղևորվելիս, Մեսրոպ Մաշտոցն իր հետ տարել է Հ. Ե-ուն և Հովսեփ Պաղնացուն: Սամոսատում այբուբենը վերջնական տեսքի բերելուց հետո Մեսրոպ Մաշտոցը, Հ. Ե. և Հովսեփ Պաղնացին հատվածներ են թարգմանել Աստվածաշնչից: Դրանք հայերեն գրված առաջին տողերն էին: 406-ին Հ. Ե. վերադարձել է Հայաստան և զբաղվել մատենագր., քարոզչ., թարգմանչ. գործունեությամբ: Նրա մասին տեղեկություններ են հաղորդում Կորյունը, Մովսես Խորենացին, Ղազար Փարպեցին և ուրիշներ:

Արտաշես Մարտիրոսյան

ՀՈՎՀԱՆ ՄԱՅՐԱՎԱՆԵՑԻ, Մայրագոմեցի [մոտ 572–650, գ. Գետաբեկ (Գարդման գավառ)], աստվածաբան, դավանաբան, մատենագիր: Կրթությունը ստացել է Դվինի կաթողիկոսարանի նշանավոր դպրեվանքում: Կոմիտաս Ա Աղցեցի, Քրիստափոր Բ Ապահունի և Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսների օրոք եղել է Դվինի Ս. Գրիգոր եկեղեցու փակակալը (ավագ լուսարարապետ)՝ նրանց բացակայության ժամանակ ստանձնելով նաև կաթողիկոսական տեղապահությունը: Հ. Մ. գերազանցապես հայտնի է իբրև դավանաբան մատենագիր, ժամանակին մեծ հեղինակություն վայելող վարդապետ, աչքի է ընկել դավանաբան. սկզբունքայնությամբ, Հայ եկեղեցու վարդապետ. հիմնադրույթներն անխաթար պահելու նախանձախնդրությամբ: Խստակրոն դավանաբանի և սրբակյաց հոգևորականի մեծ համարում ունեցող Հ. Մ. եղել է Հայ եկեղեցու խոշորագույն տեսաբաններից մեկը: Դասախոսել է Դվինի կաթողիկոսարանի դպրեվանքում և արժանացել «փիլիսոփա կատարյալ և աստվածային գրոց գիտության բանիբուն» պատվանունին, իսկ X դ. պատմիչ Ստեփանոս Տարոնեցին (Ասողիկ) նրան համարել է VII դ. լավագույն աստվածաբան գիտնականը: Հ. Մուն է նվիրվել մի ամբողջ երկ՝ «Պատմութիւն Յովհաննու Մայրավանեցւոյ» (VIII դ.), որի միայն պատառիկն է պահպանվել: Իր սկզբունքայնության, անկախ մտածողության ու գործելակերպի պատճառով ունեցել է նաև հակառակորդներ, իսկ Հ. Մ-ուց հետո հետագա դարերում հայոց վարդապետների մեջ եղել են նրան հետևողներ և քննադատողներ:

634-ին Հ. Մ. ընդհարվել է կաթողիկոս Եզր Ա Փառաժնակերտցու հետ, երբ վերջինս 633-ի Կարինի ժողովում հույների հետ ստորագրել էր հավատո խոստովանության գիրը՝ միակամության վարդապետության շուրջ: Չհանդուրժելով Հ. Մ-ու ըմբոստությունը՝ կաթողիկոսը նրան հեռացրել է կաթողիկոսարանից: 638-ին Հ. Մ. քաշվել է Բջնիի Մայրագոմ վանքը, ապա՝ Գարդմանք: Ըստ ավանդության, իբր Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսը Հ. Մ-ուն իբրև անարգանք «Մայրագոմեցի» է անվանել, սակայն վարդապետի հետևորդները այն փոխել են «Մայրավանեցու»:

Ըստ Ստեփանոս Տարոնեցու, ինչպես նաև Մխիթար Այրիվանեցու «Ժամանակագրության» մեջ պահպանված մի տեղեկության, Հ. Մ. հեղինակել է երեք գործ՝ «Խրատ վարուց», «Հաւատարմատ» և «Նոյեմակ»: «Կնիք հավատո» ժողովածուում պահպանվել են Հ. Մ-ու դավանաբան. երեք երկերի առանձին հատվածներ. «Բան հաւատոյ» (4 հատված), «Վասն Տնօրէնութեան Փրկչին» կամ «Ի Տնօրէնութիւնն Քրիստոսի» (4 հատված), «Վասն չարչարանաց եւ աներկիւղ մատնել զանձն իւր ի մահ վասն արարածոց» (1 հատված):

«Խրատ վարուց» գիրքը 23 ճառերից կազմըված ժողովածու է և մի խումբ ձեռագրերում վերագրվում է Հ. Մ-ուն, իսկ ձեռագրերի մեկ այլ խմբում՝ կաթողիկոս Հովհաննես Ա Մանդակունուն (հրատարակվել է «Տեառն Յովհաննու Մանդակունւոյ հայոց հայրապետի ճառք» խորագրով, 1836): Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի օրոք կազմված «Հաւատարմատ» ժողովածուն, որը կոչվում է նաև «Արմատ հաւատոյ», այժմ հայտնի «Կնիք հավատո» դավանաբան. ժողովածուի առաջին խմբագրությունն է՝ կատարված Հ. Մ-ու ձեռքով, կամ «Հաւատարմատ»-ի օրինակով է կազմվել «Կնիք հաւատոյ»-ն: Ըստ Նորայր արք. Պողարյանի, հեղինակի մյուս երկի անունը՝ «Նոյեմակ», առաջացել է «Հաւատոյ նամակ» բառերի աղավաղումից: Ենթադրվում է, որ այժմ անհայտ այդ աշխատության առանձին մասերն են ներկայացնում Հ. Մ-ու «Բան հաւատոյ» երկի 4 հատվածները, որոնք հետագայում նրա համախոհները, ի հարգանս իրենց ուսուցչի, զետեղել են իր իսկ կազմած «Կնիք հաւատոյ» ժողովածուի մեջ: Իր դավանաբան. գրվածքներում Հ. Մ. մեծ տեղ է հատկացրել անապականության խնդիրներին: Լինելով անապականության եռանդուն ջատագով, Հ. Մ., սակայն, չի ընկել երևութականության գիրկը: Ծայրահեղացնելով անապականության նրա գաղափարները, Հ. Մ-ու աշակերտները (Սարգիս Մայրագոմեցի և այլք) հետագայում նորանոր տեսություններ են հյուսել իրենց ուսուցչի աստվածաբան. ուսմունքի շուրջ, սկզբնավորել հայ իրականությունում երևութականության դրսևորումներից մեկը՝ «Մայրագոմեցիների աղանդ» կոչված հոսանքը, ինչի հիման վրա Թեոդորոս Քռթենավորն ու այլոք Հ. Մ-ուն վերագրել են աղանդավոր. գաղափարներ, որոնք իրականում ոչ մի կապ չունեն նրա ուսմունքի հետ: Ընդունելով հանդերձ Տերունական մարմնի անապականությունը՝ Հ. Մ. այն չի համարել աննյութական և երևութական, այլ ընդգծել է «թեպէտեւ յապականութենէ մարդկան զգեցաւ մարմին, ինքն միշտ անապական ասի»: Ջանալով հաստատել «անապական մարդեղության» ուսմունքը, այսուհանդերձ, չի ընդունել Գեթսեմանիի պարտեզում Քրիստոսի ապրած տագնապն ու տրտմությունը (Ղուկ. 22.43–44), քանզի դրանք, ըստ դավանաբան հեղինակի, ադամորդուն հատուկ ապականացու կրքեր են, որոնք սկզբունքորեն չէին կարող տեղ գտնել Քրիստոսի բնության մեջ:

Հ. Մ-ու գրչին է պատկանում նաև «Վերլուծութիւնք կաթուղիկէ եկեղեցւոյ եւ որ ի նման յաւրինեալ կարգաց» խորագրով աշխատությունը: Ըստ Մայր աթոռի միաբան Կարապետ եպս. Տեր-Մկրտչյանի, այս երկը սկըզբնապես հեղինակի «Նոյեմակ» գրվածքի մասն է կազմել: Հ. Մ-ու այս գործը հետաքրքիր տեղեկություններ է պարունակում հայ վաղ միջնադարի խորհրդանշանի (սիմվոլիկա) աստվածաբանության ու գեղագիտ. մտքի վերաբերյալ: Գրվածքում հեղինակը ներկայացրել է եկեղեցու ներքին տարածքի, ճարտ. առանձին մասերի, ինչպես նաև եկեղեց. սպասքի և քրիստ. ծիսակարգի այլ բաղադրիչների խորհըրդանշական բացատրությունը, տվել դրանց այլաբան. վերլուծությունը:

Գրկ. Կնիք հաւատոյ, Վաղ-պատ, 1914: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: ՏերՄկրտչյան Կ., Յովհան Մանդակունի և Յովհան Մայրագոմեցի, «Շողակաթ», Վաղ-պատ, 1913: Քենդերյան Հ., Հովհան Մայրագոմեցի, Ե., 1973: Քյոսեյան Հ., Հովհան Մայրագոմեցին և հայ միջնադարյան խորհրդանշանի աստվածաբանության մի քանի հարցեր, «Էջմիածին», 1986, № 1:

Հակոբ Քյոսեյան

ՀՈՎՀԱՆ ՈՍԿԵԲԵՐԱՆ, Հովհաննես Ո ս կեբերան , սուրբ Հովհան Ոսկեբերան (մոտ 347–354, Անտիոք – 407, աքսորավայրի ճանապարհին՝ Կոմանայի մոտ, 438-ին աճյունը աքսորավայրից տեղափոխվել է Կ. Պոլիս և ամփոփվել Ս. Առաքելոց Մայր տաճարում), Ընդհանրական եկեղեցու նշանավոր հայրապետներից, Հայ առաքելական եկեղեցու համաքրիստոնեական տոնելի սուրբ հայրերից, որոնք հայտնի են «երկոտասան վարդապետք» անունով (տես Եկեղեցու հայրեր), Կ. Պոլսի պատրիարք (398–404): Անտիոքի Մելետիոս հայրապետը (ազգությամբ՝ հայ) նախ՝ Հ. Ո-ին, ապա և ծնողներին քրիստոնյա է մկրտել: Մելետիոսի հսկողությամբ Հ. Ո. ուսանել է Անտիոքի նոր մկրտվածների դպրոցում: Քրիստոնեության դասերին զուգընթաց նշանավոր հռետորների և իմաստասերների մոտ հետևել է փիլիսոփայության և արտաքին գիտությունների դասընթացներին, այնուհետև Աթենքում փիլիսոփայության ուսումնառությունը շարունակել Անթոմիոս փիլիսոփայի մոտ: 18 տարեկանում եռանդով ու հետևողականորեն սկսել է զբաղվել Սուրբ Գրքի և աստվածաբանության ուսումնասիրությամբ, ապա Անտիոքի մոտակա լեռներում, քարայրի մեջ երկու տարի անձնատուր եղել ճգնավորական խստակեցության: 381-ին Հ. Ո. ձեռնադրվել է սարկավագ, 386-ին՝ քահանա և կարգվել Անտիոքի գլխ. եկեղեցու քարոզիչ: Հ. Ո-ի քարոզներն աչքի են ընկել հռետոր. բարձր արվեստով, հոգեբանական նրբին թափանցումներով: Իր հոգեղեն քարոզների և պերճախոսության համար կոչվել է «Ոսկի բերան»: Հ. Ո. ծավալել է նաև աղքատախնամ գործունեություն: Անտիոքի եկեղեցում նրա հոգածությամբ ամեն օր կերակրվել են շուրջ 3 հզ. որբեր, այրիներ, բանտարկյալներ: Իր կամքին հակառակ ընտրվել է Կ. Պոլսի պատրիարք: Իրեն հատուկ ուղղամիտ համարձակությամբ դատապարտել է հասարակության, հատկապես՝ արքունիքի հոռի բարքերը: Նրա դեմ կազմվել է հակառակորդների զորեղ խումբ, որը ստոր միջոցներով անվանարկել է նրան ու տապալել: 403-ին, Քաղկեդոնի մոտ, Կաղնյաց ժողովը աթոռազրկել է Հ. Ո-ին, աքսորել Բյութանիա (Կ. Պոլսի մոտ): Մեկ օր անց, ժողովրդի պահանջով, հովվապետը վերադարձել է Կ. Պոլիս: Սակայն կրկին դառնալով արքունիքի խարդավանքների զոհ՝ աքսորվել է Փոքր Հայքի Կոկիսոն քաղաքը. «առեալ տարան յանապատն Հայոց», որտեղ մնացել է 3 տարի: Այդ ընթացքում ուխտավորների անընդմեջ շարք է ձգվել Անտիոքից դեպի Կոկիսոնի հայոց եկեղեցի: Տեսնելով Հ. Ո-ի աճող հեղինակությունը՝ թշնամիները խնդրել են Արկադիոս կայսրին աքսորել նրան մերձսևծովյան Պիտիոս անմարդաբնակ վայրը: Հ. Ո. ենթարկվել է ծանր տաժանակրության. ցուրտ ձմռանը ճանապարհի մեծ մասն անցել է հետիոտն և Պոնտոսի Կոմանա քաղաքի մոտ, աքսորավայր չհասած, վախճանվել:

Հ. Ո. թողել է մատենագր. հարուստ ժառանգություն (մեկնություններ, դավան. և հակաճառ. գրվածքներ, ճառեր, քարոզներ, ներբողներ, թղթեր ևն), որը կարևոր դեր է կատարել քրիստ. մտքի պատմության մեջ: Հ. Ո-ի երկերն իրենց բովանդակությամբ ու ձևով միջնադարում եղել են հռետոր. խոսքի ու ոճի, եկեղեց. բեմբասացության դասական չափօրինակ: Նրա անունով մեզ են հասել Հին և Նոր կտակարանների քարոզ-մեկնություններ: Մեկնել է (386–388) Ծննդոցի 1–28 գլուխները, սաղմոսներ, որտեղ անդրադարձել է առաքինության և մոլորության խնդրին, ճշմարիտ աղոթքի կարևորությանը, եկեղեցիներում սաղմոսերգության կարգին, քահանայական պաշտոնի վեհությանը և այլ թեմաների: Սաղմոսների քարոզ-մեկնություններում կան նաև հակաճառություններ արիոսականության, մանիքեության, Պողոս Սամոսատցու մոլորությունների դեմ: Հին կտակարանից մեկնել է նաև Եսայու, Երեմիայի, Դանիելի մարգարեությունները, Առակների և Հոբի գրքերը, Ա Թագավորությունից որոշ հատվածներ:

Նոր կտակարանից Հ. Ո. մեկնել է բոլոր չորս Ավետարանները. մեզ են հասել միայն հատվածներ Մատթեոսի (390) և Հովհաննեսի (391) Ավետարաններից: Մատթեոսի Ավետարանը մեկնելիս մերժել է մանիքեական աղանդավորների այն սխալ կարծիքը, թե Հին և Նոր կտակարանները խորապես տարբերվում են միմյանցից, ցույց տվել, որ Հին և Նոր կտակարանների Աստվածը նույն օրենսդիրն է: Մատթեոսի Ավետարանի մեկնությունն ուղեկցվում է մյուս Ավետարանների համապատասխան տեղիների համադրական բացատրությամբ: Յուրաքանչյուր համարի բացատրությանը հետևում է հորդորակը, որը տվյալ համարում արծարծված հարցերի բարոյաբանական եզրակացությունն է: Հովհաննեսի Ավետարանի մեկնություն-ճառերն արտասանվել են առավոտյան ժամերգության ընթացքում, կրում են հակաճառ. բնույթ և ուղղված են ընդդեմ արիոսականների: Հ. Ո. այդ ճառերում ապացուցել է, որ ավետարանական բնագրերը կատարելապես համաձայն են եկեղեցու դավանած ճշմարիտ վարդապետությանը: Հովհաննեսի Ավետարանի մեկնություններն ունեն քրիստոսաբան. նկարագիր և իրենց ձևով ու բովանդակությամբ տարբերվում են հեղինակի մյուս մեկնություններից: Գործք առաքելոցի մեկնության ճառերը, Հ. Ո-ի իսկ վկայությամբ, գրվել են Կ. Պոլսում, 400-ին, հոգեկան տագնապների, եկեղեցական-քաղ. հուզումների պայմաններում: Նա նշել է, որ Գործքը լեցուն է քրիստ. իմաստությամբ և հստակ վարդապետությամբ, ուստի նախաձեռնել է գրքի մեկնությունը, որպեսզի այդ գանձն անթեղված չմնա: Հ. Ո. ընդհանրապես կարևորել է Ս. Գրքի ուսումնասիրման անհրաժեշտությունը: Նրա մեկնողական վաստակի մեծագույն մասը նվիրված է Պողոս առաքյալի կյանքին, գործունեությանը և թղթերի մեկնությանը: Պողոս առաքյալի Առ Հռովմայեցիս թղթի 32 ճառ-մեկնությունները համարվում են նրա նույն թղթի վրա գրված հայրաբանական մեկնությունների ամենանշանավոր և ամենագեղեցիկ գործը, իսկ 23-րդ ճառը՝ քրիստ. քաղ. մտածողության ամենակուռ և փայլուն գրվածքը: Հ. Ո-ի մեկնությունները շարադրված են Անտիոքի աստվածաբան. դպրոցին հատուկ եղանակով և առանձնանում են պատմաբանասիր., լեզվաքերականական ուրույն հատկանիշներով (տես Մեկնողական գրականություն): Հինկտակարանային մեկնություններում Աստվածաշնչի հունարեն Յոթանասնից թարգմանությունը հաճախ համեմատել է այլ թարգմանությունների հետ, բացահայտել մեկնաբանվող համարի իմաստային նրբերանգները: Պատմաբանասիր. մեկնաբանման այս եղանակն է կիրառել նաև Նոր կտակարանը բացատրելիս:

Հ. Ո-ին են վերագրվում բազում ճառեր, սակայն ոչ բոլորն են նրա գրչին պատկանում: Դավան. և հակաճառ. բնույթի ճառաշար է գրել «Յաղագս անճառելի բնութեանն Աստուծոյ» թեմայով, որտեղ պաշտպանել է Աստծո անճառելի, անըմբռնելի և անիմանալի բնությունը՝ ընդդեմ հերետիկոսների բնապաշտ. հակումների, որոնք ժխտել են քրիստ. կրոնի անդրանցականությունը և Որդու բնության հավասարությունը Հոր բնությանը (տես Երրորդություն): Նշանավոր են քահանայական ծառայությանը վերաբերող ճառերը: «Յաղագս անդրիանդաց» և անտիոքյան շրջանի այլ երկերում գերակշռում է քրիստ. սիրո գաղափարը: «Ընդդեմ հրեաների և հրեացող քրիստոնյաների» ճառը Անտիոքի պատրիարքի թողտվությամբ գործող հրեաների ու նրանց ազդեցությանը ենթարկվող քրիստոնյաների դեմ է: Բարոյախոս. ճառերում նա գովաբանում ու բարձրացնում է ողորմածասիրության քրիստ. առաքինությունը՝ «լավ է տալն, քան զառնուլն» առաքելական սկզբունքով (Ա Կորնթ. 16.1–4): Դրա համար էլ նրան կոչել են նաև «Սուրբ Հովհաննես Ողորմած»: Ճարտասան. արվեստի ընտիր նմուշ է Անտիոքի ժողովրդին ուղղած «Յաղագս անդրիանդաց» ճառը: Գրել է նաև ներբողներ՝ նվիրված Հին կտակարանի մեծ սրբերին, Պողոս առաքյալին, մարտիրոսներին, Անտիոքի եկեղեցու նշանավոր հայրապետներին:

Հ. Ո-ի կյանքը և մատենագր. վաստակը մի շարք կողմերով կապված է հայ իրականության հետ: Նրա երկերի մեծ մասը թարգմանել են հայ վարդապետները V դ.՝ գրերի գյուտից և Աստվածաշնչի թարգմանությունից անմիջապես հետո: Թարգմանությունների լեզուն և ոճը համարվում են դասական՝ իրենց հստակությամբ, ճշգրտությամբ ու գեղեցկությամբ: Միայն Երևանի Մատենադարանում նրա երկերի ամբողջական կամ հատվածական բազում ձեռագիր թարգմանություններ են պահվում: Առաջին տպագիր երկը՝ «Մեկնութիւն սրբոյ Աւետարանին՝ ըստ Յօհաննու» (1717), բաղկացած է 87 ճառից և «յորդորակներից», ընդ որում, յուրաքանչյուր ճառ համարվում է «աստվածախօս» մի գիրք: Տպագրվել են ս. Գրիգոր Ա Լուսավորչին նվիրված «Ներբողեանք…»-ը (1734), որոնք Հ. Ո. գրել է աքսորավայրում, Կոկիսոնի հայության խնդրանքով և արտասանել «յոգնախումբ բազմութեանն» առաջ. «Երանելի՜ քեզ, անապատ Հայաստանեայց որ ժողովեցեր զարեգակնդ բազմաճառագայթ ի ծոց քո և լուսաւորեցեր արփիափայլ նշուլիւք դորա» (էջ 110–115): Տպագրված գործերի շարքում իր ուրույն տեղն ունի «Հատընտիր գիրք և ճառք և ներբողեանքը» (հ. 1–2, 1818): Հ. Ո-ի մատենագր. վաստակի հայերեն թարգմանված և տպագրված գործերի մեջ կարևոր տեղ են գրավում նաև Մատթեոսի Ավետարանի («յԱւետարանագիրն Մատթեոս, գիրք 1, 2, 1826) և Պողոս առաքյալի թղթերի («Մեկնութիւն Թղթոցն Պաւղոսի», հ. 1, 2, 1862) մեկնությունների վենետիկյան հրատարակությունները: Միջազգ. բանասիրության համար խիստ կարևոր է Եսայու մարգարեության մեկնության (հունարեն բնագրի մեծ մասը կորած է) հայերեն թարգմանությունը (հրտ. 1880): Միայն հայերենով են պահպանվել նաև Եզեկիելի, Ամբակումի մարգարեությունների, Մարկոսի, Ղուկասի Ավետարանների, Կաթողիկե թղթերի հատվածական մեկնությունները, բազմաթիվ ճառեր: Մեզ է հասել Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Բ Վկայասերի թարգմանությամբ Հ. Ո-ի վարքը, որը տպագրվել է 1751-ին, Վենետիկում՝ «Պատմութիւն վարուց» խորագրով: Հ. Ո-ի երկերի հայերեն թարգմանությունները լայնորեն օգտագործվել են հայ մեկնողական (Անանիա Սանահնեցու, Սարգիս Կունդի, Գևորգ Սկևռացու, Վարդան Արևելցու խմբագիր մեկնություններ), դավանաբան. («Կնիք հաւատոյ», «Արմատ հաւատոյ» ևն) գրականության մեջ: Հայ եկեղեցին ս. Հ. Ո-ի հիշատակը տոնում է տարին 2 անգամ՝ Խաչվերացի 7-րդ կիրակիին հաջորդող հինգշաբթի և հոկտեմբերի վերջին շաբաթ օրը՝ «երկոտասան վարդապետաց» հետ:

Գրկ. Գուշակյան Թ., Սուրբք և տօնք, Երուսաղեմ, 1939: Սեքլեմյան Ա., Սուրբ Յովհան Ոսկեբերան, ԿՊ, 1892: Զարբհանալյան Գ., Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, Վնտ., 1889, էջ 581–617: Վարդանյան Ա., Անտիպ հատուածներ Ոսկեբերանի Պաւղոսի մեկնութենէն, ՀԱ, 1912, № 12, 1913, № 1: Ակինյան Ն., Յովհաննու Ոսկեբերանի Սաղմոսաց մեկնութեան նորագիւտ հայերէն թարգմանութիւնը, ՀԱ, 1917–18: Հատիտյան Ա., Սուրբ Հովհան Ոսկեբերան հայրապետ Անտիոքացի, «Էջմիածին», 1977, № 12, 1978, № 1, 4: Քյոսեյան Հ., Նորահայտ նշխարներ Հովհան Ոսկեբերանի Սաղմոսաց մեկնությունից, ԲՄ, 1986, № 15: Նույնի, Հունարեն բնագրով անհայտ հատվածներ ս. Հովհան Ոսկեբերանի Եզեկիելի մեկնության հայերեն թարգմանությունից, «Էջմիածին», 1996, № 2–3: Migne J. P., PG, t. 47–64, P., 1857– 66; Quasten J., Patrology, v. 2, Utrecht, 1966.

Հակոբ Քյոսեյան

ՀՈՎՀԱՆ ՈՐՈՏՆԵՑԻ, սուրբ Հովհաննես Որոտնեցի, Կախիկ [1315, գ. Վաղադնի (Սյունիք Ծղուկ գավառ) – 1386, Ապրակունիս, թաղված է Երնջակի Ս. Գևորգ վանքում], աստվածաբան, իմաստասեր, մատենագիր, ուսուցչապետ, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Սյունյաց մեծ իշխան Իվանեի որդին: Սովորել է Գլաձորի համալսարանում, աշակերտել Եսայի Նչեցուն և Տիրատուր վարդապետին: Նրանց մահից հետո, 1340-ական թթ. վերջին փոխադրվել է նախ՝ Հերմոնի, ապա Որոտանի վանքը (այստեղից էլ՝ Որոտնեցի): Գիտ. և մանկավարժ. գործունեություն է ծավալել Դարանաղյաց գավառի, իսկ 1370-ական թթ.՝ Տաթևի և Ապրակունիսի վանքերում: 1373-ին հիմնադրել է Տաթևի համալսարանը և Ապրակունիսի բարձր տիպի վանական դպրոցը, որոնք դարձել են հայ աստվածաբան. և փիլ. մտքի կարևորագույն կենտրոնները: Հ. Ո. ղեկավարել է գաղափար. պայքարը միարարների (տես Ունիթորություն) դեմ, Գրիգոր Տաթևացու հետ միասին ընդդիմացել Կաթոլիկ եկեղեցու ոտնձգություններին Հայ եկեղեցու նկատմամբ, ուժեղացրել վերջինիս դիրքերը Արլ. Հայաստանում: Թողել է գիտ. հարուստ ժառանգություն՝ իմաստասիր., աստվածաբան., մեկնող. բնույթի աշխատություններ, ունեցել բազմաթիվ աշակերտներ ու հետևորդներ:

Իմաստասիր. կարևոր գործերից են՝ «Հաւաքումն համառաւտ վերլուծութեանն Ստորոգութեանցն Արիստոտելի», «Համառօտ լուծմունք Պերի արմենիաս գրոց», «Համառօտ վերլուծութիւն Պորփիւրի դժուարալուծիցն», «Հաւաքեալ ի բանից իմաստասիրաց» աշխատությունները, որտեղ Հ. Ո. բացահայտել է իմաստասիր. կարգույթների աստվածաբան. հիմքերը: Իմաստասիրությունը, ըստ Հ. Ո-ու, պետք է օգնի բանականորեն ընդունելու այն, ինչ «ըստ շաւղաց Աստուածաշունչ գրոց ընթանայ…, իսկ որ արտաքոյ է ի շաւղաց Աստուածաշունչ գրոց՝ ոչ ընդունել» («Հավաքեալ ի բանից իմաստասիրաց», ԲՄ, № 3, 1956, էջ 379): Հ. Ո-ու աստվածաբան. հայացքների ուսումնասիրման համար կարևոր են մասնավորապես «Տեսութիւն աւետարանական բանին, զոր ասէ Յովհաննէս», «Ի սկզբանէ էր Բանն…», «Մեկնութիւն մարգարէական բանին, որ ասէ «Ի սկզբանէ Տէր զերկիր հաստատեցէր», «Մեկնութիւն բանին, որ ասէ մարգարէն. «Ո՞ ստեղծ առանձինն սիրտ նոցա», «Ի բանն առաքելոյն, որ ասէ «Մարդով եղեւ մահ եւ մարդով՝ յարութիւն», «Հաւաքումն յայտնաբանութեան ի Փիլոնէ իմաստնոյ…» և այլ աշխատություններ: Սրանց մեջ արծարծված են Հայ եկեղեցու արարչաբանությանը, հրեշտակաբանությանը, եկեղեցաբանությանը, Սուրբ Հոգուն վերաբերող բազմաթիվ խնդիրներ: Մասնավոր հետաքրքրություն են ներկայացնում հատկապես մարդկային հոգու մասին հեղինակի խորհրդածությունները: Այսպես, ըստ Հ. Ո-ու, առաջնայինը հոգին է, որը կենդանություն է տալիս մարմնին և շարունակում է ապրել մարմնից դուրս ու անկախ՝ նրա քայքայումից հետո: Որոշ երկեր ունեն հանրագիտարանային բնույթ («Մեկնութիւն մարգարէական բանին, որ ասէ «Ի սկզբանէ Տէր զերկիր հաստատեցէր»): Այսօրինակ գործերում մեկտեղված են աստվածաբանությանը, գոյաբանությանը, իմացաբանությանը, տրամաբանությանը, լեզվաբանությանը, աշխարհագրությանը, երկրաբանությանը, օդերևութաբանությանը, կենդանաբանությանը, բուսաբանությանը, աստղաբաշխությանը վերաբերող շատ տեղեկություններ: Հակաճառական բնույթի դավանաբան. խնդիրներ են արծարծվում «Հարցմունք երկաբնակաց եւ պատասխանիք», «Հաւատոյ դաւանութիւնք» աշխատություններում, որոնք ուշագրավ են հայ քրիստոսաբանական, երրորդաբանական (տես Երրորդություն) մտքի ուսումնասիրման համար: Հ. Ո-ու աստվածաբանությանը հատուկ է սխոլաստիկ մտակառուցման եղանակը՝ թելադրված է Կաթոլիկ եկեղեցու շահերին ծառայագրված գաղափարական հակառակորդներին (միարարներին) նրանց իսկ լեզվով պատասխանելու անհրաժեշտությամբ:

Հ. Ո-ու ժառանգության մեջ կարևոր տեղ են զբաղեցնում մեկնողական երկերը («Լուծմունք գրոցն Յոբայ», «Մեկնութիւն Մատթէի Աւետարանի», «Մեկնութիւն Յովհաննու Աւետարանի», «Յինն երանութիւնսն Քրիստոսի», «Մեկնութիւն Չորեքտասան թղթոցն Պօղոսի»), որոնք շարադրված են արևելաքրիստ. մեկնաբանական ավանդույթի հետևողությամբ: Հ. Ո-ու աստվածաբան. և իմաստասիր. դպրոցի ավանդույթները շարունակել են Գրիգոր Տաթևացին, Մատթեոս Ջուղայեցին, Առաքել Սյունեցին: Հայ եկեղեցին ս. Հ. Ո-ու հիշատակը նշում է Մեծ պահքի 4-րդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը՝ ս. Գրիգոր Տաթևացու, ս. Հովհաննես Երուսաղեմացու և ս. Հովհաննես Գ Օձնեցու հիշատակի հետ:

Գրկ. Արեվշատյան Ս., Տաթևի փիլիսոփայական դպրոցը…, ԲՄ, № 4, 1958: Գաբրիելյան Հ., Հայ փիլիսոփայական մտքի պատմություն, հ. 2, Ե., 1958: Գրիգորյան Գ., Հովհան Որոտնեցու փիլիսոփայական ուսմունքը, Ե., 1980:

Հակոբ Քյոսեյան

ՀՈՎՀԱՆՆԱՎԱՆՔ, վանական համալիր ՀՀ Արագածոտնի մարզի Օհանավան գյուղում, Քասաղ գետի կիրճի աջափնյա բարձրադիր սարավանդի եզրին: Հիմնվել է վաղ միջնադարում, եղել հոգևոր, մշակութ. և գիտակրթ. կենտրոն: Ըստ ավանդության՝ Հ-ի հիմնադիրը և առաջին վանահայրը եղել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, որն այստեղ է բերել և թաղել Հովհաննես Մկրտչի մասունքները: Ենթադրվում է, որ այդ պատճառով է սրբատեղին կոչվել Հ.: Գրիգոր Ա Լուսավորիչն իրենից հետո վանահայր է կարգել ոմն Սյուղիանոսի, որի անունով Հ. մատենագրության մեջ հիշատակվում է նաև Սյուղի անապատ: Պահպանված հնագույն կառույցը Ս.Կարապետ միանավ եկեղեցին է (V դ.), որը մեզ է հասել բազմաթիվ վերաշինություններով: V դ. 2-րդ կեսին Վահան Մամիկոնյանը նորոգել է եկեղեցու ծածկը և վանահայր նշանակել Ղազար Փարպեցուն, որը, հավանաբար, այստեղ է գրել իր «Պատմություն Հայոց» երկը: Հիշատակություն կա, որ VI դ. կեսին Դվինից Հ. է եկել ոմն Գևորգ Մանկիկ և ձեռագրեր ընդօրինակել: VII դ. վանքը զգալի դեր է կատարել երկրի քաղ. կյանքում և դավանաբան. վեճերում, որոնց գործուն մասնակցություն է ունեցել Բաբիլաս վանահայրը: Վանքի շին. և մշակութ. գործունեությունը վերելք է ապրել XII–XIII դդ.: Ըստ վիմագիր արձանագրությունների՝ XII դ. վերջին Կյուրիկյան Աբաս Ա Բագրատունի թագավորի կնոջ՝ Նանայի (Վանենու) միջոցներով և նրա որդեգիր Մարգարե եպիսկոպոսի հսկողությամբ կառուցվել է վանքի պարիսպը: 1221-ին իշխան Վաչե Վաչուտյանի հովանավորությամբ և Աստվածատուր վանահոր ջանքերով կառուցվել է վանքի Կաթողիկե եկեղեցին, որը նույնպես կոչվել է Ս. Կարապետ: Վաչեի որդի Քուրդ իշխանը 1243-ին, Մկրտիչ վանահոր օրոք կառուցել է եկեղեցու գավիթը: Այդ ժամանակաշրջանում վանքը եղել է Ամբերդ և Նիգ գավառների եպիսկոպոսանիստը, ունեցել մեծ ազդեցություն և ընդարձակ տիրույթներ:

XIII դ. վերջին քառորդին վանքի առաջնորդ է եղել Համազասպ եպս. Մամիկոնյանը (1274–1300): Նրա օրոք գրվել և ընդօրինակվել են հայոց պատմագրքեր (որոնց մի մասը մեզ հասած այդ երկերի հնագույն օրինակներն են), գործել են վանքի դպրոցն ու գրադարանը: XIV դ. սկզբին նրա գործը շարունակել է ազգական և հաջորդ Ներսես Մամիկոնյանը: Վերջինս նաև արտագրել է ձեռագրեր:

XV դ. վանքը դեռևս պահպանել է իր ազդեցիկ դերը երկրի քաղ. և հոգևոր կյանքում: Այդ է վկայում այն փաստը, որ 1441-ին Հայոց կաթողիկոսությունը Էջմիածնում վերահաստատվելու հետ միաժամանակ՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Կիրակոս Ա Վիրապեցին Հ-ի առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսին շնորհել է աթոռակալի կարևոր պաշտոնը: Այդ պաշտոնը անցել է նաև նրա հաջորդ Գաբրիել եպս. Վաղարշապատցուն:

Միաբանության հոգևոր և մշակութ. կյանքը, ինչպես նաև վանքի տնտեսությունը նոր վերելք է ապրել XVII դ.: 1637-ին վանահայր Զաքարիա Վաղարշապատցին լայն գործունեություն է ծավալել վանքի տիրույթների ընդարձակման և հզորացման համար: Այդ ժամանակաշրջանում նոր ընդօրինակություններով համալրվել է գրադարանը, հիմնվել է բարձր կարգի հոգևոր դպրոց, որտեղ դասավանդել են Սիմեոն Ջուղայեցին (բնական գիտություններ), Նիկողայոս Լվովցին (երաժշտություն), Զաքարիա Քանաքեռցին (հայոց լեզու): Վերջինս իր երկերում շարադրել է նաև Հ-ի պատմությունը: Կառուցվել են նոր առաջնորդարան, սեղանատուն, տնտ. շինություններ, նորոգվել են եկեղեցիները, գավիթը և պարիսպը: Զաքարիա Վաղարշապատցուն հաջորդել է նրա աշակերտ Հովհաննես Կարբեցին, որը վերակառուցել է գավթի հս. պատին կից տապանատունը:

Երևանի 1669-ի հզոր երկրաշարժը զգալի վնաս է հասցրել վանքին, հիմնովին ավերվել են միանավ սրահի ծածկը և Կաթողիկե եկեղեցու գմբեթը: Դրանցից առաջինը վերակառուցվել է 1734-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Աբրահամ Գ Կրետացու հանձնարարությամբ, վանահայր Հակոբ վարդապետի ջանքերով, իսկ երկրորդը՝ 1682-ին՝ վանահայր Սարգիս Կարբեցու օրոք:

XVIII դ. վանքն ապրել է անկման ժամանակաշրջան, կորցրել է իր կալվածները և վիճա կը, իսկ XIX դ. սկզբին՝լրիվ ամայացել: 1918-ի երկրաշարժից ամբողջությամբ ավերվել են Կաթողիկե եկեղեցու գմբեթն ու ծածկը, ինչպես նաև հվ. պատի մեծ մասը և արլ. պատի հվ. հատվածը: Վտանգավոր ճաքեր և տեղաշարժեր են առաջացել գավթի կրող կառուցվածքներում: 1923-ից վանքը, որպես պատմամշակութ. հուշարձան, վերցվել է պետ. պահպանության ներքո: Կատարվել են ամրակայման և վերականգնման մեծածավալ աշխատանքներ (1938– 1954-ին, հեղ.՝ ճարտ. Ն. Տոկարսկի): 1993-ին ավարտվել է Կաթողիկե եկեղեցու ամբողջական վերականգնումը (հեղ.՝ ճարտ. Հ. Գասպարյան): 2001-ին, ՀՀ կառավարության որոշմամբ, Հ. հանձնվել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի տնօրինությանը, որը և շարունակում է գավթի ամրակայման և վերականգնման աշխատանքները: Վանական համալիրի տարբեր ժամանակներում կառուցված հիմն. շինությունները՝ միանավ եկեղեցին, Կաթողիկեն, գավիթը և տապանատունը, այդուհանդերձ, կազմում են ներքին տարածքով միմյանց հետ հաղորդվող, հավաք և ամբողջական մի հորինվածք՝ Կաթողիկեի բարձր և վեհաշուք գմբեթի գերիշխությամբ: Վանքի V դ. եկեղեցին իր ժամանակին բնորոշ, արլ-արմ. ուղղությամբ ձգված միանավ սրահ է, որի սկզբ. փայտաշեն ծածկը VI դ. փոխարինվել է թաղով: Այն կրել են երեք զույգ որմնասյուների վրա հենված պայտաձև կամարները:

Մուտքը, որ նախապես եղել է հվ-ից, հետագայում, այդ կողմում միանավ եկեղեցուն կից վանքի Կաթողիկեն կառուցելու հետևանքով, փակվել է: Նոր մուտքը բացվել է արմ-ից և այժմ գտնվում է ավելի ուշ կառուցված գավթում: 1669-ի երկրաշարժից ավերված ծածկը 1734-ին փոխարինվել է նախկինից 4մավելի ցածր տեղադրված և սլաքաձև կամարների վրա հենվող թաղով: Այդ շրջանում նորոգվել, ձևափոխվել և ամրացվել են նաև վնասված պատերն ու որմնասյուները: Նախնական կառույցից անխաթար պահպանվել են արմ. կողմի երեք և հվ. կողմի մեկ՝ պայտաձև կամարներով պսակված պատուհանները: Եկեղեցու ճարտ. ձևերը պարզ են՝ զուրկ զարդաքանդակային հարդարանքից: Բացառություն է կազմում արլ. պատի զույգ թռչուններ պատկերող բարձրաքանդակը, որը տեղադրվել է XIII դ.՝ որպես Վաչուտյանների տոհմանշան: Ըստ մատենագր. աղբյուրների, եկեղեցին հվ. կողմում ունեցել է փայտաշեն ծածկով գավիթ, որը քանդվել է Կաթողիկեի կառուցման ժամանակ: Ս. Կարապետ Կաթողիկե եկեղեցին իր հորինվածքով պատկանում է գմբեթավոր դահլիճ տիպի խաչագմբեթ ենթատիպին՝ արտաքուստ ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև հատակագծով և անկյուններում՝ երկհարկ ավանդատներով: Ներքին խաչաձևությունն արտաքինից արտահայտվել է յուրաքանչյուր կողմում առանցքային բարձրադիր ճակտոնների առկայությամբ: Աղոթասրահի արմ. հատվածի հս. և հվ. պատերից ելուստավորված միակտոր քարե բարձակային աստիճանները, որ ձևավորված են բեկված քանդակազարդ եզրագոտով, տանում են արմ. ավանդատների վերին հարկերը: Եկեղեցու միակ՝ արմ. շքամուտքը ձևավորված է աստիճանաձև դեպի ներս խորացող տարբեր հարթությունների վրա գտնվող նեղ և սլացիկ կամարակապ որմնասյուներով, որոնց միջանկյալ տարածքը, ինչպես նաև դռան՝ մեծածավալ քարերից կառուցված շրջանակի մակերեսը ամբողջությամբ մշակված են երկրաչափ. և բուս. նուրբ, հյուսածո զարդաքանդակներով: Դրանք տարածվում են նաև դռան կիսաշրջան ճակատակալ քարի վրա, որտեղ պատկերաքանդակված են գահին բազմած Քրիստոսը և նրա երկու կողմերում կանգնած «իմաստուն և հիմար կույսերը»: Հարուստ մշակում ունի նաև բեմի ճակատը, որը հարդարված է կարմիր և սև քարերից պատրաստված և նուրբ զարդաքանդակված հնգաթև աստղերի, հնգակողմ բազմանկյունների և շեղանկյունների համադրությամբ: Արլ. և հվ. (տեսանելի) ճակատների հարթությունները ջլատված են եռանկյուն հատվածքով ուղղաձիգ զույգ խորշերով, որոնք ավարտվում են նուրբ ժանեկավոր քանդակազարդ պսակով: Ճակատների հարդարանքի տարրեր են նաև տրամատավոր գոտիները, որոնք խաչաձևությամբ շրջանակում են առանցքային պատուհանները, մյուս պատուհանների կիսաշրջան պսակները, վարդյակները և թռչնաքանդակները: Եկեղեցու ծավալը պսակվում է 12-նիստանի հսկա գմբեթով, որը հարդարված է անկյունային զույգ որմնասյուներով և ծածկված հովհարաձև սլացիկ վեղարով: Գավիթը կառուցվել է Կաթողիկե եկեղեցու արմ. պատին կից, նրանից ավելի լայն և նրա երկայնական առանցքից դեպի հս. մի փոքր շեղումով, ինչը հնարավորություն է տվել միաժամանակ ընդգրկել երկու եկեղեցիների մուտքերը: Այդուհանդերձ, պահպանվել է գավթի և եկեղեցու հվ. պատերի շարունակականությունը միևնույն հարթության վրա: Գավիթը քառակուսի հատակագծով կենտրոնակազմ և քառասյուն ընդարձակ դահլիճ է, որտեղ սյուները կամարներով կապվում են միմյանց և հանդիպակաց պատերի որմնասյուների հետ՝ ներքին տարածքը բաժանելով կենտր. մեծ և եզրային ութ փոքր քառակուսի հատվածների: Կենտրոնականը վերևում ստալակտիտային տրոմպների միջոցով ձևափոխվում է ութանկյուն լայն բացվածքի (երդիկի), որը պսակվում է 12 սյուների վրա հենված զանգաշտարակով: Մյուս հատվածներն ունեն տարատիպ առաստաղներ. արմ-ները՝ գմբեթածածկ և գլանաձև թաղ, արլ. միջինը՝ ստալակտիտավոր, հվ-արլ. անկյունայինը՝ խաչվող գծեր, հվ. միջինը՝ հարթ: Կառույցը ծածկված է չորս կողմերի ճակտոններով ստեղծված ութլանջ տանիքով: Արմ. ճակատին ասիմետրիկ, սակայն եկեղեցու առանցքով տեղադրված շքամուտքը ձևավորված է դռան բացվածքը երիզող կամարակապ որմնասյուներով՝ ամփոփված քառանկյուն քանդակազարդ շրջանակի մեջ: Վերջինիս ներքին հարթ մակերեսը դրվագված է շեղանկյուն տարրերի զարդանախշով: Ճակատակալ քարի վրա պահպանվել է բազմատող և գեղագիր նվիրատվական մի արձանագրություն, որն ընդհանուր հարդարանքի մաս է կազմում: Շքամուտքից վեր կան միջնասյունով անջատված զույգ պատուհանի բացվածքներ՝ առնված ստալակտիտային մշակումով ճակտոնին ներգծվող որմնակամարի մեջ: Շքամուտքի երկու կողմերում ճակատի հարթությունը ձևավորված է սլացիկ զույգ որմնասյուներին հենված կամարաշարով, որը մեկական թռիչքի չափով անցնում է նաև հս. և հվ. ճակատներին: Գավթի հս. պատին կից պահպանվել է տարբեր ժամանակներում կառուցված երկու շինությունների համադրությամբ ստեղծված, անկանոն հատակագծով մի կառույց, որը XVII դ. կոչվել է տապանատուն (Զաքարիա Սարկավագ): Ենթադրվում է, որ դրա արմ. հատվածը պատկանել է առավել հին մի կառույցի, որը նրա տեղը զբաղեցնող գավթի շինարարության ժամանակ մասամբ քանդվել է: Հետագայում, պահպանված մասն օգտագործելու նպատակով, այն նորոգվել և արլ. կցակառույցով միացվել է միանավ սրահին: Վանական համալիրի տարածքը հս., արմ. և հվ. կողմերից շրջափակված է կիսաշրջան բուրգեր ունեցող պաշտպանական պարսպով, որի մուտքը գտնվում է արմ. հատվածի կենտր. մասում: Արլ. կողմից բնական անառիկ պատնեշ է ծառայել կիրճը: Կառույցների ներսում, վանքի տարածքում և պատմ. գերեզմանոցում պահպանվել են բազմաթիվ քանդակազարդ և արձանագիր հուշարձաններ՝ խաչքարեր, տապանաքարեր: Պարսպից դուրս, մուտքի մոտ՝ երկաստիճան պատվանդանի վրա, կանգնեցված է բազմանիստ կամարաքանդակ խարսխով և բարդ տրամատավորված խոյակով հուշասյուն: Պահպանվել են նաև շին., նվիրատվական և այլ բնույթի հարյուրից ավելի վիմագիր արձանագրություններ:

Գրկ. Զաքարիա Սարկավագ, Պատմագրութիւն, հ. 3, Վաղ-պատ, 1870: Ղաֆադարյան Կ., Հովհաննավանքը և նրա արձանագրությունները, Ե., 1948: Հարությունյան Վ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Ե., 1992: Х а л п а х ч ь я н О.Х., Архитектурные ансамбли Армении, М., 1980; ; Jakobson A., Ghafadarian K., Curotola G., K’asakhi vank’er, V., 1986 (Documenti di architettura armena, 15).

Կորյուն Ղաֆադարյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Ա ՄԱՆԴԱԿՈՒՆԻ, սուրբ Հովհան Մանդակունի [մոտ 403, գ. Ծախնոտ (Արշարունյաց գավառ) – 490], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 478-ից: Հաջորդել է հորեղբորը՝ Գյուտ Ա Արահեզացուն: Եղել է Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտը: Արշակունյաց թագավորության անկումից (428) հետո, երբ սկսել էր աճել Հայոց կաթողիկոսության դերը, Հ. Ա Մ. եռանդուն մասնակցություն է ունեցել երկրի քաղ. կյանքում, հետևողական պայքար մղել պարսից բռնապետության և պարսկ. կողմնորոշում որդեգրած խմբավորման դեմ: Այդ նպատակով գործակցել է պարսկ. տիրապետության դեմ ապստամբած Վահան Մամիկոնյանի հետ, հայրապետական քարոզներով, օրհնություններով, հայրենասիր. կոչերով գոտեպնդել հայ ռազմիկներին Ներսեհապատի ճակատամարտում (482): Վահան Մամիկոնյանի մարզպանության տարիներին զբաղվել է տնտ. և շին. գործերով (վերակառուցել է տվել Վաղարշապատի, Դվինի եկեղեցիները ևն): 484-ին կաթողիկոս. աթոռը Վաղարշապատից փոխադրել է Դվին:

Պատմիչների վկայությամբ, Հ. Ա Մ. կարևոր մասնակցություն է ունեցել ծիսական մատյանների կազմման գործում: Նրան են պատկանում Ժամագրքի մաս կազմող «Զարթուցեալքս ամենեքեան» քարոզը, «Զքէն գոհանամք» աղոթքը, Մաշտոց ծիսամատյանի մեջ մտած մկրտության, պսակ, խաչ, եկեղեցի, հիմնարկեքի, ավազան, սկիհ, մաղզմա, գիրք և պաշտամունքի հանդերձ, ժամահար, ինչպես նաև՝ սարկավագ, քահանա, եպիսկոպոս օրհնելու կարգերը: Հ. Ա Մ-ու անունով մեզ են հասել «Խրատ վանականաց միանձանց» երկը, որտեղ հավաքված են հոգևոր կենցաղավարությունը կարգավորող հրահանգներ՝ ուղղված մենակյաց վանականներին, ինչպես նաև՝ «Ի սուրբ վկայսն Քրիստոսի», «Կոչումն ապաշխարութեան» մատենագր. միավորները և Կանոններ: Հ. Ա Մ-ուն են վերագրվում նաև թարգման. երկեր. հունից թարգմանել է Աթանաս Ալեքսանդրացու անունով հայտնի «Պատարագամատույցը», երեկոյան ժամերգության նշանավոր «Լոյս զուարթ» օրհներգությունը, ինչպես նաև՝ Պողոս առաքյալի Առ Կորնթացիս Գ Թուղթը և «Հանգիստ սրբոյն Յովհաննու առաքելոյ եւ աւետարանչի» նորկտակարանային պարականոն գրքերը: Վարդան Արևելցի պատմիչի վկայությամբ, Հ. Ա Մ. հատվածներ է թարգմանել նաև Գործք առաքելոցից: Հեղինակ է նաև բազմաթիվ շարականների: Հ. Ա Մ. շատ ավելի հայտնի է իր ճառերով, քարոզներով, որոնց թիվը ձեռագրերում հասնում է 40-ի: Նրան են վերագրվում «Յաղագս պահոցն քառասուներրորդացն» («Շողակաթ», տարեգիրք, 1913) կանոնագր. ճառը, ինչպես նաև 26 միավորից բաղկացած մի ժողովածու («Ճառք», 1836), որ տարբեր ձեռագրերում հայտնի է մե՛րթ Հովհան Ոսկեբերանի, մե՛րթ Եփրեմ Ասորու անվամբ: Հայագիտության մեջ այդ ճառերի հեղինակ է ճանաչվել Հովհան Մայրավանեցին: Ճառերը շոշափում են քրիստ. բարոյականությանը վերաբերող հարցեր: Սրանց մեջ մարդու հոգևոր կյանքը կազմակերպող կարևորագույն գործոններ են նկատվում պահքը, ապաշխարությունը, պատվիրանապահությունը, վերջին դատաստանի գիտակցությունը: Հասարակության մեջ այս արժեքներն արթուն պահելու են կոչված եկեղեցու սպասավորները, որոնք պետք է մարդկանց սովորեցնեն հեռու մնալ մեղքերից, զանազան մոլորություններից և նրանց առաջնորդեն Աստծո ճանապարհով:

Հ. Ա Մ. գործուն մասնակցություն է ունեցել ժամանակի քրիստոնյա Արևելքում ծավալված դավան. վեճերին, Հայ եկեղեցին կողմնորոշել դեպի Ալեքսանդրյան դպրոցի (տես Ալեքսանդրիա) դավան. սկզբունքները, պայքարել Հայաստան ներթափանցած նեստորականության և քաղկեդոնականության դեմ: Հ. Ա Մ-ու օրոք է ընդունվել Քաղկեդոնի ժողովը լռելյայն դատապարտող բյուզ. Զենոն կայսրի «Հենոտիկոնը», ինչպես նաև թարգմանվել հույն աստվածաբան Տիմոթեոս Կուզի հականեստոր-հակաքաղկեդոն. «Հակաճառություն» դավանաբան. երկը: Այս աշխատության որոշակի ազդեցությամբ է շարադրված Հ. Ա Մ-ուն վերագրվող «Ապացոյց յերկուց բնութեանց ասել զփրկիչն եւ կամ մի բնութիւն» քաղկեդոնականության դեմ ուղղված գրությունը, որն իբրև Հայ եկեղեցու քրիստոսաբան. դիրքորոշումը հաստատող դավան. կարևորագույն վավերագիր մտել է «Գիրք թղթոց» ժողովածուի մեջ: Նրանից մի ամբողջական հատված՝ «Ի հակաճառութենէն Քաղկեդովնի ժողովոյն, որ ասի Ապացոյց» խորագրով, վկայաբերված է «Կնիք հավատո» դավանաբան. ժողովածուում: Հ. Ա Մ. նաև V դ. նշանավոր շարականագիրներից է: Նրան են վերագրվում Հինանց («Գովեա» կոչված) երգերը, Տիրոջ Տապանակի, Հովհաննես Մկրտչի նշխարների («Այսօր ցնծան դասք») կանոնները, ինչպես նաև Թարգմանչաց և Առաքելոց կանոնների հնագույն շարականները:

Կաթողիկոս. գահին Հ. Ա Մ-ուն հաջորդել է Բաբկեն Ա Ոթմսեցին:

Երկ. Յաղագս սիրոյ եւ սրբութեան, որով պտղաբերին արարածք, աշխատասիր. Գ. Տեր-Մկրտչյանի, Վաղ-պատ, 1903:

Գրկ. Կանոնագիրք Հայոց, հ. 1, Ե., 1964, էջ 491– 500: Սարգիսյան Բ., Քննադատութիւն Յովհան Մանդակունւոյ և իւր երկասիրութեանց վրայ, Վնտ., 1895: Տեր-Մկրտչյան Կ., Յովհան Մանդակունի և Յովհան Մայրագոմեցի, «Շողակաթ», Վաղ-պատ, 1913: Աբեղյան Մ., Հայոց հին գրականության պատմություն, հ. 3, գիրք 1, Ե., 1968: Ակինյան Ն., Տեր-Պողոսյան Պ., Մատենագիտական հետազոտություններ, Հովհաննես Ա կաթողիկոս (Մանդակունի), ՀԱ, 1971, № 4–12: Քենդերյան Հ., Հովհան Մայրագոմեցի, Ե., 1973:

Հակոբ Քյոսեյան

Արտաշես Ղազարյան
Աննա Արևշատյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Բ ԳԱԲԵՂԵՆՑԻ, Գաբեղյան [ծ. թ. անհտ, գ. Սյունձեղուն (Գաբեղյանք գավառ) – 574, Կ. Պոլիս], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 557-ից: Հաջորդել է Ներսես Բ Բագրեվանդցուն: Գործուն պայքար է ծավալել նեստորականության և քաղկեդոնականության դեմ: Այդ նպատակով թղթեր է հղել Սյունյաց Միհրարտաշիր իշխանին, Վրթանես եպիսկոպոսին և Աղվանից Աբաս կաթողիկոսին՝ հորդորելով պայքարել նեստորականության և քաղկեդոնականության հետևորդների դեմ: Հ. Բ Գ. քաջալերական մի նամակ է գրել Երուսաղեմի հայ միայնակյացներին, որոնց հալածել են հույն հոգևորականները՝ Քաղկեդոնի ժողովը չընդունելու և «երկու բնություն» չխոստովանելու համար: 571-ին զորավար Վարդան Մամիկոնյանի հետ գլխավորել է Կ. Պոլիս մեկնած Հայոց պատվիրակությունը՝ Պարսկաստանի դեմ պատերազմում Բյուզանդիայից օգնություն խնդրելու նպատակով: Հավատալով կայսրի խոստումներին՝ Հ. Բ Գ. և Վարդան Մամիկոնյանը դավան. հարցում համակերպվող դիրք են բռնել և Ս. Սոֆիայի Մայր եկեղեցում հաղորդվել հույների հետ (ըստ Ասողիկ պատմիչի, այն դուռը, որտեղից հայերը եկեղեցի են մտել, կոչվել է «Դուռն Հայոց»): Սակայն, ըստ ժամանակի ասորի պատմիչ Հովհաննես Եփեսացու, Հայաստանում իմանալով այդ մասին, բոլոր եպիսկոպոսները խիստ և սպառնալի ուղերձ են ուղարկել կաթողիկոսին ու հայ նախարարներին, որոնք համարձակվել էին հաղորդվել «սինոդիտների», այսինքն՝ քաղկեդոնականների հետ: Հ. Բ Գ. տեսնելով, որ հույները չեն կատարում հայերին զինական օգնություն ցույց տալու իրենց խոստումները, և ընկըրկելով իրեն ուղղված սպառնալիքների առաջ, խզել է կապերը հույների հետ և 572-ին Կ. Պոլսում հիմնել հայոց առանձին կրոն. համայնք: Գրել է մի քարոզ, հուն-ից թարգմանել տվել Կ. Պոլսի պատրիարք Եվտիքես Կոստանդնուպոլսեցու (553–565, երկրորդ անգամ՝ 577–582) «Յաղագս զանազանութեան բնութեան եւ առանձնաւորութեան» երկը՝ գրված ի պաշտպանություն Քաղկեդոնի դավանության, և «Գիրք էակացը»: Վախճանվել է ուղղափառ խոստովանությամբ՝ տարագրության մեջ: Կաթողիկոս. գահին Հ. Բ Գ-ուն հաջորդել է Մովսես Բ Եղիվարդեցին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Տեր-Մինասյան Ե., Պատմա-բանասիրական հետազոտություններ, Ե., 1971:

Արթուր Կարապետյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Գ ՕՁՆԵՑԻ, սուրբ Հովհաննես Օձնեցի, Հովհան Իմաստասեր [ծ.թ.անհտ, գ. Օձուն (Գուգարքի Տաշիրք գավառ) – 728, գ. Արդվի, ամփոփված է եկեղեցու բակում], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 717-ից, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Հաջորդել է Եղիա Ա Արճիշեցուն: Կրթությունն ստացել է Այրարատի Արագածոտն գավառում, աշակերտել Թեոդորոս Քռթենավորին, հմտացել մասնավորապես Սուրբ Գրքի, աստվածաբանության, իմաստասիրության, քերականության և հռետորության մեջ: Ենթադրվում է, որ ուսանել է նաև Սյունյաց դպրոցում, որը հռչակ էր վայելում իր կրթ. և գիտ. բարձր մակարդակով, հատկապես իմաստասիր. ուղղվածությամբ և հունաբան դպրությամբ: Մինչև կաթողիկոս դառնալը նրա մասին աղբյուրներն այլ տեղեկություններ չեն հաղորդում: Ենթադրվում է, որ Եղիա Ա Արճիշեցու կողմից ձեռնադրվել է եպիսկոպոս և կարգվել Արագածոտն գավառի (Աբր. Զամինյան) կամ իր հայրենի Գուգարաց նահանգի թեմերից մեկի (Մ. Օրմանյան) առաջնորդ: Արաբ. խալիֆայության տիրապետության պայմաններում ձգտել է ամրապնդել Հայ եկեղեցու դիրքերը: 719-ին մեկնել է Դամասկոս՝ Օմար ամիրապետի մոտ, խնդրել Հայ եկեղեցին և հոգևորականությանն ազատել որոշ հարկերից, ապահովել քրիստ. կրոնի ազատ դավանությունը խալիֆայության սահմաններում և վերացնել քրիստոնյաների հալածանքները: Ամիրապետը գրավոր համաձայնություն է տվել պահպանել և կատարել Հ. Գ Օ-ու խնդրանքը, իսկ կաթողիկոսն իր հերթին խոստացել է ապահովել հայերի հնազանդությունը: Կարծիք կա, որ ամիրապետի՝ Հ. Գ Օ-ուն տված հրովարտակում ձևակերպված են եղել նաև Հայ եկեղեցու հողատիր. իրավունքները Հայաստանում: Հայոց կաթողիկոսին հաջողվել է թույլտվություն ստանալ, որ Արաբ. խալիֆայության դեմ հայերի 703–705-ի ապստամբության ճնշումից և 705-ին Խրամում ու Նախճավանում հայ իշխանների ողջակիզումից զերծ մնացած, գերեվարված, աքսորված, Բյուզ. կայսրությանը ենթակա Արմ. Հայաստանում ապաստանած հայ նախարարները հայրենիք վերադառնան, վերստանան իրենց ժառանգական հողատիր. տիրույթները և վերականգնեն նախարար. իրավունքները: Ենթադրվում է նաև, որ Դամասկոսում պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել քաղկեդոնականության, պավլիկյանների դեմ պայքարի վերաբերյալ: Հ. Գ Օ. Հայաստան է վերադարձել արաբ. զորաբանակի հետ և երկրից դուրս վտարել հույներին, կայսեր. վերակացուներին և զինվորներին: Վերադարձից հետո ձեռնարկել է մի շարք եկեղեց. բարեփոխումներ, 720ին Դվինում հրավիրել եկեղեց. ժողով (տես Դվինի եկեղեցական ժողովներ), որի ընդունած՝ Հ. Գ Օ-ու հեղինակած 32 կանոնները վերաբերում են Հայ եկեղեցու արարողակարգին, ծիսակարգին, հերձվածների ու աղանդների (հատկապես՝ երևութականության և պավլիկյանների) դեմ պայքարին: Հայ եկեղեցու պատմության մեջ կարևոր նշանակություն է ունեցել Հ. Գ Օ-ու հրավիրած Մանազկերտի հայասոր. միացյալ եկեղեց. ժողովը (տես Մանազկերտի եկեղեցական ժողով 726), որը ոչ միայն հստակեցրել է Հայ եկեղեցու վերաբերմունքը Քրիստոսի մարմնի անապականության խնդրի նկատմամբ, այլև ամբողջացրել և վերջնական տեսքի է բերել Հայ եկեղեցու ընդհանուր դավան. սկզբունքները, մասնավորապես՝ քրիստոսաբան. համակարգը:

Հ. Գ Օ-ու գործունեության մեջ կարևոր տեղ է գրավում «Կանոնագիրք Հայոց»-ի կազմումը, որը Հայոց կաթողիկոսի եկեղեց. բարեփոխումների ամփոփումն ու հաստատագրումն էր: Հայ եկեղեցու ծիսադավան. կարգը քաղկեդոնականության, ինչպես նաև տարաբնույթ աղանդների ազդեցություններից հեռու պահելու նպատակով Հ. Գ Օ. կազմել է Կանոնագիրքը, իր իսկ հիմնավորմամբ՝ որպես «լուսաշաւիղ ճանապարհ առ Աստուած՝ հնազանդութիւն ընդհանուր հաւատացելոց Քրիստոսի»: Հ. Գ Օ-ուն է վերագրվում «Գիրք թղթոց» ժողովածուի խմբագրումը:

Հ. Գ Օ., լինելով ժամանակի մեծագույն հայ աստվածաբանը և իմաստասերը, ոչ միայն ինքն է գրել աշխատություններ, այլև իր գիտ. պատրաստվածությամբ և հեղինակությամբ մեծ դեր է խաղացել ժամանակի մատենագրության, աստվածաբան. և մեկնող. գրականության ստեղծման գործում և որպես կաթողիկոս պատվերներ տվել ճանաչված վարդապետներին ու մատենագիրներին: Օր.՝ նրա պատվերով է Գրիգորիս Արշարունին գրել իր «Ընթերցուածոց մեկնութիւն»-ը: Հ. Գ Օ. զբաղվել է նաև թարգման. գործունեությամբ, ինչն ուղղակիորեն վկայված է նրա վարքում: Ըստ հայ պատմիչների հաղորդած որոշ տվյալների՝ Հ. Գ Օ. կատարել է շին. ձեռնարկումներ: Վերակառուցել կամ նորոգել է Օձունի եկեղեցին, նրան կից կատարել կառուցումներ: Օձունից ոչ հեռու՝ Արդվի գ. հս-արմ. մասում է գտնվում «Սրբանեսի» (Սուրբ Հովհաննեսի) վանքը, որի անունը կապվում է Հ. Գ Օ-ու անվան հետ: Վանքի հս. եկեղեցու բեմին կից գտնվում է մի քարե սարկոֆագ, որը համարվում է Հայոց կաթողիկոսի դամբարանը: Հայսմավուրքում տեղ գտած Հ. Գ Օ-ու վարքի վկայությունները, ինչպես նաև «Սրբանեսի» վանքի շինություններում հին եկեղեցու հետքերի առկայությունը մասնագետներին թույլ են տվել Հ. Գ Օ-ուն վերագրել վանքի որոշ շինությունների կառուցումը: Հ. Գ Օ. ունեցել է սրբակյաց եկեղեցականի համբավ, աչքի ընկել բազում առաքինություններով, որոնց մասին վկայում են հայ պատմիչները և պատմ. հիշատակարանները: Իր գիտ. պատրաստվածությամբ, աստվածաբան., դավանաբան. և իմաստասիր. հմտությամբ մեծարվել է «Իմաստասէր», «Իմաստասէր և սուրբ» պատվանուններով: Գաղափար. անհաշտ պայքար է մղել քաղկեդոնականության, ինչպես նաև զանազան հերձվածների դեմ՝ դրսևորելով աստվածաբան. փայլուն գիտելիքներ, խորաթափանց վերլուծական միտք: Իր ողջ գործունեությամբ ձգտել է ամրապնդել Հայ առաքելական եկեղեցու դիրքերը, նրա դավան., ծիսապաշտամունքային և կանոնական ինքնուրույնությունը ծառայեցնել երկրի և ժողովրդի կենսական շահերին: Իր գործունեությամբ, մատենագր. վաստակով և վարքով խոր հետք է թողել հայ ժողովրդի և Հայ եկեղեցու պատմության մեջ: Հ. Գ Օ. կյանքի վերջին տարիներին մեկուսացել է հայրենի Օձուն գյուղում, զբաղվել ուսուցչությամբ, աղոթքներով և ճգնակեցությամբ: Կյանքի այդ շրջանում է, որ Հայ եկեղեցու սրբացված հայրապետի մասին հյուսվել են բազմաթիվ ավանդազրույցներ: Նրա ազդեցությունն այնքան մեծ է եղել ժամանակակիցների և հետագա սերունդների վրա, որ պաշտվել է որպես հրաշագործ սուրբ, իսկ նրա գերեզմանը դարեր շարունակ եղել է սրբատեղի: Հայսմավուրքը Հ. Գ Օ-ու հիշատակի օր է նշում ապրիլի 17-ը, ինչն էլ հիմք է տվել Մ. Օրմանյանին ապրիլի 17-ը համարել նրա մահվան օրը:

Հ. Գ Օ-ու մատենագր. վաստակը բազմաժանր է՝ աստվածաբան-դավան., ծիսապաշտամունք. բնույթի երկեր, ճառեր, շարականներ: Ամենահայտնի գործերն են «Ատենաբանութիւն»-ը, «Ճառ ընդդէմ պաւղիկեանց»-ը և «Ճառ ընդդէմ երեւութականաց»-ը: «Ատենաբանության» նպատակը մինչ այդ Հայ եկեղեցու ժամերգության մեջ իշխող խառնաշփոթը վերացնելն ու այն միօրինակության բերելն էր: VIII դարից սկսած Հայ եկեղեցու ժամերգությունը կանոնակարգվել է, այսինքն՝ երգերի շարքերը հարմարեցվել են եկեղեց. տոներին: Այդ գործում մեծ է Ստեփանոս Սյունեցու և Հ. Գ Օ-ու դերը: Խոսրով Անձևացու Ժամակարգության մեկնության մեջ Հ. Գ Օ-ու սահմանած սաղմոսները, օրհնությունները, կցուրդները, քարոզները, աղոթքները և մաղթանքները բերված են նույնությամբ: Հայոց կաթողիկոսը «Ատենաբանություն»-ում իր դժգոհությունն է հայտնում, որ ոմանք Ս. Ծննդյան և Աստվածահայտնության տոնը միասին կատարելու փոխարեն միայն Ս. Ծննդյան տոնն են նշում: Հիշեցնում է, որ մեր նախնիները մասնավոր կցուրդներ են հորինել նաև Մկրտության տոնի համար:

«Ընդդէմ պաւղիկեանց» ճառը գրվել է հայոց մեջ այդ շրջանում աշխուժացած պավլիկյան աղանդի դեմ: Պավլիկյանները խաչի, սրբազան առարկաների և պատկերների նկատմամբ հարգանքը համարել են նյութապաշտություն և կռապաշտություն: Հ. Գ Օ. սպառիչ փաստարկներով հերքել է աղանդի պատկերամարտ. (տես Պատկերամարտություն) սկզբունքները, հիմնավորել եկեղեցում կիրառվող սրբազան առարկաների նկատմամբ հարգանքի անհրաժեշտությունը և Հայ եկեղեցու պատկերապաշտ. (տես Պատկերապաշտություն) ըմբռնումների մեկնակետերը: Հ. Գ Օ. պատկերամարտներին անվանել է «խաչամարտներ», որոնց պատկերամարտությունը հանգում է խաչամարտության և Քրիստոսատյացության: Հ. Գ Օ. պատկերների ջատագովությունից անցել է խաչի պաշտպանության՝ նպաստելով հայոց մեջ խաչի քարոզչության ու պաշտամունքի տարածմանը և, ի տարբերություն Հույն եկեղեցում ընդունված սրբապատկերների պաշտամունքի, սկիզբ դրել զուտ խաչապաշտությանը: Հ. Գ Օ-ու հիմք դրած խաչապաշտության ջատագովության ավանդույթը հունադավանության և աղանդավորության դեմ մղած իրենց գաղափար. պայքարում շարունակել են Անանիա Սանահնեցին, Հովհաննես Սարկավագը, Մխիթար Գոշը և ուրիշներ:

«Ճառ ընդդէմ երեւութականաց»-ը (1807, լատ. 1816) գրվել է երևութականների աղանդի դեմ, որոնք, հետևելով Եվտիքեսի հերձվածին (տես Եվտիքականություն), «առ աչօք» են համարել Աստծո Բանի իրական մարմնացումը, ժխտել Քրիստոսի մարդկային բնությունը՝ բացարձակացնելով աստվածայինը: Հ. Գ Օ-ու գրչին են պատկանում նաև «Յաղագս կարգաց եկեղեցւոյ», «Հատուածք բանից ի Հաւաքմանց յաղագս կարգաց եկեղեցւոյ», «Վասն մեծի աւուր միաշաբթին», «Սակս գիշերային ժամու», ինչպես նաև երկբայական և անհարազատ համարվող մի շարք երկեր, ճառեր, թղթեր [«Հիմնարկեք եկեղեցւոյ», «Օրհնութիւն նորաշեն եկեղեցւոյ», «Սակս ժողովոցն որ եղևն ի Հայս» (վերջինս հրատարակվել է «Գիրք թղթոց»-ում), «Խոստովանութիւն անշարժ յուսոյ…» (հրտ. Կարապետ վարդապետ, 1896), «Յաղագս եկեղեցւոյ» ևն], որոնք «Մատենագրութիւնք» ընդհանուր խորագրի տակ հրատարակել է Մ. Ավգերյանը 1833-ին, Վենետիկում, իսկ 1834-ին՝ նաև լատիներեն թարգմանությամբ, գրաբար բնօրինակների հետ: Իր երկերում Հ. Գ Օ. կարևոր անդրադարձներ ունի և՛ կերպարային, և՛ գունային, և՛ ճարտ., և՛ ծիսական խորհրդանշանների, աստվածաբան. խորհրդանշանային հասկացությունների և դրանց ընկալման ձևերի մասին: Խորհրդանշանի շուրջ նրա աստվածաբան. դատողությունների ու մեկնությունների վերլուծումը հնարավորություն է տալիս պարզելու հայ վաղմիջնադարյան գեղագիտության տեսական առանձնահատկություններն ու օրինաչափությունները, որոնք երևան են հանում հայ եկեղեց. մշակույթի աստվածաբան. նախահիմքերն ու աղերսները:

Հ. Գ Օ. հռչակված է եղել նաև փիլ. գիտելիքներով: Իր ստեղծագործություններում նա անտիկ հեղինակների, եկեղեցու հայրերի և ժամանակի փիլ., աշխարհաճանաչող. գիտ. նվաճումները փորձել է ծառայեցնել Հայ եկեղեցու դավան. գծի ամրապնդման և եկեղեցու հակառակորդների դեմ ծավալած իր պայքարին: Նրա դավան. ճառերում առկա են սենսուալիստ. և ռացիոնալիստ. որոշակի շեշտադրումներ, ինչը նորություն է հայ փիլ. մտքի և աշխարհընկալման զարգացման մեջ: Հ. Գ Օ. նաև իր ժամանակի աչքի ընկնող շարականագիր էր: Նրան է վերագրվում չորս ավագ տոների երգեցողությունների մեծագույն մասը: Դրանք են. Դավիթ մարգարեի և Հակոբ առաքյալի կանոնը (ունի 5 շարական. Օրհնություն՝ «Յաղթող գտաւ», Հարց՝ «Մեղաք յամենայնի», Ողորմեա՝ «Անսկիզբն Աստուած», Տեր երկնից՝ «Երդուաւ Տէր», Մանկունք՝ «Օրհնեցէք զՏէր»), Ստեփանոս Նախավկայի կանոնը (ունի 7 շարական, որոնցից 2-ը՝ Օրհնություն, մնացածը՝ Հարց, Ողորմեա, Տեր երկնից, Մանկունք, Ճաշու), Պետրոս և Պողոս առաքյալների կանոնը (ունի 6 շարական. Օրհնություն՝ «Ցնծայ այսօր եկեղեցի», Հարց՝ «Որ խոստացար տալ», Ողորմեա՝ «Ամոլք հաւատոյ», Տեր երկնից՝ «Երանելի սուրբ առաքեալքն», ստեղի Մանկունք՝ «Որ արփիահրաշ», ստեղի Համբարձի՝ «Որ անպարագիրն է»), Որոտման որդիների կանոնը (ունի 5 շարական. Օրհնություն՝ «Որ էն էութեան», Հարց՝ «Որ զամենայնըն յոչընչէ արարեր», Ողորմեա՝ «Որդիքն Որոտման», Տեր երկնից՝ «Հոգի իմ կանխէ առ քեզ, Աստուած», ստեղի Մանկունք՝ «Որ յանստուեր ի լուսոյն»): Շարականներն աչքի են ընկնում աստվածաբան. և դավան. խորությամբ, լեզվի գեղեցկությամբ:

Հայ եկեղեցին ս. Հ. Գ Օ-ու հիշատակը տոնում է Մեծ պահքի չորրորդ կիրակիի նախորդ շաբաթ օրը:

Կաթողիկոս. գահին Հ. Գ Օ-ուն հաջորդել է Դավիթ Ա Արամոնեցին:

Երկ. Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1953: Երկեր (գրաբարից փոխադրում, առաջաբան և ծանոթագր. Վ. Համբարձումյան), Ե., 1999:

Գրկ. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1996: Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1981: Կանոնագիրք Հայոց, հ. 1, Ե., 1964: Զամինյան Ա., Հայոց եկեղեցու պատմութիւն, հ. 1, Նոր Նախիջևան, 1908: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Գաբրիելյան Հ., Հայ փիլիսոփայական մտքի պատմություն, հ. 1, Ե., 1956: Աթայան Ռ., Հայկական խազային նոտագրությունը, Ե., 1959: Պալյան Խ., Հովհան Օձնեցուն վերագրվող շարականները, «Էջմիածին», 1984, № 11–12: Թահմիզյան Ն., Գրիգոր Նարեկացին և հայ երաժշտությունը V–XV դարերում, Ե., 1985: Սահակյան Ա., Միջնադարյան պատկերապաշտության հայկական տարբերակը, ՊԲՀ, 1987, № 2: Քյոսեյան Հ., Խորհրդանշանը Հովհան Օձնեցու մատենագրության մեջ, «Գանձասար», 2, 1992: Համբարձումյան Վ., Հովհաննես Իմաստասեր Օձնեցի, «Էջմիածին», 1997, № 4–5: Պապյան Մ., Հովհան Իմաստասեր Օձնեցի, Ե., 1998:

Հակոբ Քյոսեյան

Մհեր Պապյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Դ ՈՎԱՅԵՑԻ [ծ. թ. անհտ, գ. Ովայք (Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Կոտայք գավառ) – 855, Սոդք գավառ, ամփոփված է Մաքենացոց միաբանության գերեզմանատանը], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 833-ից: Հաջորդել է Դավիթ Բ Կակաղեցուն: Հայոց Իշխանաց իշխան Բագարատ Բագրատունին, տեղի տալով զրպարտություններին, մանավանդ որ իր կամքին հակառակ էր Հ. Դ Ո. կաթողիկոս ընտրվել, հրովարտակով պատվիրել է «բոլորին հեռու մնալ հովվապետին ընդունելուց»: Հ. Դ Ո. գահակալման ութերորդ տարում (841) հեռացել է կաթողիկոսարանից և հաստատվել Այրիվանքում (Գեղարդավանք)՝ նվիրվելով ճգնակեցության: Սակայն Հայոց Սմբատ Բագրատունի սպարապետը և հայ նախարարները եկեղեց. ժողով են գումարել, արդարացրել կաթողիկոսին և վերահաստատել իր աթոռին:

850-ական թթ. արաբ. արշավանքների հետևանքով Հայաստանում ստեղծված դառնաղետ պայմաններում Հ. Դ Ո., չնայած ծեր տարիքին, շրջել է երկրով մեկ և ջանացել ոգեպնդել բնակչությանը, ուրացությունից հետ պահել որոշ նախարարների: Ի հիշատակ արաբ զորապետ Բուղայի արշավանքի ժամանակ նահատակվածների՝ կաթողիկոսը հաստատել է տարեկան տոն (ներկայումս չի նշվում): Կաթողիկոս. գահին Հ. Դ Ո-ուն հաջորդել է Զաքարիա Ա Ձագեցին:

Գրկ. Թ ո վմա Արծրո ւն ի և Ան անուն, Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց, Ե., 1985: Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1996: Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 2, Վնտ., 1785: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Արթուր Կարապետյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Ե ԴՐԱՍԽԱՆԱԿԵՐՏՑԻ [ծ. 845–850-ի միջև, գ. Դրասխանակերտ (Այրարատ նահանգ) – մոտ 929], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 898-ից, պատմագիր: Հաջորդել է Մաշտոց Ա Եղիվարդեցուն: Կրթությունն ստացել է Սևանա կղզու վանքում, իր նախորդի՝ Մաշտոց Ա կաթողիկոսի մոտ: 908-ին, Հայաստանի վրա Ատրպատականի ամիրա Յուսուփի արշավանքը կանխելու նպատակով, Հայոց թագավոր Սմբատ Ա-ի հրահանգով մեկնել է Ատրպատական՝ Յուսուփի հետ բանակցելու, սակայն ձերբակալվել և բանտ է նետվել: Բանտից փախել և անցել է Աղվանք, Վրաստան, ապա վերադարձել է Հայաստան և հաստատվել Տարոնում: Սմբատ Ա-ի մահից հետո, 914-ին Կ. Պոլսի պատրիարք Նիկողայոսը բարեկամական նամակ է հղել Հ. Ե Դ-ուն՝ առաջարկելով Բյուզանդիայի հետ Հայաստանի, Վրաստանի և Աղվանքի միասնության ծրագիր: Հ. Ե Դ. չի մեկնել Կ. Պոլիս (որտեղ բանակցությունների համար Աշոտ Երկաթ թագավորի հետ հրավիրված էր նաև ինքը): Դվինում հաստատված Հ. Ե Դ., խույս տալով արաբ զորապետ Նըսըրի հալածանքներից, անցել է Սևանա կղզի, ապա՝ Բյուրական, Բագարան: Երբ Նըսըրը գրավել է կաթողիկոսանիստ Դվինը, կաթողիկոսը Վասպուրականի Գագիկ թագավորի հրավերով 927-ին մեկնել է Վասպուրական: Հ. Ե Դ-ուց պահպանվել է երկու աշխատություն. «Շարք կաթողիկոսացն Հայոց» և «Պատմութիւն Հայոց» (հրտ. 1843): Առաջինը Հայոց կաթողիկոսների ցանկն է՝ սկզբից մինչև իր ժամանակը, կենսագր. համառոտ տվյալներով: Առավել արժեքավոր է նրա «Պատմութիւն Հայոց»-ը, որն ընդգրկում է Հայաստանի պատմությունը նախնական ժամանակներից մինչև 924-ը: Բաղկացած է առաջաբանից, բուն նյութից և վերջաբանից: «Պատմութիւն Հայոց»-ը չի բաժանված մասերի ու գլուխների: Մինչև IX դ. կեսի մասին եղած տեղեկությունները քաղված են նախորդ պատմիչներից, բայց կան տվյալներ, որոնք ոչ մի աղբյուրում չեն հանդիպում: Հատկապես արժեքավոր է երկի՝ IX դ. 2-րդ կեսից հետո ընդգրկող մասը, որը Հ. Ե Դ. գրել է որպես դեպքերի ականատես և մասնակից: Հ. Ե Դ-ու Պատմությունը լույս է տեսել ֆրանս. (1841) և վրաց. (1965) թարգմանությամբ:

Կաթողիկոս. գահին Հ. Ե Դ-ուն հաջորդել է Ստեփանոս Բ Ռշտունին:

Երկ. Շարից հայրապետացն Հայոց (տես Սամուել Անեցու «Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց» երկում, Վաղ-պատ, 1893, էջ 272–277): Հայոց պատմություն, Ե., 1996:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912: Աբեղյան Մ., Երկ., հ. 3, Ե., 1968:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԵՐԶՆԿԱՑԻ Ծործորեցի [մոտ 1270-ական թթ., հավանաբար՝ Երզնկա (Մեծ Հայքի Եկեղյաց գավառ) – 1338, ենթադրվում է, որ շիրիմը գտնվում է Հաղպատի վանքում], փիլիսոփա, մեկնիչ, քերական, բանասեր, մանկավարժ: Նախն. կրթությունն ստացել է Եկեղյաց գավառի դպրատներում: Գործել է Գլաձորի համալսարանում, եղել Եսայի Նչեցու գործընկերը: Հետագայում տեղափոխվել է Արտազ՝ Ծործորի վանք: Գրել է գիտափիլ. երկերի առաջաբաններ, մեկնություններ, քարոզներ, թղթեր, բանաստեղծություններ, ընդօրինակել մի շարք իմաստասիր. երկեր: Նպաստել է Հայաստանում կաթոլիկության տարածմանը, եղել հայ ունիթորության ներկայացուցիչ, մասնակցել 1316-ի Ադանայի եկեղեցական ժողովին, սերտ կապեր պահպանել Բարդուղիմեոս Բոլոնիացու հետ: 1321-ին թարգմանել է XIII դ. կաթոլիկ աստվածաբան Թովմա Աքվինացու «Գիրք խորհըրդոց եկեղեցւոյ» աշխատությունը: Հ. Ե. կրել է Թովմա Աքվինացու փիլ. և աստվածաբան. հայացքների ազդեցությունը:

«Համառօտ տեսութիւն քերականի» աշխատության մեջ Հ. Ե. տվել է քերակ., գրակ., գրականագիտ. հասկացությունների սահմանումներ (միջնադարյան ըմբռնումով): Իր նախորդների թարգմանությունները քննահամեմատ. մեթոդով բաղդատել է հույն և լատին բնօրինակների հետ, կատարել պատմաբանասիր., բնագրային ճշգրտումներ, իմաստասիր., լեզվական ստուգաբանություններ: Շարունակել է Ներսես Շնորհալու՝ Մատթեոսի Ավետարանի անավարտ մեկնությունը, Ներսես Շնորհալու օրինակով գրել հայոց այբուբենին նվիրված բանաստեղծություն: Հ. Ե-ու չափածոն (գանձեր, երգեր, շարականներ, խրատական ոտանավորներ, հանելուկներ) քնար. և պատմող. ստեղծագործություն է՝ գրված ազատ չափ ու հանգով, դյուրըմբռնելի լեզվով: Հ. Ե-ու ձեռագրերը պահվում են Մատենադարանում («Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի», հ. 1, 2, 1965, 1970):

Երկ. Մեկնութիւն սուրբ Աւետարանին…, ԿՊ, 1825 (համահեղինակ Ներսես Շնորհալի):

Գրկ. Քյուրդյան Հ., Երիզա և Եկեղյաց գավառ, հ. 1, Վնտ., 1953: Սրապյան Ա., Հովհաննես Երզնկացի, Ե., 1958: Խաչիկյան Լ., Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը, ԲՄ, № 11, 1973:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԵՐԶՆԿԱՑԻ Պլուզ [1220– 1230, Մեծ Հայքի Եկեղյաց գավառ, հավանաբար՝ Երզնկա – 1293, Կիլիկիա, Ակների վանք (նշխարները հետագայում տեղափոխվել են Երզնկա. շիրիմը գտնվում է Ս. Նշան եկեղեցու առաջնորդական աթոռի տակ)], հանրագիտակ, իմաստասեր, աստվածաբան, տիեզերագետ, բնագետ, մեկնիչ, քերական, արվեստագետ, գեղագետ, մանկավարժ, երաժիշտ, բանաստեղծ: Սերել է իշխանական տոհմից, սովորել Երզնկայի դպրատներում (մասնավորապես՝ Ս. Մինասի անապատում), ապա աշակերտել Վարդան Արևելցուն, որին հիշել է երախտագիտությամբ, անվանել իր հոգևոր հայրը: 1268-ին ստացել է վարդապետ. աստիճան:

1270–80-ական թթ. Հ. Ե. արդեն համբավավոր գիտնական էր, աստվածաբան, ունիթորության դեմ հաս. ու եկեղեց. կանոնների հեղինակ, որոնցով ղեկավարվել են երկրի հոգևոր և աշխարհիկ առաջնորդները, ժողովուրդը: Այդ տարիներին շրջագայել է հոգևոր ու մշակութ. առաքելությամբ, երկրի հոգևոր և աշխարհիկ առաջնորդներին ուղղել գործնական խրատներ՝ պահպանելու Կիլիկիայի Հայկ. թագավորությունը, լինելու «ազատ» ու «անծառայելի», հորդորել իմաստությամբ ու արդարությամբ վարել իշխանությունը, գործով և ոչ միայն անվամբ լինել իմաստուն ու արդար:

Աստվածաբան., գիտ. ու խրատ. ճառեր և քարոզներ է կարդացել Սսում, Դրազարկում, Անարզաբայում, Երուսաղեմում, Կարինում (Թեոդուպոլիս), Տփղիսում (Թիֆլիս), վանքերում ու անապատներում, արքունիքում և Հռոմկլայի կաթողիկոսարանում, մասնակցել է ազգապահպանման և հայկ. պետականության ամրապնդման համար մղվող պայքարին: Այցելել է Լևոն Գ թագավորին, թագաժառանգներին, Հակոբ Ա Կլայեցի և Ստեփանոս Դ Հռոմկլայեցի կաթողիկոսներին, հատուկ խորհուրդներ ու խրատներ տվել Ռուբինյան գահակալ իշխաններին: Հակոբ Ա Կլայեցու խնդրանքով քերականություն և աստվածաբանություն է ավանդել նրա սաներին: 1281-ին Երուսաղեմում Ստեփանոս Կուռիկոսցի վարդապետի խնդրանքով գրել է եկեղեցուն նվիրված հատուկ հորդորակ, Տփղիսի Ումեկ իշխանի որդու՝ Վախթանգի և Հոհան եպիսկոպոսի խնդրանքով քաղաքի Կաթողիկե եկեղեցում տիեզերագիտ. մեծ քարոզ կարդացել ևն: 1280–84-ին գրել է Փիլոն Ալեքսանդրացու ճառերի մեկնությունը, կատարել թարգմանություններ երկնային մարմինների ու դրանց շարժման, օդերևութաբան. երևույթների ու նման այլ նյութերի մասին եղած աղբյուրներից: 1283–84-ին Ապլոց իշխանի խնդրանքով գրել է իր նշանավոր տիեզերագիտ. չափածո աշխատությունը: 1291-ին Ս. Մինասի անապատում «ի դուռն սուրբ Լուսավորչիս գաւառին» ավարտել է «Հավաքումն քերականին մեկնութեան» աշխատությունը (ձեռնարկել էր 1270-ական թթ.): Նույն թվականին Երզնկայի մեծ գրասեր ու մեկենաս Ահարոն վարդապետն ընդօրինակել է տվել այն և «Խրատ հասարակաց», «Սահման և կանոնք…» գրվածքների հետ կազմել ժողովածու (Մատենադարան, ձեռ. դ 2329):

Հ. Ե. եղել է Երզնկայի քաղաքային շերտերից՝ արհեստավորներից և առևտրականներից կազմավորված «Եղբայրության» հոգևոր ղեկավարը, գրել «Սահման ու կանոնքը…», «Կրկին կանոնք և խրատք տղայահասակ մանկաց աշխարհականաց», «Յաղագս միաբանութեան եղբարց բանք սակաւք և պիտանիք», «Խրատ մանկտաւագաց» և այլ խրատականներ, որտեղ հորդորել է եկեղեցի հաճախել, աղոթել, հաղորդվել, մեղքերը խոստովանել, ավետարան. պատվիրանները կատարել ևն: Առանձնապես ուշագրավ է «Խրատ հասարակացը», որտեղ բազմաթիվ գործն. կանոններ է հրահանգել՝ ժողովրդին բարեկրթելու և լուսավորելու նպատակով՝ հաճախակի վկայակոչելով նաև հայոց մեծերին: Հ. Ե. Հայ եկեղեցու ոչ միայն քարոզիչն էր, այլև նրա խրատների և կանոնների ժողովողը, նորերի ստեղծողը և տարածողը: Դրա վկայությունն են նրա բազմաթիվ գործերը՝ նվիրված Հայ եկեղեցու տոներին ու ծեսերին, Ծննդյան, Մկրտության, Խաչելության խորհրդին, առաքյալներին, Գրիգոր Ա Լուսավորչին ու Ներսես Ա Մեծին, Հայ եկեղեցու մյուս սուրբ հայրերին: Լինելով Հայ եկեղեցու ամենանշանավոր հայրերից ու տեսաբաններից՝ Հ. Ե. պայքարել է թոնդրակեցիների, գորգեցիների և այլ աղանդավորների դեմ, մեղադրել ունիթորներին ու քաղկեդոնականներին, մերժել նրանց առաջարկած, ըստ էության քաղ., նվաճող. նպատակներ հետապնդող դավան., ծիսական զիջումները Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցուն, պաշտպանել Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության անկախությունն ու Հայ եկեղեցու ինքնուրույնությունը: Այդ նպատակով Հ. Ե. խրատներ է սահմանել և ուղղել ոչ միայն ժողովրդին, այլև՝ հոգևորականությանը, որպեսզի նրանք «ուսանիցին և ժողովրդոց իւրեանց քարոզեսցին»: Այդ ամենի հետ մեկտեղ նա սեփական միջոցներ է տրամադրել՝ ծավալելու հայրենի գավառի կրթ. գործը, զբաղվել շին. գործունեությամբ, Երզնկայի վանքերում ստեղծել 4–5 գրադարան, հիմնել դպրոցներ, կազմել տվել ժողովածուներ, անձամբ կրկնօրինակել ձեռագրեր ևն: Հատուկ եռանդ է գործադրել Երզընկայի, մասնավորապես Սեպուհ լեռան Գրիգոր Ա Լուսավորչի անվան հետ կապված սրբատեղիներին համաքրիստ. հնչեղություն հաղորդելու համար, գրել Գրիգոր Ա Լուսավորչին և նրա ժառանգներին նվիրված երկու ներբող: Հ. Ե-ու ստեղծագործությունը հայ միջնադարյան գրականության զարթոնքի, գիտության և արվեստի վերածնության արտահայտությունն է: Գիտ. մտքի խորությամբ և ընդգրկմամբ նա հավասարվել է Վերածնության մեծերին: Հ. Ե. մեծարվել է «առաքելաշնորհ», «գերիմաստ», «սուրբ և իմաստուն», «բանիբուն և աշխարհալոյս վարդապետ», «առավել իմաստուն րաբունապետ» և այլ բարձրապատիվ մակդիրներով, նկարներում պատկերվել լուսապսակով: Նրա մասին պահպանվել են զանազան հրաշագործությունների հետ կապված ավանդություններ, իսկ գերեզմանը դարձել է սրբատեղի: Հ. Ե. բազմավաստակ, բազմաժանր հեղինակ է: Պահպանվել են նրա ավելի քան հարյուր արձակ ու չափածո ստեղծագործություններ՝ փիլ., աստվածաբան., դավան. երկեր, ճառեր ու քարոզներ, քերակ., մեկնող., կանոն., խրատ. գործեր, շարականներ ևն, որոնք նշանավորել են հայ միջնադարյան գիտ. մտքի ու քերթող. արվեստի զարգացման նոր աստիճան (արձակի զգալի մասն ամփոփված է առանձին ժողովածուներում, որոնցից են Մատենադարանի դդ 2173, 2854, 2992 ձեռագրերը): Նրա գրվածքներում առանձնահատուկ տեղ են գրավում աշխարհընկալման և աշխարհաճանաչման խնդիրները: Փիլիսոփայության օգնությամբ նա ձգտել է զարգացնել ոչ միայն գիտությունը, այլև երկրի կառավարման ու կեցության կարգը, մարդու բարոյական ու գաղափար. աշխարհը՝ ի նպաստ հայ ժողովրդի ու հայ պետականության գոյատևման, բնափիլ. միտքը խարսխել իր աստվածաբան., կրոնաեկեղեց. հայացքների, Սուրբ Գրքի, հույն իմաստասերների (հիմնականում՝ Արիստոտելի), իր նախորդների և իր իսկ համոզմունքների վրա: Նա աշխարհը համարել է նյութական և իմանալի: Ճանաչումը չի դիտել իբրև ինքնին գործողություն, այլ արտաքին աշխարհի՝ նյութի զորության ու ներգործության արդյունք. ուստի՝ առանց մեծ աշխարհի ուղղակի ու անմիջական ներգործության չի կարող տեղի ունենալ ճանաչում և իմացում: Հ. Ե. զգայական ճանաչման և իմացության աղբյուրը կամ հիմքը ընդունում է իրականությունը, իսկ աշխարհի ընկալման միջոցը՝ հինգ զգայարանները: Հետևելով Պլատոնին, Արիստոտելին ու Դավիթ Անհաղթին՝ աշխարհաճանաչման սկիզբը համարել է սքանչացումը, սերն ու հետաքրքրությունը հանդեպ իրը, առարկան, երևույթը, որն իր մեջ ունի ոչ միայն զարմանքի, այլև հիացմունքի հատկանիշ: Հ. Ե-ու գրվածքներում հոգի և մարմին հասկացությունները և դրանց փոխհարաբերությունները յուրօրինակ լուծում են ստացել: Նա առաջնությունը տալիս է հոգուն՝ որպես բանականության դրսևորում, ի հակադրություն ճանաչման բուն ընթացքի, որտեղ առաջնությունը պատկանում է մարմնականին՝ որպես ազդող, ներգործող զորություն: Առանց բանական հոգու մասնակցության՝ մարդու բոլոր գործողություններն անմիտ են: Հ. Ե. հանգամանորեն բացատրում է, թե ինչ կերպ, ինչ ճանապարհով է դրսևորվում հոգին, հոգևորը, հոգեկանը: Ինչպես որ «միտք և բան աստվածութիւնն է», «սոյնպէս և ի մեզ՝ բան և միտք, ըստ նմանութեան էին բանի և մտաց… Եւ այսպես. է՛ հոգին ծնաւղ, և բանն՝ ծնունդ և խաւսքն արտաքս բխումն…»: Այսպիսով նա հոգուն վերագրում է միտք և բան ծնելու ունակություն, այսինքն՝ բանականություն, որի շնորհիվ նա հասու է դառնում իրերի և երևույթների ճանաչմանն ու կարգավորմանը: Նա մերժում է աշխարհի ճանաչելիությունը կասկածի ենթարկող ուսմունքները և պնդում, որ հինգ զգայարանները բավական են աշխարհի բոլոր իրողությունների մասին գաղափար կազմելու համար: Արժեքավոր են բնության գոյության օրենքների և նյութի ու տեսակի մասին Հ. Ե-ու հայտնած մտքերը: Նա կյանքի և գոյության հիմքը համարում է շարժումը: Ամեն ինչ, որ կա բնության մեջ, շարժական է և փոփոխելի, ունի սկիզբ և վախճան: Շարժումն ու փոփոխությունը կատարվում են ժամանակի մեջ և ժամանակի ծնունդ են, սակայն ժամանակը նույնպես շարժման արգասիք է՝ ընթացքի ու փոփոխության մեջ, և ունի սկիզբ ու վախճան: Հ. Ե. շարժման, բնության մշտահոլովության պատճառ է համարում նաև մարդու ծնունդն ու մահը: Ամեն բան դիտելով ժամանակի ու շարժման արգասիք և հենվելով

Գրիգոր Նյուսացու փիլ. ըմբռնումների վրա՝ Հ. Ե. վախճանը համարում է ոչ միայն «քակտումն մասանց», այլև տեսակի փոփոխություն և նոր տեսակի առաջացման սկիզբ: Նա պարզորոշ արտահայտել է նյութի պահպանման գաղափարը: Հ. Ե. թե՛ առարկայական, բուս. ու կենդան. աշխարհի և թե՛ բանական արարածի՝ մարդու վախճանը չի համարում ոչնչացում, այլ՝ բնության չորս տարրերի քայքայում: Մասնավորը, անհատը, տվյալ դեպքում՝ մարդը, վախճանական է, մահկանացու, մինչդեռ ընդհանուրը (մարդկությունը)՝ անվախճան, «անեղծ ու անմահ»: Հ. Ե. զբաղվել է նաև հոգեբանությամբ, բնախոսությամբ, կազմախոսությամբ, բժշկագիտությամբ, մանկավարժությամբ և ուրիշ շատ խնդիրներով: Շարունակելով իր գիտ. հետազոտությունները՝ նա նոր, պատկերավոր օրինակներով վկայել է, որ մարդու զգայական և հոգեկան ունակություններն արտաքինի վրա դրոշմվում են բազմաթիվ ձևերով ու արտահայտություններով, քանի որ մարմինն անմիջական հաղորդակցման մեջ է հոգեկանի հետ: Այս առումով հետաքրքիր է հոգեկան տարբեր զգացումների ու վիճակների ներգործության հետևանքով մարմնի, մասնավորապես դեմքի վրա առաջացած փոփոխությունների միանգամայն գիտ. նկարագրությունը՝ կապված սրտի գործունեության հետ: Նա գտել է, որ արյան շրջանառության, նյութափոխանակության խախտումները, զանազան հոգեկան երևույթների առաջացումն ու դրանց բնույթը անմիջականորեն կապված են արտաքին ազդակներից: Ուղեղը դիտել է որպես զգացողության ու մտածողության, հոգեկանի ու բանականի կենտրոն, ուղեղի միջին փորվածքին է հատկացրել բանականության՝ զգայական ներկայից իմացական ապագային հանգելու ամենանուրբ ունակությունները, մարդկային բնության նորը ճանաչելու անհագությունը, գլխուղեղի բջիջների կամ մտքի ինֆորմացիա ստանալու կարողության անսահմանությունը: Ինչպես բոլոր գիտությունների և արվեստների, այնպես և բժշկագիտության համար ուսումնասիրության ելակետ է ընդունել նյութը: Գրել է դիահերձումների, ազգակցական ամուսնությունների, ազգապղծության հետևանքով առաջացած հիվանդությունների ու արատավոր ծնունդների, անզավակության պատճառների, բուսական միջոցներով, խոսքով ու երաժշտությամբ կատարվող բուժումների, հիվանդությունների և այլ իրողությունների մասին: Հ. Ե. հատուկ ուսումնասիրություններ է նվիրել տիեզերքի քննությանը, մանրամասն տեղեկություններ հաղորդել աշխարհի ստեղծման, Արևի և Լուսնի խավարման, տարվա չորս եղանակների, երկնային մարմինների պտույտի, 12 կենդանակերպի, մոլորակների ու լուսատուների մասին: Գիտականորեն պարզաբանել է նաև օր ու գիշերվա առաջացման, նրանց կարճացման ու երկարացման պատճառները, երկրագնդի տարբեր գոտիների, արեգակնային համակարգի ու մոլորակների հետ կապված երևույթները, Արկտիկայի անբնակ լինելը: Հ. Ե. նաև նշանավոր քերական է: Ուսումնասիրել է իրենից առաջ եղած հայ և օտար քերականներին: 1291-ին ավարտել է «Հաւաքումն մեկնութեան քերականին» աշխատությունը: Հայ բանասիրության, մասնավորապես՝ քերականագիտության պատմության համար առանձնապես կարևոր են գրքի լուսանցքների աղբյուրագիտ. նշումները, որոնք նյութեր են պարունակում Դավիթ Անհաղթի, Անանուն Մեկնիչի, Ստեփանոս Սյունեցու, Համամ Արևելցու և այլոց անհետ կորած քերական. մեկնությունների մասին: Այն սկզբնաղբյուրի արժեք է ունեցել քերական մեկնիչներ Եսայի Նչեցու, Հովհաննես Քռնեցու, Առաքել Սյունեցու և այլոց համար: Երկում կան գրական ժանրերի (տաղ, ողբերգություն, դյուցազներգություն, կատակերգություն, դամբանական, զրույց, առասպել, պատմություն ևն) սահմանումներ, հոգևոր ու աշխարհիկ երաժշտ. հասկացությունների բնութագրումներ, տվյալներ Հոմերոսի կենսագրությունից, հատվածներ «Իլիական»-ից ու «Ոդիսական»-ից ևն: Այս աշխատությունը երկար ժամանակ ծառայել է որպես քերական. գիտելիքների հիմն. ձեռնարկ և միջնադարի հայ դպրության ամփոփումն է:

Հ. Ե. նշանավոր մանկավարժ է. մշակել է դաստիարակչ. մեթոդներ՝ հաշվի առնելով մարդու (հատկապես՝ երեխաների) տարիքային առանձնահատկությունները, ինչպես նաև սոց. պայմաններն ու միջավայրը, հանգել Վերածնությանը յուրահատուկ առաջադեմ հետևության. մարդու լավ կամ վատ, բարոյական կամ անբարո վարքագիծը սոսկ բնածին՝ ի սկզբանե տրված կայուն ու անփոփոխ վիճակ չէ: Գիտնական դաստիարակը ամենից առաջ խնդիր է դնում կրթությունն սկսել մանուկ հասակից, երբ երեխայի միտքը հստակ, մաքուր ու անբիծ է ինչպես հայելի: Նրա մեջ ամեն ինչ իր ճիշտ ու անմիջական արտացոլումն է գտնում: Նա հավաստում է, որ հենց մանուկ հասակում է մարդ տենչում ըմբռնել տեսածն ու լսածը, ինչ ընկալում է իր բոլոր հինգ զգայարաններով: Ուսումն ու կրթությունն ուշ սկսվելու դեպքում միտքը մնում է անխրատ և խոպանանում, իսկ խոպան միջավայրում չարիք է աճում, դժվարանում է լավի արմատավորումը: Հ. Ե. գիտության ու լուսավորության տարածումը համարում է մեծ առաքինություն: Գեղագետ գիտնականի չափածոն զարգացել է երեք ուղղությամբ՝ կրոն., աշխարհիկ և գիտ.: Կրոն. ստեղծագործությունները՝ շարականներ, մեղեդիներ, ներբողներ, արծարծում են մարդկային մտքի խորությունն ու ներհակությունը, կյանքի ու բնության մեծ սերը, անվախճան ու հավիտենական գոյության երկընտրանքը, գեղեցիկը կորցնելու վախն ու ցավը, հոգու տագնապն ու տառապանքը, երկինք ու երկիր օգնության կանչող մարդու հառաչանքն ու աղերսական կյանքը: Հ. Ե. գրել է Ադամին նվիրված՝ «Ադամ նստել դուռն ի դրախտին», «Ադամա որդիք ամէն ծնունդ ի հողէն», «Մեր Տէրն ի դրախտն երեկ» սկսվածքներով տաղեր: «Աստուածածին սրբուհին» սկսվածքով տաղը որդեկորույս մոր վիշտն ու սուգն է: Նա ստեղծել է Ներսես Ա Մեծին, Գրիգոր Ա Լուսավորչին նվիրված շարականներ, որոնք քնար. շնչով ու ջերմությամբ հորդող քերթվածներ են: Գրիգոր Ա Լուսավորչին ու Ներսես Ա Մեծին նվիրված ներբողներում ողբում է երկրի անմխիթար վիճակը, հայ ժողովրդին հորդորում միանալ իրեն՝ ազգ. արժանապատվության ոգին բարձրացնելու համար: Ողբին հաջորդում է սփոփանքի կոչը, ուրախության և հուսո ներշնչանքը: Գրիգոր Ա Լուսավորչի ներբողը Հ. Ե-ու բանաստեղծ. արվեստի, երաժշտականության, գաղափար. ու գեղագիտ. մտքի բարձրակետն է: Նա իր աշխարհիկ բանաստեղծություններում ևս անդրադառնում է աստվածաշնչային, քրիստ. թեմաների, մատչելի դարձնում հավատի ու դավանության հետ կապված որոշ հասկացություններ, մեկնաբանում դրանք՝ միավորելով աշխարհիկն ու հոգևորը, երկրայինն ու երկնայինը, գործնականն ու բանականը, շոշափելին, զգայականն ու վերացականը: Կանխելով արլ. և արմ. մի շարք հեղինակավոր մտածողների, Հ. Ե. երաժշտարվեստը համարել է մարդկային իմացության ձևերից մեկը՝ անմիջաբար կապված «լսողականի»՝ ձայնային աշխարհի հետ: Նա նորովի է բացատրել մարդու հոգու և մարմնի վրա երաժշտության ներգործության մասին հինավուրց դրույթները, տեսականորեն հիմնավորել միջնադարյան Հայաստանում երաժշտարվեստի օգնությամբ հիվանդներ բուժելու տարածված փորձը: Արտահայտելով աշխարհիկ երգ-երաժշտության նկատմամբ Հայ եկեղեցու պաշտոն. նոր վերաբերմունքը և յուրովի լրացնելով Դավիթ Քերականի մտքերը երաժշտարվեստի եռակի բաժանման մասին («բարու», «չարի» և «միջակի»)՝ առաջադրել է երկակի բաժանում՝ «աստվածային», որ կատարվում է տաճարներում՝ զղջական արցունքներ քամելով ներկաների աչքերից ու նրանց մղելով բարի խոկումների, և «մարդկային», որ կատարվում է «ուրախական» հանդեսներում, խրախճական ժողովներում: Հ. Ե. մի ամբողջ ուսմունք է ստեղծել երաժշտի գիտակցության մեջ ծագող «անմարմին» ելևէջների ու կատարման ընթացքում մարմնավորվող «մեծ ու փոքր», «ծանր ու թեթև», «սուր ու բութ», «սուղ ու երկար» ֆիզիկական երևույթի, տեսակների ու երաժշտության ձայնի տարբերիչ հատկանիշների մասին: Խորացնելով այդ մասին Դավիթ Անհաղթի մտքերը՝ կազմել է ձայների տեսակների՝ միջնադարի չափանիշներով հարուստ մի աղյուսակ, որտեղ արդեն պատշաճ տեղ է գրավում նաև «չափ» ու «կշիռով» աչքի ընկնող «արուեստաւոր» (երաժշտական) ձայնը: Հ. Ե. խորացրել է տաղային արվեստի աշխարհականացման ընթացքը և, միաժամանակ, կարևոր ավանդ մուծել հոգևոր երաժշտության զարգացման մեջ: Նա օժտված է եղել նաև գեղեցիկ երգչային ձայնով և կատարող. հազվագյուտ ձիրքով: Միջնադարը ըստ արժանվույն է գնահատել նրան՝ մկրտելով «քաղցրիկ», «քաղցրաձայն» և «պիւլպիւլ» (բլբուլ) վարդապետ մականուններով: Հ. Ե-ու գործերն առաջին անգամ հրատարակվել են 1664-ին, ապա նաև՝ 1665-ին՝ Ամստերդամում, Շարակնոց ժողովածուներում:

Երկ. Տետրակ համառօտ և լի իմաստնախոհ բանիւք…, Յաղագս երկնային շարժմանց…, Նոր Նախիջևան, 1792: «Սոփերք հայկականք», հ. 5, Վնտ., 1853: Ի տաճկաց իմաստասիրաց գրոց քաղեալ բանք Յովհաննէս Երզընկացին, ԲՄ, № 4, 1958, էջ 302– 313: Թուղթ առ իշխանս Եկեղեաց գաւառի, աշխատասիր. Է. Բաղդասարյանի, ԲՄ, № 10, 1971, էջ 303– 314: Բանք չափաւ, աշխատասիր. Ա. Սրապյանի, Ե., 1986: Յաւուր Ծննդեան և Մկրտութեան Քրիստոսի…, աշխատասիր. Ա. Սրապյանի, «Գանձասար», 6, 1996: Յաղագս միաբանութեան եղբարց, աշխատասիր. Է. Բաղդասարյանի, «Գանձասար», 6, 1996: Ամանորեայ օրհնութիւն և խրատք…, աշխատասիր. Է. Բաղդասարյանի, «Գանձասար», 6, 1996:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Հայապատում, Վնտ., 1901: Խաչիկյան Լ., Դիահերձումը հին Հայաստանում, «Տեղեկագիր ՀԽՍՀ ԳԱ», 1947, № 4: Քյուրտյան Հ., Երիզա և Եկեղյաց գավառ, հ. 1, Վնտ., 1953: Սրապյան Ա., Հովհաննես Երզնկացի (բնագրեր և ուսումնասիրություն), Ե., 1958: Նույնի, Հովհաննես Երզնկացի-Պլուզ. կյանքը և գործը, Ե., 1993:

Գրիգորյան Գ., Հովհաննես Երզնկացու փիլիսոփայական հայացքները, Ե., 1962: Թահմիզյան Ն., Ձայնի մասին ուսմունքը հին և միջնադարյան Հայաստանում, ԲՄ, № 6, 1962: Նույնի, Էջեր միջնադարի հայկական երաժշտական գեղագիտությունից, «Էջմիածին», 1963, № 11: Բաղդասարյան Է., Հովհաննես Երզնկացին և նրա խրատական արձակը (բնագրեր և ուսումնասիրություն), Ե., 1977: Նույնի, Հովհաննես Երզնկացին Կիլիկիայի զինվորական կազմակերպությունների մասին, ԲՄ, № 16, 1994:

Արմենուհի Սրապյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Զ ՍՍԵՑԻ (ծ. թ. անհտ – 2.5.1221, ամփոփվել է Դրազարկի վանքում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1203-ից: Հաջորդել է Գրիգոր Զ Ապիրատին: Սերել է Հեթումյան տոհմից: Եղել է Սսի արքեպիսկոպոս, Դրազարկի վանքի վանահայր: Հ. Զ Ս. նպաստել է Հայ եկեղեցու դավան. ու ծիս. ավանդույթների պահպանմանը: Եկեղեց. սպասքի վաճառքից գումարներ է հատկացրել Հռոմկլա բերդի ամրացմանը: 1204-ին Հայոց իշխան, ամիրսպասալար Զաքարե Զաքարյանը (Զաքարե Բ Մեծ Երկայնաբազուկ) դիմել է Հ. Զ Ս-ուն՝ պարզելու հայ-վրաց. միացյալ զորքում հայ ռազմիկների հետ կապված եկեղեց. որոշ խընդիրներ, մասնավորապես՝ հաղորդության հետ կապված միջոցների, ս. Պատարագի շարժական սեղանի, խորանաձև վրան ունենալու մասին: 1204-ին Սսում գումարվել է եկեղեց. Ժողով (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ), որը հայ զինվորների համար արտոնել է «վրանում պատարագ մատուցանել»: Կաթողիկոսը Զաքարիա ամիրսպասալարին է ուղարկել շարժական սեղան և ծեսը կատարելու համար նախատեսված այլ սպասք (տես Անիի եկեղեցական ժողով 1207): 1218-ին, Լևոն Բ թագավորի խնդրանքով, Հ. Զ Ս. կաթողիկոս. գահը Հռոմկլա բերդաքաղաքից տեղափոխել է Դրազարկի վանք:

Կաթողիկոս. գահին Հ. Զ Ս-ուն հաջորդել է Կոստանդին Ա Բարձրբերդցին:

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. 3, Վնտ., 1786:

Արթուր Կարապետյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Է ԱՋԱԿԻՐ (ծ. թ. անհտ – 17.10.1506, Կ. Պոլիս), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1474–84-ին: Հաջորդել է Սարգիս Բ Աջատարին: 1470–74-ին եղել է նրա աթոռակալը: Հ. Է Ա-ի օրոք այլ սրբությունների հետ Աղթամարի կաթողիկոսարանից Ս. Էջմիածին է վերադարձվել Լուսավորչի Աջը, որի համար նա ստացել է «Աջակիր» մականունը: Հ. Է Ա. որևէ կապ չունի Կիլիկիայի Աջապահյանների հետ: Ակկոյունլուների տիրապետության պայմաններում Հ. Է Ա-ի գործունեությունն ուղղված էր Ս. Էջմիածնի միաբանության և ընդհանրապես հայ հոգևոր դասի համար հարկային արտոնությունների ձեռքբերմանը: 1484ին Հ. Է Ա. Ս. Էջմիածնի միաբանության և լեհահայ գաղթականների համար հանգանակություն կազմակերպելու նպատակով ուղևորվել է Լեհաստան: 1484-ից հետո չի վերադարձել Մայր աթոռ, և ենթադրվում է, որ հրաժարվել է կաթողիկոսությունից:

1506-ին, ըստ Մ. արք. Օրմանյանի, նա Սարգիս եպիսկոպոսի և Դավիթ աբեղայի հետ որպես Էջմիածնի նվիրակ մեկնել է Կաֆա, Մոլդովա, Սուչավա, Լվով, Աքերման, ապա՝ Կ. Պոլիս: Այստեղ թուրք. իշխանությունները նրանց ձերբակալել են, առաջարկել դավանափոխ լինել. մերժում ստանալով՝ երեքին էլ գլխատել են:

Կաթողիկոս. գահին Հ. Է Ա-ին հաջորդել է Սարգիս Գ Մյուսայլը:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:

Միքայել ծայրագույն վրդ. Աջապահյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Ը ԿԱՐԲԵՑԻ (1762–26.3.1842), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1831ից: Հաջորդել է Եփրեմ Ա Ձորագեղցուն: Հայոց կաթողիկոսներից առաջինն էր, որ կոչվել է թվահամարի մակդիրով (Հովհաննես Ութերորդ), ինչը տարածվել է նաև իր հաջորդների վրա: Միաժամանակ ընդունվել է նախորդ կաթողիկոսներին պատմականորեն թվահամարով կոչելու սկզբունքը: Նա առաջին կաթողիկոսն էր Արլ. Հայաստանը Ռուսաստանին միացվելուց (1828) հետո, երբ Էջմիածնի Մայր աթոռը նույնպես անցավ ռուս. կայսրության տնօրինության ներքո: Կաթողիկոս է դարձել ցար. կառավարության գործուն միջամտությամբ՝ բռնի հրաժարեցնելով իր նախորդին:

Հ. Ը Կ-ու առաջին մտահոգությունն էր Էջմիածնի կաթողիկոսության և արևմտահայ թեմերի, մասնավորապես՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքության հետ հարաբերությունների վերականգնումը (վերջիններս 1800-ական թթ. սկզբից որոշ հանգամանքների բերումով խզել էին կապերը Մայր աթոռից): Սակայն այս ուղղությամբ նրա ձեռնարկած քայլերն անհաջողության են մատնվել: Ի պատասխան Հ. Ը Կ-ու կոնդակների՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքը տնօրինել է, որ եկեղեցիներում հիշատակվի Ս. Էջմիածնի աթոռը, սակայն առանց նրա գահակալ Հ. Ը Կ-ու անվան, ինչն աննախադեպ իրողություն էր Հայ եկեղեցու պատմության մեջ: Կ. Պոլսի եկեղեցիներում Պատարագի ընթացքում ժամանակի Ամենայն հայոց կաթողիկոսի անվան հիշատակումը վերսկսվել է Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Մատթեոս Կոստանդնուպոլսեցու (տես Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցի) օրոք: Հ. Ը Կ-ու գործունեությունն անհաջող է եղել նաև Հայ եկեղեցու ներքին կառավարման բնագավառում: Ամբողջապես տարվելով զուտ դրամական գործերով՝ անուշադրության է մատնել Մայր աթոռի կառավարումը: Դա առաջ է բերել միաբանության մի շարք անդամների դժգոհությունը, որը վերջիվերջո հանգեցրել է կաթողիկոսի դեմ խռովության՝ ցար. կառավարությանն առիթ տալով ավելի եռանդուն միջամտելու Հայ եկեղեցու գործերին: Հ. Ը Կ. չի կարողացել կայուն հարաբերություններ հաստատել նաև թեմակալ առաջնորդների հետ (Ներսես Աշտարակեցի՝ Նոր Նախիջևան-Բեսարաբիայի թեմ, Սերովբե Կարնեցի՝ Աստրախանի թեմ ևն):

Հ. Ը Կ-ու աթոռակալության օրոք՝ 1836-ին, հաստատվել է Հայ եկեղեցու կանոնադրությունը՝ «Պոլոժենիեն»: Այդ փաստաթղթի նպատակն էր զրկել Հայ եկեղեցին իր ազգ. արմատներից՝ դարձնելով նրան ցար. վարչակարգին հնազանդ մի կազմակերպություն: Հ. Ը Կ. որպես եկեղեցու գլուխ, հետևաբար և՝ նրա ճակատագրի համար պատասխանատու, ոչ միայն չի միջամտել այդ կանոնադրության ստեղծմանը (ցար. կառավարությունը նրան նույնիսկ մասնակից չի արել «Պոլոժենիեն» ստեղծող հանձնաժողովի աշխատանքին), այլև շատ դեպքերում ինքն է փորձել հիմնավորել կանոնադրության կետերը՝ որպես օգտակար Հայ եկեղեցուն և հոգևորականությանը: Հ. Ը Կ-ու օրոք կառուցվել է Էջմիածնի Սինոդի շենքը:

Կաթողիկոս. գահին Հ. Ը Կ-ուն հաջորդել է Ներսես Ե Աշտարակեցին:

Գրկ. Երիցյան Ա., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութիւնը և Կովկասի Հայք XIX դարում, մաս 1–2, Թ., 1894–95: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 3, Երուսաղեմ, 1927:

Կարեն Ալեքսանյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒԹՈՒՆՋԻ, Վ անեց ի, Արեվելցի, Շամիրամակերտցի (ծ. թ. անհտ, Վան – 1703, Տրապիզոն), Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք, Աղթամարի կաթողիկոս: Կյանքի սկզբ. շրջանի վերաբերյալ կենսագր. տեղեկություններ չեն պահպանվել: 1650-ին, արդեն վարդապետ, Հ. Թ. եղել է Կ. Պոլսում և, հավանաբար 1647–48-ին, երկրաշարժերից Վասպուրականի տուժած վանքերի ու եկեղեցիների վերականգնման պատրվակով, զբաղվել է կեղծ ժողովարարությամբ՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Փիլիպոս Ա Աղբակեցու անունից, ինչի համար վերջինս բանադրել, անգամ կարգալույծ է արել նրան: 1652-ին, հաշտվելով Փիլիպոս Ա Աղբակեցու հետ, նշանակվել է Էջմիածնի նվիրակ: Հ. Թ-ի հետագա գործունեությունը բնորոշվում է հակասական, հաճախ՝ արկածախնդրական ելևէջումներով: Գործի դնելով նվիրակության ընթացքում հավաքած դրամը՝ 1663-ին դարձել է Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք՝ գժտվելով Հակոբ Դ Ջուղայեցի կաթողիկոսի հետ: Թեև 1664-ին Հ. Թ. պաշտոնանկ է արվել, սակայն օսմանյան իշխանությունների, ինչպես նաև Հակոբ Դ Ջուղայեցու հակառակորդ Եղիազար Այնթապցու (կաթողիկոս Եղիազար Ա Այնթապցի) և մեծահարուստ Ապրո Չելեպիի հովանավորությամբ 1665-ի մայիսին դարձյալ տիրացել է պատրիարք. աթոռին (մինչև 1667-ը): Պատրիարքության տարիներին Հ. Թ. կազմակերպել է Մահտեսի Մուրատ Բաղիշեցու առաքելությունը Ֆրանսիա (1666)՝ օգնության դեպքում խոստանալով կազմակերպել հայհուն. միասնական հակաթուրք. ապստամբություն: Երկրորդ անգամ գահընկեց լինելով՝ Հ. Թ. տեղափոխվել է Վան, դարձել Վասպուրականի թեմական առաջնորդ՝ միաժամանակ պաշտոնավարելով որպես Վարագա, Հոգյաց, Ս. Աստվածածին և Սալնապատի Ս. Գրիգոր վանքերի վանահայր: 1670–72-ին Աղթամարի կաթողիկոսն էր: 1678–80-ին ուղևորվել է Եթովպիա՝ հավանաբար ապահովելու այս երկրի մասնակցությունը Լյուդովիկոս XIV-ի հակաօսմանյան կոալիցիային (թողել է ճանապարհորդ. գրառումներ): Որպես Էջմիածնի նվիրակ, 1680-ին մեկնել է Լիվոռնո (Իտալիա): 1682–83-ին Հայաստանի ազատագրությանը և Մարսելի հայկ. տպարանին առընչվող հարցերի քննարկման առիթով պաշտոն. տեսակցություններ է ունեցել Փարիզում և Վերսալում: Ենթադրվում է, որ մասնակցել է «XIV խաչակրաց արշավանքին» («Սրբազան լիգայի» մղած պատերազմներին): 1692-ին եղել է Եգիպտոսում, այնուհետև՝ Լեհաստանում, որտեղից տեղափոխվել է Տրապիզոն:

Գրկ. Ալպոյաճյան Ա., Հայ եպիսկոպոսի մը առաքելութիւնը ի Հապէշիստան ԺԷ դարուն, Կահիրե, 1946: Անասյան Հ., XVII դարի ազատագրական շարժումները Արևմտյան Հայաստանում, Ե., 1961:

Պավել Չոբանյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՈԶԵՌՆ, Տարոնացի (ծ. և մ. թթ. անհտ), XI դ. 1-ին կեսի գիտնական, տոմարագետ: Կրել է «Հայոց վարդապետ» պատվանունը: 1022-ին Հայոց կաթողիկոս Պետրոս Ա Գետադարձի հետ այցելել է Տրապիզոն և Հայոց թագավորի անունից բանակցություններ վարել Բյուզանդիայի Վասիլ II կայսրի հետ՝ Հովհաննես Սմբատ Բագրատունու մահից հետո նրա թագավորության հողերը կայսրությանը հանձնելու շուրջ: Ժամանակագիր Մատթեոս Ուռհայեցու հավաստմամբ՝ Հ. Կ. հեղինակել է «Գիր հաւատոց» և «Պատմութիւն Բագրատունեաց» երկերը (չեն պահպանվել): Գրել է տոմարագիտ. աշխատություններ («Մեկնութիւն տոմարի» ևն): Հ. Կ-ին է վերագրվել նաև «Տեսիլ» անվավեր գրվածքը, որը, սակայն, ստեղծվել է նրա մահից հետո (այդ գործի իսկական հեղինակները շահարկել են Հ. Կ-ի անունը): Կյանքի վերջին տարիներին ապրել է Երևանում, որտեղ և վախճանվել է, թաղվել է Կոնդ թաղամասի հս-արմ. ծայրամասի՝ հետագայում իր անունով («Կոզեռն») կոչված գերեզմանատանը (ներկայիս Ազգային ժողովի շենքի տեղում):

Գրկ. Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Ե., 1991: Քյուրդյան Հ., Հովհաննես Կոզեռն, ՀԱ, 1967, № 1–3:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՈԼՈՏ ԲԱՂԻՇԵՑԻ, Հովհաննես Թ (1678, Բաղեշ – 13.2.1741, հանգչում է Կ. Պոլսի Ս. Լուսավորիչ եկեղեցու բակում), Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք՝ 1715–41ին: Եպիսկոպոս է ձեռնադրվել 1726-ին՝ Կարապետ Բ Ուլնեցի կաթողիկոսի կողմից: Կոլոտ մականունը նրա տոհմանունն է: Հ. Կ. Բ-ու պաշտոնավարության շրջանում զարթոնք է ապրել Թուրքիայի հայոց ազգային, մշակութ. ու կրթ. կյանքը, իրագործվել են մի շարք նշանակալից ձեռնարկումներ: 1719-ին օծվել է Գումգափուի Մայր եկեղեցին, որը մեկ տարի առաջ հիմնովին այրվել էր, 1727-ին կառուցվել է Սկյուտարի Ս. Կարապետ եկեղեցին, 1730-ին՝ Պալաթի Ս. Հրեշտակապետը՝ նախկինից երիցս ընդարձակ, 1729-ին՝ Խասգյուղի փայտաշեն եկեղեցին, 1732-ին վերաշինվել է Ղալաթիայի՝ նախկինում այրված Ս. Լուսավորիչ եկեղեցին: Վերանորոգվել են Սկյուտարի Ս. Խաչ և Օրթագյուղի եկեղեցիները: 1715-ին բացվել է Կ. Պոլսի առաջին դպրանոցը՝ Սկյուտարի հոգետունը, որը մատենադարանի հետ միասին հետագայում տեղափոխվել է Գումգափուի պատրիարքարան: Բացվել է երկու նոր տպարան. արժանահիշատակ է Սրապյան տպարանը, որը գործել է մինչև XIX դ. կեսը: Տպագրվել է ավելի քան 80 ինքնուրույն և թարգմանական գիրք: 1719-ին Մայր եկեղեցուն կից կազմակերպվել է դպրաց դաս, որի երգչախմբերը կարևոր դեր են խաղացել հայկ. ազգ. հոգևոր երաժշտությունը պահպանելու և սերունդներին փոխանցելու գործում: Հ. Կ. Բ. պատրիարքը 1715-ին հաստատել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքական աթոռի ինքնուրույնությունը:

Գրկ. Կյուլեսերյան Բ., Կոլոտ Յովհաննէս պատրիարք, Վնն., 1904:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՀԱՍԱՆ-ՋԱԼԱԼՅԱՆ (ծ. թ. անհտ – 1787, Շուշի), Գանձասարի կաթողիկոս (1763–87), հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ: Եսայի Հասան-Ջալալյանի եղբորորդին: Հայաստանի ազատագրության նպատակով կազմակերպչական գործունեություն է ծավալել Արցախում և Արլ. Հայաստանի մյուս գավառներում: Գործակցել է հայ ազատագր. շարժման նշանավոր գործիչ Հովսեփ Էմինին (1726–1809), կապ պահպանել Ամենայն հայոց կաթողիկոսության, հնդկահայ ազատագր. խմբակի (Շահամիր Շահամիրյան, Մովսես Բաղրամյան) և ռուսահայ գործիչների (Հովհաննես Լազարյան, Հովսեփ Արղության) հետ: Հ.Հ-Ջ-ի նախաձեռնությամբ գումարվել են Արցախի մելիքների ու հոգևորականների ժողովներ, նամակներ հղվել ռուս. արքունիք՝ օսմ. բռնապետության դեմ կռվելու պատրաստակամության հավաստիացումներով: Հ. Հ-Ջ-ի ռուս. կողմնորոշումը հարուցել է Շուշիի Իբրահիմ խանի թշնամանքը, որը, օգտվելով Կովկասյան պատերազմներում Ռուսաստանի զբաղվածությունից, 1787-ի գարնանը հարձակվել է Գանձասարի վրա, կողոպտել կաթողիկոսարանը, կալանավորել Հ. Հ-Ջ-ին և սպանել տվել Շուշիի բանտում:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՀԵՐՄՈՆԵՑԻ, Կոլոտիկ (ծ. թ. անհտ – 1443), Հերմոնի վանքի առաջնորդ, րաբունապետ, մատենագիր: Սկզբ. կրթությունն ստացել է Վայոց ձորի Հերմոնի վանքում, ապա Տաթևի համալսարանում աշակերտել Գրիգոր Տաթևացուն: Վերջինիս մահից հետո եղել է Տաթևի դպրոցի ուսուցչապետ և մեծ վարդապետ: Իր գիտամանկավարժ. արգասավոր աշխատանքի շնորհիվ ունեցել է մեծ ճանաչում. նրան անվանել են «քաջակրոն», «տիեզերալույս հռետոր», «եռամեծ»: Հ. Հ-ու օրոք Հերմոնի վանքը չի դադարել Սյունիքի կրոն. և մշակութ. նշանավոր կենտրոն լինելուց: Այնտեղ աշխատել, ստեղծագործել են ժամանակի անվանի մտավորականներ, նկարիչներ, շուրջ հարյուր տարի գոյատևած գրչատան դպրոցում ընդօրինակվել ու գրվել են բազմաթիվ ձեռագրեր, մեկնություններ, լուծմունքներ: Հ. Հ-ու պատվերով ընդօրինակվել են Քարոզգիրք (1421), Վարդան Արևելցու «Մեկնութիւն սաղմոսաց» (1415), Կյուրեղ Ալեքսանդրացու «Գիրք գանձուց» (1418), Գրիգոր Տաթևացու «Գիրք հարցմանց» (1419), Մանրուսում (1424) ժողովածուները ևն: Հ. Հ-ու երկերից առավել հիշարժան է Եսայու մարգարեության մեկնությունը:

1430-ական թթ. Հ. Հ. Թովմա Մեծոփեցու հետ պայքարել է Հայոց կաթողիկոսությունը Սսից Էջմիածին տեղափոխելու համար (տես Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողով 1441), վճռական դեր կատարել Կիրակոս Ա Վիրապեցի կաթողիկոսի գահընկեցության և Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանցի կաթողիկոս ընտրվելու գործում:

Գրկ. ԺԵ դ. հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մաս 1, կազմ. Խաչիկյան Լ., Ե., 1955: Թովմա Մեծոփեցի, Յիշատակարան, Թ., 1892: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ.2, ԿՊ, 1914:

Ռաֆայել Մաթևոսյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՄԿԸՐՏԻՉ, Հովհաննես Կարապետ, Ամլորդի, ըստ քրիստոնեական մատենագրության՝ վերջին մարգարեն, որ կանխավետել է Մեսիայի՝ Հիսուս Քրիստոսի գալուստը. առաքյալներից առաջինը, որ փաստորեն քարոզել է և իրագործել Քրիստոսի վարդապետությունը, Հորդանանում մկրտել Հիսուսին: Ավետարանները (Մատթ. 11.10, Մարկ. 1.2) հաստատում են, որ հինկտակարանային մարգարեությունները՝ «Ահա ես ուղարկում եմ իմ պատգամաբերին, և նա կտեսնի իմ ճանապարհները իմ առաջ» (Մաղաքիա 3.1), «Անապատում կանչողի ձայնն է. «Պատրաստեցե՛ք Տիրոջ ճանապարհը և հարթեցե՛ք մեր Աստծու շավիղները» (Եսայի 40.3, Մատթ. 3.3), իրականացվում են հանձինս Հ. Մ-ի: Ըստ էության, մարգարեական այս կանխասահմանումների հետ է անխզելիորեն կապված Հ. Մ-ի «Կարապետ» (առաջնեկ) անվանումը: Այն բնորոշում է Հ. Մ-ին՝ իբրև Քրիստոսի տնօրինական գործունեությունը նախապատրաստող (Տիրոջ ճանապարհը հարթող) մարգարեի կամ առաքյալի:

Հ. Մ. որդին էր քահանայական դասի շառավիղ Զաքարիայի և ամուլ Եղիսաբեթի (այստեղից էլ՝ Հ. Մ-ի «Ամլորդի» անվանումը), որ ազգականն էր Մարիամ Աստվածածնի: Հ. Մ-ի ծնունդը (6 ամսով մեծ էր Հիսուսից), անունը, գործունեության բնույթը և ուղղվածությունը Գաբրիել հրեշտակապետը նախապես ծանուցել է Զաքարիային, երբ վերջինս սպասավորում էր տաճարի սեղանի առջև (Ղուկ. 1.5–25, 57–79): Հ. Մ. ապրել է խստաբարո ճգնավորի կյանք (կրել է ուղտի ստևից զգեստ, մեջքին՝ կաշվե գոտի, «… նրա կերակուրն էր մորեխ ու վայրի մեղր», Մատթ. 3.4) Հրեաստանի արևելակողմում գտնվող անապատում, արդեն երեսուն տարեկան հասակում, Տիբերիոս կայսրի օրոք (Ղուկ. 3.1), Ք.ծ.հ. 27–28-ին, համբավվել է իբրև Աստծո մարգարե: Որպես այդպիսին ժամանակակիցները նրա մեջ տեսել են մարգարեական նույն շունչն ունեցող Հին կտակարանի Եղիա մարգարեին: Բնույթի նմանությունը տեղիք է տվել մի ենթադրության (եթե ոչ համոզման), ըստ որի՝ Հ. Մ-ի մեջ բնակվել է Եղիայի հոգին: Այս կարծիքն այնքան տիրական և տարածված է եղել, որ Հ. Մ. հարկ է համարել ժխտել այն (Հովհ. 1.21): Բայց Հիսուսը, նկատի ունենալով մեկ այլ՝ գալիք իրողություն, ասում է. «Եվ եթե ուզում եք ընդունել, Հովհաննե՛սն է Եղիան, որ գալու է» (Մատթ. 11.14): Հ. Մ-ի հռչակն այնքան մեծ էր, որ Հրեաստանի տարբեր կողմերից մարդիկ գալիս էին ունկնդրելու նրա կրակոտ քարոզները. «Հովհաննեսը մկրտում էր անապատում և քարոզում ապաշխարության մկրտություն՝ մեղքերի թողության համար» (Մարկ. 1.4): Հ. Մ-ի քարոզները հատկորոշվում են վախճանաբանական ուղղվածությամբ. «Ապաշխարեցեք, որովհետև երկնքի արքայությունը մոտեցել է» (Մատթ. 3.2): Այս պատգամն ընդունողներին Հ. Մ. մկրտել է Հորդանան գետում (այստեղից էլ՝ Հովհաննեսին բնորոշող «Մկրտիչ» անվանումը. հունարեն բառացի՝ «սուզում»): Համաձայն Հ. Մ-ի, մկրտությունը ապաշխարության վավերացումն ու տեսանելի դրսևորումն է: Ապաշխարության մկրտությունը նախապայման է Քրիստոսի բերած փրկարար շնորհն ընդունելու համար: Հ. Մ. Հորդանան գետում Հիսուսին մկրտելիս մասնավոր նշանով՝ Տիրոջ վրա աղավնակերպ Սուրբ Հոգու էջքով, նրա մեջ տեսավ երկար սպասված Մեսիային: Ինչպես և մարգարեացված էր՝ Հ. Մ. նախապատրաստել և սկիզբ է դրել Քրիստոսի տնօրինական գործունեության, որ կենսագործումը եղավ Տիրոջ համար ասված իր իսկ մարգարեական խոսքի. «Ահա Գառն Աստծո, որ վերացնում է աշխարհի մեղքը» (Հովհ. 1.29): Հ. Մ-ի կրակոտ քարոզչական գործունեությունն ու ճգնական սխրանքը նրա շուրջն ստեղծել են անվերապահ սիրո և ակնածանքի մթնոլորտ: Այնքան մեծ է եղել այդ ակնածանքը Հ. Մ-ի անձի նկատմամբ, որ ժողովրդի մի մասը տարակույսով մտածել է. «… մի՞թե սա է Քրիստոսը» (Ղուկ. 3.15): Փարատելով այս տարակույսը՝ Հ. Մ. ասում է, որ ինքը մկրտում է ջրով, բայց իրենից հետո եկողը (ակնարկում է Հիսուսին) մկրտելու է Սուրբ Հոգով և հրով:

Հ. Մ. ուներ բազում հետևորդներ և աշակերտներ, ինչն ինքնին վկայում է այն հսկա ազդեցության մասին, որ թողել է նրա քարոզչությունը հասարակության վրա (Գործք 19.3):

Հ. Մ. գործել է Հիսուսից առանձին: Դա թերևս այդպես էլ պիտի լիներ ճակատագրորեն՝ ըստ սուրբ գրվածքների: Նա մի անգամ կարծես տարակուսել է, թե՝ Հիսու՞սն է արդյոք Մեսիան: Այդ տարակույսը ցրելու համար Հ. Մ. բանտից իր աշակերտներին ուղարկել է Քրիստոսի մոտ՝ ստուգապես իմանալու. «Դու՞ ես, որ գալու էիր, թէ՞ ուրիշին սպասենք» (Մատթ. 11.3): Սույն տարակույսին ի պատասխան՝ Քրիստոսն ասում է. «Կանանցից ծնվածների մեջ Հովհաննես Մկրտչից ավելի մեծը չի ելել. բայց երկնքի արքայության մեջ ամենից հետինը նրանից մեծ է» (Մատթ. 11.11): Սա նշանակում է, որ իբրև մարգարեներից վերջինը՝ Հ. Մ-ին վիճակվեց տեսնել Քրիստոս-Մեսիային, սակայն, իբրև Տիրոջ մահվամբ և հարությամբ հաստատված Աստծո թագավորությանն անհաղորդ մեկը, նա փոքր է երկնքի արքայության մեջ եղած ամենափոքրից: Իբրև օրենքի և արդարության նախանձախնդիր Հ. Մ. հանդես է եկել Գալիլիայի կառավարիչ Հերովդես Ագրիպիասի անբարո վարքի քննադատությամբ: Վերջինս, ոտնահարելով հրեական օրենքն ու սովորությունները, իր եղբորից՝ Փիլիպպոսից, բռնությամբ խլել էր նրա կնոջը՝ Հերովդիադային, և ամուսնացել նրա հետ: Հերովդեսը Հ. Մ-ին բանտ է նետել, սակայն, վախենալով նրա վայելած մեծ ժողովրդականությունից, չի համարձակվել մահապատժի ենթարկել: Հերովդեսի ծննդյան տոնի առիթով Հերովդիադայի դուստր Սալոմեն (որի անունը չի հիշատակվում Ավետարաններում) պարել է: Հերովդեսը այնքան է հավանել նրա պարը, որ բազմաթիվ հյուրերի ներկայությամբ խոստացել է Սալոմեին տալ այն, ինչ կցանկանա նա: Մոր թելադրանքով Սալոմեն խնդրել է Հ. Մ-ի գլուխը: Խնդրանքը կատարվել է, և Հ. Մ-ի գլուխը սկուտեղով մատուցվել է Սալոմեին, որն էլ այն տվել է մորը: Հ. Մ-ի մարմինը թաղել են իր աշակերտները (Մատթ. 14.6–12, Մարկ. 6.21–29):

Համաձայն միջնադարյան Հայաստանում տարածված մի ավանդության, հիշյալ դեպքերից հետո երկնքից մի քար է ընկել և խորտակել Հերովդեսի տունը: Տարիներ անց, Երուսաղեմ ուխտ գնացած երկու ճգնավորների աղոթքին ի պատասխան, մասնավոր տեսիլքի շնորհիվ, Հ. Մ-ի գլուխը գտնվել է փլատակների միջից: Գլուխը տոպրակի մեջ զետեղելով՝ նրանք ճանապարհ են ընկել: Ճանապարհին նրանց է միացել մի մուրացկան: Երբ ճգնավորները ննջել են, ինքը՝ Հ. Մ., երևացել է մուրացկանին և պատվիրել վերցնել գլուխն ու հեռանալ: Մուրացկանը կատարել է Հ. Մ-ի պատվերը: Բազում ցավագարներ են բուժվել Հ. Մ-ի գլխի շնորհիվ: Ժամանակ անց Հ. Մ-ի գլուխը հասել է Արցախի տեր Հասան Ջալալ Դոլայի եղբորը: 1211-ին Հասան Ջալալ Դոլան, գնալով եղբոր մոտ, խնդրել է Սուրբի գլուխը: Սակայն եղբայրը մերժել է: Հասան Ջալալ Դոլան բռնությամբ խլել է գլուխը և բերել Գանձակի կողմերը, Արցախ գավառ: Հ. Մ-ի գլուխն ամփոփելով այստեղ՝ իր հայրենական շիրիմ-հանգստարանում, վրան կառուցել է «… զարմանաշէն և հրաշազան կաթուղիկէ եկեղեցի…: Եւ աւուր նաւակատեաց անուանակոչութեան վերաձայնեաց Գանձասարա սուրբ Յովհաննէս» (Մովսես Կաղանկատվացի, «Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի», 1983, էջ 349):

Հ. Մ-ի կերպարն իր պատշաճ դրսևորումն է գտել միջնադարի քրիստ. մշակույթի բոլոր մարզերում: Հայ ինքնուրույն և թարգմանական գրականության մեջ ստեղծվել են Հ. Մ-ին նվիրված բազմաթիվ ճառեր, ներբողներ, քարոզներ, շարականներ, որտեղ պանծացվում են նրա արժանիքները: Առավել հայտնի են Եփրեմ Ասորու, Հովհան Ոսկեբերանի, Հակոբ Սրճեցու (451–521), Մովսես Խորենացու, Ատոմ Անձևացու, Գրիգոր Նարեկացու, Ներսես Շնորհալու, Անանիա Սանահնեցու (հրապարակված V դ. մատենագիր Անանիա Թարգմանչի անունով), Ներսես Լամբրոնացու, Վարդան Արևելցու, Գրիգոր Սկևռացու և այլոց ստեղծագործությունները: Ատոմ Անձևացու, Անանիա Սանահնեցու և Վարդան Արևելցու ճառ-ներբողներում տեսական բաղդատման են ենթարկվում Հ. Մ-ի և Եղիա մարգարեի կերպարները: Եղիան և Հ. Մ. համարվում են «լուսատու ճրագ» և «աքաղաղի ձայն» (հատկանշական է, որ Գրիգոր Նարեկացու՝ Հ. Մ-ին նվիրված գանձերից մեկի սկզբնատառերը հոդում են «Ի Ձայնն երգ» բառերը): Ինչպես «լուսատու ճրագը» (Եղիան) անհրաժեշտ է խավարը (մեղքը) հալածելու, այնպես էլ «աքաղաղի ձայնը» (Հ. Մ.)՝ մարդկանց արթնացնելու մեղքի քնից և ազդարարելու արդարության Արեգակի (Քրիստոսի) գալուստը: Սակայն, ի տարբերություն Եղիայի, Հ. Մ. ոչ միայն մարգարեական օրենքի, այլև այդ օրենքի լրումը հանդիսացող մարգարեական և առաքելական շնորհի կրողն է:

Հ. Մ. քրիստ. կերպարվեստի ամենասիրված դեմքերից է: Պատկերագր. կանոնն ու ավանդույթը լայն տեղ են հատկացրել նրա կերպարին: Արևելաքրիստ. (այդ թվում՝ և հայ) եկեղեց. ավանդույթը սրբությամբ և հոգևոր արժանիքով Հ. Մ-ին հավասար է դասում բացառապես Մարիամ Աստվածածնին, իրողություն, որն իր արտահայտությունն է գտել «Դեիսիս» («Դեիսուս»՝ «Բարեխոսություն») անունը կրող հորինվածքի մեջ, որի կենտրոնում՝ գահին բազմած Քրիստոսի երկու կողմերում, կանգնած են Մարիամ Աստվածածինն ու Հ. Մ.: Եթե Արևմուտքի պատկերագր. ավանդույթը Հ. Մ-ին առավելապես ներկայացնում է իբրև մարգարե և Քրիստոսի գալստյան ազդարար, ապա արևելաքրիստ. (այդ թվում՝ հայ միջնադարյան) ավանդույթը նրան ներկայացնում է նաև իբրև ճգնակյաց և անապատական: Ուստի պատահական չէ, որ շարականներից մեկում Հ. Մ. բնորոշվում է «Տատրակ անապատի» բառերով: Հայ մանրանկարչության մեջ Հ. Մ-ի կերպարը գերազանցապես ներկայացվում է ծառաբնին խրված կացնի հետ միասին՝ «Մկրտության» պատկերագրությունում: Սա պատկերային դրսևորումն է Հ. Մ-ի վարդապետական գլխ. սկզբունքը առարկայական դարձնող հայտնի արտահայտության. «… Կացինն ահա ծառերի արմատին է դրված» (Մատթ. 3.10, Ղուկ. 3.9): Հայ մեկնողական գրականության մեջ աքաղաղը (որի պատկերը շատ է տարածված հատկապես խորանների պատկերագրությունում) համարվում է Հ. Մ-ի խորհրդա իջնադարյան Հայաստանում (Մուշ, Բաղեշ, Երևան, Սառնագյուղ ևն) Հ. Մ-ի անունով բազում վանքեր ու եկեղեցիներ են բարձրացվել:

Հայ եկեղեցին ս. Հ. Մ-ի հիշատակը տոնում է տարին չորս անգամ. Անվանակոչությանը հաջորդող հինգշաբթի օրը նշվում է ծնունդը, Կրկնազատիկի նախորդ շաբաթ օրը՝ գլխատման հիշատակը, Հոգեգալստյան առաջին կիրակիին հաջորդող հինգշաբթի օրը՝ Աթանագինես եպիսկոպոսի (տոնը հաստատել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը) և Վերափոխման երրորդ կիրակիին հաջորդող առաջին հինգշաբթի օրը՝ Հոբ արդարի հիշատակի հետ:

Գրկ. Յայսմաւուրք, ԿՊ, 1706, էջ 511–512: Եփրեմ Խուրի Ասորի, Մատենագրութիւնք, հ. 4, Վնտ., 1836, էջ 129–142: Հակոբ Սրճեցի, Բան ներբողական ս. Կարապետին եւ Մկրտչին Յովհաննու, «Արարատ», 1888, էջ 271–283: Անանիա Թարգմանիչն եւ իւր գրական գործոց նմոյշներ (հրտ. Բ. Սարգիսյան), Վնտ., 1899, էջ 16–29: Հեսիքիոս Երուսաղեմացի, Ի սուրբն Յովհաննէս Մկրտիչ (աշխատասիր. Ե. Պետրոսյանի), «Էջմիածին», 1980, № 2–3: Քյոսեյան Հ., Բաբիլաս Ալեքսանդրացու անվամբ Հովհան Ոսկեբերանի մի ճառը՝ նվիրված Հովհաննես Մկրտչին, «Էջմիածին», 1983, № 7: Նույնի, Ատոմ Անձևացին և նրա ներբողը՝ նվիրված Հովհաննես Մկրտչին, ՀԱ, 1987, էջ 521–526: Գալուստյան Շ., Աստվածաշնչական սուրբեր, Ե., 1997:

Հակոբ Քյոսեյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՄՐՔՈՒԶ, Հովհաննես Ջուղայեց ի, Ս պահ անց ի (1643, Նոր Ջուղա – 1715, Նոր Ջուղա), փիլիսոփա, աստվածաբան, տրամաբան, քերական, նկարիչ: Սկզբ. կրթությունն ստացել է իր ավագ եղբայր Կիրակոս քահանայի մոտ: 1658-ին ընդունվել է Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանք, 1661-ին ձեռնադրվել քահանա, 1669-ին՝ վարդապետ, իսկ 1681-ին ստացել վարդապետական գավազան: Մերժել է եպիսկոպոս դառնալու տեղի աշխարհիկ իշխանավորների և Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցի կաթողիկոսի առաջարկը և մինչև կյանքի վերջը զբաղվել գիտ., մանկավարժ., մշակութ. ու հաս. գործունեությամբ: Հայերեն ու պարսկ. զուգահեռաբար գրել է մի շարք աշխատություններ, պարսկ. ու արաբ. է թարգմանել Ավետարանը և կրոն. բնույթի այլ երկեր: Մեծ համբավ է ունեցել հայերի, պարսիկների արաբների միջավայրում, նպաստել ինչպես հայ, այնպես էլ իրանական փիլ. մտքի զարգացմանը (ժամանակակիցները նրան անվանել են «տիեզերալույս փիլիսոփա»): Որպես հակամիարարական շարժման (տես Ունիթորություն) տեսաբան ու գործնական առաջնորդ՝ բազմիցս դավանաբան. բանավեճերի մեջ է մտել ինչպես կաթոլիկադավան և կաթոլիկամետ հայերի, այնպես էլ այդ ժամանակ Իրանում եռանդուն գործող կաթոլիկ միսիոներների հետ: Հաճախ բանավիճել է նաև մահմեդ. հոգևորականների ու իմաստասերների, անգամ՝ Պարսից երկու շահերի (շահ Սուլեյման, Սուլեյման Հուսեյն) հետ և կարողացել համոզել նրանց, որ թե՛ քրիստոնյաները և թե՛ մահմեդականները պաշտում են աստվածային միևնույն Էությունը՝ տարբեր պատկերներով ու միջոցներով, ուստի կարիք չկա արտաքինձևական տարբերությունների համար հալածել ու բռնադատել հայերին: Շնորհիվ այդ ամենի կասեցրել է Իրանում ծավալված կրոնափոխական քաղաքականությունը, որոշ չափով ցրել Պարսից շահերի և մահմեդ. հոգևորականության թյուր պատկերացումները Հայ եկեղեցու մասին: Հենց Սուլեյման Հուսեյնի հանձնարարությամբ էլ հայերեն և պարսկ. զուգահեռաբար գրի է առել հիշյալ բանավեճերը, որոնցից Սուլեյման շահի հետ ունեցած բանավեճի հայերեն մասը մոտ մեկ դար հետո (1797, Կալկաթա) հրատարակվել է «Գիրք պատմութեան» վերնագրով: Նկատի ունենալով Պարսից երկու շահերի հետ ունեցած կրոնաաստվածաբան. բանավեճերը՝ ժամանակակիցները նրան կոչել են նաև «թագաւորաց աստուածաբան»: Հ. Մ-ի թողած մատենագր. հարուստ ժառանգության մի մասը ոչնչացրել են ժամանակի հետադեմ կղերականները, մի մասը զոհ է դարձել ամենակուլ ժամանակին, իսկ մյուս մասը մեզ է հասել ձեռագիր և տպագիր վիճակում: Նրա առաջին կարևորագույն աշխատությունը՝ «Դաւանութիւն հաւատոյ…» կամ «Գիրք համառօտ վասն իսկապէս ճշմարիտ հաւատոյ…», դեռ հեղինակի կենդանության ժամանակ ունեցել է երեք հրատարակություն (1688, Նոր Ջուղա, 1713, Կ. Պոլիս, երկու տարբեր տպարաններում, դրանք իրարից տարբերվում են ամենից առաջ հակակաթոլիկ. ոգով՝ չափավոր և արմատական), իսկ վերջինը՝ «Մեկնութիւն Երգոց երգոյն» (1713, Մատենադարան, ձեռ. դ 1111), մեզ է հասել հեղինակային ինքնագիր օրինակով՝ խիստ վնասված վիճակում: Նրա գրչին են պատկանում «Մեկնութիւն Սաղմոսի», «Թուղթ առ Լուդովիկոս Լատինաց» և այլ երկեր:

Փիլ. հայացքներով Հ. Մ. իդեալիստ էր: Որպես աշխարհի սկզբնապատճառ ընդունել է Աստծուն, իսկ աշխարհի ճանաչողությունը, ըստ նրա, սկսվելով զգայությունից, ընթանում է դեպի աստվածային էության իմացությունը: Սակայն Աստծո գոյությունն ապացուցելիս նա հենվում է նախ բնական և բանական փաստերի, ապա միայն Աստվածաշնչի և եկեղեցու հայրերի հեղինակության վրա: Ուշագրավ մտքեր է արտահայտել ճանաչողության բնախոսական հիմքերի, հոգու և մարմնի միասնության ու փոխազդեցության, զգայությունների ու բանականության կապի մասին ևն: Հայ հասարակագիտ. մտքի կարևոր նվաճումներից է լյութերական շարժմանը Հ. Մ-ի տված գնահատականը: Նա լյութերականության մեջ տեսել է ազգային ինքնագիտակցության ու ազգ-ազատագր. պայքարի տարր: Հ. Մ. վեր է հանել աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների և նրանց վարած քաղաքականության միջև եղած սերտ կապը: Նրա կարծիքով՝ նայած աշխարհիկ ինչպիսի ուժ ու իշխանություն է կանգնած այս կամ այն եկեղեցու թիկունքում, ըստ այդմ՝ վերջինս վարում է համապատասխան քաղաքականություն, դրսևորում համապատասխան վերաբերմունք մյուս եկեղեցիների ու կրոնների հանդեպ: Եթե եկեղեցու թիկունքում կանգնած է աշխարհիկ հզոր իշխանություն, մյուս եկեղեցիների հանդեպ նա դրսևորում է գաղափար. անհանդուրժողություն և ոչ զիջողական վերաբերմունք, և ընդհակառակը, եթե թույլ է այդ իշխանությունը կամ ընդհանրապես չկա, ապա նման եկեղեցին անհամեմատ ավելի ներողամիտ ու հանդուրժողական է մյուսների հանդեպ:

Հ. Մ. շարունակել ու զարգացրել է Արիստոտելի, Դավիթ Անհաղթի, Սիմեոն Ջուղայեցու և այլոց, այդ թվում նաև պարսկ. և արաբ. տրամաբան. ուսմունքների առաջադիմական գաղափարները: Քննարկել է տրամաբանություն առարկայի, ուսումնասիրության մեթոդի, մյուս գիտությունների համար նրա ունեցած նշանակության, ինչպես նաև մտահանգումների տեսության հետ կապված մի շարք հարցեր՝ հաճախ առաջադրելով նոր և ուրույն գաղափարներ: Հ. Մ. ճանաչված է եղել նաև որպես գեղանկարիչ: Ղեկավարել է Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի Հովսեփ Հարեմաթացի եկեղեցու ձևավորումը, մասնակցել այդ աշխատանքներին (նրան է վերագրվում «Քրիստոսի կյանքը», «Գրիգոր Լուսավորչի կյանքը», «Լուսավորչական եկեղեցու յոթ խորհուրդները» նկարաշարը, իր ինքնանկարը զետեղել է նույն եկեղեցու խորանի աջ կողմի «Չննջող ակն» նկարում): Պատկերներ է ստեղծել նաև Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու համար («Տաճարի ընծայումը», «Տասներկու տարեկան Հիսուսը քարոզելիս» ևն): Նրա աշխատանքներին բնորոշ են դիմագծերի անհատականացված բնութագրումներ, հոգեբանական շեշտադրումներ, բնանկարի իրապաշտական ըմբռնումներ: Հ. Մ. այն եզակի հայ արվեստագետներից է, որ, ելնելով ստեղծագործ. իր կենսափորձից, թողել է գեղագիտ. արժեքավոր դատողություններ, որոնց զգալի մասը վերաբերում է գեղանկարչության ստեղծագործական բուն գործընթացին:

Երկ. Գիրք որ կոչի սրբազնագործութիւն, Մադրաս, 1812: Քերականութիւն, ԲԵՀ, 1993, № 1:

Գրկ. Թաղիադյան Մ., Գրագիտութիւն Նոր Ջուղա, «Ազգասեր», Կալկաթա, 1845, № 8: Լեվոնյան Գ., Հովհաննես վարդապետ Մրքուզ, «Էջմիածին», 1944, № 1: Ղազարյան Մ., Հայ կերպարվեստը XVII–XVIII դարերում, Ե., 1974: Միրզոյան Հ., Հովհաննես Ջուղայեցու «Գիրք սրբազնագործութեան» երկի տպագրության պատմության շուրջը, ԲԵՀ, 1980, № 3: Նույնի, XVII դարի հայ փիլիսոփայական մտքի քննական վերլուծություն, Ե., 1983: Նույնի, Հովհաննես Ջուղայեցու հասարակականքաղաքական հայացքները, «Տարեգիրք-85», Ե., 1986: Հրաչ Միրզոյան

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՍԱՐԿԱՎԱԳ, Հովհաննես Իմաստասեր, Սոփեստոս, Պոետիկոս (1045–1050-ի միջև, Արցախի Փառիսոս գավառ – 1129, Հաղպատ, ամփոփված է Հաղպատի վանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցու զանգակատանը), աստվածաբան, փիլիսոփա, տոմարագետ, մատենագիր, մանկավարժ, երաժշտագետ-տեսաբան, երգահան: Ծնվել է քահանայի ընտանիքում: Սովորել է Հաղպատի վանքում, ապա՝ Ուռճացի վարդապետի մոտ: Ենթադրվում է, որ շատ երիտասարդ տարիքում ձեռնադրվել և երկար տարիներ եղել է սարկավագ, ինչն էլ հետագայում դարձել է նրա մականունը՝ անգամ վարդապետ դառնալուց հետո: Երկար տարիներ ապրել ու գործել է Անիում, ղեկավարել Անիի բարձրագույն իմաստասիր. դպրոցը: Հ. Ս. հետևել է Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու ուսման ծրագրին և կատարելագործել այն: Դպրոցում դասավանդվել են աստվածաբանություն, Ս. Գրքի մեկնություն, քերականություն, մաթեմատիկա, փիլիսոփայություն, տիեզերագիտություն, տոմարագիտություն ևն:

Հ. Ս. Անիում մանկավարժությանը զուգընթաց զբաղվել է նաև հովվական գործունեությամբ, եղել Անիի Մայր տաճարի ավագերեցը: Հետագայում տեղափոխվել է Հաղպատի վանք, գլխավորել տեղի դպրոցը, որը նրա շնորհիվ դարձել է գիտության և մշակույթի նշանավոր կենտրոն: Հավանաբար եղել է Հաղպատի վանքի վանահայրը: Կրթել է բազում աշակերտների, որոնցից նշանավոր են Սամուել Անեցին, Երեմիա Անձրևիկը, Խաչատուր Անեցին, Գրիգոր Անեցին և ուր.: Մեծ հեղինակություն է վայելել նաև Վրաց արքունիքում և վրաց հոգևորականության շրջանում: Պահպանվել է Հ. Ս-ի շիրմաքարը՝ «Արձանս այս սեմական է Սոփեստոսի Սարկաւագին» մակագրությամբ: Հ. Ս. թողել է գրական հարուստ և բազմաբովանդակ ժառանգություն: Հեղինակ է աստվածաբան-դավան., մեկնող., հակաճառ., պատմ., տոմարական, տիեզերագիտ., փիլ., բարոյախրատ. և գեղագիտ. բնույթի երկերի, ինչպես նաև բազմաթիվ աղոթքների, շարականների, տաղերի, ներբողների: Կորել է նրա պատմ. երկը, որից մեջբերումներ է կատարել Սամուել Անեցին: Հ. Ս. մեծ ուշադրություն է դարձրել անցյալի գրավոր ժառանգությանը: Անիի դպրոցում դասավանդելու ժամանակ սրբագրել, խմբագրել, արտագրել է հայ և օտարազգի աստվածաբանների ու փիլիսոփաների (Դավիթ Անհաղթ, Մովսես Խորենացի, Արիստոտել, Փիլոն Ալեքսանդրացի, Դիոնիսիոս Արիոպագացի, Բարսեղ Կեսարացի,

Գրիգոր Նազիանզացի, Կյուրեղ Ալեքսանդրացի, Հովհան Ոսկեբերան և ուր.) բազում բնագիր աշխատություններ, որոնք օգտագործվել են նաև որպես դասագիրք: 1084-ին բարեկարգել է Հայոց շարժական տոմարը, այն վերածել անշարժի, հաստատել տոների օրերը: Լրացնելով Հայոց Մեծ թվականի առաջին պարբերաշրջանը՝ Հ. Ս. կազմել է հետագա 532 տարիների (մինչև 1616-ը) աղյուսակը (տես Հայոց Փոքր թվական), որը կոչվել է Սարկավագադիր տոմար: Տոմարին նվիրված աշխատություններում («Յաղագս ամսոց հայոց եւ տօնից եւ յաղագս ԴԺ-որդաց [=40-որդաց] լուսնոյ Զատկի», «Յաղագս ըստ Հոռոմոց ամսոց եւ ԴԺ-որդին լուսնոյ Զատկաց եւ փոփոխմանց իրաց եւ յարակից», «Պատճէն տոմարի», «Նամակ առ Սարգիս» ևն) ներկայացրել է հայ և ուրիշ ժողովուրդների թվականների ու ամիսների համեմատական ցանկերը, քննության ենթարկել դրանք, խոսել շարժական լինելու պատճառով Հայոց տոմարում շփոթությունների առաջացման մասին, հիմնավորել ամիսների անշարժության վերաբերյալ իր տոմարական բարեփոխումները: Հ. Ս-ի տոմարագիտ. բնույթի աշխատությունները դարեր շարունակ եղել են տոմարական հաշվումների տեղեկատու-ձեռնարկ: Տիեզերագիտ. բնույթի է «Վասն շարժման եւ սասանութեան երկրի» գրվածքը, որը շարադրել է վրացի մի եպիսկոպոսի խնդրանքով, երբ մոտ 1123–25-ին Վրաց Դավիթ Շինարար թագավորի հրավերով գտնվել է Թիֆլիսում՝ դավան. հարցեր քննարկած մի ժողովի մասնակցելու համար: Պահպանվել է Հ. Ս-ի մաթեմատիկական մի աշխատություն՝ «Յաղագս անկիւնաւոր թուոց» վերնագրով: Աշխատության ընդօրինակություններից մեկը պարունակում է նաև պյութագորասյան բազմապատկման աղյուսակի հայկ. տարբերակը: Հ. Ս. XI դ. վերջի – XII դ. սկզբի հայ աստվածաբան-դավան. մտքի նշանավոր ներկայացուցիչներից է: Հ. Ս-ի դավան. բնույթի լավագույն երկերից է «Յաղագս նշանակի հաւատոյ Նիկիականն ՅԺԸ-իցն» 14 դավան. թղթերից կազմված ժողովածուն, որը, բացի աստվածաբան. խնդիրներից, հարուստ նյութ է պարունակում քրիստ. մշակույթի, պատմության, ավանդությունների, տոների, ծիսական խնդիրների մասին: Ժողովածուն Հայ եկեղեցու երրորդաբանության, քրիստոսաբանության և Սուրբ Հոգու աստվածաբանության համակարգված շարադրանք է: Հատկապես քրիստոսաբան. հարցերը ժողովածուի կենտր. թեմաներն են: Հ. Ս. սուր քննադատության է ենթարկել Քաղկեդոնի ժողովը և քաղկեդոնականությունը, ինչպես նաև հերձվածող. մի շարք ուսմունքներ՝ ապողինարիզմը, եվտիքականությունը, նեստորականությունը, արիոսականությունը, մանիքեությունը ևն: Առանձնահատուկ տեղ է գրավել անապականության խնդիրը, և այս առումով ժողովածուն անապականության վարդապետությանը նվիրված հիմնարար ու եզակի երկասիրություն է հայ դավան. գրականության մեջ: Հ.Ս-ի աստվածաբան-դավան. հայացքները, ինչպես նաև ծիսական և նշանական (պատկերների խորհրդանշանների) աստվածաբանության մի շարք հարցեր արծարծվել են նաև նրա «Վասն պատկերաց», «Վասն մասանց պատուոյ» և այլ գրվածքներում:

Հ. Ս-ի աղոթքների մի մասը լույս է տեսել «Սոփերք Հայկականք»-ում (հ. 17, 1854), իսկ բարոյախրատ. ճառերի մեծ մասն անտիպ է: Հ. Ս-ի կարևոր գործերից է Սաղմոսարանի սրբագրումը և բազմացումը: Նրան է վերագրվում նաև «Կարգաւորութիւնք Գրոց սրբոց» գրվածքը, որը Աստվածաշնչի կանոնական՝ «սուրբ», ինչպես նաև «նուրբ» կոչված գրքերի ցանկ է: Հ. Ս. ստեղծել է արվեստի ընդհանուր տեսություն: Նրա գեղագիտ. ուսմունքը հիմնականում շարադրված է «Բան իմաստութեան ի պատճառս…» 188-տողանոց պոեմում, որը երկխոսություն է հեղինակի ու «սարեկի» (սարյակի) միջև: Թեման արվեստի ակունքների խնդիրն է: Հեղինակը երաժշտության և բանաստեղծության աղբյուրը տեսնում է բնության մեջ, բնությունից է մարդ ստանում իր տաղանդը, հետևապես մարդու մեջ երաժշտության և բանաստեղծության ձիրքերը բնածին են: Գեղ. ստեղծագործության կարևորագույն նախապայմաններից է համարել «հայտնությունը»՝ իբրև բնական շնորհ, տաղանդ և աստվածային ներշնչում: Հ. Ս. XI–XII դդ. երևելի երաժշտագետներից ու երգահաններից է, նպաստել է Անիի և Հաղպատի գիտագեղ. ավանդույթների զարգացմանը և ուղի հարթել դեպի Կիլիկիա անցումն իրագործող հայկ. երաժշտ. մշակույթի հետագա ծաղկման համար: Հ. Ս. իրեն աշակերտած հոգևորականներին ուսուցանել է նաև խազագրություն, ինչպես և ծիսական մատյանների երաժշտանշանագր. բովանդակությունը բացահայտելու՝ ընթերցելու-վերծանելու սկզբունքները: Հայտնի է Հ. Ս-ի ներդրումը սաղմոսերգության նորոգման ասպարեզում: Սաղմոսարանի ստուգման-ճշգրտմանը և սաղմոսերգության բարեկարգմանը զուգընթաց Հ. Ս. հսկել է ամենօրյա ժամերգությունների և կիրակնօրյա պատարագների անթերի, բարեձև կատարմանը և ինքն էլ մասնակցել դրանց՝ հանդես գալով Հաղպատի վանքում ու Անիի Մայր տաճարում: Նշանակալի է Հ. Ս-ի ավանդը աղոթքի ժանրի զարգացման գործում: Կուտակել է Գանձարան ժողովածուի նյութերը և էապես հարստացրել շարականների հորինման վերսկսված փորձը: Ղևոնդյանց հիշատակին նվիրված նրա «Անճառելի բանդ Աստուած» մանկունքը, զարգացնելով Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի «Անձինք նուիրեալք» շարականի լավագույն հատկանիշները, նախապատրաստել է Ներսես Շնորհալու՝ Ավարայրի ճակատամարտի հերոսներին ոգեկոչող «Նորահրաշ պսակաւոր» ստեղծագործությունը: Հ. Ս. ուսման գործի բարենորոգիչ է, մշակել է ընդհանուր մանկավարժ. տեսություն, մեթոդական, ուսուցող. սկզբունքների համակարգ՝ խարսխված հայ մանկավարժ. մտքի նախընթաց նվաճումների վրա: Նրա տես. և գիտ. ժառանգությունը, մեթոդաբան. սկզբունքները մեծ դեր են խաղացել հայոց գիտության, մշակույթի և լուսավորության հետագա զարգացման գործում:

Երկ. Հովհաննես Իմաստասերի մատենագրությունը, աշխատասիր. Ա. Աբրահամյանի, Ե., 1956: Սոփերք հայկականք, հ. 3, 5, Վնտ., 1853, հ. 17, Վնտ., 1854: Հարցումն վասն գայթակղութեան: Հարցումն վասն մեղաց եւ հանդերձելոց: Խրատք մանկանց: Եթէ արժան իցէ թողուլ զեղբարս, «Գանձասար», 6, 1996:

Գրկ. Ալիշան Ղ., Սարկաւագ Սոփեստես, տես նրա «Յուշիկք հայրենեաց Հայոց», հ. 2, Վնտ., 1870, էջ 279–307: Աբեղյան Մ., Հովհաննես Սարկավագ վարդապետ, Երկ., հ. 4, Ե., 1970, էջ 63–82: Միրումյան Կ., Հովհաննես Սարկավագի աշխարհայացքը, Ե., 1984: Թահմիզյան Ն., Հովհաննես Սարկավագ Իմաստասերը և հայ միջնադարյան երաժշտական մշակույթը, «Բազմավեպ», 1978, № 3–4: Քյոսեյան Հ., Հովհաննես Սարկավագի «Վասն պատկերաց» և «Վասն մասանց պատուոյ» աշխատությունները, ՊԲՀ, 1979, № 4: Մնացականյան Ա., Հովհաննես Սարկավագի «Բան իմաստութեան» պոեմը և նրա գնահատությունն ըստ օգտագործված աղբյուրների, ԲՄ, № 14, 1984: Արամյան Մ., Հովհաննես Սարկավագի «Յաղագս նշանակի հաւատոյ Նիկիականն ՅԺԸ-իցն» ժողովածուն, «Գանձասար», 6, 1996: Ուզունյան Տ., Հովհաննես Սարկավագ վարդապետ, «Գանձասար», 6, 1996:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ, Հովնան Սեբաստացի (մոտ 1765, Սեբաստիա – 26.11.1829, Սեբաստիա), պատմագիր, բանաստեղծ, Սեբաստիայի հայոց հոգևոր առաջնորդ: 1797-ին ձեռնադրվել է վարդապետ, 1812-ին՝ եպիսկոպոս՝ Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսի ձեռքով: 1807–09ին՝ Սեբաստիայի առաջնորդական տեղապահ, 1809–29-ին՝ առաջնորդ: Հիմնել է դպրոցներ, կառուցել և վերանորոգել եկեղեցիներ ու վանքեր: Մասնակցել է Կ. Պոլսի ազգ-եկեղեց. ժողովին (1826):

Հ. Ս-ու «Պատմութիւն Սեբաստիոյ» երկասիրությունում ժամանակագր. խստագույն կարգով տրված է Փոքր Հայքի մայրաքաղաք Սեբաստիայի պատմությունը՝ 1021-ից մինչև 1829-ը. հետագայում ուրիշները շարունակելով այն հասցրել են մինչև 1872-ը: Հ. Ս-ու հիշյալ երկը վստահելի սկզբնաղբյուր է հայ ժողովրդի, մասնավորապես եկեղեցու (հատկապես XVII– XVIII դդ.) պատմության ուսումնասիրման համար: Այստեղ հեղինակը զգալի տեղ է հատկացրել հայերի նկատմամբ կիրառվող կրոն. հալածանքների մանրամասներին, գերեվարություններին, մանկահավաքներին, վկայաբանություններին, անդրադարձել կաթոլիկ. քարոզչությանը՝ մերժելով Հայ եկեղեցին Հռոմի գերիշխանությանը ենթարկելու փորձերը, հաղորդել է հայոց ներեկեղեց. կյանքին վերաբերող կարևոր տվյալներ: Վարել է Ս. Նշան վանքի հաշվեմատյանը, գրել ոտանավորներ, չափածո տապանագրեր, «Քարոզգիրք» (Մատենադարան, ձեռ. դ 10185) ևն: Նրա ոտանավորները ներբողներ են՝ նվիրված Հիսուս Քրիստոսին, Մարիամ Աստվածածնին, Ս. Էջմիածնին, Ս. Երուսաղեմին, Սեբաստիայի Ս. Նշան վանքին, Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսին ևն: Հատկանշական է «Յաղագս Գիւտի հայկական տառից և գովեստ նմին և յորդոր առ համբակս առ ի ուսանիլ զայն» ներբողը, որտեղ հայոց տառերը համարել է ազգապահպանության գերագույն գործոն: Երկ. Ներբողական նուագերգութիւնք…, Թ., 1825: Պատմութիւն Սեբաստիոյ, աշխատասիր. Բ. Չուգասզյանի, Ե., 1974:

Գրկ. Նաթանյան Պ., Տեղեկագրութիւն ընդհանուր վիճակին Սեբաստիոյ, ԿՊ, 1877: Պերպերյան Հ., Համեմատություն Անանուն Սեբաստացիի (ԺԳ դար) և Հովհաննես Սեբաստացիի (ԺԸ–ԺԹ դար) քանի մը հատվածներուն միջև, «Հասկ», 1957, ապրիլ-մայիս: Առաքել Ն. Պատրիկ, Պատմագիրք-հուշամատյան Սեբաստիո և գավառի հայության, հ. 1, Բեյրութ, 1974:

Աղավնի Ութուջյան

ՀՈՎՆԱԹԱՆՅԱՆՆԵՐ, նկարիչների ընտանիք XVII–XIX դարերում: Տոհմի հիմնադիրը Գրիգորի և Զորիկի որդի, գրիչ և ծաղկող Հովհաննես (Յոհան Շոռոթեցի, ծ. թ. անհտ – 1679) քահանան էր: Հայտնի են Շոռոթում նրա ընդօրինակած երկու Ավետարանը (1653, Մատենադարան, ձեռ. դ 2494, 1663, ձեռ. դ 9242) և Հայսմավուրքը (1662–63, Մատենադարան, ձեռ. դ 7363): Գրիչ և մանրանկարիչ էր Հովհաննեսի և Սողոմեի ավագ որդին՝ Մարգար դպիրը, որը 1679-ին Շոռոթում ընդօրինակել է Ժողովածու (Մատենադարան, ձեռ. դ 4418): Հովհաննեսի կրտսեր որդին էր Նաղաշ Հովնաթանը, որը երկար ժամանակ համարվել է տոհմի հիմնադիրը: Մարգարի որդին՝ տիրացու Հայրապետը, 1765-ին Ագուլիսում ընդօրինակել է Նաղաշ Հովնաթանի Տաղարանը (Մատենադարան, ձեռ. դ 4426): Նաղաշ Հովնաթանի որդի Նաղաշ Հակոբը (1685/90– 1757) եղել է աշուղ, մանրանկարիչ և գեղանկարիչ: Նկարազարդել է «Քաղուածք Յավետարանաց»-ը (1720, Մատենադարան, ձեռ. դ 8645): Նրան են վերագրվում «Սանդուխտ կույսը», 1727, «Թադեոս առաքյալը», 1727, «Ղազարոսի հարությունը», 1729 (բոլորը՝ ՀԱՊ, Երևան): Մյուս որդին՝ Հարությունը (Հարություն Շոռոթեցի, ծ. և մ. թթ. անհտ), ձևավորել է Գրիգոր Տաթևացու «Քարոզգիրքը» (1731, Մատենադարան, ձեռ. դ 2162): Նաղաշ Հակոբ և Հարություն Շոռոթեցի Հովնաթանյան եղբայրները միասին Էջմիածնում պատկերազարդել են մի Հայսմավուրք (1725–30, Մատենադարան, ձեռ. դ 1533), որմնազարդել Ապրակունիսի Ս. Կարապետ վանքը (1740), Էջմիածնի վանքի Ղազարապատ հյուրանոցը (1741), Վեհարանը, եկեղեցիներ Ազնաբերդում և Աստապատում: Նաղաշ Հակոբի որդին էր Հովնաթան Հովնաթանյանը [1730-ական թթ., գ. Շոռոթ (Սյունիքի Երնջակ գավառ) – 1801/02, Թիֆլիս]: 1760–86-ին կատարել է Էջմիածնի տաճարի ձևավորման և նկարազարդման աշխատանքները: Ձևավորել է նաև Երևանի խանի պալատը: Պատմ. գործիչների դիմանկարներով հայ արվեստում ստեղծել է հանդիսային դիմանկարի առաջին օրինակները: Նկարել է Մեսրոպ Մաշտոցի, Սահակ Ա Պարթևի, Ներսես Շնորհալու, Հովհաննես Գ Օձնեցու և ուր. դիմանկարները: Իր թեմատիկ պատկերներում (Էջմիածնի տաճարի «Ավետընկալ Մարիամ», «Մոգերի երկրպագությունը», «Խորհրդավոր ընթրիք» ևն) առաջին անգամ հայ իրականության մեջ ստեղծել է դասական սկզբունքներով լուծված հորինվածքներ: «Աստվածամոր փառքը» աշխատանքում առկա է ավանդ. թեմաների ստեղծագործ. և ինքնատիպ լուծման միտումը: Եղել է Վրաց Հերակլ II թագավորի պալատական նկարիչը: Տոհմի հաջորդ սերնդի ներկայացուցիչն է Հովնաթանի որդի Մկրտումը (1779, Թիֆլիս – 1845/46, Թիֆլիս), որը դիմանկարիչ էր, ուներ աշակերտներ: Պահպանվել են Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսի, մեծահարուստ Ս. Գուրգենբեկյանի դիմանկարները (ՀԱՊ), հայ թագավորների դիմանկարների շարքը (ՀԱՊ և Էջմիածնի վանքի Վեհարան), Թիֆլիսի Նորաշեն եկեղեցու որմնանկարները (1834–35): Մկրտումի որդիներն էին Հակոբ և Աղաթոն Հ.: Հակոբը (1806, Թիֆլիս – 1881, թաղված է Թեհրանի Ս. Գևորգ եկեղեցու բակում) եղել է գեղանկարիչ և դիմանկարիչ: Հոր հետ նկարազարդել է Թիֆլիսի եկեղեցիների (Սիոնի Կաթողիկե, Ս. Նշան, Նորաշեն ևն) ներսը, ստեղծել դիմանկարներ («Եփրեմ կաթողիկոսի դիմանկարը» ևն): Սանկտ Պետերբուրգի գեղ. ակադ-ին ներկայացնելով Ե. Ա. Գոլովինի դիմանկարը՝ ստացել է «Ոչ դասական նկարչի» կոչում (1841): Արժանացել է ոսկե մեդալի և 14-րդ դասի աստիճանավորի կոչման (1842): 1865-ին տեղափոխվել է Իրան, ապրել և ստեղծագործել Թավրիզում, ապա՝ Թեհրանում: Եղել է շահի պալատական նկարիչը, կրել «Նաղըշ բաշի» (նկարիչների գլխավոր) տիտղոսը, արժանացել «Էլմի» (գիտություն) շքանշանի: Հակոբը հիմնականում դիմանկարիչ էր: Նրա պատվիրատուները Թիֆլիսի տոհմիկ քաղաքացիներն էին, վաճառականները, աստիճանավորներն ու նրանց կանայք: Նկարիչը, պահպանելով բնորդի արտաքինը, զգալի տեղ է հատկացրել պատկերվողի տարազին, նրա գունային և դեկորատիվ հնչեղությանը: Հակոբի արվեստը, ամփոփելով տոհմի գեղանկարչ. նորամուծությունները, տեղի գեղագիտ. պահանջները միահյուսել է Արևելքի (հատկապես Իրանի) գեղ. ըմբռնումներին, որակապես նոր աստիճանի է բարձրացրել գեղանկարչության ազգ. մտածողությունը: Հակոբի դիմանկարների կարևոր առանձնահատկություններից է սոց. տարբեր խավերի տիպ. առանձնահատկությունների հոգեբ. վերհանումը: Նրա արվեստը խոր հետք է թողել ժամանակի գեղանկարչության զարգացման վրա: Նրա կերտած դիմանկարները գրակ-յան մեջ հայտնի են «Հովնաթանյան դպրոց» կամ «XIX դ. 1-ին կեսի Թիֆլիսյան դպրոց» անվամբ: Հակոբը նոր որակ է հաղորդել XVII–XVIII դդ. ձևավորված հայ նոր գեղանկարչությանը, ուղենիշ եղել ազգ. արվեստի զարգացման ընթացքում: Նրա աշխատանքների մեծ մասը գտնվում է ՀԱՊ-ում, Վրաստանի արվ. թանգարանում (Թբիլիսի), Արևելքի ժողովուրդների արվ. պետ. թանգարանում (Մոսկվա), մասնավոր հավաքածուներում: Աղաթոնը (1816, Թիֆլիս – 1893, Սանկտ Պետերբուրգ) հայտնի է որպես դիմանկարիչ: 1843-ին ավարտել է Սանկտ Պետերբուրգի գեղ. ակադեմիան, սովորել Կ. Բրյուլովի արվեստանոցում: Հիմնականում զբաղվել է գրաֆիկայով, վիմագրել այլ նկարիչների գեղանկարները, այդ թվում եղբոր՝ Հակոբի, գեներալ Զասի (1836), իշխան Մ. Ս. Վորոնցովի (1849) դիմանկարները, ռուս նկարիչներ Ա. Ի. Շառլեմանի «Հիշողություններ պաժերի կորպուսի մասին» գծանկարների ալբոմը (1859), Ի. Կելլերի «Ա. Մ. Գորչակովի դիմանկարը» (1869) ևն: Խարսխված լինելով հայկ. միջնադարյան արվեստի վրա, հարևան ժողովուրդների մշակույթներից յուրացնելով իրենց ընկալումներին հոգեհարազատ տարրեր, դրանք զուգակցելով նոր ժամանակների հայ արվեստի պահանջներին՝ Հ. սկզբնավորել են հայկ. կերպարվեստի մի շարք սկզբունքներ, կանոններ, ժանրեր, որոնք օրինակ են ծառայել ժամանակի կովկասյան գեղանկարչության համար:

Գրկ. Չոպանյան Ա., Նաղաշ Հովնաթան աշուղը և Հովնաթան Հովնաթանյան նկարիչը, Փարիզ, 1910: Ակինյան Ն., Հովնաթան Նաղաշ և Նաղաշ Հովնաթանյանք և իրենց բանաստեղծական և նկարչական աշխատությունք, Վնն., 1911: Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի և մշակույթի պատմության, պր. 4, Անթիլիաս, 1951: Ղազարյան Մ., Հայ կերպարվեստը XVII– XVIII դարերում, Ե., 1974: Լեվոնյան Գ., Հովնաթանյան Նաղաշները հայ նկարչության պատմության մեջ, ԽԱ, 1938, № 1, 2, 4: Գեվորգյան Ա., Հովնաթանյան տոհմի նորահայտ մանրանկարիչներ, ՊԲՀ, 1982, № 2: Նույնի, Մի լրացում Հովնաթանյան տոհմածառին, ՊԲՀ, 1996.

ՀՈՎՍԵՓ Ա ՀՈՂՈՑՄԵՑԻ, Հողոցիմցի, սուրբ Հովսեփ Վայոցձորցի (ծ. թ. անհտ – 25.7.452), Աէ Սահակ Ա Պարթևին: Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից: Եղել է Այրարատի եպիսկոպոս, ապա Մեսրոպ Մաշտոցի պատվիրանով կարգվել կաթողիկոս:

Հ. Ա Հ-ու նախաձեռնությամբ 444-ին գումարվել է Շահապիվանի եկեղեցական ժողովը, 449-ին՝ Արտաշատի ժողովը: Մասնակցել է Սասանյանների դեմ 450–451-ին հայերի մղած ազատագր. պատերազմին: Ավարայրի ճակատամարտից հետո ձերբակալվել և աքսորվել է Վրկան երկրամաս, ապա տեղափոխվել Ապար աշխարհ, որտեղ և նահատակվել է Ղևոնդյանց խմբի հետ:

Հայ եկեղեցին Հ. Ա Հ-ու և նրա հետ նահատակված մյուս կրոնավորների հիշատակը տոնում է ս. Ղևոնդյանց անունով, ս. Վարդանանց տոնի օրը: (Տես նաև Ղևոնդյանք և Վարդանանք):

Կաթողիկոս. գահին Հ. Ա Հ-ուն հաջորդել է Մելիտե Ա Մանազկերտցին:

Գրկ. Եղիշե, Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին, Ե., 1994:

Արտաշես Մարտիրոսյան

ՀՈՎՍԵՓ Բ ՓԱՐՊԵՑԻ, Կար ի ճ [ծ. թ. անհտ, գ. Փարպի (Արագածոտն գավառ) – 806], Ամենայն հայոց կաթողիկոս 795-ից: Հաջորդել է Գևորգ Ա Բյուրականցուն: Կաթողիկոսին տրված «Կարիճ» մականունը, ըստ Մ. արք. Օրմանյանի, գրչագր. սխալի հետևանք է. փոխանակ «Կտրիճ» գրվելու, ձեռագրերում ընդօրինակվել է «Կարիճ»: Հ. Բ Փ. դիմադրել է արաբ. իշխանությունների ոտնձգություններին, հատկապես կաթողիկոս. կալվածները բռնի յուրացնելու Խուզեյմա ոստիկանի փորձերին: Այդ պատճառով ոստիկանը բռնել և բանտ է նետել Հ. Բ Փ-ուն: Սակայն Հարուն ալ Ռաշիդ խալիֆը, անսալով Հ. Բ Փ-ու բողոքին, ազատ է արձակել նրան և վերադարձրել բռնագրավված կաթողիկոս. կալվածների մեծ մասը:

Կաթողիկոս. գահին Հ. Բ Փ-ուն հաջորդել է Դավիթ Բ Կակաղեցին:

Գրկ. Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Արթուր Կարապետյան

ՀՈՎՍԵՓ ՊԱՂՆԱՑԻ (ծ. և մ. թթ. անհտ), V դարի եկեղեցամշակութային գործիչ, թարգմանիչ, Մեսրոպ Մաշտոցի ավագագույն աշա կերտներից: Եղել է հայոց գրի ստեղծման և եկեղեցու արարողակարգը հայերեն վարելու խնդրով Մեսրոպ Մաշտոցի հետ Ասորիք մեկնած հանձնախմբի կազմում: Մեսրոպ Մաշտոցի ղեկավարությամբ Հովհան Եկեղեցացու հետ կատարել է Աստվածաշնչի թարգմանության առաջին փորձը՝ իբրև հայերեն գրավոր խոսքի նմուշ՝ սկսելով Սողոմոնի առակներից՝ «Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ»: Հ. Պ. իր ուսուցչի հրահանգով կրկին մեկնել է Ասորիք՝ եկեղեց. հայրերից թարգմանություններ կատարելու: Նրան ընկերակցել է Եզնիկ Կողբացին: Ասորիքից մեկնել են Կ.Պոլիս՝ հունարենի մեջ հմտանալու: Այնտեղ նրանց միացել են Ղևոնդ Երեցը և Կորյունը: Հ. Պ. և նրա ընկերները կարգվել են հունարենի թարգմանիչ: Վերադառնալիս նրանք իրենց հետ բերել են Աստվածաշնչի հուն. լավագույն օրինակ՝ հայերեն վերաթարգմանելու համար, և Նիկիայի ու Եփեսոսի տիեզերական ժողովների կանոնները (431-ից հետո):

Արտաշես Մարտիրոսյան

ՀՌԻՓՍԻՄԵ, տես Հռիփսիմյանց կույսեր հոդվածում:

ՀՌԻՓՍԻՄՅԱՆ ՕՐԻՈՐԴԱՑ ԴՊՐՈՑՆԵՐ, կրթական կենտրոններ XIX դարում Հայաստանում (Արևելյան և Արևմտյան) և հայաշատ քաղաքներում (Զմյուռնիա, Բաքու ևն): Նպատակն էր կրոն. և այլ գիտելիքներ տալ հայ օրիորդներին, հայկ. դպրոցների համար պատրաստել ուսյալ ուսուցչուհիներ: Պահվել են հիմնականում Հայ եկեղեցուց ստացված գումարներով, նվիրատվություններով և հանգանակություններով: Գործել են մեծ մասամբ եկեղեցիներին կից, Էջմիածնի Սինոդի կամ կաթողիկոսի անմիջական հսկողությամբ ու հովանավորությամբ, հաճախ էլ փակվել հենց նրանց կողմից: Մի շարք դպրոցներին կից կազմակերպվել են տիկնանց բարեգործ. ընկերություններ: Հ. օ. դ. երբեմն կոչվել են իգական գիմնազիա կամ վարժարան: Հռիփսիմյան վարժարան Զմյուռնիայում, հիմնադրվել է 1838-ին: Սկզբնապես կոչվել է Սարգսյան, 1849-ից՝ Հռիփսիմյան: Պահվել է հայ համայնքի նվիրատվություններով և զանազան ընկերությունների (Սյունյաց, Հոգատար, Հռիփսիմյան կրթասիրաց, Ուսումնասեր ևն) օժանդակությամբ: Մինչև 1877-ը ուսուցումը եղել է ձրի, այնուհետև վարձ են վճարել միայն ունևորները: Սաներն ստացել են յոթնամյա կրթություն: Դասավանդել են Ս. Գիրք, կրոն. առարկաներ, հայոց լեզու և պատմություն, գեղագիտություն, դիցաբանություն, թվաբանություն, բնագիտություն, գծագրություն, ֆրանս., անգլ., թուրք., ձեռագործ, երաժշտություն: Հատուկ ուշադրություն է նվիրվել աշակերտուհիների բարոյագեղագիտ. դաստիարակությանը: Փակվել է 1922-ին Հ ռ ի փ ս ի մյ ան ի գակ ան գ իմնազիա Երեվանում, հիմնադրվել է 1850ին, Կովկասի Ս. Նինայի անվ. կանանց բարեգործ. ընկերության Երևանի վարչության միջոցներով: Սկզբում կոչվել է Հռիփսիմյան օրիորդաց վարժարան, 1884-ին դարձել է օրիորդաց պրոգիմնազիա, 1898-ին՝ իգական գիմնազիա: Ենթարկվել է պետ. դպրոցական իշխանություններին և գործել պետ. ծրագրերով: Ուսուցումը տարվել է ռուսերեն: Դասավանդվել են կրոն, ռուսերեն, հայերեն, պարսկերեն, թվաբանություն, աշխարհագրություն, ձեռագործ: Հռիփսիմյան իգական գիմնազիայում սովորել են հայեր, ռուսներ, վրացիներ, ադըրբեջանցիներ: 1918-ին դարձել է հայկ. օրիորդաց գիմնազիա, 1921-ին՝ երկրորդ աստիճանի երկսեռ դպրոց:

Հռիփսիմյան օրիորդաց դպրոց Բաքվում, հիմնադրել է Մարդասիրական ընկերությունը 1866-ին, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ անունով: Դասավանդել են կրոն, ռուսաց լեզու, թվաբանություն, վայելչագրություն, երգ, ձեռագործ և տնարարություն: Հետագայում դպրոցն անցել է հոգևոր իշխանության տնօրինության տակ, իսկ ծախսերը հոգացել է Մարդասիր. ընկերությունը: 1873-ին ավելացել է դասարանների ու դասավանդվող առարկաների թիվը, դպրոցն անվանվել է Ս. Հռիփսիմյան: 1880-ական թթ. դարձել է երկդասյան: 1909/10 ուս. տարուց դպրոցն աստիճանաբար վերածվել է միջնակարգի՝ հայկ. դպրոցների համար ուսյալ ուսուցչուհիներ պատրաստելու նպատակով: 1917-ին տվել է միջնակարգ կրթությամբ առաջին շրջանավարտները: Դպրոցին կից կազմակերպվել է բարեպաշտ տիկնանց բարեգործ. ընկերություն: 1892-ին Ք. Կարա-Մուրզան դպրոցում ստեղծել է երգեցիկ խումբ: 1920-ին դպրոցը պետականացվել է և դարձել երկսեռ:

Հռիփսիմյան օրիորդաց դպրոց Նոր Բայազետում, հիմնադրվել է 1867ին, Ս. Աստվածածին եկեղեցու գավթում: 1868-ին անցել է հոգաբարձության տնօրինության տակ: Սկզբում պահվել է հանգանակությամբ, այնուհետև՝ Ս. Թարգմանչաց մարդասիր. ընկերության միջոցներով: Դասավանդվել են կրոն, հայոց և ռուսաց լեզուներ, եկեղեցու պատմություն, թվաբանություն, քերականություն, Հայաստանի աշխարհագրություն, երգեցողություն, գծագրություն և ձեռագործ: 1880-ին տեղափոխվել է նոր շենք, աղջիկների դպրոցը կոչվել է Ս. Հռիփսիմյան, տղաներինը՝ Ս. Մեսրոպյան: 1896–1905-ը փակվել է ցար. կառավարության հրամանով: 1918-ին դարձել է երկսեռ դպրոց: Հռիփսիմյան օրիորդաց դպրոց Վաղարշապատում, հիմնադրվել է 1872ին, մասնավոր տան մեջ: Կաթողիկոսի հատուկ կոնդակով ստեղծվել է 4 խնամակալուհիների հոգաբարձություն, որը դպրոցի համար նվիրատվություններ է կազմակերպել: Սկզբում դպրոցը եղել է միդասյան, այնուհետև՝ երկդասյան՝ 5 բաժանմունքով: Մայր աթոռի ծախսերով դպրոցի համար շենք է կառուցվել: Սկզբում ունեցել է 26 աշակերտուհի, հետագայում՝ մինչև 300: Մի քանի անգամ փակվել է ցար. կառավարության հրամանով: Վերջնականապես դադարել է գործել 1918-ին:

Հռիփսիմյան օրիորդաց դպրոց Գանձակում, հիմնադրվել է 1874-ին, Ս. Հովհաննես եկեղեցու գավթում, մի քանի մտավորականների և հասարակության ջանքերով: Մի քանի անգամ ցար. իշխանությունը կամ Էջմիածնի Սինոդը փակել են դպրոցը: Դպրոցի եկամուտներն ստացվել են եկեղեցուց, հասարակությունից: 1894–95 ուս. տարում ունեցել է 252 աշակերտուհի: Դասավանդել են Ս. Գիրք, կրոն. առարկաներ, հայոց և ռուսաց լեզուներ, թվաբանություն, բնական պատմություն, վայելչագրություն, երգեցողություն, նկարչություն և ձեռագործ: 1910-ական թթ. վերջին դարձել է երկսեռ դպրոց: Հռիփսիմյան օրիորդաց դպրոց Նոր Նախիջեվանում, հիմնադրվել է 1881-ին, Ս. Լուսավորիչ եկեղեցու գավթում: Պահվել է եկեղեցուց, քաղաքային իշխանությունից ստացված գումարներով, դպրոցական կալվածքներից, կտակներից, նվիրատվություններից գոյացած եկամուտներով, Հայուհյաց խնամակալական ընկերության օգնությամբ, կրթաթոշակներով: Գործել է վարձու տներում: 1887-ին դպրոցի համար շենք է կառուցվել: 1888-ին անցել է Հայուհյաց խնամակալական ընկերության հովանավորության տակ: Դասավանդվել են կրոն. առարկաներ, հայոց և ռուսաց լեզուներ, թվաբանություն, գեղագրություն, ընդհանուր պատմություն և աշխարհագրություն, բնական պատմություն, Հայոց պատմություն և Հայաստանի աշխարհագրություն, Ռուսաստանի պատմություն և աշխարհագրություն, եկեղեց. երգեցողություն, ձեռագործ: Հայերեն են դասավանդվել միայն կրոնը, հայոց լեզուն, Հայոց պատմությունը և Հայաստանի աշխարհագրությունը: 1918-ին դպրոցն անցել է Նոր Նախիջևանում ստեղծված հայ համայնքի ուս. խորհրդի տնօրինության տակ: 1920-ին, խորհրդ. կարգերի հաստատումից հետո, պետականացվել և դարձել է երկսեռ:

ՀՌԻՓՍԻՄՅԱՆՑ ԿՈՒՅՍԵՐ, ս. Հռիփսիմյանց եվ ս. Գայանյանց կույսեր (նահ. 301, Վաղարշապատ), տոնելի քրիստոնյա վկայուհիներ, նահատակներ: Հ. կ. առաքինազարդ վանական կյանք են վարել Հռոմում, իրենց մայրապետի՝ Գայանե կույսի առաջնորդությամբ: Հռոմ. Դիոկղետիանոս կայսրի (284–305) հալածանքներից խուսափելով՝ ի վերջո ապաստանել են Հայաստանում (Վաղարշապատի Հ ն ձ անք կոչված վայրում): Ավանդությունը հալածանքների պատճառ է համարում այն, որ կույսերից գեղեցկագույնը՝ երկնավոր հարս Հռիփսիմեն, հրաժարվել է Դիոկղետիանոս կայսրի առաջարկներից՝ դառնալու նրա կինը և Հռոմ. կայսրության թագուհին: Կայսրը լուր է հղել Հայոց Տրդատ Գ Մեծ թագավորին, որ գտնի Հայաստանում ապաստանած կույսերին և վերադարձնի Հռոմ, բայց եթե ուզենա, կարող է և կնության առնել Հռիփսիմեին: Տրդատ թագավորը, գտնելով կույսերին ու տեսնելով Հռիփսիմեի գեղեցկությունը, ինքն էլ է ցանկությամբ համակվել: Հռիփսիմեն հրաժարվել է Տրդատից ևս: Դրա համար նրան ենթարկել են անլուր չարչարանքների, կտրել լեզուն, հանել աչքերը և քառատելով այրել: Սրահար են արել նաև Հռիփսիմեի 32 հավատակից վկայուհիներին: Սրբուհիների մարմինները 9 օր մնացել են անթաղ, մինչև որ Խոր վիրապից դուրս եկած Գրիգոր Ա Լուսավորիչը ամփոփել է նրանց մարմինները տապաններում ու թաղել իրենց նահատակության տեղերում՝ Հռիփսիմեին՝ իր հավատակիցների հետ, Գայանյանց կույսերին՝ առանձին, իսկ հիվանդության պատճառով Հնձանք վայրում միայնակ մնացած կույսին՝ Հնձանքում, որտեղ հետագայում Նահապետ Ա Եդեսացի կաթողիկոսը կառուցել է Ս. Շողակաթ վանքը:

Ս. Հռիփսիմեի վկայարանի վրա Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսը 618-ին կառուցել է Էջմիածնի Ս. Հռիփսիմե եկեղեցին, որի խորանի գետնահարկ մատուռի մեջ ցայսօր զետեղված է մնում սրբուհու տապանը: Իսկ Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսը Ս. Գայանյանց կույսերի մատուռի տեղում բարձրացրել է Էջմիածնի Ս. Գայանե վանքը: Ըստ Մ. Օրմանյանի, Ս. Հռիփսիմե և Ս. Գայանե տաճարների ներքո մեծամեծ քարերով շինված գետնափորեր կան, որտեղ ամփոփված են կույսերի ոսկորները: Հայաստան եկած կույսերի թիվը, ըստ Ագաթանգեղոսի, 70-ից ավելի էր, նահատակվածներինը՝ 37: Հանվանե հիշատակված են Հռիփսիմեն, Գայանեն և Մարիանեն: Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Հ. կ-ին դասել է սրբերի շարքը: Որպես սրբեր Հռիփսիմեն և Գայանեն նշվում են ոչ միայն հայերեն, այլև հուն., լատ., արաբ., ղպտի., ռուս. Հայսմավուրքներում: Հ. կ-ի նահատակությունը հիմք է հանդիսացել հայ քրիստ. գրականության վաղ հուշարձաններից մեկի՝ Հռիփսիմյանց վկայաբանության համար, որը, անցնելով Ագաթանգեղոսի և Մովսես Խորենացու Պատմությունների մեջ, լայն տարածում է ստացել ինչպես հայ, այնպես էլ ողջ միջնադարյան քրիստ. գրականության էջերում: Ս. Հռիփսիմե վանքի օծման կապակցությամբ 618-ին Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսը գրել է ս. Հ. կ-ին նվիրված շարականը. Անձինք նուիրեալք սիրոյն Քրիստոսի, Երկնաւոր նահատակք և կուսանք իմաստունք… (Շարակնոց, 1853, էջ 487):

Հայ եկեղեցին ս. Հ. կ-ի հիշատակը տոնում է ս. Զատկին հաջորդող կիրակիից հետո՝ երկուշաբթի օրը:

Լևոն Սարգսյան

ՀՌՈՄԿԼԱՅԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ

1178, տեղի է ունեցել ապրիլ ամսին, Գրիգոր Դ Տղա կաթողիկոսի օրոք: Բյուզ. Մանուել I Կոմնենոս կայսրի, Միքայել III Անքիալոս պատրիարքի և հուն. Սինոդի հետ թղթակցություններից (1173–78) հետո Գրիգոր Դ Տղան հույների առաջարկները քննելու և պաշտոն. պատասխան տալու համար հրավիրել է Հ. ե. ժ.: Ժողովի հիմն. նպատակն էր ընդհանուր հայտարարի գալ հայ-բյուզ. եկեղեց. միության հարցում, որի շուրջ 1165–78-ին Կ.Պոլսի պատրիարքարանի և արքունիքի հետ տեղի էին ունեցել երկարատև բանակցություններ: Հ. ե. ժին մասնակցել են 33 հոգի՝ հոգևորականներ բուն Հայաստանից, վանքերի առաջնորդներ, ասորի պատգամավորներ, Աղվանից կաթողիկոսը, որոնք և ստորագրել են Կ.Պոլսի պատրիարքին ուղղված պատասխան թուղթը: Ժողովից մեզ հասած վավերագրերը բաժանվում են երկու խմբի՝ պաշտոնական և ոչ պաշտոնական: Պաշտոն. վավերագրերը երկուսն են՝ Գրիգոր Դ Տղա կաթողիկոսի անունից գրված երկու նամակները, որոնցից առաջինն ուղղված է բյուզ. կայսր Մանուել I Կոմնենոսին, երկրորդը՝ Կ.Պոլսի պատրիարքին: Այս գրությունները մեզ են հասել Ներսես Լամբրոնացու կազմած «Պատճառ խնդրոյ միաբանութեան» ժողովածուի կազմում: Պատրիարքին գրված թղթում զիջում է նկատվում Հայ եկեղեցու դավան. ձևակերպումից: Այստեղ առաջին անգամ հանդիպում ենք «խոստովանիմք համաձայն Ձեզ ի Քրիստոսի անճառ միութիւնն երկու բնութեան տեսութիւն» բանաձևին: Սակայն, ի տարբերություն «Պատճառ խնդրոյ միաբանութեան» ժողովածու մտած մյուս վավերագրերի, այս նամակները հանգամանքների բերումով չեն հասել հասցեատերերին: Ժողովին վերաբերող ոչ պաշտոն. վավերագրերի մեջ առանձնանում են Ներսես Լամբրոնացու «Ատենաբանութիւն» երկը և «Գլխակարգութիւնք Հոռոմոց…» ու «Խնդիրք ի Հայոց ի Հոռոմոց» գրությունները: Ուսումնասիրողները «Ատենաբանութիւնը» համարում են Հ. ե. ժ-ում արտասանած ճառ, իսկ մյուս երկուսը 1171-ին Հռոմկլա ուղարկված բյուզ. 9 կետից բաղկացած պահանջների պատասխաններն են:

Ժողովի գումարման և որոշումների դեմ հանդես են եկել արևելյան վարդապետները, որոնք մեղադրական թղթեր են ուղարկել Գրիգոր Դ Տղային՝ հանդիմանելով ինքնագլուխ գործելու, հույներին կրոն. զիջումներ անելու և հունամետ լինելու մեջ:

Ազատ Բոզոյան

ՀՌՈՄԿԼԱՅԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱՐԱՆ, Հայոց կաթողիկոսության նստավայրը 1149–1292-ին, Կիլիկյան Հայաստանի Հռոմկլա բերդաքաղաքում: Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Գ Պահլավունին Տլուք գավառի Ծոփք դղյակից այստեղ է տեղափոխել Հայոց կաթողիկոսական աթոռը և կառուցել Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ ու Ս. Աստվածածին եկեղեցիները: Ավելի ուշ՝ Հռոմկլայում կառուցվել է նաև Ս. Փրկիչ եկեղեցին: 1178-ի Հռոմկլայի եկեղեցական ժողովը, որին մասնակցել են գրեթե բոլոր հայ արքեպիսկոպոսները, եպիսկոպոսները և վանքերի առաջնորդները, ճանաչել է Հ. կ-ի համահայկ. իրավունքը: Հռոմկլայի Հայոց հայրապետանոցի գոյության գրեթե ողջ շրջանը համընկել է Կիլիկիայի Ռուբինյան հայկ. Իշխանապետության (1080-ից) հզորացման և Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության (1198-ից) բարգավաճ ժամանակաշրջանի հետ, ինչը նպաստել է Հայ եկեղեցու հոգևոր նոր վերելքին, կաթողիկոսարանի արդյունավետ գործունեությանը եկեղեց. և կրոնամշակութ. ոլորտներում: Հռոմկլան դարձել է համահայկ. մշակութային, գրական, մտավոր կյանքի կենտրոնը: Կաթողիկոսարանում հավաքվել, բազմացվել և պատկերազարդվել են բազմաթիվ ձեռագրեր, ստեղծվել նորերը: Հ. կ-ի բարձրագույն դպրոցում են կրթվել և գործել ժամանակի նշանավոր հայ գիտնականները, հոգևորականները, Հայոց կաթողիկոսները: Ծաղկում են ապրել վանքերն ու վանական դպրոցները, բացվել են վարդապետարաններ, գրչության, մանրանկարչության կենտրոններ (Դրազարկ, Սկևռա, Ակներ, Բարձրբերդ, Մեծքար, Հռոմկլա, Մաշկևոր, Մլիճ, Շուղր ևն), որտեղ կրթվել և գիտամանկավարժ. գործունեություն են ծավալել Մխիթար Գոշը, Ներսես Շնորհալին, Ներսես Լամբրոնացին, Գրիգոր Սկևռացին, Գևորգ Մեղրիկը, բժշկապետ Մխիթար Հերացին, ժամանակագիր Մատթեոս Ուռհայեցին և ուր., ինչպես նաև բազմաթիվ գրիչներ, մանրանկարիչներ:

Հ. կ. եռանդուն մասնակցություն է ունեցել Մերձ. Արևելքի եկեղեցաքաղ. իրադարձություններին, միջեկեղեցական փոխհարաբերությունները մյուս եկեղեցիների հետ: Միջեկեղեց. հարաբերություններում կարևորագույն տեղ է գրավել հայ-բյուզ., ավելի ուշ՝ հայ-հռոմ. եկեղեց. միության խնդիրը: Գրիգոր Գ Պահլավունու գահակալության վերջին տարիներին Բյուզ. կայսրության հետ սկսվել են այդ խնդրին նվիրված բանակցություններ, որոնք նոր թափով շարունակվել են հատկապես Ներսես Շնորհալու և Գրիգոր Դ Տղայի օրոք: Հ. կ. հայ-բյուզ. եկեղեց. միության հարցում առաջնորդվել է Ներսես Շնորհալու սկզբունքներով. ոչ թե «Տէր ընդ ծառայի», այլ՝ «հաւասար ընդ հաւասարի»: Միության փորձերին հակադրվել են արևելյան վարդապետները, որոնք քննադատել են Հռոմկլայի կաթողիկոսների քաղաքականությունը: Չնայած դրան՝ Հայոց կաթողիկոսները ձգտել են սերտացնել բուն Հայաստանի հոգևորականության և Հ. կ-ի կապերը: Ներսես Շնորհալին կարևորել է արևելյան վարդապետների կարծիքը կրոնաեկեղեց., ծիսադավան. կարևոր որոշումներ կայացնելիս, պարզաբանել միության հարցում իրենց դիրքորոշումը, այն է՝ Հայ եկեղեցու ավանդության և անկախության պահպանումը:

Հայ-բյուզ. եկեղեց. միության հարցում Հ. կ-ի և Կիլիկիայի Ռուբինյան իշխան. տան միջև տարաձայնություններ են առաջացել հատկապես Գրիգոր Դ Տղայի գահակալման վերջին տարիներին և Գրիգոր Ե Քարավեժի օրոք, որոնք, դեմ լինելով ծիսադավան. նորամուծություններին, վարել են հակաբյուզ., Հայ եկեղեցու անկախությունը, ինքնուրույնությունը և ավանդ. դիմագիծը պահպանելու քաղաքականություն: Ավելի ուշ, Գրիգոր Զ Ապիրատի օրոք, երբ սկսվել են նաև Հայ և Կաթոլիկ եկեղեցիների բանակցությունները, Հ. կ. (Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի, Հակոբ Ա Կլայեցի, Կոստանդին Բ Կատուկեցի) նույն գործելակերպն է որդեգրել Հռոմի հանդեպ, պայքարել Հռոմի պապերի եկեղեցաքաղ. նկրտումների դեմ, դիմագրավել Կաթոլիկ եկեղեցու հարուցած ծիսադավան. վիճաբանություններին, Կիլիկիայից վտարել լատինադավաններին: Կաթողիկոսարանը գործուն մասնակցություն է ունեցել նաև քաղ. կյանքում. Կիլիկիայի քաղ. իշխանությունների հետ մասնակցել է հայ-մոնղոլ. բանակցություններին (XIII դ. կես), նպաստել հայմոնղոլ. դաշինքի ամրապնդմանը, մեծ դեր խաղացել հայ-եգիպտ. հաշտության կնքման (1282), ինչպես նաև Բյուզանդիայի և Կիլիկիայի Հայկ. թագավորության միջև առժամանակ հաշտության հասնելու, խաչակիրների հետ փոխհարաբերությունների կարգավորման գործում ևն: Հ. կ. նախաձեռնել է Սսի եկեղեցական ժողովներից չորսի (1204, 1243, 1251, 1289) գումարումը, որոնցից վերջին երեքում քննարկվել են Կաթոլիկ եկեղեցու վերարծարծած դավան. խնդիրներ: Հ. կ-ի վերջին շրջանում, Ստեփանոս Դ Հռոմկլայեցու օրոք, Կիլիկիայի քաղ. իշխանությունները և հոգևորականության ազդեցիկ մասը հարել են լատինադավանությանը, և թեպետ կաթողիկոսարանը, ի դեմս կաթողիկոսի, երբեմն ընդդիմացել է, սակայն, անզոր լինելով ճնշումների առաջ, աստիճանաբար նահանջել է իր նախկին դիրքերից:

1292-ին Եգիպտոսի մամլուքները գրավել և ավերել են Հռոմկլան, թալանել կաթողիկոսարանը, իսկ Ստեփանոս Դ Հռոմկլայեցուն գերել են ու տարել Կահիրե: Գրիգոր Է Անավարզեցին կաթողիկոսական աթոռը տեղափոխել է Սիս (տես Սսի կաթողիկոսարան):

Գրկ. Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Ե., 1982: Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վնտ., 1885: Կյուլեսերյան Բ., Ծովք, Ծովք-Տլուք եւ Հռոմ-Կլայ, Վնն., 1904: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, 2, ԿՊ, 1912, 1914: Անապատական, Համառօտ պատմութիւն հայ-լատին յարաբերութեանց սկզբէն մինչև 1382, Անթիլիաս, 1981:

Արտաշես Ղազարյան

ՀՐԵՇՏԱԿՆԵՐ (Ավեստայի լեզվի՝ զենդերենի fraēšta – պատգամավոր, առաքյալ իմաստից), նախապես նշանակել է սուրհանդակ, երկնային դեսպան, պատգամավոր (եբր. malāck, հուն. Ἄγγελος), շարքային պատգամավոր (Հոբ 1.14, Ա Թագ. 11.3, Ղուկ. 9.52), քահանա (Մաղաք. 2.7), թղթատար մարգարե (Անգե 1.13), նախակարապետ, կանխանշան: Աստվածաշունչը վկայում է, որ Հ., իբրև լուսեղեն էակներ, ստեղծվել են առաջին օրը՝ լույսի հետ միասին: Լինելով անդրանցական (տրանսցենդենտալ) տարածքի բնակիչներ՝ Հ. զերծ են ժամանակի ներգործությունից, չունեն սեռական հատկանիշ (Մատթ. 22.30, Ղուկ. 20.35–36): Թեպետ նրանք թևավոր են հորջորջվում, բայց, ինչպես ասվում է ս. Գրիգոր Ա Լուսավորչի Վարդապետության մեջ, «մարմնեղեն թևավորներ չեն, այլ՝ նմանությամբ» (Ագաթանգեղոս, Պատմութիւն, Տփղիս, 1909, § 323): Հ. բազմաթիվ են (Մատթ. 26.53, Ղուկ. 2.13, Եբր. 12.22, 23), զորավոր (Սաղմ. 102.20, Բ Պետր. 2.11, Հայտն. 5.12, 18.21), մեծագործ (Դատ. 13.20, Եսայի 6.2–6, Հայտն. 8.13): Հ. ներկայացնում են Աստծո երկնային հրեղեն բանակները (Բ Օր. 33.2, Սաղմ. 67.18, Հայտն. 5.11), որոնք ունեն իրենց զորագլուխ ղեկավարները՝ Գաբրիել, Միքայել, Ռափայել, Անայել, Ուրիել, Բարաքիել, Ադոնիել, Փանուել, Երեմիել, Սաղաթիել և այլ առաջնորդ հրեշտակապետներ (Դանիել 9.21, 10.13, 21, 12.1, Ղուկ. 1.19, 26, Տոբիթ. 12.15):

Հին կտակարանում Հ. հանդես են գալիս իբրև Աստծո ներկայացուցիչներ, միջնորդներ՝ հոգևոր և նյութ. աշխարհների միջև. այս հանգամանքն իր նորորակ դրսևորումն է գտնում հանձինս Հիսուս Քրիստոսի: Իբրև այդպիսին նա արդեն ներկա է Հին կտակարանում՝ «Տիրոջ հրեշտակ» կամ «Աստծո հրեշտակ» անվանումով, որն իր առաքելության գիտակցությամբ իրականացնում է Աստծո և մարդու հաղորդակցումը նահապետական, մովսիսական և ապա քրիստ. տնօրինության մեջ (Ծննդ. 16.7– 13, 22.11–18, 31.11–13, Ելք 3.2–6, 14, 23.20, Դատ. 13.16–22, Գործք 7.30–38):

Համաձայն Հայ եկեղեցու հրեշտակաբանության, Հ. «անմարմին գոյացություններ են, իմացական, անձնիշխան, մշտաշարժ, անմահ և սպասավոր Աստծուն»: Այս բնորոշումները հետևյալ կերպ են մեկնաբանել Հովհան Որոտնեցին և Գրիգոր Տաթևացին. «գոյացությունը» Հ-ին տրված ընդհանրական որակում է, որը մատնացույց է անում նրանց տեսակը: Մյուս բնորոշումները հայտանշում են Հ-ի այս կամ այն առանձնահատկությունը. մասնավոր առումով՝ «գոյացությունը» ցույց է տալիս նրանց նկարագրի հաստատուն, որոշակի լինելը, «անմարմինը»՝ պարզ և անբաղադրելի էությունը: Ի տարբերություն մարդկային հոգիների, որոնք թեպետ «անմարմին» և աննյութական են, սակայն զետեղված են նյութական տարածքի՝ մարմնի մեջ, Հ., լինելով անմարմին էակներ, անպարագրելի են և կաշկանդված չեն նյութի կամ նյութ. իրականության կապանքներով: Մարդկային հոգիների և Հ-ի համար ընդհանուրն այն է, որ դրանք «սահմանավոր» են, որովհետև եղական են, այսինքն՝ արարած:

Երկնային կանխասահմանումով Հ. տևապես փառաբանում են Աստծուն: Սակայն նրանց մի մասը, չարաշահելով իրեն վերապահված ինքնիշխանությունը, ապստամբեց Աստծո դեմ և դարձավ չար հրեշտակ կամ սատանա, դև (Մատթ. 25.41, Հայտն. 12.9): Աստված սրանց «խավարի կապանքներով գցեց տարտարոսը, որպեսզի նրանք պահվեն դատաստանի օրվա համար» (Բ Պետր. 2.4, հմմտ. Հուդա 1.6):

Լուսո Հ. Աստվածության կամակատար, հոգեղեն, երկնաբնակ էակներ են (Սաղմ. 90.11, 102.20, Բ Թեսաղ. 1.7, Եբր. 1.14 ևն), որոնք կոչված են սպասավորել Աստծուն և մարդկանց: Ըստ այսմ, Հ-ի գործունեությունն ունի երկու ոլորտ. անդրանցական և հայտնութենական: Հայտնութենականը Հ-ի կենցաղավարության նյութ. ոլորտն է, որտեղ նրանք, Աստվածության կամքով, գործում են ժամանակի, պատմության մեջ՝ մարդու հետ և մարդու համար (Ագաթանգեղոս, Պատմութիւն, 1909, « 323–327): Իբրև սպասավոր էակներ Հ. ցածր են մարդուց, որովհետև մարդը ստեղծված է Աստծո կերպարանքով և նմանությամբ, և երկրորդ՝ ադամորդու փրկության համար Աստծո Որդին ոչ թե հրեշտակացավ, այլ՝ մարդացավ (Եբր. 2.16): Մարդկանց՝ Աստծո սրբերին, վերապահված է նույնիսկ դատել Հ-ին (Ա Կորնթ. 6.3):

Աստվածաշունչը ակնարկներ է պարունակում Հ-ի կարգապետական առանձնահատկությունների մասին (Եսայի 6.2–6, Եզեկ. 10.1, Եփես. 1.21, Կողոս. 1.16, Ա Պետր. 3.22, Հայտն. 12.7): Ըստ այսմ, Դիոնիսիոս Արիոպագացին հայտորոշում է Հ-ի ինը դասեր: Սրանք ունեն երեք՝ եռյակ կարգապետություն. առաջին եռյակը կոչվում է Ա թ ո ռներ, Քերովբեներ (միակերպարան, երկկերպարան կամ քառակերպարան էակներ են. Ելք 25.20, Եզեկ. 10.14, 41.18), որոնք ունեն երկու, չորս կամ վեց թև (Գ Թագ. 6.27, Եզեկ. 1.6, Հայտն. 4.8), և Սերովբեներ (ունեն վեց թև). երկրորդը՝ Տերություննե ր, Զորություններ, Իշխանություններ, երրորդը՝ Պետություններ, Հրեշտակապետներ, Հրեշտակներ: Յուրաքանչյուր եռյակի անդամները «համակարգ և համիմացք» են, այսինքն՝ իրենց քահանայապետական կոչումի մեջ հավասար և համապատիվ: Սակայն եռյակներն իրենց արտաքին հարաբերության մեջ զանազանվում են իրարից. առաջին եռյակը աստվածային լույսին հաղորդակցվում է անընդմիշտ երրորդ եռյակը՝ միջինի շնորհիվ: Այս աստիճանակարգումով Աստծո լույսն ու շնորհը հանգչում են արարածների վրա: Ճիշտ հակառակ հարաբերությամբ էլ արարածների՝ Աստվածությանն առաքված փառքը, պատիվը և աղոթքը կարգով՝ ստորին եռյակից բարձրանում են միջինը և այստեղից էլ՝ վերին եռյակը, որի շնորհիվ հասնում են Աստվածությանը: Հ-ի յուրաքանչյուր եռյակին կանխասահմանված է գործունեության մասնավոր դաշտ: Առաջին եռյակը տևապես սովորեցնում է, երկրորդը՝ սովորում և սովորեցնում, իսկ երրորդը՝ միայն սովորում: Այս նույն կարգով էլ առաջին եռյակը իշխում է, երկրորդը՝ իշխանության ներքո է և միաժամանակ իշխում է, երրորդը՝ իշխանության ներքո է ևն: Գրիգոր Տաթևացին տալիս է նվիրապետական դասերի անունների աստվածաբան. հետևյալ ստուգաբանությունը. Աթոռները բարձր են, ուղիղ և հաստատուն, որովհետև նրանք վեր են ամեն տեսակ նյութական բաներից, բացարձակապես անհաղորդ երկրավոր խորհուրդներին և մյուս կողմից՝ ուղղակիորեն հաղորդ Աստվածությանն ու աստվածային գիտելիքին: Քերովբե անունը եբրայերենից թարգմանաբար նշանակում է գիտության բազմություն և իմաստության հեղումն: Քերովբեները, ընկալելով Աստծո գիտության և իմաստության լույսը՝ որպես իմացական մի հայելի, փոխանցում են միջին դասի Հ-ին: Իսկ Սերովբե թարգմանաբար նշանակում է տաքացնող կամ կիզող, ինչը մատնանշում է նրանց՝ կրակից կազմված լինելը: Սերովբեների այսօրինակ բնույթը ինքնին ցույց է տալիս նրանց՝ աստվածային սիրո կրակով համակված լինելը և, մյուս կողմից, այլոց այդ կրակով մաքրելն ու լուսավորելը: Սերովբեները, Աստծո աթոռի շուրջը հավաքված (Երկրորդ Օր. 4.24, Եբր. 12.29), մշտապես օրհներգում են, փառաբանում Աստծուն՝ բացականչելով՝ «Սո՛ւրբ, սո՛ւրբ, սո՛ւրբ է Զորությունների Տերը և ամբողջ երկիրը լցված է նրա փառքով» (Եսայի 6.2–3):

Հ-ի երկնային նվիրապետության առաջին եռյակի երեք աստիճանները անդրանցական ոլորտում համապատասխան կերպով խորհրդաբանորեն ակնարկում են Սուրբ Երրորդության երեք անձերը՝ Սուրբ Հայրը (Աթոռներ), Սուրբ Որդին (Քերովբեներ) և Սուրբ Հոգին (Սերով բեներ), որոնցից յուրաքանչյուրն իր գործունեությամբ իրականացնում է Աստվածության երկնային և երկրային ծրագիրը: Ստորին ոլորտում այս եռյակին համապատասխան են եկեղեցու սպասավորներն իրենց նվիրապետական պաշտոնով. եպիսկոպոսը՝ Աթոռներին, քահանան՝ Քերովբեներին և սարկավագը՝ Սերովբեներին: Այս նույն համաբանությամբ էլ Հ-ի միջին և վերջին դասը իրենց երեք աստիճաններով համապատասխանում են Հորը, Որդուն և Սուրբ Հոգուն: Սրանից զատ երկնային նվիրապետության վերջին երեք աստիճանները խորհրդանշում են Միքայել հրեշտակապետին (Պետություններ), որ օժտված է կառավարելու, թագավորելու շնորհով, Գաբրիելին (Հրեշտակապետներ), որին տրված է վերին խորհուրդները ավետարանելու շնորհ, և Ռափայելին (Հրեշտակներ), որն աղոթքը տանում է վեր (Տոբիթ 12.15) և պահպանում յուրաքանչյուր ադամորդու:

Հայ միջնադարյան գրականության մեջ Հ-ին նվիրվել են բազում ճառեր, քարոզներ, ներբողներ, շարականներ, հոգևոր երգեր: Հատկապես հիշատակության արժանի է Վարդան Անեցու (X–XI դդ.) «Վասն կառացն Աստուածութեան» ներբողյանը, որտեղ «աստվածաբանական խորատեսությամբ» (Ղ. Ալիշան) և նրբին բանաստեղծականությամբ պանծացվում են Եզեկիել մարգարեի տեսիլքում (1.1–28, 2.1–9, 10.1–17) երևացող քառակերպարան էակները, որոնք իրենց պատկերներով (Մարդ, Առյուծ, Եզ, Արծիվ) խորհրդանշում են Աստվածությունն ու Կառքը պահող Քերովբեների համապատասխան հատկությունները: Հայ միջնադարի հրեշտակաբանության համար բացառիկ հետաքրքրություն է ներկայացնում Ներսես Շնորհալու «Սրբոց հրեշտակապետաց» ընդարձակ ներբողը (1167), որը բաղկացած է երկու մասից՝ «Գովեստ բանի ներբողականի Յաղագս տօնի գերագունից էութեանց հրեշտակապետացն Գաբրիէլի եւ Միքայէլի եւ ամենայն երկնային զօրութեանցն, զոր տօնեն եկեղեցիք Քրիստոսի…» և «Մաղթանք առ սուրբ հրեշտակսն»: Նվազ ուշագրավ չէ Վարդան Արևելցու «Վասն կառացն Եզեկիէլի» ճառը և Եզեկիելի մարգարեության մեկնության համապատասխան մասը:

Շարակնոցում առկա է մասնավոր կանոն՝ նվիրված «Սրբոց հրեշտակապետացն Միքայէլի եւ Գաբրիէլի եւ ամենայն երկնային զօրացն»: Հ. բարձրորեն արժեքավորվում են Գրիգոր Նարեկացու և Ներսես Շնորհալու տաղերում ու գանձերում: Մասնավորապես գովերգվում է Գաբրիել հրեշտակապետը Ավետման և Ս. Ծննդյան տոնին նվիրված միավորների մեջ: Սրանց մեջ ակնառու է Ներսես Շնորհալու «Սրբոց հրեշտակապետաց» տաղը, որ քերթողական մանրակերտն է հեղինակի համանուն ներբողի:

Հայ միջնադարյան մանրանկարչության մեջ ընդունված է պատկերել գլխավորաբար Գաբրիել հրեշտակապետին՝ Տիրամորը ավետելիս: Հ. պատկերվել են իբրև անքակտելի բաղադրիչներ Եզեկիելի տեսիլքում նկարագրված կառքի: Հ. առկա են նաև «Ծննդյան» (1450, Ճաշոց, Մատենադարան, ձեռ. դ 982), «Մկըրտության» (1038, Ավետարան, ձեռ. դ 6201), «Համբարձման» («Մողնու Ավետարան», XI դ. կես), ինչպես նաև՝ «Թաղման» և «Հարության» (1302, Ավետարան, ձեռ. դ 6792) հարակից պատկերագրության մեջ: Հ. պատկերվում են բորբոքուն հնոցի մեջ գտնվող երեք մանուկներին (Դանիել 3.19–90) հովանավորելիս: Հ. ներկա են Տիրամոր և Մանկան պատկերաքանդակում, որտեղ երկու կողմերում կանգնած՝ նրանց պահում են իրենց թևերի հովանու տակ: Հ-ի կամ Սրբոց Հրեշտակապետաց անունով հայտնի են Զվարթնոց տաճարը, Ս. Էջմիածին մայրավանքի զանգակատան խորանը, Աստապատի Հրեշտակապետ եկեղեցին, Թոքատի Սուրբ Հրեշտակապետ վանքը, Սեբաստիայի Սրբոց Հրեշտակապետաց վանքը, Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց վանքի Ս. Հրեշտակապետաց, ինչպես նաև՝ Կ. Պոլսի Պալաթ թաղամասում գտնվող նույնանուն եկեղեցին:

Գրկ. Դիոնիսիոս Արիոպագացի, Յաղագս երկնային քահանայապետութեան, տես Corpus Scriptorum Christ. Orient, v. 488, Script. Apmeniaci, t. 17, The Armenian Version of the Works Attributed to Dionysius the Areopagite, ed. by R.W. Thomson, Lovanii, 1987, p. 1–53: Գրիգոր Լուսավորիչ, Յաճախապատում ճառք. Ը, Թ, ԺԵ, ԿՊ, 1894: Ներսես Շնորհալի, Ներբող սրբոց Հրեշտակապետաց, ԿՊ, 1780: Տօն սրբոյ աւետաբեր հրեշտակապետին Գաբրիելի, Տօն է սուրբ եւ փառաւորեալ հրեշտակապետացն Միքայէլի եւ Գաբրիէլի և ամենայն երկնաւոր զօրացն, տես Յայսմաւուրք, ԿՊ, 1834, հ. 1, էջ 154–155, հ. 2, էջ 16, 226–228: Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ամառան հատոր…, ԿՊ, 1741, էջ 564–586: Կարգաւորութիւնք ինն դասուց հրեշտակաց, տես Ժողովածու, ԿՊ, 1710, էջ 278–279: Տեր-Միքելյան Ա., Հայաստանեայց Սուրբ Եկեղեցու քրիստոնէականը, Տփղիս, 1900, էջ 95–98: Քյոսեյան Հ., Դրվագներ հայ միջնադարյան արվեստի աստվածաբանության, Ս. Էջմիածին, 1995, էջ 196–204:

Հակոբ Քյոսեյան

ՀՈՒԼԻԱՆՈՍԱԿԱՆՆԵՐ, քրիստոսաբանական վարդապետության հետևորդներ: Հիմնադիրն է Հուլիանոս Հալիկառնասցին, որը հակաքաղկեդոն. պայքարի նշանավոր դեմքերից էր: Բյուզ. կայսր Հուստինոս I-ի (518–527) օրոք, երբ վերսկսվել են հալածանքները Քաղկեդոնի ժողովը մերժողների դեմ, Հուլիանոս Հալիկառնասցին մի շարք հայտնի եպիսկոպոսների հետ 518-ին աքսորվել է Ալեքսանդրիա: Աքսորյալների մեջ էր նաև Անտիոքի պատրիարք Սևերիոս Անտիոքացին, որի հետ Հուլիանոս Հալիկառնասցին վեճի է բռնվում Տիրոջ մարմնի անապականության շուրջ: Հայտնի է, որ Հուլիանոս Հալիկառնասցին այլևս չի վերադարձել Հալիկառնաս, և նրա հետագա ճակատագրի մասին ոչինչ հայտնի չէ: Հեղինակ է Սևերիոս Անտիոքացու դեմ ուղղված չորս գործերի, որոնցից պահպանվել են բազում հատվածներ, նաև վերականգնվել նրա նամակներից շատերը:

Հայ եկեղեցու հայրերը մերժելով Սևերիոս Անտիոքացու «ապականության» վարդապետությունը (տես Սևերիոսյաններ), միաժամանակ զգուշացել են Հուլիանոս Հալիկառնասցու անապականության մեջ քողարկված երևութականությունից (դոկետիզմ): Սակայն հայ հայրերը վիճում էին ոչ այնքան Հուլիանոս Հալիկառնասցու, որքան նրա ծայրահեղ հետևորդների հետ: Համենայն դեպս Հուլիանոս Հալիկառնասցու գրվածքներում չկա այն կոպիտ երևութականությունը, որի մասին հաճախ խոսել են նրա հակառակորդները՝ մեղադրելով նրան Տիրոջ մարմնի անապականության իր ուսմունքով փրկության խորհուրդը ինչ-որ «երևակայության և անրջական պատրանքի» (այստեղից էլ՝ «երևութականներ» անունը) վերածելու մեջ: Հ. ավելի հեռու են գնացել. նրանց անվանել են «աֆտարդոկետներ» (անապականերևութականներ) և «ֆանտազիստներ». այս անունները լավագույնս ցույց են տալիս նրանց մտածելակերպի մեջ բույն դրած երևութականությունը: Հուլիանոս Հալիկառնասցու ծայրահեղ հետևորդներից ոմանց համոզմամբ՝ աստվածամարդկային միության մեջ պայծառակերպված և աստվածացած մարդեղությունը չի կարելի անվանել «արարչական». այսպես առաջացել է «անարարչականների» աղանդը:

Հուլիանոս Հալիկառնասցու ծայրահեղ հետևորդներ (երևութականներ) հայտնվել են նաև Հայաստանում, որոնց դեմ սուր պայքար է ծավալվել: Երևութականությունը հայոց մեջ կոչվել է նաև «Մայրագոմեցու աղանդ» (Սարգիս Մայրագոմեցու անունով): Սարգիս Մայրագոմեցու հետևորդներին սուր քննադատության է ենթարկել Թեոդորոս Քռթենավորն իր «Ընդդէմ մայրագոմեցւոյն» գրվածքում: Նրանց դեմ պայքարն իր գաղափար. ամբողջականությանն է հասել Հովհաննես Գ Օձնեցու և Խոսրովիկ Թարգմանչի գրվածքներում:

Գրկ. Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց, ԿՊ, 1729: Հովհաննես Իմաստասեր Օձնեցի, Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1833: Հովսեփյան Գ., Խոսրովիկ Թարգմանիչ, Վաղ-պատ, 1899: Կնիք հաւատոյ…, Էջմիածին, 1914: Գիրք թղթոց, Երուսաղեմ, 1994: Արամյան Մ., Հովհաննես Սարկավագի «Յաղագս նշանակի հաւատոյ Նիկիականն ՅԺԸ-իցն» ժողովածուն, «Գանձասար», 6, 1996: 1994; Lebon J., Le Monophysisme sռvռrien, Louvain, 1909; Draguet R., Julien d’Halicarnasse et sa controverse avec SռvՌre d’Antioche sur l’incorruptibilitռ du corps du Christ, Louvain, 1924; Grillmeier A., Christ in Christian Tradition, v. 2, part 4, 1995.

Մեսրոպ քհն. Արամյան

«ՀՈՒՅՍ», ազգային, կրոնական, իմաստասիրական, գիտական, բանասիրական ամսագիր: Արմաշի Չարխափան Ս. Աստվածածին վանքի միաբանության հրատարակություն: Լույս է տեսել 1864–77-ին, Արմաշում: Խմբագիր՝ Խ. արք. Աշըքյան: Տպագրել է աստվածաբան. ուսումնասիրություններ, կրոնաբարոյախոս. հոդվածներ, խրատ. զրույցներ ու քարոզներ, Հայ առաքելական եկեղեցու դավանությանը նվիրված նյութեր, հայոց պատմ. անցյալի թեմաներով չափածո ստեղծագործություններ ևն: Հիշարժան են «Հ.»-ի՝ կրոնի պատմությանը, Զրադաշտին, հին հույների հեթանոս. հավատալիքներին, կաթոլիկությանը, բողոքականությանը վերաբերող ինքնուրույն և թարգման. հոդվածները: «Հ.» տեսականորեն սատարել է Հայ եկեղեցուն, պաշտպանել նրա դավան. ուղղափառությունը, միաժամանակ ընդգծել քրիստ. չափավորության, պարկեշտության և այլ առաքինությունների կարևորությունը, ձաղկել բարքերի և բարոյականության անկման երևույթները, տպագրել «Կանոնք նշանադրության և հարսանյաց Պարտիզակին»՝ իբրև այդպիսի բարեկարգման օրինակ: Ազգի հիմն. հատկանիշները համարել է կրոնը, հայրենիքը, լեզուն, ազգ. ինքնիշխանությունն ու օրենքը, եզրահանգել, որ հայությունը այդ հատկանիշներից պահպանել է միայն կրոնը: «Հ.» քննադատաբար է վերաբերվել ժամանակի մատերիալիստ. փիլ. ուսմունքներին, ճշմարտության միակ չափանիշ համարել քրիստ. կրոնը՝ այն հակադրելով «փիլիսոփայության աղճատ և աղավաղ վարդապետություններին»: «Հ.» սկզբնապես զուսպ է վերաբերվել Հայ առաքելական եկեղեցու պաշտպանության հարցերին, խուսափել դավան. բանավեճերից: 1860ական թթ. վերջին և 1870-ական թթ. սկզբին ամսագիրն առավել նախանձախնդրությամբ է հանդես եկել Հայ եկեղեցու դավանանքի պաշտպանությամբ ու հիմնավորմամբ: Հռոմի պապի՝ Արևելյան եկեղեցիներին ուղղած «տիեզեր. ժողովի» հրավերի (1869) առիթով «Հ.» հերքել է Հայ եկեղեցու ուղղափառության դեմ ուղղված մեղադրանքները: Ընդունել է եկեղեց. միությունը, սակայն քրիստ. հոգևոր միասնության սահմաններում՝ յուրաքանչյուր եկեղեցու ինքնուրույնության անվերապահ պաշտպանության համոզմունքով: Նույն դիրքերից խստագույնս քննադատել է բողոքական քարոզիչներին, առաջարկել բողոքականության տարածումը կանխարգելող միջոցներ: Կաթոլիկության և բողոքականության դեմ վարած բանավեճի տեսանկյունից հատկանշական է «Հ.»-ի տպագրած՝ Հայ առաքելական եկեղեցու անխաթար դավանանքը հիմնավորող «Վարդապետական ընդհանրական ուղղափառ եկեղեցւոյ հանդերձ տարբերութեամբք որ ընդ այլ եկեղեցիս քրիստոնէից» գործը: «Հ.»-ի ուշադրությունից չի վրիպել ազգ. կրոն. դաստիարակությունը, առաջարկել է այդ նպատակին նվիրաբերել վանական միջոցները, տնտեսապես կայունացնել վանքերը, դրանց կից բացել դպրոցներ: Տպագրել է Հայ եկեղեցու պատմությանը նվիրված վավերագրեր:

Ալբերտ Խառատյան

ՀՈՒՆԱԲԱՆ ԴՊՐՈՑ, V դ. կեսի – VIII դ. սկզբի թարգմանական, գիտական և կրթականլուսավորական ուղղություն Հայաստանում: Նպատակն էր հայոց պետականության բացակայության պայմաններում, կապված ազգ. անկախության հարցերի լուծման հետ (որը նաև ենթադրում էր տեսական կողմնորոշում)՝ զարգացնել հոգևոր և աշխարհիկ գիտելիքը: Հ. դ-ի գործունեությունը հիմնված էր գիտությունների անտիկ դասակարգման (հատկապես արիստոտելյան) ու ուսման ծրագրերի վրա: Հունաբանները (Դավիթ Քերական, Մովսես Խորենացի, Դավիթ Անհաղթ և ուր.), առաջնակարգ կրթություն ստանալով հելլենիստ. մշակույթի խոշորագույն կենտրոններում (Ալեքսանդրիա, Եդեսիա, Կ. Պոլիս, Աթենք), քաջ ծանոթ էին այդ ժամանակի «եռյակ» (քերականություն, ճարտասանություն, տրամաբանություն-դիալեկտիկա) և «քառյակ» (թվաբանություն՝ թվերի տեսություն, երաժշտություն՝ երաժշտության տեսություն, երկրաչափություն և աստղաբաշխություն) գիտություններին: Դրանով էր պայմանավորված նախ Դիոնիսիոս Թրակացու «Արուեստ քերականութեան» և «Գիրք պիտոյից» ճարտասանական երկերի և հետո միայն զուտ տրամաբան., փիլ., բնափիլ. և այլ բնույթի աշխատությունների (ավելի քան 60 միավոր) թարգմանվելը:

Հ. դ-ի թարգմանություններն ընդգրկում են անտիկ գիտափիլ. ժառանգությունը (Արիստոտել, Պլատոն, Փիլոն Ալեքսանդրացի, Պորփյուր և ուր.), անտիկ տեսական ավանդույթներին հարող քրիստ. մտածողների (Գրիգոր Նյուսացի, Նեմեսիոս Եմեսացի և ուր.) և կրոնաեկեղեց. հեղինակների (Տիմոթեոս Կուզ, Իրենիոս, Եվտիքիոս Կոստանդնուպոլսեցի և ուր.) երկերը:

Հելլենիստ. մշակույթը Հայաստանում ուներ խոր արմատներ: Հայերը քաջածանոթ էին հուն. մշակույթի արտահայտություններին մինչև Հ. դ-ի գործունեությունը: Սակայն Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Ա Պարթևի կողմից հայ գրերի գյուտը զարկ է տվել հունալեզու գրականության թարգմանությանը, ազգ. լեզվով անտիկ տեսական ժառանգության յուրացմանն ու տարածմանը (թե՛ գիտ., թե՛ ուսումնակրթ. նպատակներով), ազգ. բարոյահոգեբան. արժեքների ու սկզբունքների համակարգի մեջ դրանց ներառմանն ու ազգայնացմանը: Ստեղծվել է դավան., հասարակագիտ., փիլ.՝ հունարենին համարժեք հայերեն տերմինաբանություն, գիտաաստվածաբան. հարուստ բառապաշար, այդպիսով ընդլայնելով հայերենի արտահայտչաձևերը՝ հիշյալ և հարակից բնագավառներում: Հ. դ-ի ներկայացուցիչները հունարենի հիման վրա ձևավորել են հայերենի գիտ. լեզվատարբերակը՝ հունաբան հայերենը, հայերեն լեզվում արմատավորել մի շարք նախածանցներ (ապ, առ, արտ, բաղ, բաց, գեր, ենթ, մակ, հակ, ստոր, վեր, փոխ ևն), ընդարձակել հայերենի բառակազմական միջոցները:

Հ. դ-ի որոշ թարգմանություններ ունեն բնագրային արժեք, քանզի հուն. բնագրերը (մասամբ կամ ամբողջովին) չեն պահպանվել (Փիլոն Ալեքսանդրացու յոթ գրվածքները, Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառութիւն»-ը, Թեոն Ալեքսանդրացու «Յաղագս ճարտասանական կրթութեանց» երկի վերջին չորս գլուխները ևն): Մեկ այլ խումբ (հատկապես Արիստոտելի «Ստորոգութիւնք»-ը և «Յաղագս մեկնութեան»-ը, Պորփյուրի «Ներածութիւն»-ը ևն) հնագույններից են համաշխ. թարգմ. գրականության մեջ: Իրենց ճշգրտությամբ գերազանցելով այլալեզու թարգմանություններին, նաև ուշ շրջանի հուն. ձեռագրային նմուշներին՝ դրանք հնարավորություն են ընձեռում վերականգնելու սկզբ. հուն. տեքստերը: Թարգմանական գրականությունը դարձել է ազգ. մշակույթի բաղկացուցիչ մասը (տես Թարգմանչաց շարժում): Դրա հետ մեկտեղ ստեղծվել է ինքնատիպ պատմ., փիլ., քերակ., բնափիլ. հարուստ գրականություն, մշակվել համապատասխան գիտ. տերմինաբանություն, առանց որի անհնար էր ազգ. գիտության ու փիլ-յան ճյուղերի ձևավորումն ու զարգացումը: Այդ գործում մեծ էր Դավիթ Անհաղթի և Անանիա Շիրակացու դերը: Առաջինի շնորհիվ Հայաստանում ձևավորվել է փիլ. գիտությունը, երկրորդի շնորհիվ՝ բնագիտ. ուղղությունը: Ստեղծված ինքնատիպ գրականության զգալի մասն ունի մեկնողական բնույթ (տես Մեկնողական գրականություն): Թարգմ. ու ինքնուրույն գիտափիլ. գործունեությանը զուգընթաց զարգացել է նաև ուսումնակրթ. համակարգը: Հ. դ-ի գործունեությունը մեծապես նպաստել է հայ ժողովրդի հոգևոր-մշակութ. ինքնուրույնության հաստատմանը, դրանով իսկ՝ նաև քաղ. և պետ. անկախության պայքարի ծավալմանը:

Գրկ. Մանանդյան Հ., Հունաբան դպրոցը և նրա զարգացման շրջանները, Վնն., 1928: Մուրադյան Ա., Հունաբան դպրոցը և նրա դերը հայերենի քերականական տերմինաբանության ստեղծման գործում, Ե., 1971: Մո ւ րադյ ան Գ., Դասական և հունաբան թարգմանությունների բաղդատության փորձ, ՀԱ, 1999, էջ 187–215: Նույնի, «Պիտոյից գրքի» ոչ թարգմանական մասերի լեզուն և հայ հեղինակների հունաբանությունները, «Աշտանակ» (հայագիտական պարբերագիրք), Ե., 2000, էջ 99–122:

ՀՈՒՆԱՍՏԱՆԻ ԹԵՄ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու, կազմավորվել է 1920-ական թթ.: Առաջնորդանիստը՝ Աթենքի Ս. Աստվածածին եկեղեցի: Հունահայ հոգևոր համայնքը ղեկավարել են (շուրջ 23 տարի) Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքությունից ուղարկված այցելու հոգևոր հովիվները: 1923ին Կ. Պոլսի պատրիարքությունը Հ. թ-ի առաջնորդ և հայրապետ. պատվիրակ է նշանակել Կարապետ արք. Մազլըմյանին (1923–51): 1951-ին Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի կարգադրությամբ Եգիպտոսի թեմի առաջնորդ Մամբրե արք. Սիրունյանը (1951–53, այցելու թեմակալ առաջնորդ) նշանակվել է Հ. թ-ի առաջնորդ: 1956-ին Աթենքի հայոց ազգ. վարչության հրավերով Հ. թ-ի առաջնորդական տեղապահի պաշտոնը ստանձնել է Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց միաբանության անդամ Իսահակ վրդ. Ղազարյանը: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի 1957-ի հուլիսի 7-ի կոնդակով Իսահակ վրդ. Ղազարյանը նշանակվել է Հ. թ-ի առաջնորդ և հայրապետ. պատվիրակ: Հ. թ. մինչև 1958-ը ղեկավարել են Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի գերակայությամբ գործող Ազգ. վարչությունը և առաջնորդարանը: Ազգային վարչության նախագահն էր Հ. թ-ի առաջնորդը: 1958-ի հոկտ. Հ. թ. անջատվել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնից և անցել Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության ենթակայությանը: Համայնքի մի մասը չի ընդունել այդ որոշումը և հայտարարել է առանձին էջմիածնական թեմական խորհուրդ ստեղծելու իր որոշման մասին: 1992-ին Հունահայոց անթիլիասական թեմը դիմել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ին՝ Ս. Էջմիածնի ենթակայությանը վերադառնալու խնդրանքով: Չնայած Մայր աթոռի ձեռնարկած քայլերին, այս խնդիրը դեռևս իր լուծումը չի ստացել: Ներկայումս (2001) Հունաստանում գործում են հայկ. երկու առաջնորդարաններ՝ իրենց առաջնորդներով և եկեղեցիներով: Հունաստանի իշխանությունների մոտ հունահայ համայնքը պաշտոնապես ներկայացնում է Անթիլիասի գերակայությամբ գործող Ազգ. առաջնորդարանը: Ազգ. վարչության նախագահն է հունահայ համայնքի և անթիլիասական թեմի առաջնորդ Սահակ արք. Այվազյանը (1958-ից):

Աթենքում 1900-ին կառուցվել է հայկ. մատուռ, 1933-ին՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին (ներկայումս անթիլիասական թեմի առաջնորդանիստ եկեղեցին է): Անթիլիաս. թեմին են պատկանում Աթենքում գտնվող ևս 2 եկեղեցիներ (Ս. Հակոբ և Ս. Կարապետ) և «Ազատամարտ» ակումբը:

Ս. Հակոբ եկեղեցին (Կոկինիայի շրջան) կառուցվել է 1921-ին և կոչվել Ամենայն Սրբոց եկեղեցի: 1932-ին վերակառուցվել է և վերանվանվել Ս. Հակոբ: 1922-ին Նեոս Կոսմոս (նաև՝ Ֆիքս) շրջանում կառուցվել է Ս. Կարապետ փայտաշեն եկեղեցին, որը 1969-ին քանդվել է: 1992-ին նույն թաղամասում կառուցվել է Ս. Կարապետ անունով նոր եկեղեցի: 1924-ին Կարեա-Կեսարիանիի շրջանում եղել է հայկ. մատուռ, որը 1937-ին վերակառուցվել է և կոչվել Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի: 1957-ին եկեղեցին քանդվել է: 1970-ին նույն շրջանում կառուցվել է «Ազատամարտ» ակումբը, որտեղ կատարվում են եկեղեց. արարողությունները: 1903-ից Սալոնիկում գործում է Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1932-ից Կավալայում՝ Ս. Խաչը, 1927-ից Քսանթիում՝ Ս. Աստվածածինը: Դիդիմոտիկոյի Ս. Գևորգ եկեղեցին հուն. մատուռ էր, որը 1735-ին հույները նվիրել էին հայ համայնքին: Արլ. Մակեդոնիայի և Թրակիայի տարածքում գործում է հայ հոգևոր հովվություն: Ունեն մշտական հովիվ: Թրակիայի հնագույն հայկ. բնակավայրերից Կոմոտինիում 1834-ին կառուցվել է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: 1886-ին Ալեքսանդրուպոլսում կառուցվել է Ս. Կարապետ եկեղեցին: 1957-ին Հայասեր շվեյցարացիների միությունը կառուցել է Կոկինիայի հայկ. ծերանոցը, որը 1985-ից հանձնվել է Ազգային առաջնորդարանի խնամակալությանը: Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի գերակայությամբ գործող թեմական խորհրդին է պատկանում Աթենքի Պերիստերի (նախկինում՝ Արմենիկա) շրջանում 1917-ին կառուցված Ս. Աստվածածին եկեղեցին: Թեմ. խորհրդի հետ անմիջականորեն կապված է նաև Կրետե կղզում գտնվող Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին (1636):

Հունաստանի էջմիածնական թեմի առաջնորդն է Ոսկան արք. Գալփակյանը (1991-ից):

ՀՈՒՍԻԿ Ա ՊԱՐԹԵՎ, սուրբ Հուսիկ Ա Պարթեվ (295–347, ամփոփվել է Դարանաղյաց գավառի Թորդան գյուղում), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 341-ից: Գրիգոր Ա Լուսավորչի թոռը, Հայ առաքելական եկեղեցու տոնելի սուրբ: Հաջորդել է հորը՝ Վրթանես Ա Պարթևին: Նախապես գտնվել է արքունիքում. խնամակալվել է Տիրան թագավորի կողմից, ամուսնացել վերջինիս դստեր հետ: Կաթողիկոս է դարձել կնոջ մահից հետո (ձեռնադրվել է Կեսարիայում): Պարսից Շապուհ II արքայի՝ 338-ին Հայաստանի վրա հարձակումներից հետո, մինչև 345-ը հայ-հռոմեա-պարսկ. նոր ընդհարում չի եղել: Տիրան Հայոց արքան հարկ է վճարել ինչպես Հռոմին, այնպես էլ՝ Պարսկաստանին՝ ստեղծելով հավասարակշռված վիճակ երկու տերությունների հետ փոխհարաբերություններում: Երկրի ներսում նախարարները դադարեցրել են կենտրոնախույս նկրտումները և եղբայրասպան կռիվները: Այս պայմաններում Տիրանը ցանկացել է ազատվել եկեղեցու հովանավորությունից, ինչը լուրջ տարաձայնություններ է առաջացրել թագավորի և կաթողիկոսի միջև: Ըստ Մովսես Խորենացու, Հ. Ա Պ. արգելել է Հայոց արքային Հուլիանոս Ուրացող կայսրի պատկերը դնել եկեղեցում, ոտքերով այն տրորել է ու ջարդել: Համաձայն Փավստոս Բուզանդի, Հ. Ա Պ. Տիրանին անարժան է համարել և արգելել մտնել եկեղեցի: Վերջինիս հրամանով կաթողիկոսը բրածեծ է արվել և սպանվել Ծոփքի Բնաբեղ բերդում: Հայ եկեղեցին ս. Հ. Ա Պ-ի հիշատակը տոնում է Ս. Ծննդյան 3-րդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը կամ Վարդավառի 3-րդ կիրակիին հաջորդող շաբաթ օրը՝ ս. Գրիգոր Լուսավորչի «որդւոց և թոռանց» հիշատակի հետ:

Կաթողիկոս. գահին Հ. Ա Պ-ին հաջորդել է Փառեն Ա Աշտիշատցին:

Գրկ. Փավստոս Բուզանդ, Հայոց պատմություն, Ե., 1987: Մովսես Խ որենաց ի, Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 1, ԿՊ, 1912:

Հակոբ Հարությունյան

---

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան:
Գիտախմբագրական խորհուրդ՝ Հ.Մ. Այվազյան (գլխ. խմբագիր-տնօրեն) և ուրիշներ:
© Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրություն, 2002
ISBN 5-89700-016-6
«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան |  Կարդալ առցանց | Ներբեռնել

---